Udiana Sastra Xi
Udiana Sastra Xi
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas XI
Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas XI
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.
Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.
i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan
Bahasa Bali Siswa Kelas XI Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan puniki prasida
kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut
ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali.
Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang
paplajahan basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SMA/SMK Kelas XI
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang
para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali, ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.
Tim Penyusun
ii
DAGING CAKEPAN
iii
Palajahan 3 Satua Panji .......................................................................100
BAB IX DRAMA...............................................................104
Palajahan. 1 Drama Bali Modern........................................................105
Palajahan 2. Drama Bali Tradisional .................................................108
BAB X PARIBASA .......................................................... 113
Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan ....................................114
Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan.......................................118
Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan......................................121
PAMUPUT ..............................................................................................125
DAFTAR PUSTAKA..............................................................................126
GLOSARIUM ........................................................................................131
iv
PETA KONSEP
Materi Bahasa
Bali
Kelas XI
VI KASUSASTRAAN
I SEMBRAMA WACANA 1. Kasusastraan Bali
1. Sembrama Wacana 2. Ciri Miwah Imba Karya
2. Laporan Sastra
VIII GANCARAN
III TATA BASA BALI 1. Novel
1. Nyurat Basa Bali Latin 2. Satua Tantri (maaksara
2. Wangun Kruna Bali)
3. Lengkara 3. Satua Panji
IX DRAMA
IV WACANA 1. Drama Bali Modern
1. Awig - awig 2. Drama Bali Tradisional
BAB X PARIBASA
1. Sesonggan miwah Sesengga-
V ARTIKEL kan
1. Artikel 2. Sesawangan miwah Pepindan
3. Sesimbing miwah Cecangk-
itan
v
BAB I
SEMBRAMA WACANA
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra, Sembrama
Wecana dan laporan berbagai
kegiatan secara lisan dan tulis
4.1 Memproduksi téks Sembrama
Wecana dan laporan berbagai
kegiatan secara lisan atau tulis
Indikator
3.1.1 Nlatarang indik Sembrama
Wecana.
3.1.2 Ngepah indik kerangka Sem-
brama Wecana
3.1.3 Nyusun unteng babaosan ring
kerangka Sembrama Wecana.
3.1.4 Nyarca indik kerangka laporan
3.1.5 Nyusun unteng babaosan sané
jagi katlatarang ring laporan
3.1.6 Mauruk makarya laporan
ringkes indik acara saderana
4.1.1 Makarya teks Sembrama
Wecana
Palajahan I. Sembrama Wacana
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sakadi panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan
ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan
informal kémanten. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal
wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika Sambrama wacana. Sambrama wacana punika
wantah bebaosan sané kawedar pinaka panyanggra sajeroning wénten acara. Sambrama wacana
ketah kabaos sambutan ring basa Indonesia. Ri tatkala ngawéntenin acara majanten panyanggra
sané utama inggih punika antuk bebaosan sané kabaos Sambrama Wacana, antuk punika dahat
mabuat para sisyané uning indik tata cara ngaturang Sambrama Wacana.
Duaning asapunika, mangda alit-alité uning Sambrama wacana, indayang cawis pitakén
ring sor puniki!
1. Sira uning napi sané kawastanin Sambrama wacana?
2. Ri tatkala napi anaké ngawedar Sambrama wacana?
3. Sapasira sané ketah ngwedar Sambrama wacana?
4. Sapunapi carané maktayang Sambrama wacana?
Mapades
“Om Swastyastu”
Titiang pinaka ngangganin kulawarga dahat
garjita manahé santukan Ida, Dané lédang arsa
nagingin pangaptin titiang, prasida ngrauhin
sakadi mangkin saha muat bebaktan sané rahat-
rahat pisan. Mantuk ring kaledangan Ida dané, www.grandmirage.com
titiang sakulawarga wantah prasida ngaturang
rasa suksmaning manah. Bebaktan ida dané
tunas titiang sungsung suun titiang pasuecan
Ida dané sinamian. Ampurayang indik kakaonan
genah miwah tata basa panyanggran titiang
sakulawarga, riantukan tambet titiang kalintang.
Sampun majanten titiang nénten pacang
prasida ngwalesang pasuecan Ida, Dané, dumogi Ida Hyang Widi Wasa pacang arsa mapaica
pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa kértin druéné soang-soang.
Ida, Dané para undangan sané baktinin titiang, taler para sameton sané tresna sihin
titiang. Sané mangkin lugrayang titiang pinaka reraman ipun nunas galah samatra anggén titiang
nyihnayang anggan pianak titiang sané pacang katatahin utawi sané ketah kabaos kadi mangkin
upacara potong gigi. Inggih mungguing pianak titiang sané mapandés rahinané mangkin wénten
lalima, sané tatiga wantah pianak titiang néwék, sané kalih anggén titiang kaponakan, punika
wantah pianak adin titiangé. Sané paling wayaha panak titiang mawasta Gedé Adibawa, sané
kaping kalih mawasta Ni Madé Winarsih miwah sané kaping tiga mawasta I Nyoman Sandiyasa.
Taler kaponakan titiang sané duuran mawasta Putu Manik Astawa, adinipun mawasta Madé
Om Swastyastu
Sané murdayang titiang bapak kelihan Adat bajar Tan Janten
Ida, Dané krama sami sané tresna sihin titiang
Ring rahina sané becik puniki ngiring sareng sami ngaturang pangrastiti ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, santukan wantah sangkaning pasuécan Ida, iraga sareng sami prasida masadu
ajeng iriki jagi maosang indik parikrama pamargin wanti warsa banjar Tan Janten tahun 2015 sané
sampun kamargiang.
Titiang sané kasudi pinaka ketua panitia, ring rahinané puniki, lugrayang titiang nlatarang
indik pamargin acarané puniki .
1. Ngawit rahina radité tanggal 1juni 2015 jagi kawéntenang acara mareresik ring balé banjar
nyantos sawewengkon désa Tan Janten.
2. Ring rahina soma selanturnyané pacang kawéntenang lomba widang olahraga miwah per-
mainan sané ngalédangin kayun
3. Ring rahina anggara, kawéntenang lomba mekarya sanganan tradisional mangda truna
truniné sami kréatif.
4. Ring rahinané mangkin ring pajantosan wantiwarsané kawentenang malam kesenian.
Indik prabéa sané kaanggén ngremba acara puniki mawit saking jinah kas sekaa truna truni
kawewehin antuk kauntungan kupon basar sané sampun kamargiang.
Indayang nyurat asiki naskah Sambrama Wacana ngeninin indik panyembrahman sang
madué karya ring acara pawiwahan!
Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik
pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané
sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun
kalaksanayang. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi: Laporan mawangun
formulir/utawi matrik, Laporan mawangun mémorandum utawi nota, Laporan mawangun naskah,
Laporan mawangun surat, miwah Laporan mewangun buku.
No Lengkara Artinipun
1 somæun/mc*¾c*¾.
2 kk)tus¾Šk&¾widê}ÿsÓË
3 sÙrn¾Ð¡lСelbulus/
4 kt\urin¾ÀnÓ¡ek¾Ñ]ed]en
5 hødeZÿomn¾å¡r;¾sendeDÿes¾ŠNÿptø,
Aksara Bali
Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.
A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, öb.
DEWA TATWA
Kacrita wénten jagat kalih sedaging ipun, wit sangkaning pakardin Ida Sang Hyang Widhi.
Ring ambarané wénten surya, candra, bintang, miwah tranggana.Ring bumi wénten Janggama,
Stawara, miwah Datu. Janggama tegesipun sarwa maurip sané uning molah makadi manusa, sato,
prana prani, sekadi kumangkang kumingking ,miwak kumatap kum itip. Stawara tegesipun sarwa
maurip tan uning mlah.makadi taru,lata, trena, miwah alas-alasan. Datu tegesipun sekancan sané
tan maurip sekadi tembaga, mas, slaka, prunggu miwah sané lianan. Janggama kalih Stawara
punika endah melarapan antuk mantaya,mantiga miwah maharya.Mantaya tegesipun ngalekadang
panak, Mantiga tegesipun ngalekadang taluh,Maharya tegesipun mentik.
2. Tranggana
3. Sarwa prani
5. Mantaya
Alfabet Fone-
Sim- Wastan aksa-
tis Genah sasuratan
bol rane
Internasional
Ring ungkur
[h] bisah
aksara
Ring ungkur
- adeg-adeg
aksara
5.1.1Tengenan \,
Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:
(b) Tengenan \, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan, \, upami :
(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungtibah = p\С*tib;,
Pangkungkarung = p\С*kru*,
1.1.2 Tengenan ( r) r,
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami:
puseh = pus;,
) kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh = eses;,
miwah sane lianan.
(b) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih
polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
(c) Tengenan h, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane kecap aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
(a) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahduren = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,
(c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upa-
mi:
I Nyoman Widia.
hiezomn/widê.
Watek ksatriane ngamuk.
wt)k/k×tiÉyen\muk/.
Pakeling :
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggen nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana
mangda nenten iwang ngwacen, upami:
Sira sane ngemit rainidane?
Sirsen\)mit/rhinÀiden.
bakti = vkÓi,
sampi = smæi,
Yen tonden pragat gaene = eyenÓoenÑnæÉgtáehen...................
miwah sane lianan.
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Kaligrafi
Ring sajeroning panglimbak aksara Bali manut pakibeh aab jagaté mangkin salian Aksara
Modré sané marupa wangun sakral ring sajeroning aksara lan kebudayaan Bali taler wénten sané
kawastanin Kaligrafi utawi sané kabaosan Kawadi Sastra. Indik Kaligrafi punika sujatiné nénten
pinaka cihna pengaruh Islam utawi boya sangkaning pengaruh kebudayaan Islam sakémawon
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika wantah rarékan sané marupa pakilitan-pakilitan aksara sané
kawentuk utawi kawangun nganutin dasar pikayunan sang Kawi utawi sang sané makarya indik
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika.
Kawéntenan Kaligrafi sawiaktiannyané
wénten ring makudang-kudang negara ring
jagaté utamanyané panegara-panegara sané mad-
ué tradisi tata tulis aksara sané anut ring kawén-
tenan pengaruh pakilitan saking kebudayaan-ke-
budayaan siosan, dadosnyané indik Kaligrafi
utawi kawadi sastra punika prasida kawangun
kawentuk makadasar wantah panegara utawi
ring dija kebudayaan aksara punika nglimbak
prasida kawangun struktur Kaligrafi utawi kawa-
di sastra, sakadi ring panagara Cina, Jepang, In-
dia taler ring makudang-kudang wewidangan daérah ring panegara Indonésia makadinya ring sa-
jeroning kebudayaan Sunda, Jawa, taler ring kebudayaan Bali. Yéning ring Bali, Kaligrafi utawi
kawadi sastra punika dados kawangun mawiwit saking aksara swalalita miwah aksara wreastra
sané kajangkepin antuk panganggé suara lan panganggé tengenan. Yéning Kaligrafi utawi kawadi
sastra punika prasida kawentuk nganutin rarékan sang sané nyurat pikolihnyané manut dasar ésté-
Indayang makarya Kaligrafi aksara Bali sane madaging silih tunggil punggelan
lengkara ring sor antuk tema bebas !
1. tkøtkøn&eswkguxwødê,
t)\h&tuwu;snÙcng)g)onÓ,
sßrwø[yrÙ*puluhø\yu[,
ptølrø\etß*tnupguerok)n/.
2. w[øtnømøtÓnÓmn)mulk×ßI,
w[øtnømøtÓnÓptøkp\á¡;,
w[øtnømøtÓnÓmn)muduhÐ,
w[øtnømøtÓnÓmn)mumøtÉ.
Artos
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin bagia,
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin antaka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin duka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin sawitra.
Pidabdab 8. Ringkesan
Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén péna. Ring panegara sané masya-
rakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi sané
kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gagambaran ring kitab
makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama Hindu
kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. Prasida kajajarang istilah kali-
grafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nént-
en dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa
Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan.
Kadi Petapan Punyan Kacangé, Disubané Malilit Tegeh Engsap Tekén Kulit
SARGA I
ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA.
Pawos 1.
(1). Désa Pakraman puniki mawasta Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur, inggih punika:
ha. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
na. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
ca. Sisih kulon tukad Ayung.
ra. Sisih lor Désa Pakraman Bunutan.
(3). Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) ka-
rang ayahan.
(4). Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré:
ha. Banjar Kedéwatan.
na. Banjar Kedéwatan Anyar.
Pawos 2.
(1). Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga luiré:
ha. Utama Mandala, minakadi linggih Kahyangan Désa.
na. Madya Mandala, minakadi pupulan karang paumahan, lan tlajakan désa.
Pawos 3.
(1). Banjaré tan wenang ngardi awig-awig, wantah kadadosang ngardi pararem banjar maka
pamitegep awig-awig.
(2). Pararem Banjar tan wenang lémpas ring awig-awig muah pararem désa saha patut kalingga
tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
(3). Awig-awig muah pararem-pararem subak ring tlajakan désa tan maren taler kainggilang.
SARGA II.
PETITIS LAN PAMIKUKUH.
Pawos 4.
Désa Pakraman Kedéwatan ngamanggehang pamikukuh dasar luiré:
ha. Pancasila.
na. Undang-undang Dasar 1945 pamekas pasal 18.
ca. Perda TK I Bali no. 06 tahun 1986.
ra. Tri Hita Karana manut Sadàcara Agama Hindu.
Pawos 5.
Petitis Désa Pakraman luiré:
ha. Mikukuhin miwah ngrajegang Sang Hyang Agama.
na. Nginggilang tata prawertining magama.
ca. Ngrajegang kasukertan désa saha pawongania sami sakala kalawan niskala.
…
Kakutip saking “Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan”.
Pidabdab 6 Tugas
Saurin pitakéné ring sor!
1. Napiké tatujon wénten awig-awig?...................................................................................
2. Ring dija kémanten prasida manggihin awig-awig?.........................................................
3. Napi kémanten sané patut wénten ring awig-awig?..........................................................
4. Sapa sira sané patut ngamargiang daging awig-awig?......................................................
5. Sanksi adat napi kémanten sané wénten ring awig-awig?................................................
Umah
r-ec.bstatic.com/images/hotel/
gah kelasé. Murid-muridé ngaturang panganjali.“Al-
it-alité sareng sami,”Di subané ngenahang tas duur
méjané, ”medalang buku gambaré. Gambar umah,
jero, puri, utawi grian duéné suang-suang. Sam-
punang uyut. Bapak ten nongosin alit-alité “Jagi kija,
Pak?” Nyoman Antara nyelag aji patakon. “Bapak
ten kija-kija. Dinané mangkin guru-guruné jagi rapat.
Ngrapatang indik ujian sané jagi rauh.”
Sapatilar Guruné sajaba Gedé Wiramiwaha, murid-murid kelas limané garjita gati ngam-
bar. Ada masambilan suar-suir. Ada masambilan genmiwahg-gending.Limolas menit suba liwat.
Gedé Wiramiwaha nu natakin jagut nlektekang buku gambar ané makebat duur mejanné. Limanné
ngamel potlot. Tekek. Nanging sing sida ngorékang.“Wiréh i déwék sing ngelah umah, kénkénang
abeté ngambar?” Uli mara lakar ngawitin ngambar ada pang duang dasa ia ngraos di keneh buka
kéto. Sing aséna paliatné nrawang sawang. Sing aséna masi marawat di kenehné unduk ané ngra-
naang ia kanti sing ngelah umah.Pecakné ia sugih. Umahné linggah tur melah gati. Mobil ané cel-
ap-celep sig umahné, tur ané tumpangina nyabran masekolah liunné tetelu. Mobilé ento makejang
gelah bapanné. Sakéwala lacur. Uli sekat ia ngenjek kelas dua SD bapanné mamotoh. Sakancan
plalian, sakancan togél ubera. Ané pinih nyakitin kenehné, bapanné bebotoh luh. Yén pang kuda
kadén suba bapanné ngantén-palas. Sagét ajak anak uli Badung. Sagét ajak anak uli Tabanan.
Sagét ajak anak uli Jember. Sagét ajak anak uli Sasak. Cutet, ajak anak uli ideh-ideh. Kondén buin
ngelah mitra dini-ditu.
Mirib sing sida naanang sakit ati, atiban ané liwat, méménné nuturin bapanné apang suud ja
ngantén-palas, mamitra miwah mamotoh. Dugasé ento Gedé Wiramiwaha sedek di pasaréanné.
Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan
mabasa lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali.
Kawikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sane patut
kawasayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa
santukan sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Basa Bali ring sajeroning sasuratan ipun kacawisang nganggé kalih lambang inggih punika
basa Bali antuk aksara Bali miwah basa Bali sané ngangge huruf latin. Nyurat basa Bali antuk
aksara Bali patut nganutin pasang aksara Bali, nyurat basa Bali antuk Huruf Latin patut nganutin
Ejaan Bali Latin. Ring sor puniki jagi kaunggahang tata carané nyuratang basa Bali antuk Huruf
Latin :
Bali Dwipa
balistarindo.com/images/balimap.jpg
Ritatkala mababaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning
panggihin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-
sorohan basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna
alus miwah kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah
sané tiosan. Sadurung nglantur mlajin indik kruna-kruna punika, indayang mangkin cawis dumun
pitakén ring sor!
Galang Kangin
balihellotravel.com/wp-content
sampun nadarin, siapé makruyuk saling sautin, ke-
disé pada manguci nundunin timpalné, bajang-ba-
jangé matengkalung kancrik nyangkil jun ngungsi
pancoran ané pakecorcor disisin tukadé. Margané
nuju pancorané ento ngaliwatin pundukan carik ane
mapangkedpangkedan. Katake pakecogcog tangke-
jut baan keteban batis anake majalan. Ditengah and-
ungane ngenah biah-biah lan kapu-kapune kambang
kadi makenyir girang ngantosang sinar suryane. Ke-
dis kokokane tolah tolih ngalih amah ngintip sarwa pranine dicarik. Pici-picine, buit-buite, keto
masih I blauk lan I cuweng pada girang mukti kalegaan. Bene tolah tolih nyelametang dewek
apang de tepukina baan kedis kokokane. Diluwanan umane ada palinggih genah nyiwi Ida Bhatari
Sri. Makelap mbah Dudug ngaturang tipat blayag, canang wangi sesarine satak rupiah. Sedeng
iteha ngayabang banten mbah dugdug tangkejut nyerit sawireh ada lelipi ngamah bikul ulung duur
daksina sesantune. Lelasane makesyab leketik ulung dipancoran tongos bajang-bajange kayeh.
Beh makejang bajang-bajange nyerit tur makecog, ada ane ulung jungklang-jungkling, ada masih
ane sepanan nyemak penganggone. Diselagan gununge ica Ida Sanghyang Surya ngaksi separit-
ingkah daging jagate.
Olih: Tresna Asih
Nyama Tugelan
www.industry-files.com
ring tepining réjéng sané dalem, kéwala katon asri
alas jati ring sornyané napi malih ri sedeng galang
kangin jagaté, makada alanglang kalanguan yening
ngatonang antuk tegeh édepnyan pucuk-pucuk teta-
ruan saking kadohan. Irika yan sampun tiba ring ten-
ganing bukit nglintangin punyan kepah sané tegeh
ngalik, yan inargamayang sakadi datuning sarwa tu-
muwuh ring bukité punika sané ring tepining réjéng taler tumbuh alingsehan tiing buluh sané
makada renteb taler genahé irika.
Ring sor réjéng sisi kangin wénten genah dangsah katambakin antuk batu gede di sisi balér
réjéngé, irika sampun padunungan ipun Mén Lampu sareng Pan Lampu, kasarengan antuk maka-
kilh pianakipuné Wayan Giri lan Kadek Ambara. Wiakti tiosan ring saderana kahuripannyané ring
bangkiang bukité, padununganipuné taler kaitehin antuk taru majegau sané miik ngalub, ngenter
kaasrian genah padununganipuné.
Wayan Giri lan Kadek Ambara mula jemet magaé , kéwala Kadek Ambara sangkaning
salah pergaulan satata ngusak-asik kahuripan Pan Lampuné, bikasné sané alep di kari trunané
mauwah dados bringas sangkaning pangaruh obat-obatan terlarang. Béh sawiakti sungsut pak-
urenané Pan Lampu sareng Mén Lampu. Sakéwala nyama tugelan Kadek Ambara, sané kelihan
Wayan Giri, nika banget sané tunasang sareng reramané mangda ngelidin cara bikas adiné.
Inget Wayang Giri satata ring pitutur mémé bapané ”patilesang déwéké lacur”, Ulian la-
curé lek ngaba padéwékané, ento makrana ia makisid uli désané, ngungsi di padunungané sané
sepi. Mangkin sampun madan menék truna, tuah sangkaning panugrahan Widhi, ipun saja gobanne
bagus genjing, alisné madon intaran, apa buin pangadegannnyané gedé ganggas, masaih ajak
kulitne ane kuning gading, kaadungang ajak bokné ané demdem samah, apa buin kenyunganné
nyunyur manis, sing tuara dadi ibuk anak luh di désané mangenehang napi malih ri kala mabe-
baosan , alus banban tuturané sané kasangga ringgitan lesung pipinyané.
Yadiapin ipun suud masekolah sangkaning tan wénten prabéa, kéwala Wayan Giri, akéh
madué timpal ring désa. Ulian bikasné ané olas asih, lan olas papa manyama braya, aget lacur
wénten sodagar kopra sané mawasta Gung Manik sané nudukipun anggéna pegawai , kasuén-suén
sakolahanga Wayan Giri punika nyantos dados pengusaha eksportir kayu Majegau didesané.
Karipta olih:
Aryya Paduhungan
Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki.
Kruna Satma mawit saking kruna ([sa-] + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa
utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika :
Kruna-kruna sane ngawangun Kruna Satma punika madrué kadudukan setara, nénten saling
nyinahang.
1. Kruna Satma Papadan
Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:
* Kruna Satma Papadan Matungkalik
Conto :
• Mémé Bapa
• Peteng lemah
• Daa teruna
• Tua bajang
• Tegeh éndéP
• Kali yuga
• Dirgha yusa
• Kertha raharja
1. Indayang makarya lengkara sané kawangun antuk Kruna Dwi Lingga soang-soang kalih len-
gkara!
2. Indayang nyurat lengkara antuk kruna satma puniki !
1. Bagus genjing 6. Peteng dedet
2. Matanai 7. Berag tigrig
3. Engsap mati 8. Kebus dingin
4. Benyah latig 9. Putih sentak
5. Panes ngentak 10. Pait makilit
Pitaken Pesaur
1.Kanti….....umahné sing runguanga a.tuduhan
2. …tusing inget tekén janjiné mamancing b.selem denges
3.Pangadeg Made Jayané…… c.gedé ganggas
bagus genjing
d.pait makilit
4.Ulian magaé di carik kulit Luh Nartiné….
e.cerik kelih
kebus dingin
f.engsap mati
5. …rasan madune
g.manis malenyad
Prarain Gus Smarané……………………..
h.gula batu
Nyayangang Raga
Manut ring uger-uger ipun lengkara punika kapalih dados kalih inggih punika wénten sané
wangunipun sadarana miwah sampurna. Lengkara Sadarana kawangun antuk jejering lengkara
miwah linging lengkara. Lengkara Sampurna kawangun antuk Jejering lengkara, linging
lengkara, panandang lengkara miwah pamidartaning lengkara ( Keterangan )
Conto lengkara :
1. Mémé mabalih.
2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré.
Manut kawigunan ring sajeroning Mémé mabalih, Mémé kabaos jejering lengkara utawi
sang sané malaksana, mabalih kabaos linging lengkara utawi parilaksana sané kalaksanayang olih
jejering lengkara.
Pidabdab 6. Pituduh!
A. Saurin pitakéné ring sor!
Pidabdab 8. Ringkesan
Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan mabasa
lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali. Kaw-
ikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sané patut kawas-
ayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa santukan
sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Ritatkala mabebaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning panggi-
hin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-sorohan
basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna alus miwah
kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah sané tiosan.
Sasampuné uning kruna raris mlajah makarya lengkara.
Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun maduwe
arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang
dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.
Indikator
3.1.1 Ngrereh imba artikel mabasa
Bali saking media.
3.1.2 Ngepah artikel nganutin daging
ipun
3.1.3 Latian makarya artikel
4.1.1 Makarya artikel mabasa Bali
Palajahan 1. ARTIKEL
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Akéh wénten babaosan utawi sasuratan nganggén bahasa Bali. Wénten ngranjing sastra utawi
non sastra. Ring sor puniki jagi kabaosang sasuratan non sastra sané marupa artikel. Minab alit-alité
sampun sering ngwacén artikel sané wénten ring media. Napi malih kawéntenan media mangkin
nénten sawates média cétak kemanten, nanging sampun wénten media online sané ngawinang
alit-alité nénten méweh sawates ngarereh artikel mabasa bali. Sadurung nglantur maosang indik
artikel, indayang cawis dumun pitaken ring sor!
1. Naenin ké alit-alité ngwacén artikel mabasa Bali?
2. Ring dija naenin ngwacén artikel?
3. Artikel indik napi sané naenin kawacén?
Kayu mawit saking taru. Kayon mawit taler (wénten) saking kayu. Yén kénten napi suksman
kayu ring kauripané?
Kayu, taru, turus, napi ja wastané ten tios wantah pahan saking pailehan Sanghyang Wenang
ri kala ngripta sakancan tuwuh tumuwuh ring mercapada. Punyan kayu ngicénin rasa dayuh ring
sang sané ngrereh kadayuhan. Taru sakadi sampun sering kabaosang lan kasambatang, mapikenoh
pisan ring guminé. Sakancan sané idup merluang kadayuhan, nika awinan taru punyan kayu sam-
pun sapatutnyané kauratiang.
Ri kala nemonin galah Saniscara Kliwon Wariga, sameton Hindu Baliné ngrayaang rahina
Tumpek Pangatag. Makudang-kudang tradisi “Ngatagin”; “Mubuhin” kawéntenang anggén nyuks-
mayang rahinané puniki. Yukti sakadi ring silih tunggil wewengkon Bali ring Tabanan, Tumpek
Pangatag kalaksanayang antuk ngatagin sakancan sarwa tumuwuh ring pretiwiné mangdané sida
ngwetuang asil mageng ring rahinan Galunganné. Ngrastitiang karahayuan jagat malarapan antuk
ngupapira sarwa taru.
Nanging, mangkin manut gatra statistik kawéntenan alas genah taru magengé sayan nge-
dikang. Napi sané mawinan sakadi punika? Sangkaning sampun kirang manah manusané ngre-
reh genah dayuh, dayuhé mangkin sayan ngélahang ngrerehnyané. Yéning sampun madué jinah,
dayuhé wénten ring jrijin tangané, wantah celek on-off dayuhé medal saking AC-né.
Kayunné sané ngranayang kawéntenang taruné ngedikang, makejang saha kagentosin olih
sakancan sané praktis lan élah. Kautaman kayunné sakadi ten madué genah ring atiné. Manusané
yadiastun madué Tri Pramana sakadi ten maanggén, santukan pungkuran manusané ten ngawigu-
nayang wiwékané ri kala nepasin pikobet.
Yén sampun pikobeté ten katepasin antuk wiwéka pastika ten mabuat sakancan sané kakary-
anin. Kénten taler ri kala sampun ten wénten pakayunan pacang nabdabin indik kawéntenan ta-
ru-taru sané nayuhin punika. Wantah cabut kayuné tancebang kayonné, payu omongan manten.
Tumpek wariga
Tumpek Wariga sané ketah kabaos tumpek bubuh, tumpek pangatag utawi tumpek
pangarah rauh ngenem bulan apisan inggih punika ring rahina Saniscara (Sabtu) Kliwon
Wuku Wariga. Ring rahina tumpek puniki kalaksanayang upakara majeng ring sakancan
taru utawi sarwa tumuwuh sané wenten ring tegal, sawah, jero, puri utawi gria soang-soang.
Makéh anaké maosang rahina tumpek wariga puniki wantah otonan sarwa tumuwuh utawi
taru. Upacara sané kalaksanayang majeng ring sakancan taru puniki suksmanyané wantah
ngaturang suksma majeng ring Dewa Sangkara sané sampun ngardi sarwa taru miwah tu-
muwuhé ring jagaté taler ngaturang sembah bhakti mapinunas mangda kawéntenan jagaté
ring Bali gemuh landuh.
Artikel Sponsor inggih punika artikel sané kasurat pinaka jalaran nyobiahang napi
sané jagi kaadol utawi katah kabaos artikel promosi. Artikel puniki katahan nénten ja pan-
jang pisan, nanging napi sané jagi kawedar (promosiang) prasIda karesepang olih anak
sané jagi matumbasan.
Ring sajeroning makarya artikel patut pisan nguratiang tata basa sané jagi kaanggén.
Yening jagi makarya artikel sané dagingnyané indik penelitian sapatut nyané nganggén
basa ilmiah. yéning jagi nyurat artikel sané daging nyané nénten ilmiah, patut taler ngang-
gén basa sané katah kauningin para krama Baliné, utawi nénten nganggén basa-basa sané
ilmiah. Artikel ilmiah punika mapaiketan ring penelitian.
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang cawis pitakén saha karyanin pituduh ring sor
1. Napi punika artikel?
2. Indayang surat cecirén artikel!
3. Indayang alit-alité ngarereh siki artikel mabasa Bali ring media, raris :
(a) Wacén dumun artikel punika
(b) Minayang artikel punika nganutin Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)
(c) Indayang surat napi unteng babaosan ring artikel punika
Pidabdab 8. Ringkesan
Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik
pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mlig-
bagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1). Artikel punika ka-
tahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan sang sané nyurat. Punika
mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh
kabligbagang (up to date).
Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika artikel
redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor.
Indikator
3.6.1 Nlatarang indik periodisasi
kasusastraan Bali
3.6.2 Nyarca wangun sastra Bali pur-
wa
3.6.3 Ngepah kasusastraan Bali
3.6.4 Ngrereh cecirén karya sastra
3.6.5 Ngrereh pabinan karya sastra
nganutin jenisnyané
3.6.6 Ngrereh conto utawi imba karya
sastra nganutin periodisasi
4.6.1 Ngringkes periodisasi karya
sastra
Palajahan 1. KASUSASTRAAN BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang indik basa Bali nénten prasida pasahang saking basa, aksara miwah sastra. Ring pan-
gawit alit-alité sampun malajahin indik basa miwah aksara Bali. Sané mangkin ngiring malajahin
indik sastra. Sastra Bali sayuakti makéh pisan kawéntenan ipun. Malarapan sastra punika prasida
biasa miwah aksara Baliné kalestariang. Ritatkala makarya sastra sinah bahasa sané kaanggé saha
kasurat antuk aksara. Kasusastraan Bali yéning selehin antuk kawéntenan ipun, yukti sampun
wénten saking nguni. Wénten sané sujati mabasa Bali, wénten naler sané nganggé basa tiosan sané
karanjingang ring sastra Bali saantukan pamuputnyané sastra miwah basa punika kalestariang ring
Bali. Sadurung nglantur maosang saindik-indik karya sastra Bali punika, indayang cawis pitakén
ring sor!
1. Napi sané kauningin indik kasusastraan Bali?
2. Napi conto kasusastraan Bali?
3. Ring dija prasida manggihin kasusastraan Bali?
4. Napi wigunan kasusastraan Bali?
5. Sira pangawi kasusastraan Bali sane kauningin?
Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Puisi /prosa )
Saking
Kumpulan Drama Ketut Putru
3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian
utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri
Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa
:
• Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengah-
an sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
Kidung Ranggalawe, Kidung Sri Tanjung, Kidung Pamancangah Dalem, Kidung
Amad Muhamad, Kidung Kaki Tua, msl.
• Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
Malat, Wargasari, Alis-alis Ijo, Tantri, msl.
4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kakawian utawi
karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
Kekawin
wøprøtpqêÿ :/- 0 - / - 0 - / 0 0 / ,8,
sumuk¦wtptê§ : /- - - / - 0 - / - 0 / ,8,
Kangen
Cahyan Purnama Kadasa ngalangin akasaning segara ring petengé punika. Jegég ayusakadi
paras Betari Ratih né turun ka mercapada makta bintang macanda ring gumuruh ombak pasisi
Meulaboh, Daérah Istiméwa Acéh.
“Adi, bli rindu pesan kapining Adi.”
Sandia punika, suaran kidung Bramara Ngisep Sari ngumbara saking pangeras suarané ring
pura. Miik dupa lan sekar ngulikubin buana, kija ja paliaté wantah anaké makamben maudeng né
kacingak, makta canang, banten, maciri sampun rahinan ring gumi padésaan.
Paid Tiang
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang selehin daging karya sastra sané kasurat ring kiwa, raris pasangang antuk wewidangan
ipun sané kasurat ring tengen!
Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)
hendradwikayana.files.wordpress.com
Tiang tusing lakar makelid
Krana dini mula tiang ngalih idup
Apaké anaké ngorahang
Entungin tiang aji kuping bongol
Idup tiangé ben ngindang
Ngindeng kema-mai ngalih ané belus
Tusingké nawang?
Apaké ané belus ento?
Cawis tiang padidi
Ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah
Ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindeng kema-mai
Uli bucu kanti ka bucu
Uli semengan nganteg semengan
Kanti sirah tiangé tusing marasa sirah
Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé, di bucun pekené.
Kakripta olih : Ni Made Ari Dwijayanthi
Kakutip saking Pupulan Puisi Bali Modern “Denpasar lan Don Pasar”
1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.
1. Gegendingan
• Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah
2. Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom
pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi :
• Pupuh Dangdang Gula.
• Pupuh Sinom.
• Pupuh Durma.
• Pupuh Pangkur.
• Pupuh Mijil.
• Pupuh Semarandana.
• Pupuh Pucung.
• Pupuh Ginada.
• Pupuh Ginanti.
• Pupuh Maskumambang.
Tembang macapat punika sajeroning kasusastraan prasida kaanggén ngwangun geguritan.
Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk tembang maca-
pat. Upami :
• Geguritan Sampik Ingtai, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari.
• Geguritan Jaya Prana, nganggén tembang macapat ginada kémanten, olih I Ketut
Putra.
• Geguritan Basur, nganggén tembang ginada kémanten, olih Ki Dalang Tangsub.
• Geguritan Sucita miwah Subudi, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida
Bagus Ketut Jelantik.
• Geguritan Tamtam, nganggén tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging.
• Miwah sane lianan.
3. Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi
karangan sané kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung,
miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa:
• Kidung sane nganggén tembang macapat. Basa sane kaanggén marupa basa tengahan
sakéwanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.
2. Kidung Wargasari.
4. Kekawin utawi Tembang Gedé utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sané kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
• Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
• Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
• Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
• Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
• Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
• Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
• Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
• Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Tiosan ring Kekawin wénten taler palawakya. Palawakya inggih punika karya sastra prosa
liris utawi gancaran namun kawacén antuk tembang sané maiketan ring tata titi ngwacén basa
Jawa Kuna minakadi épik Mahabrata miwah kanda sané mawit saking Ramayana.
Kasusastraan Bali Purwa yéning cutetang prasida manggihin imba/ cecirénnyané sakadi
puniki:
2. Akéhan nyritayang indik karma phala sané prasida anggén sasuluh idup
5. Karya sastra nénten kaadol, saha tan prasida kaajinin antuk jinah. Makarya uta-
wi ngwacén karya sastra wantah kaanggén nglimurang manah saha maseneng-
seneng.
www.denpasarkota.go.id
• Galang Bulan olih K. Putra.
• Paid Tiang olih I Wayan Paing,msl.
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang pupulang judul karya ring sor:
1. 10 murdan Geguritan
2. 10 murdan Kidung
3. 10 murdan Kakawin
4. 10 murdan Novel kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’,
miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran
mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning
panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané
nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa
Melayu miwah sasak.
Kasusastraan Bali Purwa sané marupa gancaran wénten satua, yéning sané marupa puisi
utawi tembang prasida kakepah malih dados sekar raré, sekar alit, sekar madya miwah sekar
agung. Yéning Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk Puisi Bali Anyar, Novel ( roman ),
Cerpen Bali Anyar miwah Drama Bali Anyar.
Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)
Ida Bagus Surya Matra Atmaja
Puput Makaput
Puputne
Puput makaput
Ngiring Pinehin
Ngiring je pinehin
Napi sane sampun kakaryanin
Sampunke solahe nganutin
Tata-titi sane nuntunin
Sampunang lali ring sang Pangardi
Mangda jagate stata rimrim
Ngring pinehin
Kawentenan jagate mangkin
Pidabdab 6. Pituduh !
1. Indayang ngrereh 1 puisi Bali anyar raris analisis nyantos uning napi daging puisi punika
saha uning napi pikenohnyané ring kahuripan!
2. Indayang makarya siki puisi Bali Anyar, antuk tema indik “pendidikan”!
Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Durma, Sinom,
Semarandana)
SINOM
Sinom
Semarandana
i o e u ô ô u u e e ô ô i i * * ô ˆ
ca i dur ma pia nak ba pa pa ling wa yan
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
tum buh é ka sih a sih
i i o * i o e o ô ˆ
ka ting gal an bi ang
i i i i ô ô e o i i ô ˆ
ju mah ce ning a pang me lah
o i * u ô ô * i i e o i ô ˆ
ba pa lu as ô ô na ngun kér ti
* i o i ô * * ô ˆ
ka gu nung a las
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
i dep an ba pa ma ti
u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ping ka lih nya ring sang Gu ru
e e e u ô ô e o o e ô ˆ
te le bang pa cang ma la jah
e u u * ô ô u e o o ô ˆ
ra ha yu sa né ka pang gih
o e u * ô ˆ
ni ka tu hu
u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ka ru ruh sa di na di na
SEMARANDANA
u u u u ô ô e * u e ô ˆ
mé mé ba pa ma nu tu rin
e e e e ô ô i o e i ô ˆ
u duh ce ning pia nak ba pa
i o e u ô ô e o i o ô ˆ
su ba ke lih ce ning ka ton
e o i * ô ô i i o i ô ˆ
nyan dang ma suk ma se ko lah
i i i i ô ô e o i ô ˆ
ma yu sa pi tung ti ban
e o i * ô ô * o i o ô ˆ
di ksa ma né ce ning ma suk
e e u e ô ô i i o i ô ˆ
ma se ko lah a pang me lah
Kadi dangan nanging sukil Satmaka élah pisan nénten ja banget mautsa-
ha sakéwala méweh pisan ngarereh degdeg tan
mauyutan.
Ngadungang istri lan lanang Indik nunggalang lan ngadungang apang prasi-
da trepti sang lanang kalawan istri sané ngam-
argiang grahasta asrama.
Saling mrihang dados élah Riantukan angganyané pada mabinan janten
sampun saling perihang, saling kadaut matemu
mawinan manados dangan.
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang ngarereh saha ngwacén siki Geguritan, raris karyanin pituduh ring sor:
1. Napi murdan Geguritan sané sampun kawacén?
2. Indayang selehin, Geguritan punika ngranjing ring geguritan monométris utawi geguritan
polymétris?
3. Indayang pupulang, pupuh napi kémanten sané kaanggén ring Geguritan punika?
4. Karyanin sinopsis indik daging Geguritan punika!
5. Indayang rereh amanat saking daging Geguritan punika!
cdn-2.tstatic.net
Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané
mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin
yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara
adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.
5.2 Jenis-jenis Sekar Madya/ Kidung
Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan
kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor
puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali.
Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5
(lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung
Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl.
Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten
kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.
2. Kidung Sri Tanjung.
3. Kidung Pamancangah Dalem.
4. Kidung Amad Muhamad.
5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
1. Malat.
2. Wargasari.
3. Alis-alis Ijo.
4. Tantri, miwah sane lianan.
Pidabdab 8. Ringkesan
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi ut-
awi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).
Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah
panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tenga-
han/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung
Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika
ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.
Kanin antuk Lémat Dangan Katambanin, Kanin Antuk Raos Selantang Yusa
Nemu Duhkita
SATYANING ATI
Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sam-
patang tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada
ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang
bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta
musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka
toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos
ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal
tua, gajihné tondén tuun.
Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,
uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan.
THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén mak-
eneh lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.
Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan
jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané
liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah
tabungan.”
Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang
sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang
ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang
anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih en-
juin tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman
tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.
“Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”
“Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang
ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén
nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”
Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamu-
put payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi
nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahanan-
ing pamargi kauripan.
“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan
kcÉithdeKÿentuturn¾ŠtuwdibZé(ÿ¾kwn¾Ù)w)e\Ðoen¾Ðoripn¾Àdhnk¾æcul¾å)l;¾piynk¾à¡wni
hdirimdn¾Àipucu*¾,høpucu*¾eKÿeng)gh)entuw;¾mpikt¾Ñøcriekn\&¾ekZÿl;¾hunÑ¡k¾æjlnÂ)mpi
kt¾ÐËnhøymiktøn¾Ð)dis¾ßsn¾ædieTÿenÑn¾Š)rb/,dditus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾ßhn¾Ð)dis¾Ùier;¾
tus&¾hdk)dis¾ålø;¾\m;¾kÉnpdienmr\nÑ)g¾ã)l&¾eTÿnÑ)n¾æ)subuw;,d)n&¾ekeTÿm)dß)den¾Ðoenhø
ympikt/,wdi;¾pikt¾ålø;¾k)dis¾énihøpucu*¾eKÿend)m)n¾Ó)ekn&¾kuluk×ekwltø\Ð
ehÂmsi;¾eSÿel;¾mhødihødihn¾ÐËnsbøl*¾høyngø;¾\idi;¾eKÿ
eZ*ÿo¾sik¾æøsgenb)gã)g¾ÀenhødiheKÿeZ*ÿo¾henmròk
dÙier;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødihh)nuc)nik¾®¡wineTÿenÑn¾Ð)dt¾Ð
edneKÿeZÿoe\h)nubutddibuwu*¾eDÿegen¾Ðoenhøy\idi;¾
eKÿeZ*ÿo¾mrekeTÿphunÑ¡kn¾Àent)pukønbhn¾Àipucu*¾p)sup)di;¾
k)n)ehÂedn&¾mk)j*¾henk)n)h\tus&¾tehn¾ßisi.
ssukt¾À)enÓokcÉithøpucu*¾tus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾Ðijkøjbu
win¾ã)gã)g¾ñø\Ð˱*¾eDÿegn¾é¡mehÂp&¾kudkudkedn¾ŠubbpenÂe\Þem
køn¾Àp\høynulu\in¾Ðcrik¾Â\&¾høymsi;¾tus&¾Zÿk¾Ùøer;¾ekeTÿ
eSÿl;¾piynekÂbpenÂp)di;¾eKÿenk)n)ehÂt)ekn¾Àipucu*¾n\&¾
høytus&¾bnie\Þemkøn¾Ùiydin¾ÂigÓøg¾Àøpucu*¾kÉnhøysubk)lø;¾b
s¾ŠiÏp¾Þ)pÞ)p/.
mk)eLÿk)eLÿddid)m)en¾Ðoenhøpucu*¾t)ekn¾Ànk¾¯¡;¾,sekwl
d)d)m)nenÂløkd¾æ)sn/,g)edk)n)ehÂhøy,swier;¾heneDÿ
t\s&¾jhdeln¾æutÉøn¾Àids*¾pÉvueKÿripn/,dituekw);¾høym
kn);¾\)n)h*¾høsin¾Ñ)d)m)nenÂbudieMÿrhn¾Ó)ekn¾ãpenÂtus&¾eKÿ
enjuwriedn&¾sub\esn¾Ðpin&¾edewk¾á)d)g\,\\Šn¾åibuk*¾k)
n)ehÂhøpucu*¾wier;¾eDÿet¾À\ál¾ßkuÏnn¾åjk¾Àødredn¾álu;¾n\&¾tu
s&¾hdjln¾ßbudi\lø;¾kpurihøytus&¾bni,jnieKÿenhøyd
yhp\misik)n)ehÂZøÿdy*¾mkt*¾redn¾álu;¾,
s)d)k¾Ñønhnuhøpucu*¾kcÉity*¾kpurit\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu,
mrt)k)d¾ÑibZÇøÿ\;¾t)pukønhdeKÿenpÏkn/¾\Þhut¾Àøymt
eKÿn¾Ài;¾j)eRÿpÏkn¾Âw)g*¾tøtøy*¾nuns¾Ó¡lu*¾r&¾j)eRÿenw)ks*¾j)
ebos¾Óitøy*¾kpuriyn¾Àtur*¾tøtøy*¾jgøt\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu.
1. Nandaka Harana
Tantri sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,
cicing jaran, sampi miwah sané tiosan.
2. Manduka Prakarana
Tatri sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur, blatuk
miwah sané lianan.
Tantri sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca Ha-
rana sakadi Katuturan Sang Arya Dharma
Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngerereh siki satua tantri, raris:
www.jokar.com.au
Calonarang
Kacaritayang duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug ger-
ing ring wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan ge-
lem, tengai mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu Air-
langga patitakén ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?
“Paman, Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké
ngawinang wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.
Ki Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah prasida tinari-
ma préntah saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin
Ki Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh, wénten rasa
tengkejut, wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni grubug lan
gering. Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.
Ring désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué putri
asiki maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna Mang-
gali bajang mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné. Santukan,
manut orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari Durggha, lan
madué sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng Dirah
lan sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang, anelek baga,
lan kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti, nelusup ka
umah-umah krama, lan ngawinang pejah.
Kahanan puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané
3.bp.blogspot.com
radah mangda mrika maperang sareng Rangdéng
Dirah.”
“Uduh, Ida Sang Prabhu, yéning makayunan
ngasorang Rangdéng Dirah sampunang maperang,
sakéwanten anggén rarincikan sané sinahnyané be-
cik.”
“Napi nika Paman?”
“Nikain murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami
saking Ratna Manggali.”
“Men kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”
“Pastika nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna
Manggali tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”
Ring taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut manah
Diah Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di selag-se-
lagan padang ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,
nanging manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih lan-
tas marabian. Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.
I rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih Rangdéng
Dirah. Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang Rangdéng Dirah
kaambil lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng Dirah
kroda. Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna
Manggali matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang
tanding. Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki. Anaké
embas sampun jangkep becik lan kaonnyané.
Kaketus Saking Katattwan Calonarang
Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita tantri
puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh ring Syr-
ia Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah va Dimnah,
ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat nganggén basa
Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan. Ring Melayu
carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar tantri sané
wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika Kidung Tantri Nandaka Harana, Ki-
dung Tantri Manduka Prakarana miwah Kidung Tantri Pisaca Harana.
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun dados
kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma. Satua
Panji wénten makéh vérsi.
Indikator
3.9.1 Nlatarang indik cecirén drama
Bali modern
3.9.2 Maosang indik makarya drama
modern
3.9.3 Makarya conto dialog ringkes
nganggé tema
3.9.4 Ngwacén teks dialog drama
tradisional
3.9.5 Nganalisis anggah ungguhing
basa ring drama tradisional
3.9.6 Latian main drama
4.9.1 Makarya naskah drama tra-
disional
Palajahan. 1 Drama Bali Modern
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Maosang karya sastra Bali gumanti akéh pisan wentuk utawi jenis ipun. Wénten sané lisan
nyantos marupa sasuratan. Drama naler ngranjing ring silih tunggil karya sastra Bali. Drama wénten
sané mawit saking karya sasuratan, wénten naler sané langsung marupa lisan. Yadias marupa
sasuratan utawi lisan, pamuputné drama punika pastika kapéntasang antuk basa lisan. Anaké
nguni seneng pisan mabalih drama, riantukan dumun kacanggihan alat komunikasi, transportasi
miwah sarana hiburan durung maju sakadi mangkin. Drama ring Bali wénten sané kabaos drama
Bali Modérn wénten sané tradisional. Makakalih punika madué pabinanipun. Salanturnyané jagi
katlatarang sajangkep ipun, nanging mangkin indayang dumun cawis pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alité mabalih Drama?
2. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Modérn?
3. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Modérn?
4. Punapi daging crita Drama Bali Modérn sané naenin panggih alit-alit?
5. Sasampuné nonton Drama Bali Modérn, napi sané prasida kapolihin?
Salah Tampi
aquariuslearning.co.id
lakar nyingakin péntas seni sané pacang medal malih
jebos, laut matakén Yan Buda mapan ia tumbén milu
mabalih,
Yan Buda : Ape sané lakar pesu benjep simalu-
nan pentasé dé?
Md. Charles : Béh... sing be tawang aké yan, ma-
pan aké tusing dadi panitia dini.
Tut Adi : hhahaha... Céngblong nganggo bikini bénjep lakar pesu Yan.
Yan Buda : Béh banyol cai Tut. (jelék sebengné)
Md. Charles : To cingakin dajané ade drama Gong lan kemo mabalih...!
Tut Adi & Yan Buda : Lan... (sinarengan masaut) sanekedé di tongos Drama Gongé, Cingakina I
Petruk sedeng nyongkok duur panggungé, Mamunyi lantas ia Md.Charles.
Md. Charles : Tut.. tut...to tolih ja gobané I Petruk nyongkok jag percis care Yan Buda sedeng
mapangenan kalahin tunangané.
Tut Adi : hhahaha.... (bungker) aje puk !, kéto suba gobané Yan Buda dugas kalahin tekén
Luh Sunari.
Olih : AA.Redi
Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngarereh kelompok 5 utawi 6 diri, raris sareng-sareng makarya naskah Drama Bali Mod-
ern antuk tema bébas!
......................................
Prabu Déwangga mangkin caritayang sané mapasadnya Angga Dharma Déwa mingsikin Ida
Mahardika Dandanbela, ngeséngin putran Ida: Radén Kertapati mangda ngentosin kaagungan Ida
saantukan sampun lingsir tur mangda ngarereh rabi gelis-gelis sadurung Ida kajumenengang nata.
Dharma Déwa : Adi Prami! Medal adi, bli ada raos perlu. I Cening dija? Tunden Ida medal
Perami : napi wenten beli agung!
Dharma Dewa : kene adi ...!!!
Kertapati : nunas lugra titiang aji ...!!!
Dharma Dewa : kene...sawireh aji suba tua, patut suba aji mereren ngemong jagat de-
wanggané ené ané pinih patut cening kertapati, apan cening putra pepadan,
sakéwala kené : sakondené cening ngentosin aji, mustiné cening marabi
malu
Perami : sire pacang tetagon ida ianak ..???
Dharma Dewa : nyen buin...dingeh beli i adi dandanbela ngelah pianak bajang, né surat
ajiné aba kemu aturin ajin i dewané, musti ida tuara bani nolak
Kertapati : nunas lugra titiang aji dharmaning ipianak, makadi titiang putran aji ndi
kapan purun nolak cutet titiang wantah ngiring aji
Perami : sandang pesan to cening, bakti ngiring sapengandikan ajin cening, mule
ento darma anaké ané kabaos putra sasana
Dharma Dewa : né abe surat ajiné, aturang teken ajung i dewané ( adi, jani ngisi pabesené
ratnaning rat, ipah adiné : manipuan yen suba pada pait getihné metu pada
bajang apang nyidayang ugi nemuang pada-pada pianaké ) nah, majalan
cening ! paman prateka, dadi ngoyong, jemak jarané putih iringang pianak
4.bp.blogspot.com
4. Tabuh Bali tradisional
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan puri
utawi aab jagate nguni
6. Basa sané kaanggén Basa Bali lan Kawi
7. Genah masolah( setting pamentasan): pang-
gung tradisional
Pidabdab 6. Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Indayang tlatarang teges Lelampahan!
2. Indayang surat murdan drama tradisional sané uningin alit-alit, raris silih tunggilnyané
surat akidik satuané!
3. Indayang surat cecirén Drama Bali tradisional!
Pidabdab 7.Tugas KD 4
Indayang makarya naskah drama Bali Tradisional!
Pidabdab 8. Ringkesan
Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan
(dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah dados kakalih
inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané sampun lumrah
mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik satua-satua
anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten sané marupa
wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua bebanyolan),
tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa solah (gerak),
semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin.
3. Girang gejorang, suksmanipun : Yening wenten anak adiri sane makarya lelayangan,
raris pramangkin katah timpalipune nuutang makarya lelayangan (milu-milu tuung).
4. Goak kingsanin talu, suksmanipun : Sakadi anake makingsan jinah ring bebotoh, yening
wenten kaklecan janten jinah punika adokangipun makaklecan.
5. Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun : Sakadi anake pangucap ipun lega pacang
ngwehin ayam, sakewanten ayam ipune sampun riinan ulaha mangda rengas.
1. Buka bantene, masorohan; suksmanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.
2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka
jaba kuta.
3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksmanipun : kaucapang ring anake sane nent-
en madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.
4. Buka be banone, dawanan bungut; suksmanipun : sakadi anake sane demen nuturang wia-
din ngraosang omong timpal ring anak lian.
5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksmanipun : sakadi anake sane kadung ngam-
bil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.
Pupuh pangkur:
Pamarginé malonlonan,
Nolih kori rakané jua kaésti,
Rasanya teka manutug,
Nyaup nyangkol ngarasaras,
Angin alon mamuat bon bungané arum,
Njungé nyukur katinggalan,
Masawang balé kaaksi.
Imba Pepindan
1. Panyingakané nunjung biru, tegesipun: panyingakané mirib tunjung biru, nganggé
cilak.
2. Boké malayah alu, tegesipun: boké mirib layah alu masepak muncukipun.
3. Prarainé mulan purnama, tegesipun: bunter miwah sakadi bulan purnama.
4. Pusungé nunggah suah, tegesipun: pusung jegjeg.
5. Pamuluné nyandat gading, tegesipun: kulitné kadi bungan sandat gading.
Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun
Pupuh Pangkur:
Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun!
Pidabdab 8. Ringkesan
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sané pedes suksmanipun, makardi sang ka-
simbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing punika.
Cecangkitan puniki lengkara sané nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki, kauca-
pang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal.
Meli Pales Aji Selikur, Meli Tepi Aji Satak, Petilesang Awak Lacur, Dini Ngempi
di Désan Anak
125
DAFTAR PUSTAKA
Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.
Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropo-
logi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Di-
nas Kebudayaan Provinsi Bali.
2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang
aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past & Pre-
126
sent; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid
I & II. Denpasar: Cempaka.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai
Penélitian Bahasa Cabang I.
Griffiths, A. (2014). Written traces of the Buddhist past: Mantras and Dhāraṇīs
in Indonesian inscriptions . Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 77, pp 137-194.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpa-
sar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
127
. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi
Bali
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebua-
dayaan Provinsi Bali.
Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata. 2013.
Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan Kota Den-
pasar.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh
I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Da-
erah Tingkat 1 Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar:
Fak. Sastra.
128
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wa-
cana University Préss.
Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin
Denpasar: Balai Bahasa.
Sudarma, I.B. Komang. 2016. “Perkembangan Aksara Bali: dari zaman Bali
Kuna hingga Era Digital”. Makalah dalam Seminar Parum Param
Tarka Tarpaning Saji, ISI Denpasar.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Seko-
lah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebu-
dayaan Propinsi Bali.
1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
129
1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko
Buku Indra Jaya.
2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan
Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas
Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan
Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur
Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Magister Lingui-
stik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.
130
GLOSARIUM
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.
131
tan ental.
Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.
Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.
132
ten dados kaobah.
Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.
Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.
133