MAKALAH

CERITA RAKYAT BASA JAWI ING KELAS INGGIL

Kasusun Kagem Tugas Mata Kuliah Pembelajaran Bahasa Jawa

Dosen Pengampu : Drs. Sukardi, S.Pd., M.Pd.

Dening Kelompok 12 :

Bella Yolanda Mercia (1401416232)

Sri Suryani (1401416355)

Rombel 10

PENDIDIKAN GURU SEKOLAH DASAR

FAKULTAS ILMU PENDIDIKAN
UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG
2019
 ATUR SAPALA

Ingkang sepindah, panyerat ngaturaken puji syukur dhumateng Allah SWT

kagem sedaya nikmat lan rahmatipun saengga panyerat saged ngrampungaken
makalah punika, lan sedaya tiyang ingkang sampun mbiyantu ngawujudaken
makalah punika. Wonten makalah punika panyerat nyariosaken babagan “Cerita
Rakyat Ing Kelas Inggil”. Mugi-mugi seratan punika saged manfaat. Seratan
menika saestu tasih kathah kekirangan, saking menika panyerat nyuwun
pangapunten.

Semarang, 27 Mei 2019

Panyerat
 BAB I

PURWAKA

A. Wigatosing Rembag
Cerita rakyat inggih punika salah satunggal saking semanten kathah
ragam tradisi lisan ing Indonesia. Cerita rakyat kunjuk masyarakat Indonesia
nyabenan wigati kunjuk kegesanganipun. Langkung cerita rakyat, masyarakat
rumaos gesang aman, tenteram uga tentrem amargi gina salah satunggal cerita
rakyat punika yaiku dadosaken piyambake sedaya rumaos sedherekan,
amargi piyambake sedaya pitados menawi piyambake sedaya asalipun saking
eyang putri moyang ingkang sami. Cerita rakyat ageng sanget pengaruhe ing
masyarakat, amargi saged dados pedoman gesang kunjuk masyarakat, punika
ugi majeng ing cerita rakyat masyarakat ing Indonesia. Cerita rakyat inggih
punika tradisi lisan, Indonesia yaiku nagari ingkang sugih badhe aos – aos
budaya uga kearifan lokal ingkang sampun dipunwarisaken mingka turun
temurun. Tradisi lisan ngungkapaken kedadean-kedadean ingkang ngandung
aos moral, agama, adat istiadat, fantasi, peribahasa, sekaran uga japa. Cerita
rakyat ingkang sarat badhe aos – aos moral uga kearifan lokal ingkang sanguh
dados piranti komunikasi konjuk mucalaken aos- aos babagan kegesangan
dhateng anak- anak.

B. Undharaning Perkawis
1. Kados pundi pangertosan cerita rakyat ?
2. Punapa mawon unsur intrinsik ing cerita rakyat ?
3. Kados pundi titikane cerita rakyat ?
4. Punapa mawon perangane cerita rakyat ?
5. Cerita rakyat kados pundi ingkang trep ing SD kelas inggil ?

C. Tujuan
1. Mangartosi punapa kang disebut cerita rakyat
2. Mangartosi unsusr instrinsik ing cerita rakyat
3. Mangartosi titikane cerita rakyat
4. Mangartosi perangane cerita rakyat
5. Mangertosi tuladha cerita rakyat ingkang trep ing SD kelas inggil
 BAB II
ANDHARAN

1. Apresiasi Reseptif Cerita Rakyat

Apresiasi reseptif crita rakyat saged ditampa kanthi maos,

ngrungokake, lan nonton pagelaran drama. Karya sastra sajroning wangun
prosa, kayata dongeng, crita cekak, novel, roman bisa dinikmati kanthi maca
buku utawa ngrungokake nalika karya kasebut dirungokake utawa diwaca
dening wong liya. Puisi minangka seni pertunjukan ing umum ora bisa
dirasakake kanthi bener tanpa maca sing bener, mung bisa ditemokake
dening wong kanthi maca ing sajroning atine, nilai kaendahan puisi,
utamane puisi lan irama anyar bisa dinikmati nalika dirungokake. Drama
anyar bisa dirayakake kanthi bener lan sakabehe nalika ditrapake. Liwat
pagelaran nglibatno kabeh aspek pendukung kayata pamblokiran, kostum,
musik, pencahayaan, dialog, lan karakter aktor, sangkan drama bisa
ditampilake lan bisa dirayakake kanthi sakabehe.
Maca crita rakyat beda karo maca karya ilmiah utawa jinis karya
liyane. Maca crita rakyat ora mung ngerteni isi nanging uga nikmati
kaendahane. Ing kegiyatan iki, maca kudu nduweni kemampuan kanggo
njupuk nilai estetika lan mangerteni unsur-unsur struktural sing mbangun
karya sastra. Kabeh sing dimaksud supaya maca bisa nikmati lan ngenal
supaya bisa diwaca sing diwaca lan disebarake menyang wong liya. Sapa
sing kepengin maca lan ngrungokake crita cekap kudu bersenjata karo
kawruh babagan unsur-unsur sing nggawe prosa, kayata (1) karakterisasi
lan karakter, (2) plot utawa alur, (3) setelan pengaturan utawa latar crita, (4)
sudut pandang crita, (5) tema, lan (6) amanat. Mangkono, sing maca bisa
seneng crita kanthi sakabehe supaya bisa diwenehi kesenengan, informasi,
warisan budaya, lan keseimbangan.
Delengen crita lan dongeng anak-anak sing ana ing sekitar kita, sing
ditulis lan sing dicithak. Ing kerep ditemokake nilai-nilai sing migunani.
Tuladha-tuladha kewan, umpamane, cermin nyawa manungsa. Paraga ing
crita nggambarake prilaku manungsa, kayata tindakan murka, arbitrariness,
keserakahan, ketidakadilan, penipuan, kerja sama, ketulusan, lan liya-
liyane. Kisah-kisah kasebut bisa ditemokake ing Hikayat Pelokan Jenaka,
Hikayat Bayan Budiman, Hikayat Kalila lan Damina, majalah anak-anak,
kartun, utawa bisa ditemokake minangka conto relief sing diukir ing kuil
Sojiwan lan Mendut. Saliyane dongeng kewan, ana uga akeh cerita lan carita
sing menarik kanggo ngirim siswa, kayata (1) Bawang Merah lan Bawang
Putih, (2) Sangkuriang, (3) Malin Kundang, (4) Keong Mas, (5) Dragons,
lan liya-liyane. Cerita lucu utawa crita lucu kayata Abu Nawas, Pak Senik,
Mat Jamin, Lebai Malang dianggep bakal diwenehake marang siswa.
Saliyane unsur aneh antik,
Crita kasebut sarat karo nilai pendidikan. Contone, crita Abu Nawas,
ora mung crita tanpa makna. Ing kono ana macem-macem panyimpangan
sing dumadi ing masyarakat wektu iku, utamane sing dilakokake dening
pihak berwenang. Liwat gaya humor, Abu Nawas nylametake kritik sosial.
Muga-muga crita Abu Nawas bakal menehi inspirasi marang wong sing
kepengin ngkritik kanthi bijak supaya kritiké ora natoni lan bisa ditampa
kanthi seneng. Apresiasi receptive kanggo wangun puisi bisa ditindakake
kanthi maca puisi nganggo swara sora utawa ngrungokake bacaan puisi
(maca puisi) lan bacaan. Puisi tanpa kasunyatane ora bisa ditampa kanthi
nilai estetis, amarga puisi iku seni pertunjukan. Sanajan mangkono, ana siji-
sijine pangecualian yaiku puisi kamar sing bisa dinikmati dening wong
saben wong tanpa kudu disuarake.
Ana sawetara pendekatan sing bisa diterapake kanggo ngapresiasi
literatur anak sing reseptif, kalebu ing ngisor iki. 1) Pendekatan Emotive
Pendekatan emotive minangka pendekatan sing nyoba nemokake unsur-
unsur sing ngukuk emosi utawa perasaan pembaca. Takon emosi sing ana
hubungane karo kaendahan presentasi, lucu utawa menarik. 2) Pendekatan
didaktik Dhokumèn dhasar minangka pendekatan sing ngupaya nemokake
lan mangerteni gagasan, respon, evaluasi lan sikap ing kasus iki bakal bisa
mujudake wawasan etika, filosofis, lan religius supaya bisa ngrembakaake
kasukmanane spiritual. 3) Pendekatan analitis Pendekatan analitis minangka
 pendekatan sing ngupaya supaya para pamiarsa ngerti gagasan, cara para
panulis nampilake gagasan, sikap penulis, unsur intrinsik lan hubungan
antar unsur kasebut supaya bisa mbentuk harmoni lan kesatuan kanggo
mbentuk sakabehe wujud lan makna

2. Pangertosan Cerita Rakyat

Crita rakyat yaiku crita kang ngrembaka ing sawijining dhaerah lan
dianggep minangka asil karya kolektif (bebarengan) karo masyarakat ing
papan iku amarga ora dimangerteni sapa sing nganggit. Cerita rakyat
(folklore) iku crita saka jaman kuna kang isih urip ing madyaning bebrayan
agung lan diwarisake kanthi lesan. Ing jaman biyen biyasane crita rakyat
dicritakake ana ing kalodhangan tinamtu dening wong kang nduweni
kabisan tinamtu/khusus, kayata dhalang jemblung lan
tukang kentrung. Crita rakyat iki ngemot piwulang moral lan dianggep
minangka pelipur lara, yaiku nglipur kawula cilik kang durung kenal karo
lelipur liyane kang luwih modern.
Crita rakyat yaiku perangan sekang sugihing budaya lan sejarah sing
diduweni bangsa indonesia. Umume crita rakyat jawa ngisahaken babagan
kedadeyan tokoh ing sawijining panggonan utawa asal-usule sawijining
panggonan.
Cerita rakyat minangka crita sing berkembang ing saben wilayah lan
menehi asma utawa legenda sing dumadi ing sawijining wilayah; crita sing
teka saka masyarakat lan berkembang ing masyarakat. Cerita rakyat
minangka bagean saka dongeng. Karakteristik carita rakyat, yaiku:

1. Cerita rakyat dikirim lisan

2. Diterusake dening generasi
3. Ora ngerti sapa sing nglakoni
4. Kaya ing nilai mulia
5. Tradisional
6. Nduwe akeh versi lan variasi

3. Unsur Intrinsik Cerita Rakyat

 Padha karo karya sastra crita liyane, unsur-unsur kang ambangun
crita rakyat, yaiku tema, latar/setting, penokohan, alur, amanat, punjering
crita/sudut pandang, lan konflik.
1. Tema
Tema yaiku minangka ide pokok atau masalah utama kang
ndhasari lakuning crita. Tema crita rakyat biasane kaku, istana
sentris, adat istiadat, lan mistis. Surasane crita khayal lan fantastis.
2. Latar
Latar iku mujudake papan utawa wektu dumadine
kadadeyan ing sajroning crita. Latar ana 3, yaiku latar wektu, latar
panggonan, lan latar swasana.
3. Alur/Plot
Alur/plot yaiku urut-urutaning prastawa/kedadeyan ing crita.
Alur diperang dadi 3, yaiku alur maju, alur mundur, lan alur
campuran. Alur maju yaiku yen prastawa iku lumaku kanthi trap-
trapan adhedhasar kronologi tumuju ing alur crita. Alur mundur
yaiku alur yang nyritakne prastawa saka saiki banjur mundur ing
wektu dhisik/sadurunge. Alur campuran yaiku alur campuran saka
alur maju lan alur mundur.
4. Penokohan/Paraga
Penokohan iku nggambarake watake paraga/pelaku ing
sajroning crita. Paraga bisa dingerteni karaktere saka tumindake, ciri
fisike, lingkungane, lan sapiturute. Paraga diperang dadi telu
yaikuprotagonis (sing dadi lakon), antagonis (sing dadi musuhe),
lantritagonis (sing dadi panengah antara
tokoh protagonis lan antagonis)
5. Amanat
Ajaran moral utawa pesen kang bakal dikandhakake dening
pengarang marang sing maca/sing ngrungokake.

4. Titikane Cerita Rakyat

 Crita rakyat duweni titikan kan beda saka cerita liyane, yaiku ing
ngisor iki:
1. Anonim, tegese crita mau ora kaweruhan sapa sing nganggit.
2. Kolektif, amarga ora dimangerteni sapa sing nganggit crita mau dadi
duweke masyarakat bebarengan.
3. Nyritakke bab ala lan becik.
4. Nggambarake kadadean-kadadean kang mokal (imajinatif).
5. Dicritakake kanthi lesan.
6. Sing nyritakake saka generasi ke generasi (turun tumurun). Awit saka
kuwi, crita rakyat gampang owah, sok sapa bisa nambahi mula akeh
versi miturut papan utawa panggonan sing nyritakake.

5. Perangane Cerita Rakyat

Saben daerah nduweni cerita kang beda-beda. Nanging amarga kemajuan
teknologi kanthi anane TV, crita rakyat mau kaya kalah karo anane tokoh-
tokoh superhero saka negara liya. Akeh bocah saiki kang ora mangerteni
babagan cerita ing daerahe dhewe. Sejatine cerita rakyat iku ngemu surasa
kang gedhe banget tumrap kanggo bocah-bocah, khususe kanggo
pendidikan budhi pekerti.
Perangane cerita rakyat yaiku :
1. Cerita Fiksi
a. Mitos
Mitos yaiku crita kang ngenani makhluk-makhluk
gaib/lelembut. Paragane manungsa sekti, dewa, kewan kang
nduweni kasekten ora masuk akal kayata bisa mabur, bisa urip ing
segara lan sapanunggalane. Tuladha crita mitos kayata : Nyi Roro
Kidul, Nyi Blorong, Gendruwo, lan liya-liyane.
b. Legendha
Crita legenda kadadeyan ing bumi lan crita mau kaanggep
bener-bener kadadeyan. Biasane crita mau ana petilasane arupa
watu, wit, gunung, kali, lsp. Tuladha crita legenda kayata: Roro
 Jonggrang, Crita Asal-usule Telaga Warna, Crita Asal-usule
Grojogan Sewu ing Tawangmangu, lsp.
c. Sage
Crita kang ngenani kepahlawanan lan kegagahan utawa
ketangkasan putra raja. Tuladhane kayata : Lutung Kasarung,
Cindelaras, Sawunggaling, lsp.
d. Fabel
Crita ngenani kewan kang tumindake kaya manungsa.
Tuladhane kayata : Kancil lan Baya, Walang lan Semut, lsp.

2. Cerita Non Fiksi

a. Hikayat
Hikayat yaiku cerita kang mbahas babagan peragane kanthi
jelas. Tuladhane yaiku Hikayat hang Tuah, Hikayat Bahtiar lan liya-
liyane.
b. Babad
Babad yaiku cerita kang ana bukti lan nyatane, nanging wis
ditambahi cerita kang ora nggenah. Tuladhane yaiku : babad Tanah
Jawi, Babad Mataram, Babad Majapahit, lsp.
c. Sejarah
Sejarah yaiku cerita kang bener-bener kedadeyan lan ana bukti
nyatane. Tuladhane yaiku : Sejarah Jendral Soedirman, Sejarah Wali
Perkasa, lan liya-liyane.
d. Roman
Roman yaiku cerita kang nggambarake uripe pawongan kawit lair
tekan pati. Jenise roman yaiku Roman Adat, Roman Sosial, lsp.

6. Cerita Rakyat Ing SD Kelas Inggil

Materi cerita rakyat kang trep kagem SD kelas inggil yaiku cerita
rakyat kang ngemu tema-tema kayata kepahlawanan, kabudayan, tenggang
rasa, utawi cerita asal-usul panggonan. Tuladahane yaiku Roro Jonggrang,
 Legenda Tangkuban Perahu, Sejarah Jendral Soedirman, Asal-usul Kutha
Jepara, lan sapanunggalane.

Ing ngisor iki yaiku tuladha-tuladha cerita rakyat adedhasar tema ing
kelas inggil :
1) Adhedasar tema Kabudayaan, tuladha crita rakyat “ Timun Mas”

Pitutur : Nalika duweni janji kudu ditepati, nalika rumangsa ora bisa nepati
aja menehi janji.
2) Adhedasar tema Crita Legenda, tuladha legenda “ Dumadine Aksara
Jawa”

Pitutur : manungsa kudu ileng marang Gusti kang maha pencipta lan njaga
kaseimbangan urip antar manungsa liya utawa alam semesta.
 BAB III

PANUTUP

A. Dudutan
Cerita rakyat jawa inggih punika cerita ingkang sampun sumebar
wonten masyarakat, ingkang cacahipun mboten saged kaetung, malah kadang
kala mboten kamangertosan sinten ingkang nganggit. Jinising cerita rakyat
inggih punika fabel, legenda, mitos, lan sage. Ciri-ciri cerita rakyat inggih
punika anonim, katur turun-tumurun, sifate tradisional, anggadhahi nilai-nilai
ingkang becik . Fungsi cerita rakyat jawa kejaba kanggo lelipur, uga bisa
didadekake tuladha utamane cerita-cerita rakyat ingkang nggadhahi
piwulangan-piwulangan moral.

B. Saran
Cerita rakyat punika penting sanget dimangertosi lare SD, amargi cerita
rakyat saged dados panglipur lan anggadhahi nilai-nilai ingkang becik saengga
saget dados tuladha kagem piyambakke anggenipun tumindak. Gina
nglestantunaken tresna budaya cerita rakyat.
 Kapustakan

Aru. 2017. Pengertian Cerita Rakyat. Di unduh saking

https://www.jawabansoalmu.com/2017/11/pengertian-cerita-rakyat-
dalam-mapel.html pada 14 Mei 2019

Aprianiis. 2012. Apresiasi Reseptif Cerita Rakyat. Diunduh dari

http://aprianiiis.blogspot.com/2012/10/apresiasi-sastra-secara-reseptif
pada 11 Mei 2019

Solihin Abdul. 2015. Pengertian Cerita Rakyat. Cerita Rakyat. Di unduh saking
https://dokumen.tips/documents/ cerita-rakyat-nusantara.html

Buku Siswa Tantri Basa kelas IV