5 TURUNAN FUNGSI TRIGONOMETRI

a. Turunan fungsi : f ( x)  sin x

Diketahui f ( x)  sin x
lim f ( x  h)  f ( x ) lim
f 1 ( x)  =
h0 h h0
sin( x  h)  sin x
h
lim 2 cos 12  2 x  h  sin 12  h 
=
h0 h
sin 12 h
cos x  12 h  . h  0
lim lim
=
h0  12 h 
= cos x.1  cos x
d
Jadi  sin x  = cos x
dx
b. Turunan fungsi f ( x)  cos x
lim f ( x  h)  f ( x ) lim
f 1 ( x)  =
h0 h h0
cos( x  h)  cos x
h
lim  2 sin 12  2 x  h  sin 12 h
=
h0 h
sin  12 h 
 sin  x  h 
lim 1 lim
 12 h
= .
h0 2 h0

= - sin x . 1 = - sin x
d
Jadi  cos x    sin x
dx
Dengan jalan sama dapat dicari turunan: tan x, cot x, sec x dan cosec x.
Rumus :
d d
1.  sin x   cos x 4.  cot x    cos sec2 x
dx dx
d
2.  cos x    sin x 5. d  sec x   sec xDerivative
. tan x
: 79
dx dx
d
3.  tan x   sec x 6.
2
dx
Contoh-contoh :
dy
C-1 : y = sin 2 x  = 2 cos 2 x
dx

dy
C-2 : y = sin 2 x  = 2 sin x. cos x  sin 2 x
dx


C-3 : y = cos3 3 x 2  x  7  
dy
dx
 
= 3 cos 2 3 x 2  x  7 .  sin(3 x 2  x  7)  6 x  1 

= -3(6x-1). cos 2 3x 2  x  7 .sin 3x 2  x  7 .   

C-4 : y = tan 5 2 x  x 3  
dy
dx
  
= 5 tan 4 2 x  x 3 .sec2 2 x  x 3 . 2  3 x 2  
  
= 5 2  3 x 2 tan 4 2 x  x 3 . sec 2 2 x  x3   
dy
C-5 : Tentukan dari y cos x  sin( x  y )
dx
Jawab : f ( x, y ) = y cos x  sin( x  y )  0
f
  y sin x  cos( x  y )
x
f
 cos x  cos( x  y )
y

Kalkulus-1:80
 dy
=
dx
f
 y sin x  cos( x  y ) y sin x  cos( x  y )
 x   
f cos x  cos( x  y ) cos x  cos( x  y )
y
dny
C-6 : Tentukan rumus umun turunan ke n atau dari y = cos x
dx n
dy
Jawab :   sin x  cos x  2  ;
dx
d2y
2
  cos x  cos x  2. 2 
dx
d3y
3
 sin x  cos x  3. 2  ;
dx
d4y
4
 cos x  cos x  4. 2 
dx
dan seterusnya, sehingga diperoleh rumus umum :
dny
= cos x  n. 2 
dx n

L A T I H A N 4-3
dy
Tentukan fungsi-fungsi dibawah ini :
dx
1. y = sin (2x-1)
2. 
y = cos 3  2 x 
1
3. y = tan  
 x
4. 
y = cot 2  3 x 2 
5. 
y = sec x 2 x  1 
6. 
y = cosec x  2 x  1 
Derivative: 81
7. y = sin 3  x  2 
8. y = cos3  2 x  3 2
9. y = cos sec 2 3 x  3 tan 2 2 x  cot x
1  cos 2 x
10. y=
sin 2 x
cos 2 x  sin 2 x
11. y =
cos 2 x  sin 2 x
12. x cos y  y 2 sin x  xy  9
2

sin x cos y
13.  1
y x
14. y = cos(2 x  y )  sin( 2 y  x)
15. y = sin 2 x  sin 2 y

6 TURUNAN FUNGSI SIKLOMETRI

Fungsi siklometri adalah invers dari fungsi trigonometri. Untuk
itu ada baiknya kita mengingat lagi pengertian invers fungsi:
C-1 : Diketahui fungsi f : xy dirumuskan y = f(x) = sin x ; akan
dicari fungsi inversnya : f 1 ( x )
Caranya :
y  sin x  x  arc. sin y
x adalah balikan/invers dari y ditulis x = f 1 ( y )
Karena f 1 ( y ) = arc. sin y maka f 1 ( x ) =
arc.sin x , inilah invernya f(x) = sin x.
y  sin x  fungsi trigonometri 
 dua fungsi
y  arc.sin x  fungsi siklometri 
invers satu terhadap yang lain
C-2 : Diketahui: y = cos x, fungsi inversnya y = arc.cos x.

Fungsi siklometri yang lain : y = arc.tan x; y = arc.cot x;

y = arc.sec x dan y = arc.cosec x.

1. Turunan arc.sin x

Kalkulus-1:82
 dy 1
Diketahui : y = arc.sin x, akan dicari atau f ( x)
dx
Caranya : y = arc.sin x  x = sin y
dx dy 1
Dari: x = sin y maka  cos y   …… (1)
dy dx cos y
Dari : sin y = x  sin 2 y  x 2  1  cos 2 y  x 2 maka
cos y  1  x 2 … (2)
dy 1 d
(2)(1) :  . Jadi :  arc.sin x   1 2
dx 1 x 2 dx 1 x
2. Turunan arc.cos x
y  arc. cos x  x  cos y maka
dx dy 1
  sin y   …(1)
dy dx sin y
cos 2 y  x 2  1  sin 2 y  x 2 maka sin y  1  x2 …
(2)
dy 1
(2)(1) maka  Jadi
dx 1  x2
d
 arc. cos x    1 2
dx 1 x
Dengan jalan yang sama dapat dicari turunan : arc.tan x; arc.cot
x; arc.sec x dan arc.cosec x.
Rumus :
Turunan fungsi siklometri
d 1
1.  arc.sin x   1 2 2. d  arc. cos x  
dx 1 x dx 1  x2
d
3.  arc. tan x   1 2 4.
dx 1 x
d 1
 arc. cot x  
dx 1  x2
Contoh-contoh : 1
5. = 6.
x x2  1
Derivative: 83
 dy 1
C-1 : y  arc. sin( 2 x  1)  dx  . 2 
1   2 x  1
2

C-2 : y  arc cos  2 x  x  

3 2

1
dy 3.arc cos 2  2 x  x 2  . . 2  2x 
 1   2x  x2 
2
dx
1 x dy
C-3 : y  arc . tan  =
1 x dx
1 11  x   1  x  ( 1) 
.
2  
1  x   1  x  2 
1  
1  x 
1  x  2 .
2

1
=
1  x   1  x  1  x  1  x 2
2 2 2

C-4 : y  (9  x ) arc tan( 13 x)  3 x

2

dy  2 x .arc. tan( 1 x )  (9  x 2 ). 1 . 1  3
=
dx
3
1  19 x 2 3
= 2 x.arc . tan( 13 x)

LATIHAN 4-4
dy
Tentukan atau f 1 ( x) fungsi-fungsi berikut ini
dx
1 y  arc sin 12 x  4  x
2

x
1
2 y  arc tan
x2  1
2 x2  4
3 y  arc.sec 12 x 
x2
4 y 7  12 x  4 x 2  13arc.sin 14 (2 x  3)

Kalkulus-1:84
 5 y  arc. tan 13  4  5 tan 12 x 
6 y  ( x  3) 6 x  x 2  9arc. sin(1  13 x)
7 y  (18 x  1)arc. sin 3 x  3 x 1  9 x 2
8 y  arc. cos sec x 2  2 x  2

9 y  arc. tan tan x 2 y 3 
10 y 2 sin( x  y )  arc. tan x

Derivative: 85