TEKNIK
PENGINTEGRALAN
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 1
9.1 Integral Parsial
Formula Integral Parsial :
u dv uv v du
Cara : pilih u yang turunannya lebih sederhana
xe
x
Contoh : Hitung dx
misal u = x, maka du=dx
dv e x dx v e x dx e x
sehingga
C
x x x x x
x e dx x e e dx x e e
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 2
Integral parsial dapat dilakukan lebih dari satu kali
cos x x cos xdx
2 2
Contoh Hitung x sin x dx x
Jawab
Integral parsial
(i) Misal u x2 du = 2xdx
V=-cosx
dv = sinxdx
x 2 cos x ( x sin x sin x dx)
(ii) Misal u = x du = dx
x 2 cos x x sin x cos x C
dv = cosx dx v = sinx
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 3
Ada kemungkinan integran (f(x)) muncul lagi diruas kanan
cos xdx
x
Contoh Hitung e Integral parsial
Jawab :
x x x
e cos xdx e sin x e sin xdx
e x sin x (e x cos x e x cos xdx) C
(i) Misal u ex du e x dx
dv=cosxdx v=sinx e x sin x e x cos x e x cos xdx) C
(ii) Misal u e du e dx
x x
Integral yang dicari
dv = sinxdx v=-cosx ,bawa keruas kanan
1. ln x dx
1
2. x ln xdx
3.
ln(1 x )dx
2
1
4. sin xdx
1
tan xdx
5.
x tan
1
6. xdx
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 5
9.2 Integral Fungsi Trigonometri
2 2
dan gunakan identitas sin x cos x 1
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 6
Contoh Hitung
1.
3
sin x dx
x dx
4
2. sin
Jawab
1. sin 3
x dx sin 2
x sin x dx
1 cos2
x d cosx cos x 1
3 cos3
xC
1 cos 2 x 1 cos 2 x
2. (
4 2 2
sin x dx sin x sin x dx )( ) dx
2 2
(1 2 cos 2 x cos2 2 x)dx 1 ( dx 2 cos 2 x dx 1 cos 4 x dx)
1
4 4 2
1 1 1 1 3 1 1
x sin 2 x x sin 4 x C x sin 2 x sin 4 x C
4 4 8 32 8 4 32
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 7
m n
Bentuk sin x cos x dx
m n
b). Untuk m dan n genap, tuliskan sin x dan cos x
menjadi jumlah suku-suku dalam cosinus, gunakan
2 2
identitas cos 2 x 2 cos x 1 1 2 sin x
Contoh :
sin 3
x cos2
x dx sin 2
x cos2
x sin x dx
1 cos2
x cos2
x d cos x
cos2 x cos4 x x d cos x
1 1
cos x cos3 x C
5
TEKNIK INFORMATIKA
5 3
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 8
2 2 1 cos 2x 1 cos 2x
sin x cos x dx 2 2
dx
1 1 1 cos 4 x
2
(1 cos 2 x) dx ( 1 dx)
4 4 2
3 1
8 dx
8 cos 4 x dx
3 1
x sin 4 x C
8 32
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 9
Bentuk
m n m n
tan x sec x dx dan cot x csc xdx
Gunakan identitas
tan 2 x sec2 x 1 , cot2 x csc2 x 1
serta turunan tangen dan kotangen
d (tan x) sec 2 xd , d (cot x) csc2 x dx
.
Contoh
a.
4
tan xdx tan 2 x tan 2 x dx tan 2 x(sec2 1)dx
tan 2 x tan 4 x dx
1 1
tan x tan 3 x C
5
5 3
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 11
Soal Latihan
Hitung
4 5
1. sin x cos x dx
/4
4 2
2. tan t sec t dt
0
3.
4
sec x dx
4.
2 4
cot w csc w dw
x dx
3
5. csc
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 12
9.3 Substitusi Trigonometri
a. Integran memuat bentuk a 2 x 2 ,misal x a sin t
25 x 2
Contoh Hitung x 2
dx
25 x
2 25 25 sin 2 t 5 cost dt
x 2
dx
25 sin 2 t
x 5 sin t 25(1 sin 2 t ) cos2 t
Misal cos tdt
2
2
dt cot t dt
dx = 5 cost dt
5 sin 2 t sin t
(csc2 t 1)dt cot t t c
5
x 25 x 2 1 x
sin ( ) C
t x 5
25 xINFORMATIKA
TEKNIK
2
1 5 sec2 t dt
x 2
25 x 2
dx
25 tan 2 t 25 25 tan 2 t
1 5 sec t tan t dt
x 2
x 25
2
dx
25 sec2 t 25 sec2 t 25
1 sec t tan t dt
25 sec2 t tan t
1 sec t 1
Misal x 5 sec t 2 dt cost dt
25 sec t 25
dx 5 sec t tan t dt
1 x 2 25
sec t
x sin t C C
5 25 25 x
x
x 2 25
t
5
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 15
Soal Latihan
Hitung
x 2 dx
1. dx
6.
dx
9 x2
2x 3
2
x 9
3/ 2
2. dx 3x dx
4 x2 7.
x 2 2x 5
dx
3.
x2 4 x2 8. 5 4 x x 2 dx
dx
4. 2x 1
x x2 9 9. x2 2x 2 dx
dx
5.
x 2 x 2 16
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 16
Substitusi Bentuk Akar
1. x 3x4 dx
x 2 2x
2. dx
x 1
t
3. t 1 dt
4. x x 1 dx
t
5. 3t 4 dt
2/3
6. x (1 x ) dx
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 18
9.4 Integral Fungsi Rasional
P x
Integran berbentuk fungsi rasional : f x , der (P)< der(Q)
Q x
Ada 4 kasus dari pemfaktoran penyebut ( Q(x) ) yaitu :
1. Faktor linear tidak berulang.
2. Faktor linear berulang.
3. Faktor kuadratik tidak berulang.
4. Faktor kuadratik berulang.
Jawab
1 A B C
x22 x1 x2 x 22 x1
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 21
1 A( x 2)( x 1) B( x 1) C ( x 2) 2
x2 x1
2
x 22 x1
1 A( x 2)( x 1) B( x 1) C ( x 2) 2 Penyebut ruas kiri =
penyebut ruas kanan
1 ( A C ) x 2 ( A B 4C ) x (4C 2 A B)
A+C=0
A+B+4C=0 A+B+4C=0 A+C=0 B=-1/3
-2A-B+4C=1 -2A-B+4C=1 + -A+8C=1
+ A=-1/9
-A+8C=1 9C=1 C=1/9
1 1 1 1 1 1 1
x22 x1 dx 9 x2 dx 3 x 22 dx 9 x1dx
1 1 1
ln | x 2 | ln | x 1 | C
9 3( x 2) 9
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 22
Kasus 3 Kuadratik tak berulang
Misal
Q x a1 x 2 b1 x c1
a2 x 2 b2 x c2 ... an x 2 bn x cn
Maka
P x A1 x B1 A2 x B2 An x Bn
...
Q x 2
a1 x b1 x c1 2
a2 x b2 x c2 an x 2 bn x cn
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 23
dx
Contoh Hitung xx 2 1
Jawab
1 A B xC
2
A x 2 1 ( Bx c) x
x x 1 x
2
x 1
x x2 1
1 A x 2 1 ( Bx c) x 1 ( A B) x 2 cx A
A+B=0
C=0 B=-1 x x d ( x 2 1)
x 1
2
dx 2
x 1
A=1 2x
1 d ( x 2 1)
2
1 1 x 2 x 1
x x 2 1 dx x dx x 2 1 dx
1
ln | x | ln( x 2 1) C
2
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 24
Kasus 4 Kuadratik berulang
Misal
Q x ai x bi x ci
2 p
Maka
Dimana A1 , A2 ,..., Ap1 , Ap danB1 ,B2 ,...,Bp1,Bp konstanta yang akan dicari
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 25
6 x 2 15x 22
Contoh Hitung dx
2
x 3 x2 2
Jawab :
6x 2 15 x 22 A B xC DxE
2
x3x 2 22
x3 x 2 x 2 2 2
2
A x 2 2 ( BxC ) x 2 2 x3 ( DxE )( x 3)
x3x 2 22
6 x 15 x 22 A x 2 ( BxC ) x 2 2 x3 ( DxE )( x 3)
2 2 2
6 x 2 15 x 22 ( A B) x 4 (3B C ) x 3 (4 A 2 B 3C D) x 2
(6B 2C 3D E ) x (4 A 6C 3E )
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 26
Dengan menyamakan koefisien ruas kiri dan kanan diperoleh
A+B=0
3B+C=0
4A+2B+3C+D=1 Dengan eliminasi : A=1,B=-1, C=3
6B+2C+3D+E=-15 D=-5, E=0
4A+6C+3E=22
Sehingga
6x 2 15 x22 1 x3 x
x3x 2
2 2
dx
x3
dx 2 dx 5
x 2 x 2
2
2
dx
dx 1 2x dx 5 2x
2 dx 3 2 2 dx
x3 2 x 2 x 2 2 ( x 2) 2
1 3 x 5
ln | x 3 | ln( x 2 2) tan 1 C.
2 2( x 2)
2
2 2
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 27
Catatan jika der ( P( x)) der (Q( x)) , bagi terlebih
dahulu P(x) dengan Q(x), sehingga
A( x 2) B( x 2)
( x 2)( x 2)
5 x 4 A( x 2) B( x 2) ………………………..(*)
Persamaan (*) berlaku untuk sembarang x, sehingga berlaku juga untuk
Untuk x=2 dan x=-2
Untuk x = 2 5.2+4=A(2+2) A=7/2
5.(-2)+4=B(-2-2) B=3/2
Untuk x = -2
Dengan menggunakan hasil diatas :
x3 2 x 2 x 4 7 1 3 1
x2 4 dx ( x 2) dx
2 x2
dx
2 x2
dx
1 2 7 3
x 2 x ln | x 2 | ln | x 2 | C
TEKNIK INFORMATIKA
2 2 2
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 29
Soal Latihan
Hitung
2x 1 2 x 2 3 x 36
1. x 2 7 x 18 dx 6.
2 x 1 x2 9
dx
1
x3 x2
2. ( x 5) 2 ( x 1) dx 7. x 2 5x 6 dx
5 x 2 3x 2
3. dx
x 2x
3 2
dx
4. x(x 2
1) 2
x 2 2x
5
5. x 3 3x 2 4
dx
2
TEKNIK INFORMATIKA
TELKOM UNIVERSITY MUG1B3 - KALULUS 2 B 30