Daftar Isi

DAFTAR ISI
KATA PENGANTAR ............................................................................................. i
DAFTAR ISI ........................................................................................................... ii
DAFTAR GAMBAR ........................................................................................... viii
DAFTAR TABEL ................................................................................................ xvi
BAB I PENETRASI BAHAN-BAHAN BITUMEN (PENETRATION OF

BITUMINOUS MATERIALS).................................................................................. 1
1.1. Pendahuluan ............................................................................................. 1
1.2. Tujuan ....................................................................................................... 1
1.3. Alat dan Bahan Percobaan ....................................................................... 2
1.3.1. Alat-alat Percobaan ............................................................................... 2
1.3.2. Bahan Percobaan................................................................................... 3
1.4. Landasan Teori ......................................................................................... 4
1.5. Prosedur Percobaan .................................................................................. 6
1.6. Data Hasil Percobaan ............................................................................... 9
1.7. Perhitungan ............................................................................................... 9
1.8. Analisis ..................................................................................................... 9
1.9. Kesimpulan ............................................................................................. 10
1.10. Saran ....................................................................................................... 10
BAB II PENGUJIAN TITIK LEMBEK ASPAL DAN TER (SOFTENING

POINT OF ASPHALT AND TAR IN ETHYLENE GLYCOL (RING AND BALL))11
2.1. Pendahuluan ........................................................................................... 11
2.2. Tujuan ..................................................................................................... 11
2.3. Alat dan Bahan Percobaan ..................................................................... 12
2.3.1. Alat-alat Percobaan ............................................................................. 12
ii KELOMPOK 6
2.3.2. Bahan Percobaan................................................................................. 14
2.4. Landasan Teori ....................................................................................... 15
2.5. Prosedur Percobaan ................................................................................ 17
2.6. Data Hasil Percobaan ............................................................................. 20
2.7. Kesimpulan ............................................................................................. 20
2.8. Saran ....................................................................................................... 20
BAB III PEMERIKSAAN BERAT JENIS BITUMEN KERAS DAN TER

(SPECIFIC GRAVITY OF SEMI-SOLID BITUMINOUS MATERIALS) .............. 21
3.1. Pendahuluan ........................................................................................... 21
3.2. Tujuan ..................................................................................................... 21
3.3.2. Bahan Percobaan................................................................................. 23
3.4. Landasan Teori ....................................................................................... 23
3.7 Perhitungan ............................................................................................. 27
3.8. Analisis ................................................................................................... 27
3.9. Kesimpulan ............................................................................................. 27
3.10. Saran ....................................................................................................... 28
BAB IV DAKTILITAS BAHAN – BAHAN BITUMEN (Ductility of Bituminous

Materials) .............................................................................................................. 29
4.1. Pendahuluan ........................................................................................... 29
4.2. Tujuan ..................................................................................................... 30
4.3.1. Alat – alat Percobaan .......................................................................... 30
iii KELOMPOK 6
4.3.2. Bahan Percobaan................................................................................. 31
4.4. Landasan Teori ....................................................................................... 32
4.5.1. Persiapan Benda Uji............................................................................ 33
4.7. Perhitungan ............................................................................................. 37
4.8. Analisis ................................................................................................... 37
4.9. Kesimpulan ............................................................................................. 37
4.10. Saran ....................................................................................................... 37
BAB V BERAT JENIS DAN PENYERAPAN AGREGAT KASAR (Specific

Gravity and Absorption of Coarse Aggregate) ..................................................... 39
5.1. Pendahuluan ........................................................................................... 39
5.2 Tujuan ..................................................................................................... 40
5.3.1. Alat-alat Percobaan .............................................................................. 40
5.3.2 Bahan Percobaan................................................................................. 42
5.4 Landasan Teori ....................................................................................... 42
5.5 Prosedur Percobaan ................................................................................ 44
5.6 Data Hasil Percobaan ............................................................................. 46
5.7 Perhitungan ............................................................................................. 46
5.8 Analisis ................................................................................................... 48
5.9 Kesimpulan ............................................................................................. 48
5.10 Saran ....................................................................................................... 49
BAB VI BERAT JENIS DAN PENYERAPAN AGREGAT HALUS (SPECIFIC

GRAVITY AND WATER ABSORPTION OF FINE AGGREGATE) ..................... 50
6.1. Pendahuluan ........................................................................................... 50
iv KELOMPOK 6
6.2. Tujuan ..................................................................................................... 50
6.3. Alat dan Bahan ....................................................................................... 51
6.3.1. Alat...................................................................................................... 51
6.3.2. Bahan .................................................................................................. 53
6.4. Dasar Teori ............................................................................................. 54
6.5. Prosedur Pengujian ................................................................................. 55
6.7. Perhitungan ............................................................................................. 59
6.8. Analisis .................................................................................................. 62
6.9. Kesimpulan ............................................................................................. 63
6.10. Saran ....................................................................................................... 63
BAB VII UJI KEAUSAN AGREGAT MENGGUNAKAN ALAT ABRASI LOS

ANGELES(LOS ANGELES ABRASSION TEST) ................................................. 64
7.1. Pendahuluan ........................................................................................... 64
7.2. Tujuan ..................................................................................................... 65
7.3.2. Bahan Percobaan................................................................................. 67
7.4. Landasan Teori ....................................................................................... 68
7.5.2. Prosedur Pengujian ............................................................................. 70
7.7. Perhitungan ............................................................................................. 72
7.8. Analisis ................................................................................................... 72
7.9. Kesimpulan ............................................................................................. 73
v KELOMPOK 6
7.10. Saran ....................................................................................................... 73
BAB VIII UJI KEKUATAN AGREGAT TERHADAP TUMBUKAN

(AGGREGATE IMPACT VALUE) ........................................................................ 74
8.1. Pendahuluan ........................................................................................... 74
8.2. Tujuan ..................................................................................................... 74
8.3. Alat dan Bahan ....................................................................................... 75
8.3.1. Alat ....................................................................................................... 75
8.3.2. Bahan .................................................................................................. 77
8.4. Dasar Teori ............................................................................................. 77
8.6.1. Perhitungan ......................................................................................... 82
8.7. Analisis ................................................................................................... 83
8.8. Kesimpulan ............................................................................................. 83
8.9. Saran ....................................................................................................... 83
BAB IX INDEKS KEPIPIHAN DAN KELONJONGAN (FLAKYNESS AND

ELONGATION INDEX) ........................................................................................ 84
9.1. Pendahuluan ........................................................................................... 84
9.2. Tujuan ..................................................................................................... 86
9.3.2. Bahan Percobaan................................................................................. 90
9.4. Landasan Teori ....................................................................................... 90
9.5.2. Prosedur Pengujian ................................................................................. 93
vi KELOMPOK 6
9.7. Perhitungan ............................................................................................. 96
9.8. Analisis ................................................................................................... 97
9.9. Kesimpulan ............................................................................................. 97
9.10. Saran ....................................................................................................... 98
BAB X ANALISIS SARINGAN AGREGAT HALUS DAN KASAR
(SIEVE ANALYSIS) ............................................................................................... 99
10.1. Pendahuluan ........................................................................................... 99
10.2. Tujuan ..................................................................................................... 99
10.3.1. Alat-alat Percobaan ....................................................................... 100
10.3.2. Bahan Percobaan ........................................................................... 101
10.4. Landasan Teori ..................................................................................... 102
10.5. Prosedur Percobaan .............................................................................. 103
10.6. Data Hasil Percobaan ........................................................................... 105
10.7. Perhitungan ........................................................................................... 106
10.7.1. Perhitungan Agregat Kasar ........................................................... 106
10.7.2. Perhitungan Agregat Sedang ......................................................... 107
10.7.3. Perhitungan Agregat Halus ........................................................... 108
10.8. Analisis ................................................................................................. 109
10.9. Kesimpulan ........................................................................................... 114
10.10. Saran ................................................................................................. 114
BAB XI KARAKTERISTIK CAMPURAN ASPAL DAN AGREGAT (JOB MIX

FORMULA) ......................................................................................................... 115
11.1. Pendahuluan ......................................................................................... 115
11.2. Tujuan ................................................................................................... 116
vii KELOMPOK 6
11.3. Alat dan Bahan Percobaan ................................................................... 116
11.3.1. Alat ................................................................................................ 116
Gambar 11.3. Oven ............................................................................................. 117
11.3.2. Bahan Percobaan ........................................................................... 119
11.4. Landasan Teori ..................................................................................... 120
11.6. Data Percobaan ..................................................................................... 126
11.7 Perhitungan ........................................................................................... 126
11.8. Kesimpulan ........................................................................................... 130
11.9. Saran ..................................................................................................... 130
BAB XII UJI MARSHALL (MARSHALL TEST)............................................... 131
12.1. Landasan Teori ..................................................................................... 131
12.2. Tujuan ................................................................................................... 131
12.3. Alat dan Bahan ..................................................................................... 131
12.3.1. Bahan Uji ...................................................................................... 132
12.3.2. Alat dan Bahan .............................................................................. 132
12.4. Teori Dasar ........................................................................................... 135
12.6. Data Hasil Percobaan ........................................................................... 141
12.7. Perhitungan ........................................................................................... 142
12.8. Analisis ................................................................................................. 148
12.9. Kesimpulan ........................................................................................... 148
12.10. Saran ................................................................................................. 149
viii KELOMPOK 6
DAFTAR GAMBAR
Gambar 1.1. Penetrometer Cooling Bath................................................................ 2

Gambar 1.2. Advance Digital Penetrometer ........................................................... 2
Gambar 1.3. Cawan ................................................................................................. 3
Gambar 1.4. Oven ................................................................................................... 3
Gambar 1.5. Benda Uji............................................................................................ 3
Gambar 1.6. Pemanasan Bahan Bitumen ................................................................ 6
Gambar 1.7. Mendinginkan Benda Uji ................................................................... 6
Gambar 1.8. Persiapan Alat Penetrasi ..................................................................... 7
Gambar 1.9. Penyesuaian Suhu............................................................................... 7
Gambar 1.10. Meletakkan Benda Uji dibawah Alat Uji ......................................... 7
Gambar 1.11. Posisikan Jarum Menyentuh Permukaan Bahan Uji ........................ 8
Gambar 1.12. Pengujian Sampel ............................................................................. 8
Gambar 1.13. Pengulangan Percobaan Berbeda Titik ............................................ 8
Gambar 2.1. Cincin Kuningan .............................................................................. 12
Gambar 2.2. Satu set alat Ring and Ball ............................................................... 12
Gambar 2.3. Gelas Bejana Tahan Panas ............................................................... 13
Gambar 2.4. Termometer ...................................................................................... 13
Gambar 2.5. Alat Pemanas .................................................................................... 13
Gambar 2.6. Penggaris .......................................................................................... 14
Gambar 2.7. Stopwatch ......................................................................................... 14
Gambar 2.8. Aspal Shell........................................................................................ 14
Gambar 2.9. Air..................................................................................................... 15
Gambar 2.10. Es Batu ........................................................................................... 15
Gambar 2.11. Gliserin ........................................................................................... 15
Gambar 2.12. Memanaskan Sampel...................................................................... 17
Gambar 2.13. Melumuri Cincin Kuningan dan Plat ............................................. 17
Gambar 2.14. Menuangkan Sampel ...................................................................... 17
Gambar 2.15. Meratakan Sampel .......................................................................... 18
Gambar 2.16. Memasang Alat Ring and Ball ....................................................... 18
Gambar 2.17. Mengisi Air dan Es Batu pada Bejana ........................................... 18
ix KELOMPOK 6
Gambar 2.18. Mengatur Alat dengan Bejana ........................................................ 19
Gambar 2.19. Memanaskan Sampel......................................................................19
Gambar 3.1. Picnometer 24 ml ............................................................................. 22
Gambar 3.2. Timbangan........................................................................................ 22
Gambar 3.3. Bitumen atau Aspal .......................................................................... 23
Gambar 3.4. Air Suling 1000 cm3 ......................................................................... 23
Gambar 3.5. Membersihkan dan Menegringkan Picnometer ............................... 24
Gambar 3.6. Menimbang Picnometer (dengan penutup) ...................................... 25
Gambar 3.7. Menimbang Picnometer Berisi Air .................................................. 25
Gambar 3.8. Menimbang Picnometer Berisi Bitumen .......................................... 25
Gambar 3.9. Menimbang Bitumen dan Air ........................................................... 26
Gambar 4.1. Cetakan Kuningan ............................................................................ 30
Gambar 4.2. Pelat Alas Cetakan ........................................................................... 30
Gambar 4.3. Bak Perendam .................................................................................. 31
Gambar 4.4. Mesin Uji .......................................................................................... 31
Gambar 4.5. Bitumen atau Aspal .......................................................................... 31
Gambar 4.6. Air Garam......................................................................................... 32
Gambar 4.7. Gliserin ............................................................................................. 32
Gambar 4.8. Menyusun Cetakan ........................................................................... 33
Gambar 4.9. Melapisi Cetakan dengan Cairan Gliserin........................................ 34
Gambar 4.10. Memanaskan Cairan Bitumen ........................................................ 34
Gambar 4.11. Menuangkan Bitumen ke Cetakan ................................................. 34
Gambar 4.12. Mendinginkan Sampel.................................................................... 35
Gambar 4.13. Mendiamkan Sampel ...................................................................... 35
Gambar 4.14. Melepaskan Cetakan ...................................................................... 35
Gambar 4.15. Memasang Cetakan ke Mesin Uji .................................................. 36
Gambar 4.16. Memastikan Sampel Terendam ...................................................... 36
Gambar 5.2. Keranjang Kawat .............................................................................. 40
Gambar 5.3. Oven ................................................................................................. 41
Gambar 5.4. Tempat Air ....................................................................................... 41
Gambar 5.5. Kontainer .......................................................................................... 41
x KELOMPOK 6
Gambar 5.6. Agregat Kasar................................................................................... 42
Gambar 5.7. Menyiapkan Sampel ......................................................................... 44
Gambar 5.8. Menimbang Sampel.......................................................................... 44
Gambar 5.9. Merendam Sampel............................................................................ 45
Gambar 5.10. Mengeringkan Benda Uji ............................................................... 45
Gambar 5.11. Menimbang Benda Uji................................................................... 45
Gambar 6.2. Tabung piknometer .......................................................................... 51
Gambar 6.4. Oven ................................................................................................. 52
Gambar 6.5. Kerucut terpacung ............................................................................ 52
Gambar 6.6. Palu penumbuk ................................................................................. 53
Gambar 6.7. Sampel agregat ................................................................................. 53
Gambar 6.8. Air..................................................................................................... 53
Gambar 6.9. Merendam sampel ............................................................................ 55
Gambar 6.10. Menabur sampel ............................................................................. 55
Gambar 6.11. Menumbuk sampel ......................................................................... 56
Gambar 6. 12. Mengangkat Kerucut ..................................................................... 56
Gambar 6.13. Sampel Sebanyak 500 gram ........................................................... 57
Gambar 6.14. Menimbang piknometer ................................................................. 57
Gambar 6.15. Memasukkan sampel ke dalam piknometer ................................... 57
Gambar 6.16. Memasukkan air ke dalam piknometer berisi sampel .................... 58
Gambar 6.17. Menimbang piknometer berisi sampel dan air ............................... 58
Gambar 6.18. Memindahkan sampel dan air ke dalam kontainer ......................... 58
Gambar 6.19. Mengoven sampel .......................................................................... 59
Gambar 7.1. Los Angeles Test ............................................................................... 65
Gambar 7.2. Bola Baja .......................................................................................... 65
Gambar 7.3. Saringan............................................................................................ 66
Gambar 7.5. Oven ................................................................................................. 66
Gambar 7.6. Menyiapkan alat dan bahan .............................................................. 69
Gambar 7.7. Mencuci Sampel ............................................................................... 69
xi KELOMPOK 6
Gambar 7 8. Memasukkan Sampel kedalam Oven ............................................... 70
Gambar 7.9. Memasukkan benda uji..................................................................... 70
Gambar 7.10. Menyalakan mesin.......................................................................... 71
Gambar 7. 11. Menyaring sampel dengan saringan 1,7 mm. ................................ 71
Gambar 7.12. Menimbang sampel akhir. .............................................................. 71
Gambar 8.1. Satu Set Aggregate Impact Machine ............................................... 75
Gambar 8.2. Saringan 2 mm ................................................................................. 75
Gambar 8.3. Saringan 9,5 mm .............................................................................. 76
Gambar 8.4. Saringan 12,7 mm ............................................................................ 76
Gambar 8.6. Timbangan Dengan Ketelitian 0,1 gram .......................................... 77
Gambar 8.7. Sampel Agregat ................................................................................ 77
Gambar 8.8. Meletakkan aggregate impact machine pada lantai ......................... 79
Gambar 8.9. Menumbuk Sampel Sebanyak 25 Kali ............................................. 79
Gambar 8.10. Menimbang Sampel........................................................................ 80
Gambar 8.11. Mengatur Posisi Cylindrial Steel Cup ........................................... 80
Gambar 8.12. Mengangkat alat penumbuk ........................................................... 80
Gambar 8.13. Menyaring sampel .......................................................................... 81
Gambar 8.14. Menimbang sampel yag tertahan.................................................... 81
Gambar 8.15. Menimbang sampel yang lolos ....................................................... 81
Gambar 9.1. Alat Pengukur Kepipihan ................................................................. 86
Gambar 9.2. Alat Pengukur Kelonjongan ............................................................. 86
Gambar 9.4. Saringan Nomor 50,8 mm ................................................................ 87
Gambar 9.7. Saringan Nomor 19 mm ................................................................... 88
Gambar 9.9. Saringan Nomor 9,5 mm .................................................................. 89
Gambar 9.10. Saringan Nomor 4,75 mm .............................................................. 89
Gambar 9.11. Oven ............................................................................................... 89
Gambar 9.12. Agregat ........................................................................................... 90
xii KELOMPOK 6
Gambar 9.13. Menimbang Sampel........................................................................ 92
Gambar 9.14. Mencuci Sampel ............................................................................. 92
Gambar 9.15. Memasukkan Sampel kedalam Oven ............................................. 93
Gambar 9.16. Menyaring Sampel ......................................................................... 93
Gambar 9.17. Menimbang Sampel yang Tertahan di Saringan No. 4,75 mm ...... 93
Gambar 9.18. Uji Kepipihan ................................................................................. 94
Gambar 9.19. Uji Kelonjongan ............................................................................. 94
Gambar 9.20. Menimbang Sampel yang Lolos Uji Kepipihan pada Saringan
No.12,7 mm........................................................................................................... 94
Gambar 9.21. Menimbang Sampel yang Tidak Lolos Uji Kelonjongan pada
Saringan No.12,7 mm ........................................................................................... 95
Gambar 10.1. Kontainer ...................................................................................... 100
Gambar 10.2. Timbangan.................................................................................... 100
Gambar 10.3. Satu Set Analisis Saringan ........................................................... 100
Gambar 10.4. Agregat Kasar ............................................................................... 101
Gambar 10.5. Agregat Sedang ............................................................................ 101
Gambar 10.6. Agregat Halus ............................................................................... 101
Gambar 10.7. Menyiapkan Sampel ..................................................................... 103
Gambar 10.8. Menimbang Sampel...................................................................... 103
Gambar 10.9. Menyaring Sampel ....................................................................... 103
Gambar 10.10. Mengambil Sampel .................................................................... 104
Gambar 10.11. Menimbang sampel .................................................................... 104
Gambar 10.12. Grafik Analisis Saringan Agregat Kasar .................................... 110
Gambar 10.13. Grafik Analisis Saringan Agregat Sedang ................................. 111
Gambar 10.14. Grafik Analisis Saringan Agregat Halus .................................... 111
Gambar 10.15. Kurva Analisis Saringan Agregat ............................................... 112
Gambar 10.16. Kurva Kombinasi Agregat......................................................... 113
Gambar 11.1. Compactor .................................................................................... 116
Gambar 11.3. Oven ............................................................................................. 117
Gambar 11. 4. Kompor Gas ................................................................................ 117
Gambar 11.5. Sendok Pengaduk ......................................................................... 117
xiii KELOMPOK 6
Gambar 11.6. Dongkrak Hidrolik ....................................................................... 118
Gambar 11.7. Wajan ........................................................................................... 118
Gambar 11.8. Mold ............................................................................................. 118
Gambar 11.9. Sarung Tangan.............................................................................. 119
Gambar 11.10. Agregat Campuran ..................................................................... 119
Gambar 11.11. Aspal........................................................................................... 119
Gambar 11.12. Mengambil Material ................................................................... 121
Gambar 11.13. Menimbang Agregat ................................................................... 122
Gambar 11.14. Memasukkan Sampel ke dalam Oven ........................................ 122
Gambar 11.15. Memanaskan Aspal .................................................................... 122
Gambar 11.16. Mencampurkan Agregat dan Aspal ke dalam Wajan ................. 123
Gambar 11.17. Memasak Agregat Hingga Tercampur Merata ........................... 123
Gambar 11.18. Melapisi Dasar Mold dengan Kertas .......................................... 123
Gambar 11.19. Menuangkan Campuran Agregat ke dalam Mold ...................... 124
Gambar 11.20. Memadatkan Campuran ............................................................. 124
Gambar 11.21. Menumbuk Sampel .................................................................... 125
Gambar 11.22. Mengangkat Mold dari Mesin Compactor ................................. 125
Gambar 12.1. Benda Uji...................................................................................... 132
Gambar 12.2. Water Bath.................................................................................... 132
Gambar 12.3. Satu Set Mesin Tekan................................................................... 133
Gambar 12.4. Stopwatch ..................................................................................... 133
Gambar 12.5. Kain Lap ....................................................................................... 133
Gambar 12.6. Bak Perendam .............................................................................. 134
Gambar 12.8. Alat Pengangkat Benda Uji .......................................................... 134
Gambar 12.9. Alat Pengukur ............................................................................... 135
Gambar 12.10. Melepaskan Benda Uji dari Cetakan .......................................... 136
Gambar 12.11. Mengukur Benda Uji .................................................................. 137
Gambar 12.12. Menimbang Benda Uji ............................................................... 137
Gambar 12.13. Menimbang Benda Uji dalam Air .............................................. 137
Gambar 12.14. Merendam Benda Uji ................................................................. 138
Gambar 12.15. Mengeringkan Benda Uji dengan Kain ...................................... 138
xiv KELOMPOK 6
Gambar 12.16. Menimbang Benda Uji ............................................................... 138
Gambar 12.17. Merendam Benda Uji dalam Bak Perendam .............................. 139
Gambar 12.18. Mengeluarkan Benda Uji .......................................................... 139
Gambar 12.19. Meletakkan Benda Uji ............................................................... 139
Gambar 12.20. Memasang Arloji (Flow) ............................................................ 140
Gambar 12.21. Mengatur Jarum Arloji ............................................................... 140
Gambar 12.22. Menekan Tombol UP ................................................................. 140
Gambar 12.23. Membaca Nilai Flow dan Stabilitas ........................................... 141
Gambar 12.24. Grafik Hubungan Stabilitas dan Kadar Aspal ............................ 145
Gambar 12.25. Grafik Hubungan Flow dan Kadar Aspal ................................... 145
Gambar 12.26. Grafik Hubungan VIM dan Kadar Aspal ................................... 146
Gambar 12.27. Grafik Hubungan VMA dan Kadar Aspal.................................. 146
Gambar 12.28.Grafik Hubungan VFA dan Kadar Aspal .................................... 147
Gambar 12.29. Grafik Hubungan MQ dan Kadar Aspal.................................... 147
xv KELOMPOK 6
DAFTAR TABEL
Tabel 1.1. Klasifikasi Aspal Keras .......................................................................... 5

Tabel 1.2. Ketentuan perbedaan nilai penetrasi tertinggi vs terendah .................... 5
Tabel 1.3. Data Hasil Percobaan Penetrasi Bitumen............................................... 9
Tabel 1.4. Data Hasil Perhitungan Penetrasi Bitumen ............................................ 9
Tabel 2. 1. Data Hasil Percobaan .......................................................................... 20
Tabel 3.1. Hasil Percobaan Berat Jenis Aspal Bitumen danTersampel I .............. 26
Tabel 3.2. Hasil Percobaan Berat Jenis Aspal Bitumen dan Tersampel II ........... 26
Tabel 4.1. Data Hasil Pengujian Daktilitas Bahan-Bahan Bitumen...................... 36
Tabel 5.1. Standar Penyerapan Agregat ................................................................ 43
Tabel 5.2. Data Hasil Percobaan Berat Jenis Agregat Kasar ................................ 46
Tabel 5.3. Data Hasil Pehitungan Percobaan Berat Jenis Kasar........................... 48
Tabel 6.1. Data Hasil Percobaan ........................................................................... 59
Tabel 6.2. Hasil Perhitungan ................................................................................. 62
Tabel 7.1. Berat untuk setiap gradasi benda uji .................................................... 67
Tabel 7.2. Data Hasil Percobaan ........................................................................... 72
Tabel 8.1. Data Hasil Percobaan AIV .................................................................... 82
Tabel 9. 1. Data Hasil Percobaan .......................................................................... 95
Tabel 9.2. Pengujian Indeks Kepipihan dan Kelonjongan................................... 97
Tabel 10.1. Data Hasil Percobaan Agregat Kasar ............................................... 105
Tabel 10.2. Data Hasil Percobaan Agregat Sedang ............................................ 105
Tabel 10.3. Data Hasil Percobaan Agregat Halus ............................................... 106
Tabel 10.4. Perhitungan Analisis SaringanAgregat Kasar .................................. 109
Tabel 10.5. Perhitungan Analisis SaringanAgregat Sedang ............................... 109
Tabel 10.6. Perhitungan Analisis SaringanAgregat Halus .................................. 110
Tabel 10.7. Analisis Perhitungan Kombinasi Agregat ........................................ 112
Tabel 10.8. Batas Gradasi Agregat ..................................................................... 113
Tabel 11.1. Data Analisis Saringan ..................................................................... 126
Tabel 11.2. Data Berat Jenis Agregat Kasar, Halus, dan Aspal .......................... 126
Tabel 11.3. Persentase Sampel Kadar Aspal ....................................................... 126
Tabel 11.4. Hasil Perhitungan Berat Jenis Teori ................................................ 128
xvi KELOMPOK 6
Tabel 11.5. Kebutuhan Agregat untuk Kadar Aspal yang Berbeda .................... 128
Tabel 11.6. Kebutuhan Agregat tiap-tiap Saringan............................................. 129
Tabel 11.7. Kebutuhan Agragat di masing-masing Saringan ............................. 130
Tabel 11.8. Kebutuhan Agregat .......................................................................... 130
Tabel 12.1. Data hasil percobaan Benda Uji Marshall ....................................... 141
Tabel 12.2. Data Hasil Perhitungan .................................................................... 144
Tabel 12.3. Spesifikasi Campuran ...................................................................... 144
xvii KELOMPOK 6
BAB I
PENETRASI BAHAN-BAHAN BITUMEN
(PENETRATION OF BITUMINOUS MATERIALS)
1.1. Pendahuluan
Aspal adalah material termoplastik yang secara bertahap mencair, sesuai dengan
pertambahan suhu dan berlaku sebaliknya pada pengurangan suhu. Namun
demikian perilaku / respon material aspal tersebut terhadap suhu pada prinsipnya
membentuk suatu spektrum tergantung dari komposisi unsur-unsur penyusunnya.
Dari sudut pandang rekayasa (engineering), ragam dari komposisi unsur penyusun
aspal biasanya tidak ditinjau lebih lanjut. Untuk menggambarkan karakteristik
ragam respon material aspal tersebut diperkenalkan beberapa parameter, yang
salah satunya adalah nilai PEN (Penetrasi). Nilai ini menggambarkan kekerasan
aspal pada suhu standar 25oC yang diambil dari pengukuran kedalaman penetrasi
jarum standar dengan beban standar (50 sampai 100 gr) dalam rentang waktu yang
juga standar (5 detik).
British Standard (BSI) membagi nilai penetrasi tersebut menjadi 10 macam

dengan rentang nilai PEN 15 s/d 450 sedangkan AASHTO mendefinisikan nilai
PEN 40-50 sebagai rentang PEN untuk material aspal terkeras dan PEN 200-300
untuk material aspal terlembut.
1.2. Tujuan
Tujuan praktikum ini yaitu memberikan pengertian dan kemampuan dasar kepada
mahasiswa untuk dapat menentukan nilai penetrasi aspal sebagai salah satu
parameter karakteristik utama aspal.
1 KELOMPOK 6
1.3. Alat dan Bahan Percobaan
Alat dan bahan yang digunakan dalam praktikum penetrasi bahan–bahan bitumen
(Penetration of Bitumen Materials) ini adalah sebagai berikut.
1.3.1. Alat-alat Percobaan
1. Penetrometer cooling bath
Gambar 1.1. Penetrometer Cooling Bath

2. Advance digital penetrometer
Gambar 1.2. Advance Digital Penetrometer
2 KELOMPOK 6
3. Cawan
Gambar 1.3. Cawan

4. Oven
Gambar 1.4. Oven
1.3.2. Bahan Percobaan
1. Bahan aspal yang sudah dingin didalam cawan sebanyak 2 buah benda uji
Gambar 1.5. Benda Uji
3 KELOMPOK 6
1.4. Landasan Teori
Aspal merupakan bahan pengikat agregat yang mutu dan jumlahnya sangat
menentukan keberhasilan suatu campuran beraspal yang merupakan bahan jalan.
Salah satu jenis pengujian dalam menentukan persyaratan mutu aspal adalah
penetrasi aspal yang merupakan sifat rheologi aspal yaitu kekerasan aspal (RSNI
06-2456-1991). Pemeriksaan ini dimaksudkan untuk menentukan penetrasi
bitumen keras atau lembek (solid atau semi solid) dengan memasukkan jarum
penetrasi ukuran tertentu,beban dan waktu tertentu kedalam bitumen pada suhu
tertentu.
Hasil pengujian ini selanjutnya dapat digunakan dalam hal pengendalian mutu
aspal atau tar untuk keperluan pembangunan, peningkatan atau pemeliharaan
jalan. Pengujian penetrasi ini sangat dipengaruhi oleh faktor berat beban total,
ukuran sudut dan kehalusan permukaan jarum, temperatur dan waktu. Oleh karena
itu perlu disusun dengan rinci ukuran, persyaratan dan batasan peralatan, waktu
dan beban yang digunakan dalam penentuan penetrasi aspal (RSNI 06-2456-
1991).Aspal keras/panas (Aspalt cement, AC), adalah aspal yang digunakan dalam
keadaan cair dan panas. Aspal ini berbentuk padat pada keadaan penyimpanan
(temperatur ruang). Di Indonesia, aspal semen biasanya dibedakan berdasarkan
nilai penetrasinya yaitu:
1. AC pen 40/50, yaitu AC dengan penetrasi antara 40-50.
3. AC pen 80/100, yaitu AC dengan penertrasi antara 80-100.
Aspal semen dengan penetrasi rendah digunakan di daerah bercuaca panas atau
lalu lintas dengan volume tinggi, sedangkan aspal semen dengan penetrasi tinggi
digunakan untuk daerah bercuaca dingin atau lalu lintas volume rendah. Di
Indonesia umumnya dipergunakan aspal semen dengan penetrasi 60/70 dan 85-
100 (Sukirman S,1999 ).
4 KELOMPOK 6
Tabel 1.1. Klasifikasi Aspal Keras
Berdasarkan Nilai Nilai Viskositas
Viskositas AC-2,5 AC-5 AC-10 AC-20 AC-30 AC-40
500±1 1000±2 2000± 3000±6 4000±8
Viskositas 600 C 250±50
00 00 400 00 00
0
Viskositas 135 C 125 175 250 300 350 400
Penetrasi 220 140 80 60 50 40
Titik Nyala 163 177 219 232 232 232
Kelarutan pada
99 99 99 99 99 99
trichloroethene
Kehilagan Berat - 1 1 0,5 0,5 0,5
Sumber : AASHTO 1980
Tabel 1.2. Ketentuan perbedaan nilai penetrasi tertinggi vs terendah
Penetrasi 0 – 49 50 – 149 150 – 249 250 -500
Maksimum perbedaan nilai

penetrasi antara yang
2 4 12 20
tertinggi dengan yang
terendah
Untuk menentukan nilai penetrasi aspal disajikan pada persamaan 1.1.

n1+n2+n3+nx
Pen = ∑ni=0 (1.1)
n
5 KELOMPOK 6
1.5. Prosedur Percobaan
1. Mempersiapkan sampel uji dengan memanaskan bahan bitumen hingga

cukup cair untuk dituangkan sambil terus diaduk perlahan agar tidak ada
udara masuk kedalam bahan contoh.
Gambar 1.6. Pemanasan Bahan Bitumen

2. Tuang bahan uji yang telah mencair kedalam cawan sebagai bahan uji
diamkan hingga dingin.
Gambar 1.7. Mendinginkan Benda Uji
6 KELOMPOK 6
3. Persiapkan alat uji penetrasi yang telah distandarisasi terlebih dahulu.
Gambar 1.8. Persiapan Alat Penetrasi

4. Letakkan benda uji pada wadah air yang bersuhu 250 menyesuaikan suhu
bahan uji dengan suhu yang telah ditentukan. Rendam benda uji selama 1
jam.
Gambar 1.9. Penyesuaian Suhu

5. Letakkan benda uji dibawah alat uji penetrasi.
Gambar 1.10. Meletakkan Benda Uji dibawah Alat Uji
7 KELOMPOK 6
6. Posisikan jarum perlahan-lahan tepat menyentuh permukaan bahan uji.
Atur waktu menjadi 5 detik pada penetrometer.
Gambar 1.11. Posisikan Jarum Menyentuh Permukaan Bahan Uji

7. Lakukan pengujian dan catat hasilnya.
Gambar 1.12. Pengujian Sampel

8. Lakukan hal serupa sebanyak 3 kali dengan jarak setiap titik sekitar 1 cm.
Gambar 1.13. Pengulangan Percobaan Berbeda Titik

9. Lakukan sampel kedua untuk hal serupa.
8 KELOMPOK 6
1.6. Data Hasil Percobaan
Dari percobaan penetrasi bahan bitumen yang telah dilakukan, diperoleh data
hasil percobaan sebagai berikut:
Tabel 1.3. Data Hasil Percobaan Penetrasi Bitumen
No. Penetrasi pada 25oC, 5 detik I II
1 Pengamatan 1 61,6 58,8
3 Pengamatan 3 60,3 60
1.7. Perhitungan
61,6+61,8+60,3+63,3+62,4
Nilai penetrasi bitumen rata-rata sampel 1 =
5
= 61,88
58,8+60,2+60+60,8+58,3+59,62
Nilai penetrasi bitumen rata-rata sampel 2 =
5
= 59,62
61,88 + 59,62
Nilai Penetrasi rata-rata =
2
= 82,375
1.8. Analisis
Tabel 1.4. Data Hasil Perhitungan Penetrasi Bitumen

PemeriksaanPenetrasipada 25°C, 5 detik Benda Uji I Benda Uji II
Pengamatan
1 61,6 58,8
2 61,8 60,2
3 60,3 60,0
4 63,3 60,8
5 62,4 58,3
Rata-rata 61,88 59,62
NilaiPenetrasi 60,75
Besarnya nilai penetrasi sampel 1 untuk 5 kali pengamatan berurutan adalah 61.6,
61.8, 60.3, 63.3, dan 62.4, dengan nilai rata-rata penetrasi sebesar 61,88.
9 KELOMPOK 6
Sedangkan untuk sampel 2 dengan jumlah pengamatan yang sama didapat nilai
penetrasi secara berurutan sebesar 58.8, 60.2, 60, 60.8, dan 58.3 dengan nilai rata-
rata penetrasi sebesar 59,62. Didapatkan hasil penetrasi aspal shell sebesar 60,75.
Jadi berdasarkan tingkat kekentalannya aslpal dengan nilai PEN 60/70 termasuk
dalam kategori AC-20. Aspal ini dapat digunakan untuk jalan dengan volume lalu
lintas tinggi, dan daerah dengan cuaca iklim panas.
1.9. Kesimpulan
1. Dilihat dari golongan kekentalan / kekerasan aspal benda uji digolongkan

kedalam aspal pen 80/100 dengan penurunan jarum penetrometer antara 80-
100.
2. Hasil dari percobaan ini cocok dipergunakan di Indonesia dengan cuaca
iklim dingin.
1.10. Saran
1. Diharapkan praktikan dapat hadir tepat waktu agar waktu dalam praktikum
dapat dimanfaatkan dengan optimal.
2. Diharapkan semua praktikan dapat berpartisipasi secara aktif dalam
kegiatan praktikum.
3. Diharapkan adanya pembaharuan alat-alat praktikum terhadap alat-alat
yang sudah tidak berfungsi dengan baik.
4. Praktikan diharapkan teliti dan berhati-hati saat melakukan langkah
percobaan agar data yang diperoleh sesuai standar
10 KELOMPOK 6
BAB II
PENGUJIAN TITIK LEMBEK ASPAL DAN TER
(SOFTENING POINT OF ASPHALT AND TAR IN ETHYLENE
GLYCOL (RING AND BALL))
2.1. Pendahuluan
Aspal adalah material termoplastik yang secara bertahap mencair, sesuai dengan
pertambahan suhu dan berlaku sebaliknya pada pengaturan suhu. Namun
demikian respon material aspal tersebut terhadap suhu pada prinsipnya
membentuk sebuah spektrum tergantung dari komposisi unsur-unsur
penyusunnya.
Percobaan ini diciptakan karena pelembekan (softening)bahan-bahan aspal dan

ter, tidak terjadi secara sekejap pada suhu tertentu, tapi lebih merupakan
perubahan gradual seiring penambahan suhu. Oleh sebab itu, setiap prosedur yang
dipergunakan untuk menentukan titik lembek aspal atau ter, hendaknya mengikuti
sifat dasar tersebut, artinya penambahan suhu pada percobaan hendaknya
berlangsung secara gradual dalam jenjang yang halus.Metoda ring and ball yang
umumnya diterapkan pada bahan aspal dan ter ini, dapat mengukur titik lembek
bahan semisolid sampai solid.
2.2. Tujuan
Pengujian ini bertujuan untuk mengetahui suhu dimana aspal dan juga tar mulai
lembek dan dapat digunakan dengan menggunakan alat Ring and Ball. Suhu ini
pun menjadi acuan dilapangan atas kemampuan aspal dan tar menahan suhu
permukaan yang terjadi untuk tidak lembek sehingga dapat mengurangi daya
lekatnya.
11 KELOMPOK 6
2.3. Alat dan Bahan Percobaan
Alat dan bahan yang digunakan pada praktikum pengujian titik lembek aspal dan
ter (Softening Point of Asphalt and Tar in Ethylene Glycol (Ring and Ball)) ini
adalah sebagai berikut :
2.3.1. Alat-alat Percobaan
Alat yang digunakan pada praktikum ini adalah sebagai berikut :

1. Cincin kuningan
Gambar 2.1. Cincin Kuningan

2. Satu alat ring and ball
Gambar 2.2. Satu set alat Ring and Ball
12 KELOMPOK 6
3. Gelas bejana tahan panas
Gambar 2.3. Gelas Bejana Tahan Panas

4. Termometer
Gambar 2.4. Termometer

5. Alat pemanas
Gambar 2.5. Alat Pemanas
13 KELOMPOK 6
6. Penggaris
Gambar 2.6. Penggaris

7. Stopwatch
Gambar 2.7. Stopwatch
2.3.2. Bahan Percobaan
1. Aspal shell
Gambar 2.8. Aspal Shell
14 KELOMPOK 6
2. Air
Gambar 2.9. Air

3. Es Batu
Gambar 2.10. Es Batu

4. Gliserin
Gambar 2.11. Gliserin
15 KELOMPOK 6
2.4. Landasan Teori
Titik lembek adalah besarnya suhu dimana aspal mencapai derajat kelembekan
(meleleh) dibawah kondisi spesifik dari tes. Untuk aspal keras, besarnya titik
lembek dihitung berdasarkan tes ring and ball.Berdasarkan tes yang ada
disimpulkan bahwa pengujian titik lembek banyak dipengaruhi oleh:
1. Kualitas dan jenis cairan penghantar.
2. Berat bola besi
3. Jarak antara ring dengan dasar plat besi.
4. Besarnya suhu pemanasan.
Menurut SK SNI 06-2434-1991, titik lembek aspal dan ter berkisar antara 460 –
540 C. Sedangkan menurut spesifikasi Bina Marga tentang titik lembek untuk
aspal keras pen 40 (Ring and Ball) ialah minimum 510 C dan maksimum 630 C
kemudian untuk pen 60 sebesar 480 C untuk minimum dan 580 C untuk ukuran
maksimum.
Penetration index = (20 − 500 A)/ (1 + 50 A) (2.1)
( )
A = (2.2)
( )
Syarat :
0.015 ≤ 𝐴 ≤ 0.06
˗3 ≤ 𝑃𝐼 ≤ +7
𝑃𝐼 (+) = Berarti kurang peka terhadap temperatur.
𝑃𝐼 (−) = Berarti peka terhadap temperature.
16 KELOMPOK 6
2.5. Prosedur Percobaan
Prosedur percobaan yang dilakukan antara lain :

1. Memanaskan sampel yaitu aspal shell,
Gambar 2.12. Memanaskan Sampel

2. Melumuri cincin kuningan dan plat dengan larutan gliserin dan talk,
Gambar 2.13. Melumuri Cincin Kuningan dan Plat

3. Menuangkan sampel kedalam kedua cincin kuningan,
Gambar 2.14. Menuangkan Sampel
17 KELOMPOK 6

Daftar Isi

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Daftar Isi

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

DAFTAR ISI

KATA PENGANTAR ............................................................................................. i

DAFTAR ISI ........................................................................................................... ii

DAFTAR GAMBAR ........................................................................................... viii

DAFTAR TABEL ................................................................................................ xvi

BAB I PENETRASI BAHAN-BAHAN BITUMEN (PENETRATION OF

1.1. Pendahuluan ............................................................................................. 1

1.2. Tujuan ....................................................................................................... 1

1.3. Alat dan Bahan Percobaan ....................................................................... 2

1.3.1. Alat-alat Percobaan ............................................................................... 2

1.3.2. Bahan Percobaan................................................................................... 3

1.4. Landasan Teori ......................................................................................... 4

1.5. Prosedur Percobaan .................................................................................. 6

1.6. Data Hasil Percobaan ............................................................................... 9

1.7. Perhitungan ............................................................................................... 9

1.8. Analisis ..................................................................................................... 9

1.9. Kesimpulan ............................................................................................. 10

1.10. Saran ....................................................................................................... 10

BAB II PENGUJIAN TITIK LEMBEK ASPAL DAN TER (SOFTENING

2.1. Pendahuluan ........................................................................................... 11

2.2. Tujuan ..................................................................................................... 11

2.3. Alat dan Bahan Percobaan ..................................................................... 12

2.3.1. Alat-alat Percobaan ............................................................................. 12

2.4. Landasan Teori ....................................................................................... 15

2.5. Prosedur Percobaan ................................................................................ 17

2.6. Data Hasil Percobaan ............................................................................. 20

2.7. Kesimpulan ............................................................................................. 20

2.8. Saran ....................................................................................................... 20

BAB III PEMERIKSAAN BERAT JENIS BITUMEN KERAS DAN TER

3.1. Pendahuluan ........................................................................................... 21

3.2. Tujuan ..................................................................................................... 21

3.3. Alat dan Bahan Percobaan ..................................................................... 22

3.3.1. Alat-alat Percobaan ............................................................................. 22

3.3.2. Bahan Percobaan................................................................................. 23

3.4. Landasan Teori ....................................................................................... 23

3.5. Prosedur Percobaan ................................................................................ 24

3.6. Data Hasil Percobaan ............................................................................. 26

3.7 Perhitungan ............................................................................................. 27

3.8. Analisis ................................................................................................... 27

3.9. Kesimpulan ............................................................................................. 27

3.10. Saran ....................................................................................................... 28

BAB IV DAKTILITAS BAHAN – BAHAN BITUMEN (Ductility of Bituminous

4.1. Pendahuluan ........................................................................................... 29

4.2. Tujuan ..................................................................................................... 30

4.3. Alat dan Bahan Percobaan ..................................................................... 30

4.3.1. Alat – alat Percobaan .......................................................................... 30

4.4. Landasan Teori ....................................................................................... 32

4.5. Prosedur Percobaan ................................................................................ 33

4.5.1. Persiapan Benda Uji............................................................................ 33

4.6. Data Hasil Percobaan ............................................................................. 36

4.7. Perhitungan ............................................................................................. 37

4.8. Analisis ................................................................................................... 37

4.9. Kesimpulan ............................................................................................. 37

4.10. Saran ....................................................................................................... 37

BAB V BERAT JENIS DAN PENYERAPAN AGREGAT KASAR (Specific

5.1. Pendahuluan ........................................................................................... 39

5.2 Tujuan ..................................................................................................... 40

5.3. Alat dan Bahan Percobaan ..................................................................... 40

5.3.1. Alat-alat Percobaan .............................................................................. 40

5.3.2 Bahan Percobaan................................................................................. 42

5.4 Landasan Teori ....................................................................................... 42

5.5 Prosedur Percobaan ................................................................................ 44

5.6 Data Hasil Percobaan ............................................................................. 46