Anda di halaman 1dari 141

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas XI

Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas XI
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.

Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.

Layout dan Ilustrasi:


Ida Bagus Komang Sudarma, S.Pd.
I Dewa Gede Para Marta
Gede Desar Yuartha Putra
I Wayan Eka Sudam Bariana
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Siswa
Basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang
materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa miwah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan miwah kawagedan,
kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sane wénten ring Provinsi Bali.
Saking buku puniki para guru miwah siswa sané jagi malajah, pacang molihang
tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa miwah sastra Baliné prasida
kamolihang. Buku puniki kasusun olih pangremba sané sampun waged ri sajeroning
kawéntenan Basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olah Raga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun bukuné puniki.
Sinah sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika,
banget titiang mapinunas mangda lédang para guru miwah sujana basa Baliné ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juli 2016


Kepala Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olahraga Provinsi Bali,

TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.


(NIP. 195908221984032007)

i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan
Bahasa Bali Siswa Kelas XI Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan puniki prasida
kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut
ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali.
Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang
paplajahan basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SMA/SMK Kelas XI
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang
para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali, ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juli 2016

Tim Penyusun

ii
DAGING CAKEPAN

PANGAKSAMA SAKING KEPALA DINAS PENDIDIKAN,


PEMUDA DAN OLAH RAGA PROVINSI BALI ..............................i
PANGAKSAMA .....................................................................................ii
DAGING CAKEPAN.............................................................................iii
PETA KONSEP ......................................................................................v
BAB I SEMBRAMA WACANA .......................................1
Palajahan I. Sembrama Wacana .........................................................2
Palajahan II. Laporan ...........................................................................6
BAB II AKSARA BALI .....................................................10
Palajahan 1 Aksara Bali ........................................................................11
Palajahan 2. Pasang Aksara Bali .........................................................16
Palajahan 3. Kaligrafi / Baligrafi .........................................................23
BAB III TATA BASA BALI ..............................................28
Palajahan 1. Nyurat Basa Bali Latin...................................................29
Palajahan 2. Wangun Kruna ................................................................34
Palajahan 3. Lengkara...........................................................................40
BAB IV WACANA .............................................................45
Palajahan 1. Awig - awig ......................................................................46
BAB V ARTIKEL...............................................................51
Palajahan 1. Artikel ..............................................................................52
SEMESTER GENAP
BAB VI KASUSASTRAAN ..............................................58
Palajahan 1. Kasusastraan Bali ...........................................................59
Pelajahan 2. Ciri Miwah Imba Karya Sastra......................................67
BAB VII ANALISIS SATRA.............................................73
Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar ................................................74
Palajahan 2. Puisi Bali Purwa ..............................................................78
Palajahan 3. Geguritan .....................................................................................84
Pelajahan. 4. Sekar Madya ...................................................................88
BAB VIII GANCARAN ....................................................91
Palajahan 1. Novel .................................................................................92
Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali) ........................................96

iii
Palajahan 3 Satua Panji .......................................................................100
BAB IX DRAMA...............................................................104
Palajahan. 1 Drama Bali Modern........................................................105
Palajahan 2. Drama Bali Tradisional .................................................108
BAB X PARIBASA .......................................................... 113
Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan ....................................114
Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan.......................................118
Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan......................................121
PAMUPUT ..............................................................................................125
DAFTAR PUSTAKA..............................................................................126
GLOSARIUM ........................................................................................131

iv
PETA KONSEP

Materi Bahasa
Bali
Kelas XI

VI KASUSASTRAAN
I SEMBRAMA WACANA 1. Kasusastraan Bali
1. Sembrama Wacana 2. Ciri Miwah Imba Karya
2. Laporan Sastra

II AKSARA BALI VII ANALISIS SATRA


1. Aksara Bali 1. Analisis Puisi Bali Anyar
2. Pasang Aksara Bali 2. Puisi Bali Purwa
3. Kaligrafi / Baligrafi 3. Geguritan
4. Sekar Madya

VIII GANCARAN
III TATA BASA BALI 1. Novel
1. Nyurat Basa Bali Latin 2. Satua Tantri (maaksara
2. Wangun Kruna Bali)
3. Lengkara 3. Satua Panji

IX DRAMA
IV WACANA 1. Drama Bali Modern
1. Awig - awig 2. Drama Bali Tradisional

BAB X PARIBASA
1. Sesonggan miwah Sesengga-
V ARTIKEL kan
1. Artikel 2. Sesawangan miwah Pepindan
3. Sesimbing miwah Cecangk-
itan

v
BAB I
SEMBRAMA WACANA
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra, Sembrama
Wecana dan laporan berbagai
kegiatan secara lisan dan tulis
4.1 Memproduksi téks Sembrama
Wecana dan laporan berbagai
kegiatan secara lisan atau tulis

Indikator
3.1.1 Nlatarang indik Sembrama
Wecana.
3.1.2 Ngepah indik kerangka Sem-
brama Wecana
3.1.3 Nyusun unteng babaosan ring
kerangka Sembrama Wecana.
3.1.4 Nyarca indik kerangka laporan
3.1.5 Nyusun unteng babaosan sané
jagi katlatarang ring laporan
3.1.6 Mauruk makarya laporan
ringkes indik acara saderana
4.1.1 Makarya teks Sembrama
Wecana
Palajahan I. Sembrama Wacana
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sakadi panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan
ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan
informal kémanten. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal
wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika Sambrama wacana. Sambrama wacana punika
wantah bebaosan sané kawedar pinaka panyanggra sajeroning wénten acara. Sambrama wacana
ketah kabaos sambutan ring basa Indonesia. Ri tatkala ngawéntenin acara majanten panyanggra
sané utama inggih punika antuk bebaosan sané kabaos Sambrama Wacana, antuk punika dahat
mabuat para sisyané uning indik tata cara ngaturang Sambrama Wacana.
Duaning asapunika, mangda alit-alité uning Sambrama wacana, indayang cawis pitakén
ring sor puniki!
1. Sira uning napi sané kawastanin Sambrama wacana?
2. Ri tatkala napi anaké ngawedar Sambrama wacana?
3. Sapasira sané ketah ngwedar Sambrama wacana?
4. Sapunapi carané maktayang Sambrama wacana?

Pidabdab 2. Wacén Téks Sembrama Wecana ring sor!

Mapades

“Om Swastyastu”
Titiang pinaka ngangganin kulawarga dahat
garjita manahé santukan Ida, Dané lédang arsa
nagingin pangaptin titiang, prasida ngrauhin
sakadi mangkin saha muat bebaktan sané rahat-
rahat pisan. Mantuk ring kaledangan Ida dané, www.grandmirage.com
titiang sakulawarga wantah prasida ngaturang
rasa suksmaning manah. Bebaktan ida dané
tunas titiang sungsung suun titiang pasuecan
Ida dané sinamian. Ampurayang indik kakaonan
genah miwah tata basa panyanggran titiang
sakulawarga, riantukan tambet titiang kalintang.
Sampun majanten titiang nénten pacang
prasida ngwalesang pasuecan Ida, Dané, dumogi Ida Hyang Widi Wasa pacang arsa mapaica
pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa kértin druéné soang-soang.
Ida, Dané para undangan sané baktinin titiang, taler para sameton sané tresna sihin
titiang. Sané mangkin lugrayang titiang pinaka reraman ipun nunas galah samatra anggén titiang
nyihnayang anggan pianak titiang sané pacang katatahin utawi sané ketah kabaos kadi mangkin
upacara potong gigi. Inggih mungguing pianak titiang sané mapandés rahinané mangkin wénten
lalima, sané tatiga wantah pianak titiang néwék, sané kalih anggén titiang kaponakan, punika
wantah pianak adin titiangé. Sané paling wayaha panak titiang mawasta Gedé Adibawa, sané
kaping kalih mawasta Ni Madé Winarsih miwah sané kaping tiga mawasta I Nyoman Sandiyasa.
Taler kaponakan titiang sané duuran mawasta Putu Manik Astawa, adinipun mawasta Madé

2 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA


Galang Astawa.
Duaning sakadi ajahan umat Hindu,i raga pinaka reramannyané i pianak, kari madué piutang
inggih punika ngamargiang parikrama mapandes. Parikrama manusa yadnya puniki mapaiketan
ring indik ngicalang kamomoangkaran i manusa sané mapikenoh ngaonang Sad Ripu, inggih
punika nenem meséhé sané mamurti ring angga sariran i manusa, mangda bénjang pungkur i
manusa prasida nincapang parisolah miwah tata titi sané sayan becik ring sajroning ngamargiang
kauripan. Antuk punika titiang mapinunas mangda Ratu, Ida, Dané utawi sameton titiang sané
sampun ledang ngrauhin ring parikrama potong gigi/mapandes puniki mangdané lédang nyarengin
ngastitiang ring Ida Sang Hyang Widi Wasa. Mangdané ring sajeroning pamargi puniki prasida
kasidaning don ngamolihang karahayuan lan kasukertan ring jagaté.
Inggih kadi asapunika titiang prasida nagingin panyembramané puniki dumogi wénten
pikenohnyané. Malih apisan titiang matur suksma, taler nunas ampura yéning wénten iwang antuk
titiang nitenin panyanggrané puniki. Sané mangkin lédang Ida, Dané masandekan, jumujug ring
genah bhogané sané sampun kacumawisang. Malih ajebos yening sampun wusan anyita rasa
bhoga, durusang ngambil acara bebas. Inggih cutetang titiang antuk ngaturang parama santih
“ Om Santih Santih Santih Om “

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh arti sajeroning kruna sané macétak séndéh ring sor!
No Kruna ring Lengkara Artinipun
1 Titiang pinaka ngangganin kulawarga
2 Ida dané ledang arsa nagingin pangaptin titiang
3 Muat bebaktan sané rahat-rahat pisan.
4 Ampurayang indik kakaonan genah miwah tata
basa panyanggran titiang
5 Riantukan tambet titiang kalintang
6 Pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa
kertin druéné
7 Ida dané para uleman sané baktinin titiang,
8 Sané mangkin lugrayang titiang
9 Ngicalang kamomoangkaran I manusa
10 Prasida kasidaning don

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin sembrama wacana ring ajeng!
1. Acara napi sané kamarging ring Sambramané punika ?
2. Sareng kuda kocap sané mapandes?
3. Sambatang sira wastan anaké sané kapandesin?
4. Napi kocap sukseman upacara mapandes punika?
5. Sira manten sané patut mapandes?

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 3


Pidabdab 5. Pangresep Indik Sembrama Wacana
5.1 Teges Sembrama Wecana
Sambrama Wecana inggih punika bebaosan sané katlatarang sané daging lan tetueknyané
ngenenin indik nyanggra utawi nyapa para undangan ring sajeroning upacara adat, agama miwah
acara sané lianan.
Wenten makudang-kudang soroh Sambrama Wecana manut tatacarane maktayang makadi :
• Sembrama Wecana Dadakan, inggih punika ri kala maktayang Sambrama Wecana nenten
nganggén téks, riantukan sang sané nyanggra undangan (sané maktayang Sambrama We-
cana) nadaksara kasudi mangda nyanggra para undangan.
• Sembrama Wecana Kawacen, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparidab-
dabang, sampun maduwé téks, tur ri kala maktayang Sambrama Wecana ngawacén téks,
riantukan sang sané maktayang Sambrama Wecana punika sampun jangkep sareng naskah
sané jagi kawedarang .
• Sembrama Wecana Kaapalang, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparid-
abdabang, sampun maduwé teks, tur sampun kaapalang, raris ri kala maktayang Sambrama
Wecana sang sané ngawedar Sambrama nénten nganggén téks utawi ngawacen téks / lisan.
• Sembrama Wecana Ringkesan, inggih punika Sambrama Wecana sané sadurung kabak-
tayang sampun nyiagayang naskahnyané sané marupa sesuratan unteng-unteng Sambrama
Wecana kéwanten.

5.2 Wangun Sembrama Wecana


Sajeroning makarya Sembrama Wecana patut uning indik tata cara ngaryanang Sembrama
Wecana punika sakadi :
1. Murda : Murdan Sembrama Wecanane mangda anut ring topik sane jagi kabaktayang.
2. Pamahbah : Pamahbah patut madaging pangastungkara, Pangrastiti ring Ida Sanghyang
Widi, matur pangayubagia majeng ring para undangan sané sampun ledang rauh.
3. Daging : Daging Sambrama Wecana, mangda anut ring topik acara sané kamargiang
mangda para undangan tatas uning ring indik lan pamargin acarane.
4. Pamuput : Pamuput patut madaging panyuksma majeng ring para undangan sané sampun
prasida rauh micayang uratian lan pangrastitine majeng ring acara sané kemargiang, matur
nunas pangampura antuk kakirangan ri kala nyanggra para undangan, taler panyineb antuk
parama santi.

5.3 Tetikes Sembrama Wecana


Wénten agem-ageman ri kala maktayang Sambrama Wecana, sané kawastanin tetikes makadi :
• Wicara inggih punika kawagedan utawi kawikanan ring sajeroning indik daging bebaosan
(penguasaan materi). Rikala maktayang Sembrama Wecana bebaosane patut manut ring
topik Sembrama Wecana sané kabaktayang, mangdané prasida nudut kayun para uleman
sane miragiang.
• Wirasa inggih punika kewagedan sajeroning ngaresepang lan ngerasayang daging be-
baosan (menghayati). Ritatkala maktayang Sembrama Wecana kacihnayang antuk pangrasa
mangdané para uleman sané sampun rauh rumasa bagia santukan sampun kasanggra becik.
• Wiraga inggih punika semita lan laras (gerak tubuh) sang sané maktayang Sembrama We-
cana, mangda anut ring daging sembrama sane kabaktayang
• Wirama inggih punika intonasi suara, vokal, tanjek bebaosan rikala maktayang Sembrama
Wecana mangda anut ring punggelan lengkara, punika sane ngawinan lengut kapiragi olih

4 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA


para uleman sami.
• Wesata inggih punika kewagedan ring sajeroning nyobyahan utawi ngalimbakang daging
bebaosan

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Baosang napi sane kawastanin Sembrama Wecanane


...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
2. Telatarang tata cara ngawangun Sembrama Wecanane!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
3. Soroh bebaosan sane ngenenin indik tata krama miwah budaya kawastanin
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
4. Indayang karyanin contoh-conto murda Sembrama Wecana!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
5. Indayang surat indik sane patut kabaosang ring purwakaning Sembrama Wecana!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
6. Indayang surat pemahbah sembramané punika !
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
7. Terangang napi sané kawastanin wirama sajeroning sembrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
8. Surat indik napi sané kebaosang rikalaning makarya pamuput senbrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
9. Napi sané patut kapikayunin yéning jagi ngwedar sembrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
10. Sambatang sapasira manten sané dados ngwedar sembrama wacana?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 5


Palajahan II. Laporan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep
Tiosan ring Sambrama Wacana, basa Bali taler mabuat kawigunayang tatkala jagi makarya
laporan. Yéning sisya-siyané manggihin wénten acara formal, irika wénten kabaos panitia. Wénten
pinaka ketua, sie bagian utawi anggota. Ring kepanitian kadi punika majanten wénten makarya
laporan pinaka bukti masurat saantukan jagi, utawi sampun ngamargiang pituduh ring pakaryan
punika. Mangda alit-alité waged makarya pidarta, sadurungnyané indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi sané kawastanin Laporan ?
2. Sira naenin makarya laporan ?
3. Nuju sapunapi anaké patut makarya Laporan ?
4. Indik napi biasané kabaosang ?

Pidabdab 2. Wacén téks Laporan ring sor!

Laporan Ketua Panitia Ulang Tahun Sekaa Truna Truni


Banjar Tan Janten

Om Swastyastu
Sané murdayang titiang bapak kelihan Adat bajar Tan Janten
Ida, Dané krama sami sané tresna sihin titiang
Ring rahina sané becik puniki ngiring sareng sami ngaturang pangrastiti ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, santukan wantah sangkaning pasuécan Ida, iraga sareng sami prasida masadu
ajeng iriki jagi maosang indik parikrama pamargin wanti warsa banjar Tan Janten tahun 2015 sané
sampun kamargiang.
Titiang sané kasudi pinaka ketua panitia, ring rahinané puniki, lugrayang titiang nlatarang
indik pamargin acarané puniki .
1. Ngawit rahina radité tanggal 1juni 2015 jagi kawéntenang acara mareresik ring balé banjar
nyantos sawewengkon désa Tan Janten.
2. Ring rahina soma selanturnyané pacang kawéntenang lomba widang olahraga miwah per-
mainan sané ngalédangin kayun
3. Ring rahina anggara, kawéntenang lomba mekarya sanganan tradisional mangda truna
truniné sami kréatif.
4. Ring rahinané mangkin ring pajantosan wantiwarsané kawentenang malam kesenian.
Indik prabéa sané kaanggén ngremba acara puniki mawit saking jinah kas sekaa truna truni
kawewehin antuk kauntungan kupon basar sané sampun kamargiang.

6 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA


Wantah asapunika prasida uningayang titiang indik pamargin wanti warsa sekaa truna truni desa
Tan Janten sané kaping selikur.
Om Santhi,Santhi, Santhi Om

Tan Janten, 1 Juni 2015


Ketua Panitia Sekaa Truna Truni Br.1 Tan Janten
I Gede Alus

Pidabdab 3.Kerta Basa


1. Sane murdayang titiang, tegesipun……………………………………………..
2. Ngaturang pangrastiti,tegesipun ……………………………………………….
3. Masadu ajeng iriki, tegesipun…………………………………………………..
4. Titiang sané kasudi, tegesipun …………………………………………………
5. Kaanggén pangremba acara tegesipun………………………………………….

Pidabdab 4. Nyawis pitaken


Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi kawigunan laporan punika?.
2. Indayang carca soroh wangun laporané !
3. Napi murdan laporan ring ajeng!
4. Indayang sambatang daging laporan kegiatan ring ajeng!
5. Sapasira pelaksana laporan kegiatan ring ajeng!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Laporan


5.1 Teges Laporan
Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik
pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané
sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun
kalaksanayang.
5.2 Wangun laporan
Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi:
1. Laporan mawangun formulir/utawi matrik, inggih punika laporan sané sampun maduwé
blangko. Sang sané nyurat laporan punika wantah nagingin blangkoné kémanten.
2. Laporan mawangun mémorandum utawi nota, inggih punika laporan sané daging ipun
cendek utawi bawak. Laporan puniki sering kaanggén antuk pejabat ring para karyawané
kémanten.
3. Laporan mawangun surat inggih punika laporan sané katlatarang sakadi surat, tur daging-
nyané dados ngunggahang sekancaning pariindik.

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 7


4. Laporan mawangun naskah inggih punika laporan sané sakadi makalah, daging ipun kepah
dados topik miwah sub topik.
5. Laporan mewangun buku inggih punika laporan sané kasusun sakadi buku.

5.3 Tata Cara Nyurat Laporan


1. Pangrencana laporan
• Napi sane jagi kalaporang
• Napi mawinan patut kalaporang
• Malih pidan jagi kalaporang
• Indik napi sane jagi kalaporang
Yening sampun sida nyawis pitakene puniki pacang prasida maosang indik latar belakang,
pikobet, tetujon laporan.
2. Mupulang sapariindik (mengumpulkan bahan)
3. Sistematika utawi nudonang daging laporan
4. Nyurat laporan

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


6.2 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Tlatarang napi teges laporan?


...........................................................................................................................................................
2. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh, indayang carca soroh-soroh sané
ngranjing ring wangun laporan!
...........................................................................................................................................................
3. Tlatarang sané kabaos laporan mawangun mémorandum utawi nota!
...........................................................................................................................................................
4. Tlatarang sané kabaos Laporan mawangun formulir/utawi matrik!
...........................................................................................................................................................
5. Indayang tlatarang punapi tata cara nyurat laporan!
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7. Tugas KD 4.1

Indayang nyurat asiki naskah Sambrama Wacana ngeninin indik panyembrahman sang
madué karya ring acara pawiwahan!

8 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA


Pidabdab 8. Ringkesan Materi

Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik
pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané
sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun
kalaksanayang. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi: Laporan mawangun
formulir/utawi matrik, Laporan mawangun mémorandum utawi nota, Laporan mawangun naskah,
Laporan mawangun surat, miwah Laporan mewangun buku.

Tan Wénten Lemeté Elung

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 9


BAB II
AKSARA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.2 Memahami dan menginplemén- 3.2.1 Nlatarang indik Aksara Bali
tasikan penggunaan jenis-jenis nganutin fungsinyané
aksara sesuai fungsi (Wreastra, 3.2.2 Ngepah jenis-jenis Aksara Bali
Swalalita, Modre), pasang aksara nganutin fungsinyané
Bali, Pasang Pageh, dalam suatu 3.2.3 Ngarereh tata cara nganggén
wacana beraksara Bali dan Ka- Pasang Aksara Bali ring saje-
ligrafi/Baligrafi. roning kruna utawi lengkara
4.2 Memproduksi Kaligrafi/Baligrafi 3.2.4 Nlatarang indik Pasang Aksara
dengan tema pewayangan. Bali
3.2.5 Ngerereh Pasang Pageh ring
sajeroning wacana
3.2.6 Makarya contoh kruna ngang-
gén aksara Bali
3.2.7 Nlatarang indik Kaligrafi/
Baligrafi
3.2.8 Nyarca indik teknik makarya
Kaligrafi/Baligrafi
3.2.9 Latian makarya Kaligrafi/
Baligrafi
4.2.1 Makarya ringkesan indik
Pasang Aksara, Pasang Pageh
miwah Kaligrafi/Baligrafi
Palajahan 1 AKSARA BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Malajah Basa Bali tiosan malajah basan ipun naler wenten paplajahan aksara Bali. Basa Bali
yan rereh ring sajeroning basa daerah ring Indonesia ngranjing silih tunggil basa sané pinih sugih
antuk kruna utawi kosa kata naler maimbuh nruénang aksara. Nénten sami basa madrué aksara.
Aksara Bali sampun wénten duké nguni mapangawit saking kawéntenan aksara Pallawa → aksara
Semi Pallawa → Kediri Kwadrat → Aksara Jawa nyantos dados Aksara Bali. Aksara Bali akéh
madrué soroh aksara, wenten sané kaanggén nyuratang basa Bali lumrah nyantos sané ketahnyané
kaanggén nyuratang basa tiosan. Sadurung nglantur mlajahin indik punika, indayang alit-alité
nyawis pitakén ring sor!
1. Sira sané naenin manggihin aksara Bali ?
2. Ring dija prasida manggihin sasuratan nganggé aksara Bali ?
3. Naenin ké ngwacén sasuratan aksara Bali ?
4. Napi pikobet alit-alit ritatkala ngwacén sasuratan nganggén aksara Bali?
5. Mangda uning pikobet ritatkala ngwacén aksara Bali, indayang wacén dumun wacana
maaksara Bali ring sor!

Pidabdab 2.Ngwacén Téks


ip)r*¾bZé(ÿ¾,

s j) eRÿ n&¾ bu l n¾À gu sÓ¡ s/ , 1868, s) m% ¾ pi s n¾ Ð | l/¾ bÞ nÑ en s o mæu n/ m c*¾


c* ¾ r& ¾ s o g r e nÑ ] b Zéÿ er h nÓ ¡ k¾ ß ø mi s/ . r& ¾ b Zé ( ÿ ¾ sÙ r n¾ Ð ¡ lÐ ¡ el bu lu s/ , k t \u
ri n¾ À nÓ ¡ ek¾Ñ ] ed ] en , s k&¾ k \i n¾ É wu ;¾ k wu ;¾ k ed ] k eLÿ p k× s l& ¾ t m® ¡ \i n/
. hø d eZÿo m n¾å¡ r ;¾ s en d eDÿ es¾ Š Nÿ p tø , k s Ï \i en¾ À o lø ;¾ r k en hø d m
eŒ r hø , k hø r&¾ h nÓ¡ k¾æÉ ju ri et s mi . hø d eZÿo m n¾ å ¡ r ;¾ m kÉ y g) l( ¾ hu d* ¾ . pÉ ju
ri et s en s k&¾ ed ] ed ] d wu ;¾ tu k d¾ ß nÑ hu m/ , m b ri s¾ Š k& ¾ k el( ¾ , mi ri b¾Ó¡ k
d¾ ß nÑ hu m/ , r wu ;¾ k) eLÿ d¾É&¾ g Œu*¾ ru p) k/ . s en d eDÿ s¾ æ e\o Ï g¾ À ¡ t wi p e\ nÓ$¾,
hø d k) tu et¾Ó j s k&¾ ed ] Ï xÒø kø t/ , k lø ;¾ hø d b gu s¾ Ð el( ¾ s k& ¾ ed ] k yu pu yø
;¾ . pÉ ju ri et s en s k&¾ ed ] ed ] p gu nu \ n/ , s k& ¾ k \i n¾ ß i ri g¾ Ó ¡ k d¾ Ó mæ) k n/ , s
k& ¾ k el( ¾ r wu ;¾ k) eLÿ d¾É&¾ su b k¾ã tu r ZÇ ÿ * ¾ . s en d eDÿ s¾ æ en t$ ¾ hø d pu tu eg elá
l/ , mi w ;¾ hø d g) e Œ r \á, pÉ ju ri et¾ Ñ ] b Zé ( ÿ ¾ , b Zé ( ÿ ¾ t) g o, b Zé ( ÿ ¾ s) k( , b Zé(ÿ¾
k lø y \) t/ , b Zé(ÿ¾ d w n/ , ejÉ o h Z( ÿ ¾ , t \á ¡ eWÿ yê pu ni k \ d* ¾ mu su ;¾ r& ¾ b Zé(ÿ¾
h mã ) \ n/, s k&¾ tu k d/ ey ;¾ p n) s¾ å ) eLÿ d* ¾ . s en d eDÿ s¾ æ e\ nÓ $ ¾ m k es n o p
tø hø d eZÿo m n¾å¡ r ;¾, hø d m eŒ k m s n/ , mi w ;¾ hø d ed.
kk)tus¾Šk&¾widê}ÿsÓË,2,6s/6m/Áiy
UDIANA SASTRA Aksara Bali 11
Pidabdab 3. Kerta Basa

No Lengkara Artinipun

1 somæun/mc*¾c*¾.

2 kk)tus¾Šk&¾widê}ÿsÓË

3 sÙrn¾Ð¡lСelbulus/

4 kt\urin¾ÀnÓ¡ek¾Ñ]ed]en

5 hødeZÿomn¾å¡r;¾sendeDÿes¾ŠNÿptø,

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor nganutin wacana ring ajeng!
1. Manut carita ring dija perang banjaré punika ?
……………………………………………………………………………………….......
2. Sira sané dados sénopati?
…………………………………………………………………………………………...
3. Sambatang sira sané nyarengin perang duk punika ?
…………………………………………………………………………………………...
4. Sapunapi gagelaran perangé sané kamargiang ?
…………………………………………………………………………………………...
5. Sira sané kalawan perang duk punika ?
…………………………………………………………………………………………...

Pidabdab 5. Pangresep Indik Aksara Bali


5.1 Aksara Manut Kawigunannyane
Aksara inggih punika gambar suara utawi lambang suara.Manut Bapak Wayan Simpen AB,
ring bukunnyané sané mamurda Pasang Aksara Bali, Aksara punika wénten kalih warna inggih
punika :
• Aksara Suara (vokal)
• Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané manut ring kawigunanipun aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun :
* Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami
: urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. Wimba aksarane puniki inggih punika

12 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Aksara suara miwah Aksara Wianjana
* Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang Basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. Akeh aksarane wenten 47
inggih punika aksara suara 14 miwah aksara wianjana 33 aksara suara punika taler dados
pangangge suara tur madue suara kekalih sane kewastanin suara hreswa, miwah dirga.
* Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
japa mantra miwah rerajahan.
Ring sajeroning papalihan aksara sané kamedalang olih Bapak Wayan Simpen, wénten sujana
sané tiosan taler ngamedalang papalihan aksara Bali. Manut Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus,
sané mamurda ” Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali”,
salanturnyané ngepah aksara punika manut fungsinyané, aksara Bali punika kaepah dados kalih
soroh, inggih punika:
• Aksara Biasa;
• Aksara Suci (Bagus , 1980:12).
Salanturnyané kepahan aksara punika katlatarang sakadi bagan ring sor puniki, sané kaketus
saking buku Prof. I Gst. Ngr. Nala :

Aksara Bali

Aksara Biasa Aksara Suci

Wreastra Swalalita Wijaksara Modre


(Aksara Sehari-hari) (Aksara kesustrareraan (Aksara swalalita + (Aksara lukisan
18 aksara Kawi) 47 aksara aksara amsa) magis)

(Ngurah Nala, 6:2006)

5.1.1 Aksara Wreastra


Sané kaucap aksara biasa inggih punika Aksara Wreastra lan Aksara Swalalita. Kaucap aksara
biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih masyarakat Baliné
ring sajeroning nyurat aksara Bali.
A. Aksara Wreastra
h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, \, p, j, y, z,
5.1.2 Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika Aksara Bali sané kaanggé nyurat Basa Kawi, Basa Kawi
Tengahan, lan Basa Sansekerta, minakadi kidung lan kekawin. Aksara Swalalita kaepah dados

UDIANA SASTRA Aksara Bali 13


Aksara Suara (huruf vokal) lan Aksara Wianjana (huruf konsonan).
A. Aksara suara (huruf vocal)

Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.

A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, öb.

B. Aksara Wianjana (huruf konsonan)


Aksara Wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: Kantia,
Talawia, Murdania, Dantia lan Ostia. Kepahan warga aksaranyané sakadi ring sor :
C.
Warga Aksara
Aksara Anu
Alpa Maha Alpa Maha Arda Wisar-
Su- Usma
Prana Prana Prana Prana Suara ga
Warga ara
Kantia k ¼ G \ \ h
1 (kekolon-
gan) Ka Kha Ga Gha Nga - - ha
Talawia
c È j ü Z y ]
(langit-lan-
2
git Ca Cha Ja jha Nya Ya ça -
lembut)
Murdania ` ` a a r [
Æ
3 (langit-lan-
git keras) Ta Tha Ða dha Ra sa -
Na
t [ d a n l s
Dantia
4
(untu) Ta Tha Da dha na La sa -
p | b v m w
Ostia
5
(bibih) pa Pha Ba bha ma Wa - -

Pedoman Pasang Aksara Bali, (2002.6)


5.1.3 Aksara Modré
Aksara Modré sané kaucap lukisan, mawinan aksara punika mawit saking pupulan Aksara
Swalalita sané kawewehin panganggé-panganggé aksara lan gambar, mawinan dados “aksara
mati“, sané méweh antuk ngwacén.
Aksara Modré puniki kawigunannyané dados lambang, simbol utawi nyasa,. kaanggén
negesin watesan lan artos saking aksara Modré, manut ring silih sinunggil kutipan saking pakar
indik Aksara Modré, minakadi ring sor puniki:
“Aksara Modré inggih punika aksara sane kaanggen nyurat indik kadiatmikan, minakadi: japa,
mantra, prelambang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib”. (Nyo-
man Kaler, tanpa angka tahun).
Manut Suasta, Ida Bagus Made (2002:39 ), Aksara Modré inggih punika Aksara Bali sané ketah
kaanggén nyurat téks-téks kebatinan sané madrué sifat magis, sané aksaranyané akéh nganggén
panganggé aksara lan lambang-lambang sané sampun wénten ring sajeroning kebudayaan Bali.

14 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Aksara Modré inggih punika aksara sané katutup antuk anusuara, sané méweh antuk kawacén
mawinan ngamolihang makudang-kudang pengangge minakadi:: busana/panganggé aksara lan
akéh variasinyané, sané nénten manut ring aturan tata bahasa Bali (Nala, I Gst Ngurah, 2006:28).
Manut ring tigang bebaos ring ajeng, kawéntenan pematut indik aksara Modré, inggih punika
aksara sané akéh nganggén panganggé/busana aksara, aksara simbol lan madué sifat kegaiban,
sané nadosang aksara punika méweh antuk kawacén. Ring sajeroning kahuripan sosial réligius
masyarakat Bali sané sujati, utaminipun sapasira sané teleb melajahin aksara puniki, patut kawantu
antuk kamus utawi penuntun mangda prasida wikan ngwacen Aksara Modre punika minakadi
Lontar Krakah lan Iwa Griguh.
Conto Modré :

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


A. Gentosin lengkara ring sor antuk Huruf Latin !
1. tujÙønÓøt*êg)n;ps(sukwtø.
2. ewo;sewopunøksomæunã)Ïk/.
3. ed]pkÉmnæunøkmwo[Õed]d)mulø;.
4. somæun*nZé¡*ÿbtuhørøk.
5. 2mu;pøsnuæesolhenpÉgønpunik.

B. Salin lengkarane ring sor antuk Aksara Bali!

1. Bianglalae mawarna warni ngulangunin keneh


...........................................................................................................................................................
2. Kamen bajang-bajang ke Pura jani liunan macingcingan.
...........................................................................................................................................................
3. Makejang mejarag ngeraosang ajeg Bali.
...........................................................................................................................................................
4. Di Pasisi patut tandurin punyan bakao..
...........................................................................................................................................................
5. Carike dadi swalayan, blauk klipese ngungsi swargan.
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Aksara Bali 15


Palajahan 2. PASANG AKSARA BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Sakadi sané sampun kabaosang ring ajeng, aksara Bali madrué soroh malih. Yadiastun
akéh madrué soroh, alit-alité sampunang surud utawi jejeh jagi mlajahin aksara Bali, saantukan
ring sor puniki jagi katlatarang sajangkep ipun punapi manten tata cara nyantos uger-uger sané
patut kauningin ritatkala nyurat aksara Bali. Sadurung nglantur mlajahin indik punapi kémanten
uger-uger aksara Bali punika, indayang alit-alité nyawis pitakén ring sor!
1. Sira sané sampun sering nulis nganggén aksara Bali ?
2. Napi wastan uger-uger nyurat aksara Bali punika?
3. Indik nyurat napi manten sané ketah kabaosang ring uger-uger punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Pungelan Téks

DEWA TATWA

Kacrita wénten jagat kalih sedaging ipun, wit sangkaning pakardin Ida Sang Hyang Widhi.
Ring ambarané wénten surya, candra, bintang, miwah tranggana.Ring bumi wénten Janggama,
Stawara, miwah Datu. Janggama tegesipun sarwa maurip sané uning molah makadi manusa, sato,
prana prani, sekadi kumangkang kumingking ,miwak kumatap kum itip. Stawara tegesipun sarwa
maurip tan uning mlah.makadi taru,lata, trena, miwah alas-alasan. Datu tegesipun sekancan sané
tan maurip sekadi tembaga, mas, slaka, prunggu miwah sané lianan. Janggama kalih Stawara
punika endah melarapan antuk mantaya,mantiga miwah maharya.Mantaya tegesipun ngalekadang
panak, Mantiga tegesipun ngalekadang taluh,Maharya tegesipun mentik.

Pidabdab 3 Kerta basa


Jangkepin bebaosané ring sor!
No Huruf latin Aksara Bali Artinipun
1. Kumangkang kumingking

2. Tranggana

3. Sarwa prani

4. Janggama punika endah

5. Mantaya

16 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 4. Nyawis pitakén
1. Indik napi sané kebaosang ring punggelan wacana Déwa Tatwa punika?.
2. Napi sané wénten ring ambarané?
3. Terangang sané kebaos janggama miwah datu!
4. Terangang sané kawastanin mantaya miwah mantiga?
5. Napi sané kawastanin kumangkang kumingking?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Pasang Aksara Bali


5.1 Tengenan
Pasang Aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaanggén nyurat ring sajeroning Aksara Bali
Tengenan inggih punika aksara wianjana sane suara vokalnyane nenten wenten utawi Aksara
Wianjana sane nengen. Contonyane bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. Yening imbangang ring
aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh ring wisarga, cecek kawigunan nyané pateh ring
anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh ring tanda wirama.

Alfabet Fone-
Sim- Wastan aksa-
tis Genah sasuratan
bol rane
Internasional

Ring ungkur
[h] bisah
aksara

Ring duur aksa-


[r] surang
rane

Ring duur aksa-


[ŋ] cecek
rane

Ring ungkur
- adeg-adeg
aksara

5.1.1Tengenan \,
Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:

pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,


rendang = ÏnÑ*, barang = br*,
miwah sane lianan.
(a) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur makakalih polih ten-
genan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih
seselan -er- miwah -el-, upami:

UDIANA SASTRA Aksara Bali 17


cangcang = c*c*, nyangcang =z*c*,
bengbeng = eb*eb*, brengbeng = ebÉ*eb*,
kungkung = ku*ku*, Klungkung = kÞ¡*ku*,

miwah sane lianan.

(b) Tengenan \, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan, \, upami :

bungsil = bu\Šil«, panggang = p\á*,


blungking = bÞ¡*\Ð&, jangkrik = j\ÐÉik«

miwah sane lianan.

(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:

angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,


jungkling = ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&,

miwah sane lianan.

(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:

Pangkungtibah = p\С*tib;,
Pangkungkarung = p\С*kru*,

miwah sane lianan.

1.1.2 Tengenan ( r) r,
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami:

sekar = s)k(, gelar = g)l(,


karma =k(m, pidarta = pid([,

miwah sane lianan.

18 Aksara Bali UDIANA SASTRA


1.1.3 Tengenan (h) h,
(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:

puseh = pus;,
) kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh = eses;,
miwah sane lianan.
(b) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih
polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:

cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,


kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,

(c) Tengenan h, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane kecap aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:

cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx,


lahru = lhɱ, bahni = bhÂi,
miwah sane lianan.

(a) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahduren = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,

1.1.4 Adeg-adeg (......./ )


(a) Ring panguntat kruna, upami:

adan = hdn/, budal = budl/,


malaib = mlhib/, kajengklok= kej*ekÞok/,
miwah sane lianan.

(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:

Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.


dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/.
Emboke ngadep poh di peken.
hieMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.

(c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upa-
mi:

UDIANA SASTRA Aksara Bali 19


tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o,
samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞi\n/,
miwah sane lianan.
(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang upami:

I Nyoman Widia.
hiezomn/widê.
Watek ksatriane ngamuk.
wt)k/k×tiÉyen\muk/.

Pakeling :
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggen nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana
mangda nenten iwang ngwacen, upami:
Sira sane ngemit rainidane?
Sirsen\)mit/rhinÀiden.

5.2 Tengenan Majalan.


Tengenan majalan pacang wenten yening kruna sane ring ajeng mapanguntat antuk aksara
nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyane kakawitin antuk aksara suara, upami:

mata (+n) + ai matanai = mtnhi,


tegeh + an tegehan = t)g)hn/,
Yening wenten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggen pepet.

Nga + mitrain = mitra \mitÉhinid.


Ngemitrain = ngemit \)mitÉhinid.
Pakeling :
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (Kruna Dwi Lingga
miwah kruna satma), upami:

enggal-enggal = eh\áelÀ\ál/, /eh\áel\ál/,


jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/,
miwah sane lianan.
(b) Tengenan majalan ketahnyane wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.

20 Aksara Bali UDIANA SASTRA


5.3 Gantungan Lan Gempelan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan
utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami:

bakti = vkÓi,
sampi = smæi,
Yen tonden pragat gaene = eyenÓoenÑnæÉgtáehen...................
miwah sane lianan.

5.4 Kruna Lingga Tigang Kecap


Suara e /ø/ ring kecap pangawit Kruna Lingga tigang kecap kasinahang antuk :
(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi/Sanskerta),upami:

segara = Sÿgr, negara = Nÿgr,


semadi = sMÿai, semaya = smy,
(b) Pepet ....), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah
basa asing), upami:

sekolah = s)ekol;, bendera = b)enÑr,


sepeda = s)epd, sepatu = s)ptu,

Pidabdab 6. Tugas ngraga


A. Indayang gentosin kruna ring sor antuk aksara Bali!

1. Lemah 11. Bràhmana


2. Méhméh 12. Wahya
3. Jahnawi 13. Kancuh
4. Cahya 14. Tuhtuh
5. Tawah 15. Wisah
6. Bahni 16. Sliwah
7. Dilah 17. Juhjuh
8. Caluh 18. Guhya
9. Galuh 19. Rah
10. Luhluh 20. Santih

UDIANA SASTRA Aksara Bali 21


B Salin wacana Déwa Tatwa antuk aksara Bali !

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

22 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Palajahan 3. KALIGRAFI / BALIGRAFI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Kawéntenan aksara Bali duké nguni yukti satata kaanggén ritatkala jagi masesuratan, antuk
punika prasida kapanggihin ring karya-karya lontar sané kantun kawarisin nyantos mangkin. Tiosan
ring sesuratan huruf, wénten naler gagambaran sané kasurat ring lontar. Nganutin perkembangan
jamané mangkin, sasuratan aksara Bali naler sampun sapisanan kaunggahang pinaka lukisan.
Aksara sapisanan naler gagambaran puniki kabaos Kaligrafi utawi Baligrafi. Kawéntenan seniman-
seniman sané uning makarya kaligrafi ngancan akéh, napi malih mangkin sangkaning wénten
pacentokan-pacentokan sané ngawinang ngancan akéh alit-alité malajah makarya kaligrafi/
baligrafi. Mangkin ngiring sareng-sareng ngarereh napi punika kaligrafi/ baligrafi? Nyantos punapi
tata cara makarya mangda prasida raris ngaryanin kaligrafi/ baligrafi. Sadurungnyané indayang
cawis dumun pitakén ring sor!
1. Sira naening miragi kruna kaligrafi/ baligrafi?
2. Sira sané naenin manggihin kaligrafi/ baligrafi ?
3. Napi sané kawastanin kaligrafi/ baligrafi?
4. Napi sané patut kauningin yéning jagi makarya kaligrafi/ baligrafi ?

Pidabdab 2. Ngwacen Téks

Kaligrafi

Ring sajeroning panglimbak aksara Bali manut pakibeh aab jagaté mangkin salian Aksara
Modré sané marupa wangun sakral ring sajeroning aksara lan kebudayaan Bali taler wénten sané
kawastanin Kaligrafi utawi sané kabaosan Kawadi Sastra. Indik Kaligrafi punika sujatiné nénten
pinaka cihna pengaruh Islam utawi boya sangkaning pengaruh kebudayaan Islam sakémawon
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika wantah rarékan sané marupa pakilitan-pakilitan aksara sané
kawentuk utawi kawangun nganutin dasar pikayunan sang Kawi utawi sang sané makarya indik
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika.
Kawéntenan Kaligrafi sawiaktiannyané
wénten ring makudang-kudang negara ring
jagaté utamanyané panegara-panegara sané mad-
ué tradisi tata tulis aksara sané anut ring kawén-
tenan pengaruh pakilitan saking kebudayaan-ke-
budayaan siosan, dadosnyané indik Kaligrafi
utawi kawadi sastra punika prasida kawangun
kawentuk makadasar wantah panegara utawi
ring dija kebudayaan aksara punika nglimbak
prasida kawangun struktur Kaligrafi utawi kawa-
di sastra, sakadi ring panagara Cina, Jepang, In-
dia taler ring makudang-kudang wewidangan daérah ring panegara Indonésia makadinya ring sa-
jeroning kebudayaan Sunda, Jawa, taler ring kebudayaan Bali. Yéning ring Bali, Kaligrafi utawi
kawadi sastra punika dados kawangun mawiwit saking aksara swalalita miwah aksara wreastra
sané kajangkepin antuk panganggé suara lan panganggé tengenan. Yéning Kaligrafi utawi kawadi
sastra punika prasida kawentuk nganutin rarékan sang sané nyurat pikolihnyané manut dasar ésté-

UDIANA SASTRA Aksara Bali 23


tika wantah sang sané nyurat kéwanten sané prasida uning napi sané kakardi taler anak tiosan
wantah prasida nampénin indik rarékan Kaligrafi utawi kawadi sastra puniki, sakadi ring sor puni-
ki ;

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artin krunané ring sor !
1. Panglimbak =.............................................................................
2. Pakibeh =.............................................................................
3. Kawadi Sastra =.............................................................................
4. Cihna =...................................................................................
5. Sang Kawi =...................................................................................

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


1. Telatarang napi teges kaligrafi punika ?
...........................................................................................................................................................
2. Kaligrafi ring Bali taler kabaos...............................................................................
3. Ring sawewengkon Indonésia daérah napi manten sané maduwé wangun kaligrafi?
...........................................................................................................................................................
4. Lianan ring Indonésia panagara napi sané ketah maduwé wangun kaligrafi ?
...........................................................................................................................................................
5. Napi mawinan kaligrafi keranjingang soroh aksara sané sakral ?.
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep indik Kaligrafi


5.1 5.1 Teges Kaligrafi
Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén pena. Ring panegara sané
masyarakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi
sané kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gegambaran ring
kitab makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama
Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. PrasIda kajajarang istilah
kaligrafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Ring Bali wénten akéh sorohan aksara, minakadi aksara
anceng pinaka singkatan saking kruna-kruna. Minakadi, sa sané
maarti sarana, ma sané mateges mantra miwah sané lianan.
Ring sakancan kauripan para jana Baliné, utamannyané sané
mapaiketan sareng agama, aksara puniki madué genah sané inggil.
Sampun akéh para jana Baliné nyurat aksara ring lontar nginggilang
kalanguan aksara. Punika taler ring gegambaran utawi lukisan,
wénten silih tunggil seniman sané makarya lukisan indik aksara
puniki sané kabaos modré sané kalimbakang ring ranah modéren.

24 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Yadiastun nénten sakadi ring rerajahan-rerajahan modré sakéwanten unteng pikayunan sané
kambil inggih punika modré. I riki prasIda kacingakin wangun aksara Bali kasurat mangda sayan
ngulangunin miwah becik. Conto kaligrafi sakadi sané kakaryanin olih I Gusti Ngurah T.Y., pelukis
sané makarya gegambaran madasar indik rerajahan. Wénten taler lukisan lianan sané mamurdha
pangider Nawa Sanga.
5.2 Pasang Pageh
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nénten
dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa Kuna,
miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan. Ring sajeroning basa lan aksara Bali,
indik kawéntenan Pasang Pageh punika taler ninutin sané kawastanin bina arti, sané kawéntenan
nyané madaging indik: artos kruna, miwah unteng kruna
Madasar antuk parindikan punika, yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang
Pageh, punika wawu pacang prasida karesepang, yening sampun wikan ring kawéntenan basa
Jawa Kuna taler ring basa Sanskerta, punika sané pinaka dasar mangdané prasida resep ring
sajeroning paplajahan indik Pasang Pageh puniki. Ring sor puniki wantah conto-conto kruna sané
ngranjing pinaka kruna pasang pageh, luir ipun :

No Kruna Basa Jawa Kuna Basa Sanskerta


1. Àgama. √
2. Úakti. √
3. Mahà. √
4. Ramya. √
5. Deúa. √
6. Daúa. √
7. Natha. √
8. Dùta. √
9. Wulan. √
10. Pùjà. √

5.3 Imba Nyurat


Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sesuratannyane wantah asapunika. Kruna
sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sanskerta, upami:
Arjuna = Á(jun, nata = noq,
gora = efor, madia = maê,
bupati = vUpti, prabu = pÉvu,
desa = ed´, indria = ÷dÑÉiy,
5.4 Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara wianjana sane pateh
aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking ued kruna (akar kata) basa Sansekerta,
Upami:
Uttara = útÓr, Yuddha = yudÒ,

UDIANA SASTRA Aksara Bali 25


Buddha = budÒ, Citta = citÓ,
Pakeling :
Dwita malarapan antuk surang nenten kamanggehang, upami:
Karna = k(xÃ, k(x,
Ri sampun prasida natasang conto-conto kruna sané ngranjing pinaka Pasang Pageh, ring
sor puniki taler kaunggahang kruna – kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti, inggih
punika kruna sané ring sajeroning pangucapannyané karasa tur kapiragiang pateh, nanging ring
sajeroning nyuratang pasang pagehnyané mabinayan antuk pamiteges saking tanda – tanda
diakritik sane magenah ring soang-soang hurufnyané.

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


Salin lengkara ring sor nganggén Aksara Bali !

1. Sanghyang Bahmi kadi nyuhjuh dilahnyané kaambara


2. Payuddhané akéh ngembahang rah para bala wadwané.
3. Ida Bhaþàra Gangga taler mapuûpata Déwì Jahnawì.
4. Aturang segehan sané mawaróa sliwah.
5. Ida sang Bràhmaóa sàmpun maraga nabé.
6. Ring pasisi kuta akéh wénten sané tawah-tawah
7. Wahyàdyatmika pateh ring sekala niûkala.
8. Dibi titiang nonton wayang lemah
9. Ia belus ulian makancuh baanyéh.
10. Titiang masolah dados pragina galuh.

Pidabdab 7. Tugas KD 4.2

Indayang makarya Kaligrafi aksara Bali sane madaging silih tunggil punggelan
lengkara ring sor antuk tema bebas !

1. tkøtkøn&eswkguxwødê,
t)\h&tuwu;snÙcng)g)onÓ,
sßrwø[yrÙ*puluhø\yu[,

ptølrø\etß*tnupguerok)n/.

26 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Artos
Manusané patut ngarereh aji pangawruhan sané uttama,
Yaning sampun mayusa kalih dasa taun jaga kawésa antuk smara,
Sasampunné nengah yusa satya wacana patut kukuhang,
maurukin aji patut kalepasané patut maguru.

2. w[øtnømøtÓnÓmn)mulk×ßI,
w[øtnømøtÓnÓptøkp\á¡;,
w[øtnømøtÓnÓmn)muduhÐ,
w[øtnømøtÓnÓmn)mumøtÉ.
Artos
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin bagia,
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin antaka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin duka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin sawitra.

Pidabdab 8. Ringkesan

Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén péna. Ring panegara sané masya-
rakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi sané
kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gagambaran ring kitab
makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama Hindu
kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. Prasida kajajarang istilah kali-
grafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nént-
en dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa
Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan.

Kadi Petapan Punyan Kacangé, Disubané Malilit Tegeh Engsap Tekén Kulit

UDIANA SASTRA Aksara Bali 27


BAB IV
WACANA BASA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.1 Memahami penggunaan Anggah 3.1.1 Ngwacén wacana indik masalah sosial
Ungguhing Basa Bali dalam wa- 3.1.2 Ngrereh kosa basa ring wacana
cana informasi tentang berbagai 3.1.3 Ngrereh unteng babaosan ring wacana
masalah sosial, budaya, Awig-aw- 3.1.4 Ngwacén wacana indik budaya Bali
ig desa pakraman, dan pengaruh 3.1.5 Ngrereh unteng babaosan ring wacana
pariwisata terhadap budaya Bali 3.1.6 Latian nyurat wacana indik budaya
secara lisan dan tulisan. Bali
4.1 Menyunting wacana dari berb- 3.1.7 Ngwacen awig-awig desa pakraman
agai media 3.1.8 Ngepah daging awig-awig
3.1.9 Nyutetang daging wacana awig-awig
3.1.10 Ngwacén wacana pariwisata
3.1.11 Ngrereh pengaruh pariwisata ring
budaya Bali
3.1.12 Ngrereh pamargi indik pengaruh nega-
tif pariwisata ring budaya Bali
4.1.1 Ngrereh awig-awig Sekaa Teruna
Palajahan 1. AWIG-AWIG
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang budaya Bali nénten prasida pasahang tekén kawéntenan adat istiadatnyané. Soang-
soang genah madrué awig-awig sané ngiket para warginé. Awig-awig punika pateh kadi Undang-
undang nanging ring genah sané cupitan, inggih punika sawates desa pakraman. Tiosan ring
Desa miwah Lurah naler wénten kabaos Desa Pakraman inggih punika pupulan Désa ring ranah
adat. Sané mucukin desa pakraman inggih punika Jro Bendésa. Awig-awig ring sajeroning désa
pakraman sampun sapatutnyané kauningin miwah kalaksanayang majeng ring wargi ring désa
pakraman punika. Sadurung nglantur maosang indik Awig-awig, indayang cawis dumun pitakén
ring sor.
1. Naenin ké alit-alité mirengin utawi ngwacén awig-awig?
2. Ring dija alit-alité naenin ngwacén awig-awig?
3. Napi kémanten daging awig-awig punika?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (wacana indik punggelan teks awig-awig )

Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan, Ubud, Gianyar

SARGA I
ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA.
Pawos 1.
(1). Désa Pakraman puniki mawasta Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur, inggih punika:
ha. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
na. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
ca. Sisih kulon tukad Ayung.
ra. Sisih lor Désa Pakraman Bunutan.
(3). Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) ka-
rang ayahan.
(4). Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré:
ha. Banjar Kedéwatan.
na. Banjar Kedéwatan Anyar.

Pawos 2.
(1). Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga luiré:
ha. Utama Mandala, minakadi linggih Kahyangan Désa.
na. Madya Mandala, minakadi pupulan karang paumahan, lan tlajakan désa.

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 29


ca. Nista Mandala, minakadi sétran désa.
(2). Wates palemahan.
Manut pararem banjaré wenang kaepah dados témpékan-témpékan. Mungguing wates banjar lan
témpékan-témpékané kamanggehang antuk paruman désa.

Pawos 3.
(1). Banjaré tan wenang ngardi awig-awig, wantah kadadosang ngardi pararem banjar maka
pamitegep awig-awig.

(2). Pararem Banjar tan wenang lémpas ring awig-awig muah pararem désa saha patut kalingga
tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
(3). Awig-awig muah pararem-pararem subak ring tlajakan désa tan maren taler kainggilang.

SARGA II.
PETITIS LAN PAMIKUKUH.
Pawos 4.
Désa Pakraman Kedéwatan ngamanggehang pamikukuh dasar luiré:
ha. Pancasila.
na. Undang-undang Dasar 1945 pamekas pasal 18.
ca. Perda TK I Bali no. 06 tahun 1986.
ra. Tri Hita Karana manut Sadàcara Agama Hindu.

Pawos 5.
Petitis Désa Pakraman luiré:
ha. Mikukuhin miwah ngrajegang Sang Hyang Agama.
na. Nginggilang tata prawertining magama.
ca. Ngrajegang kasukertan désa saha pawongania sami sakala kalawan niskala.

Kakutip saking “Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan”.

30 Wacana Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta Basa
Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor!
1. Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur.
2. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
3. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
4. Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat)
karang ayahan.
5. Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré
6. Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga.
7. Wantah kadadosang ngardi pararem banjar.
8. Patut kalingga tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
9. Ngardi pararem banjar maka pamitegep awig-awig.
10. Nginggilang tata prawertining magama.

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


1. Kaketus saking awig-awig desa napi teks ring ajeng?
2. Jebar kekuub wewidangan désa pakraman Kedéwatan kabaos mawates nyatur, indayang
carca wates-wates ipun!
3. Kuda akéh karang ayahan ring Désa Pakraman punika?
4. Napi sané pinaka pamitegep awig-awig sané kadadosang makarya ring banjar?
5. Sira sané patut ngalinggatanganin prarem banjar?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Awig-awig

5.1 Teges miwah Kawigunan Awig-Awig


Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané
maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik
utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata krama
manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat,
maosang :
Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi krama
banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa mawacara
lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang.
Ring Peraturan Daerah Provinsi Bali Nomor 3 Tahun 2003 kasambatang indik Hukum Adat
(awig-awig lan pararem) inggih punika hukum adat Bali sané wénten ring tengah masyarakat Bali
sané mawiwit saking Catur Dresta saha kajiwa pramanain olih Agama Hindu Bali. Catur Dresta
inggih punika, Sastra Dresta inggihan ajaran-ajaran agama, Kuna Dresta inggihan nilai-nilai
budaya, Loka Dresta inggihan pandangan hidup dan Desa Dresta inggihan adat istiadat (Windia,
2010:50).
Awig-awig sané wénten ring masyarakat nénten wantah minayang hak sareng kewajiban
nanging taler ngicén sanksi-sanksi adat sané marupa sanksi denda, sanksi fisik, utawi sanksi
psikologi sané madué sifat spiritual, sané ngawinang kapok.

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 31


Jenis-jenis sanksi adat sané wénten ring awig-awig utawi pararem inggih punika :
1. Mengaksama (nunas pangampura)
2. Dedosaan (denda jinah)
3. Kerampang (kaambil kasugihané)
4. Kasepékang (nénten kadadaosang ngorta sareng semeton tiosan) dalam waktu
tertentu
5. Kaselong (mausir saking désa)
6. Upacara Prayascita (upacara nyuciang desa).

5.2 Pepalihan Daging Awig-awig


Ring sajeroning awig-awig wénten daging ipun sané majanten kadagingin, inggih punika
:
1. Aran lan Palemahan
2. Pamikukuh lan Petitis
3. Sukerta Tata Pakraman
4. Sukerta Tata Agama
5. Sukerta Tata Pawongan
6. Wicara lan Pamidanda
7. Nguwah nguwihin Awig-awig

Pidabdab 6 Tugas
Saurin pitakéné ring sor!
1. Napiké tatujon wénten awig-awig?...................................................................................
2. Ring dija kémanten prasida manggihin awig-awig?.........................................................
3. Napi kémanten sané patut wénten ring awig-awig?..........................................................
4. Sapa sira sané patut ngamargiang daging awig-awig?......................................................
5. Sanksi adat napi kémanten sané wénten ring awig-awig?................................................

Pidabdab 7. Tugas KD 4.4.1


Indayang alit-alité ngrereh siki teks awig-awig sekaa teruna ring banjar soang-soang, raris
satuayang ring ajeng kelas punapi daging ipun!

32 Wacana Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 8. Ringkesan
Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané
maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik
utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata kra-
ma manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat,
maosang :
Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi kra-
ma banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa
mawacara lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang

Lemahé Lantang, Pamarginé Doh, Akéh Sida Kapanggih

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 33


BAB III
TATA BASA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.2 Memahami dan mengaplikasikan 3.2.1 Nlatarang indik Ejaan Bali Latin (EBL)
Ejaan Bali Latin (EBL) Baha- 3.2.2 Nyarca indik tata cara nyurat Ejaan Bali
sa Bali, bentuk kata dan kali- Latin (EBL) ring sajeroning wacana
mat (Kruna Dwi Lingga, Kruna 3.2.3 Ngarereh conto sasuratan Ejaan Bali Latin
Satma), Lengkara Masusun dan (EBL) sané patut sjeroning wacana
lengkara manut tetuwek secara 3.2.4 Nlatarang indik Kruna Dwi Lingga, Kruna
lisan dan tulis dalam suatu wa- Satma
cana beraksara Bali dan berhuruf 3.2.5 Ngepah Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma
Latin 3.2.6 Makarya conto Kruna Dwi Lingga, kruna
4.2 Mengabstraksi materi tentang satma
EBL Bahasa Bali , bentuk kata 3.2.7 Nlatarang indik Lengkara Masusun, leng-
dan kalimat (Kruna Dwi Ling- kara manut tetuek
ga, Kruna Satma), Lengkara Ma- 3.2.8 Ngepah Lengkara Masusun, lengkara
susun dan lengkara manut tetuek manut tetuek
3.2.9 Makarya conto Lengkara Masusun, lengka-
ra manut tetuek
4.1.1 Makarya conto wacana ringkes nganggén
wangun kruna, wangun lengkara
Palajahan 1. NYURAT BASA BALI LATIN
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Ring sargah kalih sampun polih maosang indik aksara Bali. Tiosan ring aksara Bali wénten sané
mabuat kauningin yadiastun sampun ketah miragi miwah nganggén. Inggih punika indik Nyurat
basa Bali Latin. Ritatkala nyurat basa Bali Latin wénten kabaos Ejaan Bali Latin. Puniki sané
kaanggén suluh utawi anutan uger-uger ritatkala nyurat basa Bali nganggé huruf latin. Riantukan
basa Bali punika sampun madrué aksara Bali sané sampun adung kaanggén nyuratang basa Bali,
nanging nénten prasida lémpasang saking kawéntenan huruf latin sané pinaka huruf sané pinih
katrima ring internasional. Sajeroning punika metu raris uger-uger sané kaanggén nyurat basa Bali
sajeroning nganggé huruf latin. Sadurung nglantur indayang cawis dumun pitakén ring sor!

1. Yadiastun sering kaanggén, uning ké alit-alité sané kabaos huruf latin?


2. Yening nyurat aksara Bali patut manut ring …
3. Napi wastané uger-uger huruf latin punika ?
4. Sira sané sampun uning tata cara nyurat basa Bali antuk huruf latin ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Umah

Pak Guru Gusti Sukamiwaha ngranjing ka ten-

r-ec.bstatic.com/images/hotel/
gah kelasé. Murid-muridé ngaturang panganjali.“Al-
it-alité sareng sami,”Di subané ngenahang tas duur
méjané, ”medalang buku gambaré. Gambar umah,
jero, puri, utawi grian duéné suang-suang. Sam-
punang uyut. Bapak ten nongosin alit-alité “Jagi kija,
Pak?” Nyoman Antara nyelag aji patakon. “Bapak
ten kija-kija. Dinané mangkin guru-guruné jagi rapat.
Ngrapatang indik ujian sané jagi rauh.”
Sapatilar Guruné sajaba Gedé Wiramiwaha, murid-murid kelas limané garjita gati ngam-
bar. Ada masambilan suar-suir. Ada masambilan genmiwahg-gending.Limolas menit suba liwat.
Gedé Wiramiwaha nu natakin jagut nlektekang buku gambar ané makebat duur mejanné. Limanné
ngamel potlot. Tekek. Nanging sing sida ngorékang.“Wiréh i déwék sing ngelah umah, kénkénang
abeté ngambar?” Uli mara lakar ngawitin ngambar ada pang duang dasa ia ngraos di keneh buka
kéto. Sing aséna paliatné nrawang sawang. Sing aséna masi marawat di kenehné unduk ané ngra-
naang ia kanti sing ngelah umah.Pecakné ia sugih. Umahné linggah tur melah gati. Mobil ané cel-
ap-celep sig umahné, tur ané tumpangina nyabran masekolah liunné tetelu. Mobilé ento makejang
gelah bapanné. Sakéwala lacur. Uli sekat ia ngenjek kelas dua SD bapanné mamotoh. Sakancan
plalian, sakancan togél ubera. Ané pinih nyakitin kenehné, bapanné bebotoh luh. Yén pang kuda
kadén suba bapanné ngantén-palas. Sagét ajak anak uli Badung. Sagét ajak anak uli Tabanan.
Sagét ajak anak uli Jember. Sagét ajak anak uli Sasak. Cutet, ajak anak uli ideh-ideh. Kondén buin
ngelah mitra dini-ditu.
Mirib sing sida naanang sakit ati, atiban ané liwat, méménné nuturin bapanné apang suud ja
ngantén-palas, mamitra miwah mamotoh. Dugasé ento Gedé Wiramiwaha sedek di pasaréanné.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 35


Gelem. Bapanné brangti tuturina baan méménné. Bapanné matbat méménné Suud matbat, me-
menné tundunga apang magedi jani ja. Méménné macelep ka kamar tongosné Gedé Wiramiwaha
masaré matamped-tamped.“Mémé lakar kija?” Gedé Wiramiwaha matakon.“Mémé lakar mage-
di,”.“Tiang milu Mé.”Méménné sing masaut.
Naanang gelem Gedé Wiramiwaha majalan nututin méménné. Gedé Wiramiwaha sing bani
matakon, ngudiang sing menék sig bisé ané luas ka Buléléng. Tongos palekadan méménné.Teked
di Batubulan, tuun uli bisé, ia nututin méménné majalan ngojog mobil angkot ané luas ka Kreneng.
Dugas mobil angkoté teked di Kesiman, méménné ngorahin supiré marérén. Gedé Wiramiwaha
tuun. Nututin méménné majalan ngajanang, Gedé Wiramiwaha matakon.“Lakar kija, Mé?”“Ka
Puri Kesiman dajané,” adeng méménné masaut.“Sig nyéné?”“Sig Sagung Dwipayaniné.”
Gedé Wiramiwaha sing matakon buin. Parab ané orahanga tekén méménné ento tawanga. Uli
kelas telu SD, nyabran satondén masaré, méménné nuturang Sagung Dwipayani. Timpal méménné
uli SD kanti SMA. Sakéwala disubanné tamat SMA Sagung Dwipayani mawali ka Puri Kesiman.
Déning ajin imiwahé ané dadi polisi suba pénsiun. Sagung Dwipayani kuliah ring Universitas
Udayana. Memenné kuliah di IKIP Singaraja, nanging sing lantur. Ané ngranaang, ngantén dugasé
mara ngenjek seméster telu.
Kapin makelo sing kacunduk, Sagung Dwipayani tetep ngirim séwala patra tekén mémén-
né. Méménné masi tetep ngirim surat. Di kapah-kapahé, Gedé Wiramiwaha orahina maca séwala
patrané Sagung Dwipayani.Biangné Sagung Dwipayani tengkejut nyingakin sapatekan mémén-
né. Ida raris nanmiwah méménné tur ngaukin déwékné ka purian. Sayan tengkejut biangné Sa-
gung Dwipayani mirengang unduk ané nepén méménné. Gerungan mobil di garasané megat atur
méménné.“To Sagung Dwipa rauh,” biangné Sagung Dwipayani ngandika.
Kangén kenehné Gedé Wiramiwaha nepukin méménné magelut ajak Sagung Dwipayani.
Sayan kangén kenehné nepukin Sagung Dwipayani nangis dugas méménné ngaturang unduké ané
nepén tur ngaturang sing lakar ma Balik buin ka Klungkung.
“Men, kénkén putusan Astutiné, jani?” Sagung Dwipayani matakén sambil ngusap toya
panon.“Wantah dados tunas, icénin titiang ngayah driki sareng pianak titiangé.”“Kanggo biang
tiangé,” Sagung Dwipayani masaur, “sapunapi biang, icén ipun ngayah driki?”“Antiang malu i
aji,” alon masaur biangné Sagung Dwipayani.Sanjané, kaputusang, kicén ngayah. Sakéwala, Gedé
Wiramiwaha kandikain nutugang sekolahan di SD ané nampek tekén Puri Kesimané.
Mara limané lakar ngorékang potlot sig buku gambaré, sagét Pak Guruné ngranjing ka ke-
lasé.“Alit-alité, sampun usan ngambar?” Guruné matakén di subané malinggih.“Ampun!” mu-
rid-muridé nyaurin, Gedé Wiramiwaha, sibarengan masaut.“Yén sampun bakta mriki!”Pagrudug
murid-muridé ané suba suud ngambar ngojog genahné Pak Guru malinggih. Gedé Wiramiwaha nu
negak di tongosné. Bengong. Sing aséna, potlot ané gisina uli tuni, ulung ka bataran kelasé.
olih: IDK Raka Kusuma

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna sané magaris puniki !

1. Jani ia tangar déning suba pepes kebus .


2. Ia majanji bani nyerahang sarin pegaé
3. Jani anaké ngalih gaé cara nutul damuh tengaina
4. Uli cenik kanti tua tusing suud magaleng yéh mata
5. Tusing melah anaké ané lega seluk

36 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 4. Nyawis pitakén

1. Sira peséngan guruné sané nganikayang ngambar punika ?


2. Napi mawinan muridé kanikayang ngambar?
3. Napi mawinan I Gedé Wiramiwaha tan prasida ngambar ?
4. Napi mawinan ipun nénten maduwé umah?
5. Sira sané nuduk I Gedé Wiramiwaha sareng reramanipun ?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Tata Cara nyurat Basa Bali Latin

Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan
mabasa lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali.
Kawikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sane patut
kawasayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa
santukan sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Basa Bali ring sajeroning sasuratan ipun kacawisang nganggé kalih lambang inggih punika
basa Bali antuk aksara Bali miwah basa Bali sané ngangge huruf latin. Nyurat basa Bali antuk
aksara Bali patut nganutin pasang aksara Bali, nyurat basa Bali antuk Huruf Latin patut nganutin
Ejaan Bali Latin. Ring sor puniki jagi kaunggahang tata carané nyuratang basa Bali antuk Huruf
Latin :

5.1 Sasuratan Huruf Kapital


• Huruf kapital kanggén nyuratang pangawit kruna parab, Ida Sanghyang Widi, istilah ag-
ama, miwah pustaka suci sakadi :
1. Ida Hyang Parama Kawi.
2. Om Awignamastu.
3. Weda Sruti.
4. Alqur’an.
5. Injil.
6. Tri Pitaka
• Huruf kapital kaanggen nyurat ring suang-suang pangawit lengkara umpami :
1. Dija bulane sing ngenah uli ibi?
2. Ia luas kauh mejalan joh gati
3. Uli dija bulane mejalan kaki ?
4. Uli tanggu kangin teked kauh keto cening.
• Huruf kapital kaanggén nyuratang ring pangawit petikan langsung umpami:
1. Made Metri metaken, “Ring dija margine ke Tampaksiring”
2. Guru kaseniane maosang ,”Penari lan sekaa tabuh mangda gelis kumpul ring aula
“.
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit gelar umpami:

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 37


1. Ida Pedanda Bajing.
2. I Made Putra Adiyaksa
3. I Gusti Ngurah Oka
4. Pan Angklung Gadang
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan jabatan umpami :
1. Gubernur Made Mangku Pastika mawit saking Singaraja.
2. Rektor Universitas Warmadewa sampun magentos.
3. I Nyoman Sujana loba pisan.
4. Made Sudibya tusing bisa ngajiang timpal.
• Huruf kapital kaangge ring pangawit wastan wangsa, suku wangsa miwah basa umpami:
1. Tiang puniki Wangsa India Belanda.
2. Ring Sulawesi wénten Suku Toraja.
3. I Madé malajah Basa Inggris
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan warsa, wulan, rerainan miwah peristiwa
sejarah umpami:
1. Rahajeng Warsa Isaka 1937
2. Sasih Kedasa piodalan ring Besakih.

5.2 Nyurat Kruna Lingga


• Kruna sané marupa Kruna Lingga kasurat masikian umpami:
1. Ida jagi rauh bénjang soré.
2. Dane numbas wastra kalih lembar.
• Kruna Lingga awanda sané kadwilinggayang kasurat masikian umpami: pakpak, congcong,
cahcah, kihkih , msl
• Suara pepet wandané kapertama ring Kruna Lingga kalih kecap utawi tigang kecap patut
kasurat nganggé huruf ‘ e ‘umpami : sema, meka, sekaa, melah, segara, semaya, selaka, msl.
• Suara pepet ring panguntat Kruna Lingga patut kasurat antuk ‘a’umpami: bapa, méja, setata,
suka, jaja, uga, msl.
• Suara ‘w’ ring pangawit kruna sané wantah awanda kasurat antuk ‘w’ umpami: wong, woh,
won, wel, was, msl.
• Suara ‘h’ ring arep lan tengah kruna sané nénten kaucapang nénten kasurat sakadi: itung,
ilang, urip, isep, luu, daa, baa, paa, msl
• Suara ‘h’sané kaucapang inggian ring pangawit , tengah, lan panguntat kruna patut kasurat
umpami: Himawan, Hindu, Hindia, Hyun, dahat, rahayu, saha, ngamah, umah, musuh, msl.
• Konsonan rangkep sané mawit saking basa Jawi Kuno miwah basa Sansekerta kasurat wan-
tah asiki sakadi: cita, yuda, utama, ica, utara, msl.
• Suara ‘ny’sané kasarengin antuk ‘c’miwah ‘j’ kasurat antuk ‘n’ sakadi: pancing, pancoran,
sanja, penjor, banjar, msl.
• Suara ‘j’ sané kasarengin antuk ‘ny’kasurat antuk ‘d’ umpami: adnyana, pradnyan, yadnya,
msl.

38 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Tugas ngraga
Indayang wawanin nyurat wacanané puniki anutang ring Ejaan Bali Latin!

Bali Dwipa
balistarindo.com/images/balimap.jpg

pulo Bali pulo alit yéning saihang sareng pu-


lo-pulo siosan ring Indonésia, sakadi pulo sumatra,
pulo jawa, pulo kalimantan, lan pulo sulawesi. pina-
ka silih tunggil pulo alit pantaraning siuan pulo ring
nusantara, pulo bali madué akéh sesambat, minakadi
nusa bali, nusa dewata, bali dwipa, miwah bali pu-
lina.
pulau basa indonésia, pulo basa bali, manut
kamus, maartos tanah (daratan) sané kaiter an-
tuk toya (ring segara, ring tukad/luah, utawi ring
danu). kapuloan—kruna turunan pulo—inggih puni-
ka dérétan makudang pulo; pupulan pulo: kapulaoan Nusantara, kapuloan riau,miwah makudang
kapuloan ring Indonésia siosan.
lianan ring pulo, wénten taler dwipa, pulina, nusa, lan gili sané madué artos pateh yadiastun
madué unteng matiosan akidik.
kruna dwipa wantah kruna sané mawit saking basa sanskerta, munggah taler ring basa jawa
kuna. dwipa maartos pulo. kruna sané taler maartos pateh mawit saking basa sanskerta inggih
punika pulina.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 39


Palajahan 2. WANGUN KRUNA
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Ritatkala mababaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning
panggihin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-
sorohan basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna
alus miwah kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah
sané tiosan. Sadurung nglantur mlajin indik kruna-kruna punika, indayang mangkin cawis dumun
pitakén ring sor!

1. Sira uning napi sané kabaos kruna ?


2. Kruna napi manten sané sampun kauningin ?
3. Sira sané uning ring kruna dwi lingga?
4. Napi sané kawastanin kruna Satma ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Galang Kangin

Rikala langité masawang barak suryané

balihellotravel.com/wp-content
sampun nadarin, siapé makruyuk saling sautin, ke-
disé pada manguci nundunin timpalné, bajang-ba-
jangé matengkalung kancrik nyangkil jun ngungsi
pancoran ané pakecorcor disisin tukadé. Margané
nuju pancorané ento ngaliwatin pundukan carik ane
mapangkedpangkedan. Katake pakecogcog tangke-
jut baan keteban batis anake majalan. Ditengah and-
ungane ngenah biah-biah lan kapu-kapune kambang
kadi makenyir girang ngantosang sinar suryane. Ke-
dis kokokane tolah tolih ngalih amah ngintip sarwa pranine dicarik. Pici-picine, buit-buite, keto
masih I blauk lan I cuweng pada girang mukti kalegaan. Bene tolah tolih nyelametang dewek
apang de tepukina baan kedis kokokane. Diluwanan umane ada palinggih genah nyiwi Ida Bhatari
Sri. Makelap mbah Dudug ngaturang tipat blayag, canang wangi sesarine satak rupiah. Sedeng
iteha ngayabang banten mbah dugdug tangkejut nyerit sawireh ada lelipi ngamah bikul ulung duur
daksina sesantune. Lelasane makesyab leketik ulung dipancoran tongos bajang-bajange kayeh.
Beh makejang bajang-bajange nyerit tur makecog, ada ane ulung jungklang-jungkling, ada masih
ane sepanan nyemak penganggone. Diselagan gununge ica Ida Sanghyang Surya ngaksi separit-
ingkah daging jagate.
Olih: Tresna Asih

40 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang surat tegesipun!
1. Nyangkil jun =………………………………………………………
2. Ngungsi =………………………………………………………
3. Pundukan =………………………………………………………
4. Mapangkedpangkedan =………………………………………………………
5. Sarwa praniné =………………………………………………………

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


1. Napi sangkila olih bajang-bajangé tatkala ngungsi pancorané?
2. Indayang carca beburon sané prasida kapanggihin ring sawah?
3. Indayang surat kruna-kruna sané kakaping kalihang sané kasurat ring wacana Galang
Kangin!
4. Napi ngawinang bajang-bajangé nyerit tur makecog nyantos ulung jungklang-jungkling?
5. Sira sané ngaksi saking selagan gunungé indik sapratingkah daging jagaté?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Wangun Kruna


5.1 Kruna Dwi Lingga
Kruna Dwi Lingga inggih punika Kruna Lingga sané kakapingkalihang. Wangun ipun
mawarna-warni, sakadi ring sor !
• Kruna Dwi Sama Lingga
• Kruna Lingga sané kakapingkalihang tur nyihnayang langkungan ring asiki.
• Upami : gedé-gedé, cenik-cenik, tua-tua.

• Kruna Dwi Samatra Lingga


• Kruna Lingga sané kakapingkalihang nanging silih sinunggil mauah ucapan tur nyihnyang
pakaryan mawanti-wanti (berulang ulang).
• Upami : kitak-kituk, dengak-dengok, kecas-kecos.

• Kruna Dwi Maya Lingga


• Kruna Lingga sané kaucapang apisan nénten madue arti nanging yéning sampun kakaping
kalihang wau madrebé arti.
• Upami : katang-katang, kupu-kupu, kapu-kapu.
• Kruna Dwi Purwa Lingga
• Kruna Lingga sané kecapné ring ajeng kakaping kalihang.
• Upami : sesaté, gegaén, tetajén, bebanten, bebaos.
• Kruna Dwi Wasana Lingga
• Kruna Lingga sané kecapé ring ungkur kakaping kalihang tur satata kadulurin antuk pan-
gater [paka- ]
Upami : pakacoscos, pakateltel, pakanyitnyit.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 41


5.2 Kruna Satma

Nyama Tugelan

Ngranjing ring sisi kelod bongkol bukit bu-


ung, pemarginé sada alon yéning nglinggihin sepeda
motor riantukan marginé kari aspal kelas tiga, sané
linggah marginé wantah ameter tengah ngamenékan

www.industry-files.com
ring tepining réjéng sané dalem, kéwala katon asri
alas jati ring sornyané napi malih ri sedeng galang
kangin jagaté, makada alanglang kalanguan yening
ngatonang antuk tegeh édepnyan pucuk-pucuk teta-
ruan saking kadohan. Irika yan sampun tiba ring ten-
ganing bukit nglintangin punyan kepah sané tegeh
ngalik, yan inargamayang sakadi datuning sarwa tu-
muwuh ring bukité punika sané ring tepining réjéng taler tumbuh alingsehan tiing buluh sané
makada renteb taler genahé irika.
Ring sor réjéng sisi kangin wénten genah dangsah katambakin antuk batu gede di sisi balér
réjéngé, irika sampun padunungan ipun Mén Lampu sareng Pan Lampu, kasarengan antuk maka-
kilh pianakipuné Wayan Giri lan Kadek Ambara. Wiakti tiosan ring saderana kahuripannyané ring
bangkiang bukité, padununganipuné taler kaitehin antuk taru majegau sané miik ngalub, ngenter
kaasrian genah padununganipuné.
Wayan Giri lan Kadek Ambara mula jemet magaé , kéwala Kadek Ambara sangkaning
salah pergaulan satata ngusak-asik kahuripan Pan Lampuné, bikasné sané alep di kari trunané
mauwah dados bringas sangkaning pangaruh obat-obatan terlarang. Béh sawiakti sungsut pak-
urenané Pan Lampu sareng Mén Lampu. Sakéwala nyama tugelan Kadek Ambara, sané kelihan
Wayan Giri, nika banget sané tunasang sareng reramané mangda ngelidin cara bikas adiné.
Inget Wayang Giri satata ring pitutur mémé bapané ”patilesang déwéké lacur”, Ulian la-
curé lek ngaba padéwékané, ento makrana ia makisid uli désané, ngungsi di padunungané sané
sepi. Mangkin sampun madan menék truna, tuah sangkaning panugrahan Widhi, ipun saja gobanne
bagus genjing, alisné madon intaran, apa buin pangadegannnyané gedé ganggas, masaih ajak
kulitne ane kuning gading, kaadungang ajak bokné ané demdem samah, apa buin kenyunganné
nyunyur manis, sing tuara dadi ibuk anak luh di désané mangenehang napi malih ri kala mabe-
baosan , alus banban tuturané sané kasangga ringgitan lesung pipinyané.
Yadiapin ipun suud masekolah sangkaning tan wénten prabéa, kéwala Wayan Giri, akéh
madué timpal ring désa. Ulian bikasné ané olas asih, lan olas papa manyama braya, aget lacur
wénten sodagar kopra sané mawasta Gung Manik sané nudukipun anggéna pegawai , kasuén-suén
sakolahanga Wayan Giri punika nyantos dados pengusaha eksportir kayu Majegau didesané.
Karipta olih:

Aryya Paduhungan

42 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Sajeroning wecana ring ajeng, wénten kruna-kruna sané macetak séndeh. Kruna-kruna
punika sakadi : galang kangin , tegeh ngalik, tiing buluh, bagus genjing, madon intaran, gede
ganggas, kuning gading, demdem samah, nyunyur manis, olas asih, olas papa, mémé bapa,
kruna-krunané punika ngranjing sorohan Kruna Satma.
Tiosan ring kruna-krunané ring ajeng taler wénten sakadi :

1. Lemah peteng 6. Peteng dedet


2. Truna truni 7. Gedang rénténg
3. Biu Kayu 8. Jaja Uli.
4. Gemuh Landuh 9. Lateng Kidang
5. Damuh Lengis 10. Tuh Kial

Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki.
Kruna Satma mawit saking kruna ([sa-] + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa
utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika :
Kruna-kruna sane ngawangun Kruna Satma punika madrué kadudukan setara, nénten saling
nyinahang.
1. Kruna Satma Papadan
Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:
* Kruna Satma Papadan Matungkalik
Conto :
• Mémé Bapa
• Peteng lemah
• Daa teruna
• Tua bajang
• Tegeh éndéP

* Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti


Conto :
• Kuning-gading
• Barak biing
• Olas Asih
• Alus banban
• Mas manik

2. Kruna SatmaTan Papadan


Inggih punika Kruna Satmasané kawangun antuk kalih kruna, nanging salah sinunggil
kruna pinaka unteng, sané lianan pinaka katrangan.
* Kruna kapertama dados unteng, upami :
• Gedang rénténg
• Galang kangin
• Tiing buluh
• Biu Batu

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 43


• Kacang Léntor

* Kruna kaping kalih dados unteng, upami :

• Kali yuga
• Dirgha yusa
• Kertha raharja

3. Kruna Satma sané nganggén kruna tawah


Inggih punika Kruna Satma sané kawangun antuk kalih kruna, nanging wan-
tah salah sinunggil krunannyané madué arti, yéning sampun kangkepang ring
unteng ipun.
• Selem ngotngot
• Badeng ngiet
• Tegeh ngalik
• Putih ngemplak
• Peluh pidit

Pidabdab 6. Tugas ngraga

1. Indayang makarya lengkara sané kawangun antuk Kruna Dwi Lingga soang-soang kalih len-
gkara!
2. Indayang nyurat lengkara antuk kruna satma puniki !
1. Bagus genjing 6. Peteng dedet
2. Matanai 7. Berag tigrig
3. Engsap mati 8. Kebus dingin
4. Benyah latig 9. Putih sentak
5. Panes ngentak 10. Pait makilit

44 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


3. Dagingin cecek-cecek saking lengkara ring kiwa antuk silih tunggil Kruna Satma sané wénten
ring tengen!

Pitaken Pesaur
1.Kanti….....umahné sing runguanga a.tuduhan
2. …tusing inget tekén janjiné mamancing b.selem denges
3.Pangadeg Made Jayané…… c.gedé ganggas
bagus genjing
d.pait makilit
4.Ulian magaé di carik kulit Luh Nartiné….
e.cerik kelih
kebus dingin
f.engsap mati
5. …rasan madune
g.manis malenyad
Prarain Gus Smarané……………………..
h.gula batu

6.Ulian pitutur memene …..ia manyama. i.benyah latig

7.....anake luas mabalih wayang j.puun sengeh

8.Loloh don sembunge.... k.pakeh ngelek

9.Jukute.....sawireh lebuhan uyah l.tresna asih

10.Nasine terus pumpunina kanti...

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 45


Palajahan 3. LENGKARA
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Saking mlajahin kruna mangkin nglantur ring lengkara, pupulan kruna prasida ngawentuk
lengkara. Ritatkala mabasa Bali majanten mababaosan nganggé lengkara. Lengkara basa Bali taler
madrué uger-uger. Uger-uger rikala makarya lengkara basa Bali punika sané jagi katlatarang ring
sub téma puniki, sadurungnyané indayang cawis dumun pitaken ring sor!
1. Napi sané kauningin indik Lengkara?
2. Ring dija alit-alité prasida ngwacén lengkara?
3. Napi kémanten pah-pahan lengkara sané kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (Téks wacana lengkara masusun + lengkara manut


tatuek)

Nyayangang Raga

Langité remrem, suryané kasaput gulem, ujané


tuara rérénan. Blabur gentuh ngiterin désa. Sarwa
paksi pacruwét matinggah di carang kayuné, ngesil
ngalih tongos masayuban. Kerug krébéké ngesiabang
i.huffpost.com/gen/2113234

bayu. Sagét makeblés Luh Sariadi masaput-saput uli


jumah metén, paninggalané kidem-kidem, pajalané
banban cara injun.
Kedis putehé mamunyi gerut-gerut. Mén Sariadi
itep ngulig boréh, matédoh di bataran jinengé. Ada
suba apakpakan basé Luh Sariadi bengong nyelélég
di samping Méméné. Paninggalané ngliyer cara nu
kiap.
Laut matakon banban, “Mé dadi selid sanja Mémé satata ngulig boréh? Kéto masi urati pesan
Mémé ngaénang tiang loloh, luiré loloh don kayu manis, loloh don bluntas, loloh kunyit. Yéning
cara tiang luungan suba Mémé meli, apang sing répot ngalih sarana kéné kéto”.
“Mémé tusing ja ngrambang meli ubad kéné kéto, Mémé tuara ja sakit, Mémé seger oger.
Apang cening nawang ngudiang Mémé ngwai maboréh, maloloh, mausug apa luiré, Mémé mak-
eneh nyayangang raga, miara déwék. Déwéké né perlu sayangang sawiréh ukudané né kasugihan
paling utama. Tegarang keneh-kenehang, yéning iraga tuara ngelah lima, batis, mata, kuping, bibih
miwah ané lénan apa ja dadiné iraga, sinah tusing ja manusa adanina”.
“Nah ento makrana iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké. Awak,
lima, batis, kuping, mata, cunguh, bibih kéto masi ané lénan perlu sayangang, apikin. Yéning
sinalih tunggil paican Widhiné ento cacad, elung, képék, buta, pérot, bega miwah ané lénan, sinah
idupé tusing paripurna. Ento pawakan anak lacur. Yéning suba cacad pasti tusing sida baan ngalih
pangupajiwa. Gegaéné sinah lakar ngrépotin anak lénan, dadi gegéndong”.
“Né jani sawiréh masan ujan, awak Méméné marasa nyem. Ento makrana Mémé ngulig boréh
anget-anget, apang awak Méméné nyak anget, uwaté lemes. Piang rasané yéning suba maboréh,
pulesé leplep. Mara bangun seger anggon nyemak gaé, idongan kliyad-kliyud, males tanpa awa-
nan”.
To I Dadong pepes mausug baan celengis, baas mimbuh kunyit apa ja gunané Mé?

46 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


“Patuh to ning, Dadong ceningé masi makeneh nyayangang raga. Yén cara jani usug totonan
patuh tekén lulur, tetujoné mresihin kulit apang satata seger. Yéning kulité tuara taén bresihin
sinah lakar ucem, énggal bulénan, turmaning énggal keriput”.
“Nah yéning uli sisi ragané patut upapira baan sarana ané ngranaang déwéké seger, luiré
nganggon saban nuju manjus, lulur, boréh, lan usug. Cara jani ada “masauna”, manjus nganggo
susu, nganggo yéh bunga. Makejang ento jalaran nyayangang raga.
Sajabaning kéto, ané ka tengah dedaarané apang satata ngamertanin urip. Ané patut daar: nasi,
jukut-jukutan, bébéan, tau, témpé, kacang-kacangan, buah miwah ané lénan. Eda naar ané tuara
dadi daar. Inuman kerasé johin pesan. Mangaso apang cukup, pules masi acukupan”.
“Nah amonto malu ning, né gulemé nyasan nebelang, duduk malu pantingané”.

Kaketus saking Buku Tutur Bali


Karya I Wayan Westa
Kaca 74-75

Pidabdab 3 Kosa basa


Indayang rereh teges ipun!
1. Matinggah teges ipun …
2. Jumah metén teges ipun …
3. Boréh teges ipun …
4. Mausug teges ipun …
5. Képék teges ipun …
6. Pangupajiwa teges ipun …
7. Pulesé leplep teges ipun …
8. Gegéndong teges ipun …
9. Mangaso teges ipun …
10. Pantingané teges ipun …

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


Indayang cawis pitaken ring sor!
1. Napi ngawinang kedisé ngesil ngalih tongos masayuban?
2. Ring dija Mén Sariadi ngulig boréh?
3. Napi mawinan Mén Sariadi satata maboreh, maloloh miwah mausug?
4. Napi mawinan iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké?
5. Punapi panadosné yan sering maboreh?
6. Sané prasida kabaos pérot inggih punika …
7. Sané prasida kabaos képék inggih punika …
8. Sané prasida kabaos bega inggih punika …
9. Sapatutnyané iraga naar dedaaran punapi sane prasida nyayangang raga sakadi tutur Mén
Sariadi?
10. Saking buku napi wacana ring ajeng kaketus?

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 47


Pidabdab 5 Pangresep Indik Lengkara

5.1 Lengkara Masusun


Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sane sampun maduwe
arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang
dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.
Lengkara Masusun inggih punika kalih lengkara tunggal utawi lintang sane sampun
kawrediang ngwangunnyane, kaangkep dados asiki utawi dados alengkara. Lengkara Masusun
kabinayang malih dados tetiga, inggih punika Lengkara Masusun Pepadan/ Sepadan, Lengkara
Masusun Pepetan, miwah Lengkara Masusun Matingkat.
* Lengkara Masusun Pepadan/Sepadan,
inggih punika Lengkara Masusun sane lengkaran ipun kantun sapadan utawi sederajat.
Lengkara puniki ketah kagabungan antuk kruna napi, nanging, sakewala, miwah sane lia-
nan. Indayang cingakin lengkara ring sor puniki :
- Bapa ngoyong ditu, tiang dini.
- Nyoman jemet, nanging I Ketutne kiul gati.

* Lengkara Masusun pepetan,


inggih punika Lengkara Masusun sane ngutamayang mepetang wangun lengkara sane
pateh, sakadi :
- Carike ento mara belina. Carike ento jani suba gadeanga
- Carike ento mara belina, jani suba gadeanga.

* Lengkara Masusun Matingkat,


inggih punika lengkara sane kawangun antuk lengkara sane paiketannyane nenten sumaih.
Silih sinunggil lengkarannyane kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sane lianan
kabaos pranakan lengkara (anak lengkara), sakadi :
- I Bapa teka dugase I Meme sedek nyakan di paon.
- I Bogol ngambul krana tusing banga pis teken bapanne.

Manut ring uger-uger ipun lengkara punika kapalih dados kalih inggih punika wénten sané
wangunipun sadarana miwah sampurna. Lengkara Sadarana kawangun antuk jejering lengkara
miwah linging lengkara. Lengkara Sampurna kawangun antuk Jejering lengkara, linging
lengkara, panandang lengkara miwah pamidartaning lengkara ( Keterangan )
Conto lengkara :
1. Mémé mabalih.
2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré.

Manut kawigunan ring sajeroning Mémé mabalih, Mémé kabaos jejering lengkara utawi
sang sané malaksana, mabalih kabaos linging lengkara utawi parilaksana sané kalaksanayang olih
jejering lengkara.

48 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Yéning lengkara ring ajeng kaparakang kapanggihin sakadi ring sor :
1. Mémé mabalih
Mémé = jejering lengkara
Mabalih = linging lengkara
2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré
Mémé = jejering lengkara
Mabalih = linging lengkara
Drama gong = panandanging lengkara
Di balé banjaré = pamidartaning lengkara

5.2 Lengkara Nganutin Tetuek


Nganutin tetuek lengkara punika kapalih dados tigang soroh inggih punika :
* Lengkara Pamidarta,
inggih punika nyaritayang punapa-punapi sané karasayang, kalaksanayang miwah
sané panggihin ring anak tiosan tur ring ungkur kadagingin tanda gecek (.)
Upami :
- Tiang mamula séla di carik.
- Makesieng bayuné mara liwat di semané ibi sanja.
- Ibi ada anak matabrakan di jalan Iman Bonjol.
* Lengkara Pitakén,
inggih punika nakénang indik punapa-punapi sané durung kauningin marep ring
anak tiosan, tur ring ungkur madaging cecirén tanda pitakén (?) Upami :
- Sira peséngan ragané?
- Ring dija ragané magenah?
- Sira sané ngaturang surat?
* Lengkara Panguduh (Pituduh),
inggih punika nunas pitulung utawi ngnikayang anak lian mangda nulungin utawi
nglaksanayang pituduh. Taler ring ungkurnyané kadagingin tanda pituduh (!).
Upami :
- Luh jemakin bapa kaca di duur mejané!
- Baang céléngé banyu!
- Eda macanda dogén gaené!

Pidabdab 6. Pituduh!
A. Saurin pitakéné ring sor!

1. Napi teges Lengkara Masusun?


2. Terangang papalihan Lengkara Masusun!
3. Tlatarang saha dagingin conto indik lengkara panguduh!
4. Indayang surat ciri-ciri lengkara pitaken miwah lengkara panguduh punika?
5. Indayang makarya contoh Lengkara Masusun miwah lengkara manut tetuwek pada asiki!

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 49


B. Sorohang lengkarane puniki manut ring tetueknyané!

1. Muride malajah nyurat aksara Bali ring lontar.


2. Nyen ane nyurat kakawin Dharma Suniane punika.
3. Padiné pondonga baan jarané .
4. Sampatang malu lulune apang kedas satondene mlajah.
5. Tulungin je, jemakang ting ubad .
6. Dija Ni Made martini meli sepeda jengki.
7. Tuguné plaspasina ibi sanja.
8. Tulungin méméne nunjel lulu di teba.
9. Engglang gedig kulkule apang tedun kramane ke banjar.
10. Guruné sinarengan budal saking sekolahan.

Pidabdab 7 Tugas KD 4.3


Indayang makarya conto wacana ringkes nganggén wangun kruna, wangun lengkara!

Pidabdab 8. Ringkesan

Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan mabasa
lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali. Kaw-
ikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sané patut kawas-
ayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa santukan
sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Ritatkala mabebaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning panggi-
hin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-sorohan
basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna alus miwah
kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah sané tiosan.
Sasampuné uning kruna raris mlajah makarya lengkara.
Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun maduwe
arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang
dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.

Asih ring Sakancaning Urip, Cihna Siniwi ring Hyang Kawi

50 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


BAB V
ARTIKEL
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami fungsi dan struktur
wacana informasi (proposal dan
artikel) beraksara Bali dan ber-
huruf Latin
4.1 Memproduksi satu proposal dan
artikel

Indikator
3.1.1 Ngrereh imba artikel mabasa
Bali saking media.
3.1.2 Ngepah artikel nganutin daging
ipun
3.1.3 Latian makarya artikel
4.1.1 Makarya artikel mabasa Bali
Palajahan 1. ARTIKEL
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Akéh wénten babaosan utawi sasuratan nganggén bahasa Bali. Wénten ngranjing sastra utawi
non sastra. Ring sor puniki jagi kabaosang sasuratan non sastra sané marupa artikel. Minab alit-alité
sampun sering ngwacén artikel sané wénten ring media. Napi malih kawéntenan media mangkin
nénten sawates média cétak kemanten, nanging sampun wénten media online sané ngawinang
alit-alité nénten méweh sawates ngarereh artikel mabasa bali. Sadurung nglantur maosang indik
artikel, indayang cawis dumun pitaken ring sor!
1. Naenin ké alit-alité ngwacén artikel mabasa Bali?
2. Ring dija naenin ngwacén artikel?
3. Artikel indik napi sané naenin kawacén?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Artikel

Nancebang Kayon Ngabut Kayu


Olih: Ni Madé Ari Dwijayanthi

Kayu mawit saking taru. Kayon mawit taler (wénten) saking kayu. Yén kénten napi suksman
kayu ring kauripané?
Kayu, taru, turus, napi ja wastané ten tios wantah pahan saking pailehan Sanghyang Wenang
ri kala ngripta sakancan tuwuh tumuwuh ring mercapada. Punyan kayu ngicénin rasa dayuh ring
sang sané ngrereh kadayuhan. Taru sakadi sampun sering kabaosang lan kasambatang, mapikenoh
pisan ring guminé. Sakancan sané idup merluang kadayuhan, nika awinan taru punyan kayu sam-
pun sapatutnyané kauratiang.
Ri kala nemonin galah Saniscara Kliwon Wariga, sameton Hindu Baliné ngrayaang rahina
Tumpek Pangatag. Makudang-kudang tradisi “Ngatagin”; “Mubuhin” kawéntenang anggén nyuks-
mayang rahinané puniki. Yukti sakadi ring silih tunggil wewengkon Bali ring Tabanan, Tumpek
Pangatag kalaksanayang antuk ngatagin sakancan sarwa tumuwuh ring pretiwiné mangdané sida
ngwetuang asil mageng ring rahinan Galunganné. Ngrastitiang karahayuan jagat malarapan antuk
ngupapira sarwa taru.
Nanging, mangkin manut gatra statistik kawéntenan alas genah taru magengé sayan nge-
dikang. Napi sané mawinan sakadi punika? Sangkaning sampun kirang manah manusané ngre-
reh genah dayuh, dayuhé mangkin sayan ngélahang ngrerehnyané. Yéning sampun madué jinah,
dayuhé wénten ring jrijin tangané, wantah celek on-off dayuhé medal saking AC-né.
Kayunné sané ngranayang kawéntenang taruné ngedikang, makejang saha kagentosin olih
sakancan sané praktis lan élah. Kautaman kayunné sakadi ten madué genah ring atiné. Manusané
yadiastun madué Tri Pramana sakadi ten maanggén, santukan pungkuran manusané ten ngawigu-
nayang wiwékané ri kala nepasin pikobet.
Yén sampun pikobeté ten katepasin antuk wiwéka pastika ten mabuat sakancan sané kakary-
anin. Kénten taler ri kala sampun ten wénten pakayunan pacang nabdabin indik kawéntenan ta-
ru-taru sané nayuhin punika. Wantah cabut kayuné tancebang kayonné, payu omongan manten.

52 Artikel UDIANA SASTRA


Pidabdab 3. Kosa basa
Indayang rereh teges kruna ring sor!

No. Kruna Arti Kruna


1. ngripta
2. tuwuh tumuwuh
3. mercapada
4. dayuh
5. ngatagin
6. ngupapira
7. ngélahang
8. pungkuran
9. wiwéka
10. nepasin
11. pikobet
12. mabuat
13. nabdabin
14. tancebang
15. kayon

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi suksman kayu ring kahuripané?
2. Napi mahawinan punyan kayu patut polih uratian?
3. Ring rahina napi rarahinan Tumpek Pengatag punika kamargiang?
4. Napi mawinan kawéntenan taru magengé mangkin sampun ngancan ngamedikang?
5. Napi tatujon kalaksanayangnyané tumpek pangatag?

Pidabdab 5 Kerta Basa


5.1 Teges miwah cacirén artikel
Panglimbak Basa Bali rahinané mangkin sampun sayan-sayan becik. Basa Bali nént-
en ja wantah dados basa komunikasi verbal kémanten, nanging mangkin sampun dados
basa sasuratan ring sajroning wawidangan jurnalistik utawi karya tulis ilmiah. Silih tunggil
wentuk karya tulis ilmiah punika marupa artikel. Ring koran, sampun akéh mangkin ar-
tikel-artikel mabasa Bali sané kawedar nyabran minggu. Kahanané puniki sané ngawinang
kawéntenan Basa Bali sayan-sayan nglimbak. Nénten ja sakadi baos para janané sané du-
mun maosang Basa Bali pacang padem ring warsa 2020. Kawéntenan artikel mabasa Bali
puniki pinaka silih tungggil cecirén Basa Bali sampun prasIda ngiring ring panglimbak aab
jagat sané kabaos gloBalisasi.
Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat in-
dik pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon ny-
iarang, mligbagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1).
Artikel punika katahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan

UDIANA SASTRA Artikel 53


sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara uta-
wi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to date).
Manut Mulyono (2012: 35) artikel punika wantah sasuratan sané manut kadi kahanan
miwah kawéntenan data ring masyarakat (factual). Sasuratan artikel puniki madaging tata
titi utawi pamargi sané prasIda muputang wicara utawi pikobet sané dados unteng baba-
sosan ring artikel punika. Nike mawinan, sang sané nyurat artikel sepatut nyané para jana
sané uning indik wicara utawi pikobet sané kasurat utawi katah kebaos ahli.

5.2 Artikel Manut Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)


Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika
artikel redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor. Ring sor puniki pacang katlatarang
saka siki.
Artikel rédaksi punika artikel sané kasurat olih redaksi utawi pangremba rubrik,
koran, pangremba halaman blog, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto ar-
tikel sané kaambil saking halaman blog: https://imadesudiana.wordpress.com/category/
artikel-berbahasa-Bali/. Artikel puniki kasurat olih pangremba Blog punika, indik kawén-
tenan kruna Soma ring sajroning kalénder Bali.
Coma napi Soma?
In Artikel Berbahasa Bali on 17 Januari, 2011 at 3:27 pm
Warsa anyar, kalénder anyar. Wénten sesuratan “Coma”. Makumiwahg kalénder
sané uratiang titiang, nyurat sakadi punika. Meled titiang ngereh, nakénang, nunasang ring
buku-buku, internét, utawi genah siosan.
Puniki wantah paleluasan titiang ring jagat maya, internét. Yéning saihang titiang
maleluasan ring anaké sané uning (juru baos), titiang polih. Titiang polih ring situs Wikipe-
dia. Ring situs punika kaunggahang makumiwahg-kumiwahg klompok basa indik wastan
rahina.
Redité, Soma, Anggara, Buda, Wraspati, Sukra, lan Saniscara wantah rahina-rahina
sajeroning awuku. Punika taler kabaos Saptawara. Rahina kapertama wantah Redité. Sané
kaping untat, kaping pitu wantah Saniscara.
Wastan rahina ring basa Bali maiketan sareng astrologi (lelintangan) Hindu miwah
basa Sanskerta lan basa turunannyané. Sajeroning lelintangan Hindu wastan rahina punika
maiketan ring Surya (Rawi), Soma (Bulan), Manggala (Mars), Budha (Merkurius), Guru
(Jupiter), Shukra (Venus), Shani (Saturnus). Wastan rahina punika nganutin wastan planét.
Saking situs Wikipedia unggahang titiang wastan rahina sané maiketan sareng wastan
rahina ring basa Bali. Kawitin titiang saking basa Sanskerta sané pinaka witnyané.Pinaka
catetan mangda nénten wénten pikobet ri kala nyurat lan ngwacén, /a/ panjang kasurat
antuk /aa/ lan /v/ patut kawacén /w/.
Ring basa Sanskerta wastan rahina inggih punika Bhaanu Vaasaram, Indu Vaas-
aram,Bhauma Vaasaram, Saumya Vaasaram, Guru Vaasaram, Bhrgu Vaasaram, lanSthira
Vaasaram. Ring basa Hindi (basa sané kaanggé ring India wewimiwahgan kalér) wastanny-
ané: Ravivaar, Somavaar, Mangalavaar, Budhavaar, Guruvaar,Shukravaar,lan Shanivaar.
Ring basa Mon (basa sané kaanggé ring Burma lan Thailand) wastan rahinannyané: Aad-
itya, Candra, Anggaara, Budhavaara, Brhaspati,Shukra, lan Sani. Ring basa Divehi (basa
sané kaanggé ring Maladéwa): Aedheettha, Homa, Anggaara, Budha, Buraasfathi, Hukuru,
lan Honihiru. Ring basa Kannada (basa sané taler kaanggén ring India): Bhanu Vaara,
Soma Vaara, Mangala Vaara, Budha Vaara, Guru Vaara, Shukra Vaara, lan Shani Vaara.
Saking seseleh punika, lugrayang titiang matetegar nuréksa wastan rahina ring basa
Baliné. Sakadi unggahang titiang ring ajeng, titiang matetegar maluasan. Ring malelua-

54 Artikel UDIANA SASTRA


san titiang polih.
Kapertama, ngawit saking Redité. Rahina kakawitin antuk Surya. Surya taler kabaos
Rawi, Raditya (Reditya). Redité ring basa Hindi, Ravivaar (maartos rahina Surya); basa
Mon, Aaditya; lan basa Divehi, Aadheettha.Kaping kalih inggih punika Soma. Indik Soma
puniki sané dados unteng bebaosan. Akéh sané nyurat “Coma”. Sakéwanten arang pisan
sané ngucapang [coma]. Yéning rerehang ring lelintangan, Soma punika bulan. Soma
ring basa Hindi, Somavaar (maartos rahina Bulan); basa Kannada, Soma Vaara.Kaping
tiga inggih punika Anggara. Anggara basa Bali pateh pisan ring basa Mon lan basa Di-
vehi, Anggaara; basa Hindi, Mangalavaar; basa Kannada, Mangala Vaara.Kaping pat
inggih punika Buda. Basa Bali ring sesuratan Latin nénten madué /dh/. Ri kala nyurat
antuk aksara Latin, /dh/ kagentosin antuk /d/. Punika mawinan /Budha/ kasurat /Buda/.
Buda ring basa Bali sajajar sareng basa Divehi, Budha; basa Hindi,Budhavaar; basa
Mon, Budhavaara; basa Kannada, Budha Vaara.
Kaping lima inggih punika Wraspati. Wraspati puniki sering kasurat Wrespati,
Warespati, lan Respati. Wraspati ring basa Mon, Brhaspati; basa Divehi, Buraasfathi.
Manut para wikan ring indik basa, /b/ lan /w/ sering saling ngentosin, sakadi /batu/ dados
/watu/, /bulan/ dados /wulan/ miwah sané lianan.
Kaping nem inggih punika Sukra. Sukra sané sajajar wantah basa Mon, Shukra; basa
Hindi, Shukravaar; basa Kannada, Shukra Vaara. Sejaroning nyurat bahasa Bali nganggé
aksara Latin, /sh/ kagentosin antuk /s/. Dadosné, /Shukra/ kasurat /Sukra/.
Sané kaping untat, kaping pitu inggih punika Saniscara. Saniscara sering kasurat
utawi kaucapang antuk Caniscara. Saniscara mawit saking Shani (Saturnus). Ring basa
Mon,Shani; ring basa Hindi, Shanivaar; basa Kannada; Shani Vaara. Yéning uratiang,
wantah Saniscara puniki sané polih paweweh. Sani maweweh wara. Boya ja dadosSan-
iwara, sakéwanten Saniscara. Manut ilmu bunyi, kalih kruna utawi lintang yéning ka-
jangkepang, pantaraning kruna-kruna punika sering medal bunyi sané anyar nganutin
bunyi sané nampek. Sani kawewehin wara, medal /s/. Raris /w/ ring /wara/ magentos da-
dos /c/. Punika mawinan /Saniswara/ dados /Saniscara/.
Mawali ka Coma napi Soma?
Indayang uratiang Saniscara, Caniscara lan Soma, Coma. Saniscara dados Canis-
cara santukan /c/ ring /canis/ lan /c/ ring /cara/ sajajar. Punika mawinan miwahgan antuk
ngucapang lan punika sering kaanggé. Sakéwanten Soma lan Coma, manut titiang ma-
tiosan. Sampunang /s/ ring Soma kagentosin antuk /c/ dados Coma. Dadosne, sané anut
wantah Soma, boya ja Coma.
Artikel Umum inggih punika artikel sané kasurat olih para janané sané kasobiahang
ring rubrik, koran, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto artikel mabasa Bali
sané kaambil saking rubrik Bali Orti Koran Bali Post.

Tumpek wariga

Tumpek Wariga sané ketah kabaos tumpek bubuh, tumpek pangatag utawi tumpek
pangarah rauh ngenem bulan apisan inggih punika ring rahina Saniscara (Sabtu) Kliwon
Wuku Wariga. Ring rahina tumpek puniki kalaksanayang upakara majeng ring sakancan
taru utawi sarwa tumuwuh sané wenten ring tegal, sawah, jero, puri utawi gria soang-soang.
Makéh anaké maosang rahina tumpek wariga puniki wantah otonan sarwa tumuwuh utawi
taru. Upacara sané kalaksanayang majeng ring sakancan taru puniki suksmanyané wantah
ngaturang suksma majeng ring Dewa Sangkara sané sampun ngardi sarwa taru miwah tu-
muwuhé ring jagaté taler ngaturang sembah bhakti mapinunas mangda kawéntenan jagaté
ring Bali gemuh landuh.

UDIANA SASTRA Artikel 55


Para jana Baliné rikala tumpek wariga puniki pastika sampun mataki-taki jagi ma-
karya bebantenan ring genah soang-soang. Napi malih tumpek wariga puniki pinaka cihna
rerahinan Galungan miwah kuningan sampun jagi rauh. Nénten prasIda katepasin, samian
ajeng-ajengan sané kaajeng olih para jadmané wit saking taru miwah sarwa tumuwuhé.
Punika mawinan, ageng pisan kawéntenan sakancan taru miwah tumuwuhé ring jagaté.
Yéning para jadma Baliné sampun sayaga ngenem sasih ngaturang sembah bakti utawi
ngaturang suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widhi nénten kabaos paripurna yening
rasa suksma miwah bhakti punika kacihnayang antuk bebantenan kémanten. Sané pinih
utama sané patut laksanayang ring aab jagaté sakadi mangkin inggih punika sapunapi an-
tuk mangda kawéntenan sakancan taru sané mabuat puniki nénten rered utawi ical.
Ring panglimbak jagaté sakadi mangkin, rasa éling ring kawéntenan taru pinaka urip
jagat utawi ketah kabaos paru-paru dunia sampun sayan magingsir ring manah soang-
soang. Yéning cingakin mangkin, para jadma Baliné sampun lali ring swadharmanné da-
dos manusa. Napi mawinan kabaos lali ring Swadharma?, Ida Sang Hyang Widhi sané
ngardi jagat miwah napi sané wénten ring jagaté ngicén manusa idep mangda para jadmané
madrebé rasa éling ngemit miwah miara napi sané wénten ring jagaté, santukan yéning
nénten kapiara pastika pacang kalebur utawi kapralina malih makasami sané wénten ring
jagaté. Yening dumun kantun akéh alas madurgama genah sakancan sato minakadi macan,
lelipi, miwah sané lianan magenah, mangkin sampun karusak, mauwah dados umah, toko,
ruko miwah wawangunan sané lianan. kawéntenan alas utawi wana sampun kagentosin
antuk wawangunan. Luhu sané makacakan ring margi miwah ring tukad pinaka saksi aki-
dik pisan manah para janané jagi miara napi sané sampun kakaardi olih Ida Sang Hyang
Parama Kawi. Kawéntenan blabar ageng, tsunami, linuh ngejerang jagat punika cihna Ida
kroda antuk parilaksana kaon sané ketah kamargiang.
Punika mawinan ring galahé sané becik puniki. Rikala sakancan taru miwah sarwa
tumuwuhé kaotonin, tincapang malih rasa éling, antuk nandur malih sakancan taru sané
mawiguna, sakancan tumuwuh sané prasIda ngawinang jagaté landuh. Sampunang tum-
pek wariga punika wantah kaanggén galah ngotonin taru sané sampun wénten utawi mau-
rip kémanten sakéwanten sané pinih utama nandur sakancan taru miwah sarwa tumuwuh
mangda prasIda ngurip jagat.
Olih :Déwa Ayu Carma Citrawati

Artikel Sponsor inggih punika artikel sané kasurat pinaka jalaran nyobiahang napi
sané jagi kaadol utawi katah kabaos artikel promosi. Artikel puniki katahan nénten ja pan-
jang pisan, nanging napi sané jagi kawedar (promosiang) prasIda karesepang olih anak
sané jagi matumbasan.
Ring sajeroning makarya artikel patut pisan nguratiang tata basa sané jagi kaanggén.
Yening jagi makarya artikel sané dagingnyané indik penelitian sapatut nyané nganggén
basa ilmiah. yéning jagi nyurat artikel sané daging nyané nénten ilmiah, patut taler ngang-
gén basa sané katah kauningin para krama Baliné, utawi nénten nganggén basa-basa sané
ilmiah. Artikel ilmiah punika mapaiketan ring penelitian.

5.3 Tata cara makarya artikel


Ring sajroning nyurat artikel, patut nganutin uger-uger indik nyurat artikel.
Santukan artikel sané becik nénten medal saking pamargi sané miwahgan, patut katelebang
napi sané dados uger-uger ring nyurat artikel. Wénten makumiwahg-kumiwahg pamargi
sané patut titénin sadurungé nyurat artikel, inggih punika:

56 Artikel UDIANA SASTRA


1. Sané patut uratiang kapartama wantah ngrereh unteng babaosan (topik) sané jagi
kasurat. Inggian unteng babaosan punika sapatutné mangda nganutin aab jagat utawi
kahanan pabligbagan sané kantun akéh kabaos ring kramané.
2. Risampuné ngamolihang unteng babaosan (topik) madué jagi kasurat, rarisang
kaepah unteng babaosané punika dados pahan sané alitan (subtopik). Tatujoné mang-
gda prasida ngamolihang sasuratan sané jakti-jakti nincap ring sajroning unteng
babaosan.
3. Rikala makarya artikel patut nganggén basa sané sampun katah kauningin utawi
basa sané miwahgan antuk ngresepang (komunikatif).

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang cawis pitakén saha karyanin pituduh ring sor
1. Napi punika artikel?
2. Indayang surat cecirén artikel!
3. Indayang alit-alité ngarereh siki artikel mabasa Bali ring media, raris :
(a) Wacén dumun artikel punika
(b) Minayang artikel punika nganutin Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)
(c) Indayang surat napi unteng babaosan ring artikel punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4.5.1


Indayang makarya siki artikel mabasa Bali!

Pidabdab 8. Ringkesan
Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik
pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mlig-
bagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1). Artikel punika ka-
tahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan sang sané nyurat. Punika
mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh
kabligbagang (up to date).
Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika artikel
redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor.

Ngaé Baju Sikutang ka Raga

UDIANA SASTRA Artikel 57


BAB VI
KASUSASTRAAN
Kompeténsi Dasar
3.6 Memahami dan menganalisis
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis jenis karya
sastra beraksara Bali dan ber-
huruf Latin
4.6 Mengabstraksi atau meringkas
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis-jenis karya
sastra

Indikator
3.6.1 Nlatarang indik periodisasi
kasusastraan Bali
3.6.2 Nyarca wangun sastra Bali pur-
wa
3.6.3 Ngepah kasusastraan Bali
3.6.4 Ngrereh cecirén karya sastra
3.6.5 Ngrereh pabinan karya sastra
nganutin jenisnyané
3.6.6 Ngrereh conto utawi imba karya
sastra nganutin periodisasi
4.6.1 Ngringkes periodisasi karya
sastra
Palajahan 1. KASUSASTRAAN BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang indik basa Bali nénten prasida pasahang saking basa, aksara miwah sastra. Ring pan-
gawit alit-alité sampun malajahin indik basa miwah aksara Bali. Sané mangkin ngiring malajahin
indik sastra. Sastra Bali sayuakti makéh pisan kawéntenan ipun. Malarapan sastra punika prasida
biasa miwah aksara Baliné kalestariang. Ritatkala makarya sastra sinah bahasa sané kaanggé saha
kasurat antuk aksara. Kasusastraan Bali yéning selehin antuk kawéntenan ipun, yukti sampun
wénten saking nguni. Wénten sané sujati mabasa Bali, wénten naler sané nganggé basa tiosan sané
karanjingang ring sastra Bali saantukan pamuputnyané sastra miwah basa punika kalestariang ring
Bali. Sadurung nglantur maosang saindik-indik karya sastra Bali punika, indayang cawis pitakén
ring sor!
1. Napi sané kauningin indik kasusastraan Bali?
2. Napi conto kasusastraan Bali?
3. Ring dija prasida manggihin kasusastraan Bali?
4. Napi wigunan kasusastraan Bali?
5. Sira pangawi kasusastraan Bali sane kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Puisi /prosa )

PRABU RANCANG KENCANA

Kacritayang ring panegara Rancang Kencana


madeg Prabu mapasadnya Sri Mahardika Dandanbéla,
madué rabi kakalih, pepadané maparab Déwi
Ratnaning Rat, malih siki rabin Ida I Galuh Ajeng.
Kautus reké Ki Patih Adipati antuk Ida Sang Prabu
ngarereh ulam mas antuk pangerempinin Ida Parami
Swari: Dewi Ratnaning Rat. Sadurung dané Ki Patih
rauh ngaturang ulam mas, sagét semengan I Galuh
Liku nanginin Patih Warjawa praya ngéka naya
mangda Dewi Ratnaning Rat prasida kausir saking
Puri sapisanan Patih Warjawa prasida ngentosin Ki
Patih Adipati. Patih Warjawa tan lian tuah patih congkak sané siaga ngisinin daya corah I Galuh
Liku.
Gelisang carita, busanan Ki Patih Adipati saha keris dané kagenahang ring pamereman Ida
Dewi Ratnaning Rat rikanjekan Ida ngiring mabebaosan. Irika raris I Galuh Liku matur ring Ida
Hyang Prabu yéning Dewi Ratnaning Rat mamitra sareng Ki Patih Adipati. Irika Ida Sang Prabu
menggah tan sipi raris ngawéntenang pasamuan. Ki Patih Adipati sané miragi suaran kulkul puriné
ngebut raris gegéson budal saha makta ulam emas wantah kekalih. Wawu kabukak kamarnyané
busanan kaagungan dané ical, kandugi kuaca saking rauh mamancing kaanggén tangkil. Irika Sang
Prabu merang atanya lawan Ki Patih Adipati, saha nigtig mutput saha katuding-tuding. Ping kuda
ngaturang indik, taler Ida Sang Prabu merang raris penyingakan dané Ki Patih Adipati kaluntik
panadosné buta kalunta-lunta késah saking puri.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 59


I Galuh Liku naler durung puas kayun dané saantukan Dewi Ratnaning Rat durung kausir
saking puri. Antuk aturé manis raris Ida Sang Prabu nyiksa Dewi Ratnaning Rat sané jempiah-
jempiuh nénten uning ring unduk. Raris Dewi Ratnaning Rat sané kantun mobot 4 sasih jagi
kapademang ring alas Pandan Sekaré. Ritatkala dadan Ida kasuduk, raris medal anak alit wadon.
Irika raris Patih Bela Sungkawa rauh patih tiosan mawali saha matur ring Ida Sang Prabu yéning
Ida Prami sampun séda. Tan dugi liangné I Galuh Liku saantukan nénten wénten nyaihin okannyané
ngantinin Ajin Ida madeg Ratu ring puri.
Kacrita mangkin sampun duur okan Ida makakalih, sané ring alas maparab “Dewi Candrakirana”
ring puri mapeséngan “I Galuh Ajeng”. Baosang mangkin Ida Prabu ring Singosari madué putra
asiki maparab Panji Kertapati. Panji Kertapati kanikayang ngarereh rabi sadurung ngentosin Ajin
Ida nyegjegang kaagungan ring singosari. Pangandikan Ajin ida mangda mingsikiné kaamét rabi,
inggih punika putra papadan Ida “Dewi Ratnaning Rat”.
Sadurungé rauh ring purian, ring tengahin alas Radén Panji Kertapati kacunduk sareng I
Nyoman Sekar. Kajegégan Nyoman Sekar ngawinang Radén Panji Kertapati majanji ring kayun
jagi mamadik kaanggén rabi. Raris mamargi naler Panji Kertapati lunga ka puri tangkil ring paman
ida saha makta séwalapatra. Gelisang carita séwalapatra sampun katur, raris kawacén indik jaga
nemuang okan ida soang-soang. Nanging munggah ring surat mangda okan Ida Prami. Mangda
nénten panjang atur, raris okan I Galuh Liku katurang ring rakané saha kanikain medal matemu
sareng Raden Panji Kertapati. Kandugi ibuk pakayunan Ida Anak Agung Putra saantukan I Galuh
Ajeng kalintang bocok nénten masaih kasarengin kapradnyanan miwah kabagusan Ida.
Kacrita mangkin ring tengahin margi, makayun-kayun Ida nuju umah ipun I Nyoman Sari
praya nyihnayang kayun antuk seneng ring ipun tur kasanggupin dados rabi. Nanging Ajin Ida
Panji Kertapati nénten setuju apan nénten wenang dados rabi saantukan ipun wang jaba. Gelisin
carita I Galuh Ajeng sané nguningin indiké punika ngutus patih saha panadosné I Nyoman Sekar
kakurung ring puri. I Galuh Ajeng raris matur sareng Raden Kertapati yéning Nyoman Sekar
makrangkéng ring puri. Irika sedih Ida Raden Kertapati, nanging ajahan medal naya markup Ida
kayun ring I Galuh Ajeng, raris budal ka Puri Rancang Kencana. Antuk naya singid Ida Kertapati
ngutus patih lingsir mangda Nyoman Sekar prasida medal saking tutupan wenginé mangkin.
Gelisang carita Ni Nyoman Sekar medal saking puri luntang-lantung nénten uning margi sagét
wénten ring gumi Pancala. Irika wénten raksasa kakalih saha makeneh lakar nadah I Nyoman Sekar.
I Nyoman Sekar prasida ngasorang raksasa punika, raris ngawinang I Nyoman Sekar madeg bupati
saha busana laki maparab Sri Antariksa. Sasampun Nyoman Sekar madeg prabu ring panegara
Mentiwi, irika kerta raharja jagaté.
Kacrita mangkin Ida Raden Kertapati ngiring pangandikan Ajiné jagi ngiring marabi sareng
I Galuh Ajeng. Sané mangkin ngarauhang bupati sawewengkon wewidangan Ida, punika taler
wewidangan ring genah Prabu Antariksa. Raris kacrita Prabu Antariksa polih galah ngaturang
sasolahan, ring ajeng pengantén Ida nyabut destar nyantos rambutné mangrawé. Irika kauningin
raris kawiaktian ipun I Nyoman Sekar. Kasesed raris katakénin. Irika Nyoman Sekar ngturang
saindik-indik yéning ibun Ida maparab Diah Ratnaning Rat. Raris katunasin mangda ibun Ida
rauh saha matutang indiké punika. Gelisin carita lamakané durus Ida Panji Kertapati marabian
ring Nyoman Sekar sané sujatiné maparab I Diah Candra Kirana. I Galuh Ajeng raris nyuduk
raga, asapunika taler biangnyané I Galuh Liku kasuduk olih patih-patihé sami saantukan sampun
malaksana corah ring puri.

Saking
Kumpulan Drama Ketut Putru

60 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta basa
Indayang rereh artin kruna ring sor!
No Kruna Arti
1. késah
2. mobot
3. ngéka naya
4. congkak
5. krangkéng

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


Sasampuné ngwacén silih tunggil satua panji ring ajeng, mangkin indayang cawis pitaken ring sor
nganutin wacana!
1. Napi murdan satua panji ring ajeng?
2. Sira sané malaksana corah ring purian?
3. Napi mawinan Ida Panji Kertapati nénten kalugra ngambil rabi I Nyoman Sekar?
4. Ring panegara napi I Nyoman Sekar madeg ratu?
5. Punapi panadosné I Galuh Liku?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kasusastraan


5.1 Teges kasusastraan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’, miwah
konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran mateges
kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning panglimbakanny-
ané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané nganggé basa : Jawa Kuna,
Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu miwah sasak.
5.2 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali purwa
Sastra Bali Purwa inggih ipun sastra sane sampun wenten duk ilu tur pidagingane ngun-
guhang pitutur sane luwih. Kasusastran Bali Purwa wenten sane mawangun gancaran wenten
sane mawangun puisi. Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bebas sane nenten
kaiket antuk uger-uger. Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi :
1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, sakadi :
* Mahabharata olih Bhagawan Byasa.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 61


* Satua Ni Diah Tantri olih I Made Pasek.
* Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata.
Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa kabaos tembang. Papalihan tembang manut
papalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi :
1. Sekar Rare (Gegendingan)
Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, mi-
wah sane lianan.
Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lian-
an.
Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah
sane lianan.
2. Sekar Alit (Tembang Macapat, tembang alit, utawi tembang sinom pangkur). Sekar
Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika
kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik
sajeroning apada. Uger – uger punika minakadi:
• Guru Wilangan : Uger – uger wanda sajeroning acarik
• Guru Dingdong : Uger – uger wangun suara ring panguntat sajeroning acar-
ik
• Guru Gatra : Uger – uger katah carik sajeroning apada

3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian
utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri
Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa
:
• Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengah-
an sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
Kidung Ranggalawe, Kidung Sri Tanjung, Kidung Pamancangah Dalem, Kidung
Amad Muhamad, Kidung Kaki Tua, msl.
• Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
Malat, Wargasari, Alis-alis Ijo, Tantri, msl.
4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kakawian utawi
karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
 Kekawin
wøprøtpqêÿ :/- 0 - / - 0 - / 0 0 / ,8,
sumuk¦wtptê§ : /- - - / - 0 - / - 0 / ,8,

62 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Artos
1, útuæohotlrpn, Antengé anggon jalaran
k(oyêos&phpg)h)n/, Asing pakaryan mangda pagehang
smpy/tnáwyk)n, Paricédané sàmpunang kardin
r&stÙoamytuwø> Pitui ring buron nista punika

Kaketus saking buku Ràmàyaóa


Kakawin miwah tegesipun 1
Kaca 52.

5.3 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali anyar


Kasusatraan Bali Anyar nganutin pamargin panglimbakang kasusastraan Indonesia baru.
nanging kawentenan tan sawibuh kasusastraan Indonesia. Yadiastun asapunika, macihna
kasusastraan Baline kantun maurip, urip gridip –gridip, ngacan sue dumadak malih nglimbak,
ngansan seger.
Sakadi sampun kateralatarang ring ajeng Kasusastraan Bali Anyar kakawitin antuk tahun
1931 , maciri antuk novel “ Nemu Karma “ olih I Wayan Gobyah.
Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk :
1. Puisi Bali Anyar
2. Novel ( roman )
3. Cerpen Bali Anyar
4. Drama Bali Anyar

5.4 Imba Cerpen Bali Anyar

Kangen

Cahyan Purnama Kadasa ngalangin akasaning segara ring petengé punika. Jegég ayusakadi
paras Betari Ratih né turun ka mercapada makta bintang macanda ring gumuruh ombak pasisi
Meulaboh, Daérah Istiméwa Acéh.
“Adi, bli rindu pesan kapining Adi.”
Sandia punika, suaran kidung Bramara Ngisep Sari ngumbara saking pangeras suarané ring
pura. Miik dupa lan sekar ngulikubin buana, kija ja paliaté wantah anaké makamben maudeng né
kacingak, makta canang, banten, maciri sampun rahinan ring gumi padésaan.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 63


Gedé Landi tuun uli mobilné, laut gegéson menék undagan umahné.
“Pak Dé, ajak onyang mulih?”
“Yéh, Gedé…. Aa, Pak Dé malunan i tuni ngajak Mé Adéné, to adi-adiné durian, mara ja
neked. Gedé uli hotél né busan?”
“Aa né Pak Dé, aget masi maan permisi busan uli atasané.”
“Dé, mara teka? Antianga to ajak Ayu di mrajan.”
Kénten baos Mé Adéné, ngranayang ipun gegéson ka mrajan. Raris medal saking jeroan, anak
istri maparas ayu makenyem manis ring raganipun.
“Ayu….”
“Sayang, si kecil nakénin Bapak né uli tunian.”
Raos alus tis sané metu saking bibih tipis, makamiwah panyingakan sané ngucapang tresna
satia tan pawates punika ngawinang Gedé Landi kangen manahné laut ngusap, ngecup sirah kure-
nanipuné punika. Naler i pianak sané kantun wénten ring belingan né sampun matuuh kutus bulan.
“Bapak driki sayang….”
Ring beten galang sundar Purnama Kedasa peteng nika, Gedé Landi lan kulawarga ngaturang
sembah bakti.
Ujan krébék ring tengah lemengé punika sakadi nyiriang ibuk ati, sami pada tegang nyan-
tosang pesunné Bapak Dokter saking ruang operasi bersalin.
“Pak, sapunapi somah miwah pianak tiang, Pak?” Gegéson Gedé Landi nyagjagin laut mata-
kon indik kondisi kurenan miwah pianakné ring dokter sané wau san medal saking ruangan oper-
asi.
“Anak Bapak istri, lahir slamet, nanging nunas ampura, niki wantah perjuangan berat. Tim
dokter sampun ngutsaha maksimal, kémaon titiang nunas pangampura riantukan ibunné i anak
nénten sida kaslametang.”
“Ayu….”
“Dé…! Landi…!”
“Éh, Wayan…. Ah ada apa Yan…?” Suara punika ngentenang Gedé Landi saking lamunanné.
“Yéh, raga né benehné matakon, ada apa né jeg dini kadidian, paling takonanga ngajak jén-
dral manajeré busan. Kenapa Yan?”
“Icang inget ngajak Ayu.”
“Dé, icang ngerti cai sayang ajak Ayu, tapi Ayu pasti menyayangkan yén kanti nepuk kondisi
cai cara jani kakéné! Dé, inget perjuangan i raga kanti maan posisi melah buka jani kakéné. Inget
né jani cai né wantah calon pengganti manajeré dini, uli mani kanti buin aminggu dadi masa ujian
cainé, kaserahin tanggung jawab total ngoperasiang hotélé ené! Ditu lakar ngenah apaké cai mula
pantes lakar kaanggon manajer utama! Eda kanti perjuangan né uli beten-beten sesajan ento dadi
percuma.”
Gedé Landi wau ja neked di kos-kosanné sané tuah mapaekan sajan ngajak hotél tongosné
ngrereh pangupa jiwa duang tiban niki. Inget ipun dinané benjang wantah dina otonanné Gék Ayu,
pianak tunggalipun né kakalahin merantau ka Meulaboh saking duang tiban né pidan.

64 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Kenyel, sepi lan rindu maadukan ring tangkahné, Gedé Landi nyadédéh di kursiné.
“Sayang, niki minum dumun toyané, wus nika wau masiram, laut sembahyang, hem….”
“Ayu….” Tan sida antuk nyambatang kangen, bagia pisan manahne nyingak paras nika, Ayu
kurenanipun, sané jegég, manis makenyem ring sampingné maktaang ipun agelas toya putih.
Seger lega karasa toya punika, nanging sagétan kurenanipun sampun nénten wénten ring
sampingné, Gedé Landi pesu uli kamarné, paling ngelunin, nanging tan ja wénten anak nyautin.
Suaran ombak gumuruh ring pantai selatan, Landi malaib mrika. I rika ipun nyingak, nénten ja Ayu
kurenanipun, kémaon anak alit, moglong pisan, parasné pateh pisan sakadi muanné Ayu kurenan-
né. Landi tangkejut.
“Gék… Ayu…?”
“Papah… pah….”
Gedé Landi enten uli ipianné, kari peteng, galahé ngenjek jam solas waktu Indonésia bagian
barat. Ipun uning galah jam roras wénten penerbangan terakhir ka Dénpasar sané transit dumun
ring Jakarta. Nanging neked ring bandara kabaosang tiket sami sampun telas maadol. Inget ipun
rahina mangkin tuah rahina Natal turin liburan akhir pekan, minab samian pada liburan ka luar
provinsi. Yéning enyak ngantosang, benjang ngedas lemahné wénten penerbangan ka Dénpasar.
Ipun mutusang nginep ring air port.
Penerbanganipun mamarga becik, sané kapertama saking duang tiban ipun malih ngenjek
natah Bali, ngirup hawa Bali. Galah nika jam dasa semeng ring Bali, wantah kirang langkung jam
solas ipun pacang neked ring Tabanan.
Ring marginé ipun nyingak akéh anak-anaké magrudugan, sakadi gresiuh turin samian wént-
en ring ajeng télevisiné, sakadi wénten kajadian penting, nanging ngekoh atiné nakonin sopir
taksiné sané siep cara bedogol uli tuni, buka liu ané kenehanga.
Neked I Gedé Landi di umah palekadanné, nénten ja bas liu melénan ngajak duang tiban i pi-
dan, sajabaning entik-entikané né ngancan ngabetang, turin nguda ja suung mangmung, dija pada
né lénan? Dingeh ipun ramé di mrajan, sakadi wénten anak ngamedalang upakara.
“Napi sampun kaotonin nika Gék Ayu…,” pinehné.
“Om Swastyastu…!” Gedé Landi macelep ka tengahing mrajan sané sampun kosek olih kul-
awarga lan para nyama. Né mangkin sami bengong, sami siep nyingak Gedé Landi.
“Bli Gdé…! Mé… Pa… Bli Gdé enu idup…!”
Cingakipun adinné I Ratih, laut I Mémé né nyagjagin, malekuk tur ngeling sigsigan. Sami
nyamané maekin Gedé Landi.
Semeng nika wangsa Indonésia berduka, sawetara jam kutus liwat limolas menit pasisi kelod
Acéh sami rata ngajak tanahé, grubug agung né kabaos Tsunami nika ngawinang akéh jatmané
padem, wénten satak tali liunné sawané kaanyudang olih toya ageng segarané maadukan sareng
benyah-benyahan wangunané. Hotél genahné Gedé Landi magaé tuah nyisaang tiang-tiangné
kémanten, napi malih kos-kosanné tuah telah tan masisa. Timpalné Landi, I Wayan Putra slamet,
diastun sami artanné ical, nanging samian para tamiu hotélné lan timpal-timpal kerjané padem
maurug i rika.
“Dé…! Bapa, Mémé, Pak Dé ajak makejang dini engsek mara ningeh beritané ento.”
“Pak Dé, tiang ongkona mulih ngajak Ayu lan Gék.”

UDIANA SASTRA Kasusastraan 65


Né mangkin pianakné sampun sirep di sangkolanné.
“Gék, Bapak kangen ngajak Gék!”
Tan pasangkan pianakné punika makenyem.
Olih: I Putu Agus Sutrarama

5.5 Imba Puisi Bali Anyar

Paid Tiang

Paid tiang tindakan batisé


Ngalahin ukudan sasihé
Ngipekin kalah
Sisan-sisan kenehé suba kacamputang
Pakpak katelahang
Apanga tusing taén buin
Ngurimik ipit ngumbar kita
Paid tiang makejang
Ngejohin sasih
Ané tusing taén bakatang
Paid tiang makejang
Nguberin sasih
Ané tusing taén gelahang
Camput mapaid
Telah-telahang kauluh.
olih : I Wayan Paing

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang selehin daging karya sastra sané kasurat ring kiwa, raris pasangang antuk wewidangan
ipun sané kasurat ring tengen!

Geguritan Sampik Ing Tay

Kidung Jerum Kundangdya Puisi/ Tembang


Pupuh Semarandana

Satua Ketimun Mas


Ginada Basur
Cerpen Gedé Ombak Gedé Angin
Satua I Belog Prosa/ Gancaran
Novel Malancaran ka Sasak
Kakawin Atma Prasangsa
Semut-semut Api

66 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Pelajahan 2. CIRI MIWAH IMBA KARYA SASTRA
Pidabdab 1 Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Yéning ring ajeng wantah maosang indik teges miwah papalihan karya sastra Bali, sané
mangkin jagi kabaosang indik ciri utawi imba karya sastra Bali. Akéhnyané wénten jenis karya
sastra Bali, ngawinang wénten naler pabinanipun pinaka cecirén saking sastra punika. Mangda
sayan élah nguningin daging sastra, patut nguningin dumun wastan saking karya sastra punika
nyantos uning ring cecirén ipun. Sadurung nglantur, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Sira sané naenin ngwacén karya sastra?
2. Yening naenin, karya sastra napi sané kawacén?
3. Asapunapi wentuk karya sastra punika?
4. Napi kémanten daging karya sastra punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)

ULI SANUR KA PEKEN BADUNG

hendradwikayana.files.wordpress.com
Tiang tusing lakar makelid
Krana dini mula tiang ngalih idup
Apaké anaké ngorahang
Entungin tiang aji kuping bongol
Idup tiangé ben ngindang
Ngindeng kema-mai ngalih ané belus
Tusingké nawang?
Apaké ané belus ento?
Cawis tiang padidi
Ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah
Ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindeng kema-mai
Uli bucu kanti ka bucu
Uli semengan nganteg semengan
Kanti sirah tiangé tusing marasa sirah
Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé, di bucun pekené.
Kakripta olih : Ni Made Ari Dwijayanthi
Kakutip saking Pupulan Puisi Bali Modern “Denpasar lan Don Pasar”

UDIANA SASTRA Kasusastraan 67


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor!

1. Tiang tusing lakar makelid


2. Idup tiangé ben ngindang
3. Cawis tiang padidi
4. Ané setata ngaé tiang mataagan
5. Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


Indayang wacén saha resepang daging puisi “Uli Sanur ka Peken Badung”, raris cawis pitakén
ring sor!

1. Napi sané kabaos belus olih pangawi?


2. Manut pikayunan alit-alite, sapasira tokoh tiang sané wénten ring puisi?
3. Sira pangripta puisi ring ajeng?
4. Saking buku napi puisi ring ajeng kakutip?
5. Indayang surat manut panampen alit-alité indik napi bantang babaosan sané wénten ring
puisi punika?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Ciri miwah Imba Karya Sastra


5.1 Imba miwah Ciri -cira karya sastra Bali Purwa
Kasusastran Bali Purwa wénten sane mawangun gancaran wénten sane mawangun puisi.
Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bébas sané nénten kaiket antuk uger-uger.
Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi :

1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

2. Mahabharata olih Bhagawan Byasa.

3. Satua Ni Diah Tantri Olih I Made Pasek.

4. Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata.

5. Miwah sane lianan.


Tiosan ring gancaran taler wénten puisi. Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa
kabaos Tembang. Pepalihan tembang manut pepalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi :

1. Gegendingan
• Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah

68 Kasusastraan UDIANA SASTRA


sane lianan.
• Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lianan.
• Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah
sane lianan.

2. Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom
pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi :
• Pupuh Dangdang Gula.
• Pupuh Sinom.
• Pupuh Durma.
• Pupuh Pangkur.
• Pupuh Mijil.
• Pupuh Semarandana.
• Pupuh Pucung.
• Pupuh Ginada.
• Pupuh Ginanti.
• Pupuh Maskumambang.
Tembang macapat punika sajeroning kasusastraan prasida kaanggén ngwangun geguritan.
Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk tembang maca-
pat. Upami :
• Geguritan Sampik Ingtai, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari.
• Geguritan Jaya Prana, nganggén tembang macapat ginada kémanten, olih I Ketut
Putra.
• Geguritan Basur, nganggén tembang ginada kémanten, olih Ki Dalang Tangsub.
• Geguritan Sucita miwah Subudi, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida
Bagus Ketut Jelantik.
• Geguritan Tamtam, nganggén tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging.
• Miwah sane lianan.

3. Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi
karangan sané kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung,
miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa:
• Kidung sane nganggén tembang macapat. Basa sane kaanggén marupa basa tengahan
sakéwanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.

2. Kidung Sri Tanjung.

3. Kidung Pamancangah Dalem.

4. Kidung Amad Muhamad.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 69


5. Kidung Kaki Tua, miwah sané lianan.
• Kidung sane nganggén kidung sujati makadi :
1. Kidung Malat.

2. Kidung Wargasari.

3. Kidung Alis-alis Ijo.

4. Kidung Tantri, miwah sané lianan.

4. Kekawin utawi Tembang Gedé utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sané kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
• Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
• Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
• Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
• Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
• Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
• Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
• Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
• Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Tiosan ring Kekawin wénten taler palawakya. Palawakya inggih punika karya sastra prosa
liris utawi gancaran namun kawacén antuk tembang sané maiketan ring tata titi ngwacén basa
Jawa Kuna minakadi épik Mahabrata miwah kanda sané mawit saking Ramayana.
Kasusastraan Bali Purwa yéning cutetang prasida manggihin imba/ cecirénnyané sakadi
puniki:

1. Arang madaging wastan pangawi

2. Akéhan nyritayang indik karma phala sané prasida anggén sasuluh idup

3. Ketahnyané kaiket antuk uger-uger

4. Sasuratan sané asli kantun makehan kasurat nganggén aksara Bali

5. Karya sastra nénten kaadol, saha tan prasida kaajinin antuk jinah. Makarya uta-
wi ngwacén karya sastra wantah kaanggén nglimurang manah saha maseneng-
seneng.

5.2 Imba miwah Ciri -ciri karya sastra Bali Anyar


Pateh sakadi karya sastra Bali Purwa, karya sastra Bali Anyar taler wénten marupa puisi miwah
prosa. Ring sor puniki pinaka imba karya sastra Bali Anyar inggih punika:

70 Kasusastraan UDIANA SASTRA


 Puisi Bali Anyar minakadi
• Sasih Karo Ring Bali olih I Made Taro.

www.denpasarkota.go.id
• Galang Bulan olih K. Putra.
• Paid Tiang olih I Wayan Paing,msl.

 Novel Bali Anyar minakadi :


• Nemu Karma ( 1931 ) olih I Wayan Gobiah.
• Malancara Ka Sasak ( 1935 – 1939 ) olih I Gede Srawana ring majalah Djatajoe
• Katemu Ring Tampaksiring olih Made Sangra, msl.

 Cerpen Bali Anyar minakadi


• Ketemu Ring Tampak Siring olih I Made Sangra
• Leak Lemahan olih Djelantik Santa
• Majogjag olih Djelantik Santa, msl.

 Drama Bali Anyar minakadi


• Kirana ( Drama Anak – Anak Th. 2005 ) olih I Nyoman Wanda (Pondok Temu Wutu Br.
Treges Gianyar )
• Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S. Ardi ring buku “Gending Girang Sisi Pakeri-
san”,msl.
Imba utawi cecirén kasusastraan Bali Anyar inggih punika :
1. Pastika madaging wastan Pangawi
2. Akéh nyritayang indik kawéntenan kahuripan para janané mangkin
3. Kabaos bebas, saantukan nénten kaiket antuk uger-uger
4. Samian kasurat nganggén tulisan latin
5. Karya Sastra Anyar sampun makéhan kaadol, punika mawinan karya sastra prasida kaaji-
nin antuk jinah.

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang pupulang judul karya ring sor:
1. 10 murdan Geguritan
2. 10 murdan Kidung
3. 10 murdan Kakawin
4. 10 murdan Novel kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit

UDIANA SASTRA Kasusastraan 71


5. 10 murdan Cerpén kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit
6. Indayang rereh murdan karya sastra ring ajeng tiosan ring sané sampun wénten ring con-
toh!

Pidabdab 7 Tugas KD 4.6.1


Indayang makarya skéma indik kasusastraan Bali!

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’,
miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran
mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning
panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané
nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa
Melayu miwah sasak.
Kasusastraan Bali Purwa sané marupa gancaran wénten satua, yéning sané marupa puisi
utawi tembang prasida kakepah malih dados sekar raré, sekar alit, sekar madya miwah sekar
agung. Yéning Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk Puisi Bali Anyar, Novel ( roman ),
Cerpen Bali Anyar miwah Drama Bali Anyar.

Plapanin Malaksana Song Bedudané Patut Titinin

72 Kasusastraan UDIANA SASTRA


BAB VII
ANALISIS SASTRA
Kompeténsi Dasar Indikator
3.7 Menganalisis dan mengap- 3.7.1 Ngwacén teks Puisi Bali Mod-
likasikan teks Puisi Bali Mod- ern
ern , Puisi Bali Tradisional atau 3.7.2 Ngrereh amanat Puisi Bali
Sekar Alit (Pupuh Durma, Sinom, Modern
Semarandana), Sekar Madia dan 3.7.3 Makarya conto Puisi Bali Mod-
geguritan yang beraksara Bali ern
dan berhuruf Latin 3.7.4 Ngwacén teks naskah Sekar
4.7 Memproduksi satu bait pupuh Alit pupuh Durma ,Sinom
Durma dengan tema tertentu ,Semarandana
3.7.5 Nlatarang padalingsa Sekar Alit
pupuh Durma ,Sinom ,Sema-
randana
3.7.6 Makarya teks Sekar Alit pupuh
Durma ,Sinom ,Semarandana
3.7.7 Ngwacén teks geguritan
3.7.8 Nerjemahang geguritan
3.7.9 Ngrereh daging pokok geguri-
tan
3.7.10 Nlatarang indik Sekar Madya
3.7.11 Nyarca jenis-jenis Sekar Madya
3.7.12 Ngidungang Sekar Madya
4.7.1 Makarya siki bait pupuh Durma
Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Ritatkala malajahin sastra, akéh pisan sané mabuat prasida kapolihin irika. Punika ngawinang
akéh anak maosang sastra punika prasida dados panuntun sapisanan suluh idup. Sakadi sané
sampun katlatarang ring ajeng, karya sastra punika wénten sané markup gancaran wénten naler
sané marupa puisi. Yadiastun sané marupa puisi ketahnyané kasurat antuk kruna sané kidikan
saking gancaran, nanging makakalih punika pada nruénang daging utawi amanat. Daging utawi
amanat punika sané mabuat karereh olih pangwacén. Mangda sayan waged nguningin daging
karya sastra maka cutetnyané puisi Bali Anyar, tiosan wantah kawacén patut naler kaanalisis.
Sadurung nglantur nganalisis puisi Bali Anyar Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi puisi punika?
2. Ring dija prasida manggihin puisi?
3. Naenin ké alit-alité ngwacén puisi?
4. Yéning naenin, napiké murdan puisi punika miwah sira sané ngripta?
5. Wusan ngwacén puisi, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)
Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Puput Makaput

Sang prabu majoli kencana


I panjak negak mategtog
Sang prabu mabusana megah
I panjak makamben congkod

Sang prabu mapuri agung


I panjak maumah petung
Sang prabu mamunggah jaran
I panjak majalan banban

Punika kawentenan matiosan


Nanging wenten tan kabinayang

74 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Sang prabu seda marurub kasa
I panjak padem makaput kasa

Puputne
Puput makaput

Karangasem 22 juni 2006

Pidabdab 3. Kosa Basa


NO Kruna ring Lengkara Artinipun
1 Sang prabu majoli kencana
2 I panjak negak mategtog
3 I panjak makamben congkod
4 I panjak maumah petung
5 I panjak majalan banban

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Cawis pitakén ring sor, nganutin daging puisi ring ajeng!
1. Sapa sira sané pinaka tokoh utawi sané kabaosang ring puisi “Puput Makaput”?
2. Napi kémanten sané minayang Sang Prabu sareng I Panjak?
3. Pangawi maosang wantah siki sané nénten minayang Sang Prabu sareng I Panjak, napiké
punika?
4. Indayang analisis daging puisi punika!
5. Rereh piteket pangawi sané wénten ring puisi punika!

Pidabdab 5 Pangresep indik Analisis Puisi Bali Anyar


5.1 Puisi Bali Anyar
Manut ring penelitian sané kalaksanayang olih Bapak I Nyoman Darmaputra duk warsa
1910-an sampun wénten medal Kasusastran Bali Anyar. Kasusastran Bali Anyar sané marupa satua-
satua ketusan. Duk warsa 1913, I Made Pasek ngamedalang buku mamurda “Tjatur Perenidana,
buku punika madaging 46 sasuratan marupa eksposisi, deskripsi, miwah narasi (cerita). Duk warsa
1916, malih ngamedalang buku mamurda “Anéka Roepa Kitab Batjaan, mamuat 33 sasuratan
marupa narasi/cerita pendek sané ngambil bantang crita marupa mamadat, mabuk-mabukan,
karmaphala, miwah sané lianan. Cerpén-cepén I Madé Pasek luiré : Ayam Mapalu, I Keliud teken

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 75


I Tragia”, “Pemadat”, Keneh Jujur Dadi Mujur“ miwah sané lianan. Salanturnyané, duk warsa
1925, Mas Nitisastro ngamedalang cerpén mamurda” Loba muah Anak Ririh” ring cerpén dané
sané mamurda Anak Ririh nyritayang parindikan Pan Karsa sané banyol, sané geginanipun sadina-
dina dados juru sémér. Kadasarin antuk pikolih-pikolih sané kapanggihin olih dané, sakadi ring
ajeng, raris I Nyoman Darmaputra (2000) maosang sastra Bali Anyar sampun embas duk warsa
1910-an sané marupa cerpen. Wangun kesusastraan Bali Anyar sakadi ring sor puniki luire: Puisi,
cerpén, Novél/Roman muah Drama.
Yéning rerehang puisi Bali ring sajeroning panglimbak kasusastran Bali, ngranjing ring
sajeroning kasusastran Bali Anyar, sané kawéntenannyané saking pengaruh kasusastran modern
sané embas ring kabudayan Barat (Eropa). Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin
miwah geguritan sané madrué uger-uger ngwacén tur ngripta manut pakemnyané, puisi modern
puniki wantah madrué uger-uger ngwacén kémanten, tur ring sajeroning ngripta dagingnyané
kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sané ngripta manut wangun tema lan gaya
basannyané sané bebas. Puisi Bali anyar, kakawitin antuk kamedalang puisi sané mamurda “Basa
Bali” pakaryan Suntari Pr. Sané kaunggahang ring majalah Medan tahun 1959, sané kapikukuhang
pinaka puisi Bali Anyar kapertama. Ring sajeroning panglimbakanyané, unteng-unteng tetuek
puisi Bali anyar sayan-sayan maéndahan manut aab lan panglimbak- jagat Baliné, pamekasipun
pengaruh pariwisata ring Bali.

5.2 Tata cara Nganalisis Puisi


Ring buku Membaca dan Menilai Sastra (1983) olih A.Teeuw naenin maosang indik tata cara
ngwacén sapisanan ngaruruh unteng saking daging teks kria sastra. Sané kapertama pangwacén
patut uning ring kode bahasa sané kaanggén, raris sané kaping kaih indik kode budaya inggih
punika ngeninin budaya genah puisi punika embas, taler budaya saking pangawinyané miwah sané
kaping tiga indik kode sastra saantukan kria sastra marupa puisi ketah nganggé panglengut basa
marupa paribasa.
Yening pupulang indik runutan nganalisis kria sastra puisi, wénten runutan pamargi sané patut
kalaksanayang:
1.Melahang ngwacén puisi punika
2.Indayang uratiang murdan puisi punika
3.Uratiang basa sané ngranjing ring panglengut basa (paribasa)
4.Indayang uratiang taler kruna-kruna sané ngeninin indik budaya saha ruruh pikenoh saking
kawéntenan kruna-kruna punika
5. Ruruh saha uratiang yéning wénten kruna sané madué tatuwek nénten sujati
6. Indayang rereh napi piteket sané kadagingin pangawi ring puisiné punika
7. Raris selehin punapi tata cara pangawi nagingin piteket ring puisiné punika
8. Selehin naler punapi tata cara pangawi maosang piteketé punika
Sasampuné runutan punika kamargiang saha sampun molihang napi piteket pengarang sané
wénten ring puisi punika, sané kaping untat lanturang mangkin antuk nyurat babaosan miwah
piteket sané madaging ring puisi manut panampén I raga soang-soang saha anutang sakadi
kawéntenané ring kahuripan.

5.3 Nganalisis Daging Puisi


Sakadi sané sampun kabaosang ring kerta basa 5.2., sané mangkin ngiring lanturang antuk
imba nganalisis daging puisi.

76 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Ngiring Pinehin

Ngiring je pinehin
Napi sane sampun kakaryanin
Sampunke solahe nganutin
Tata-titi sane nuntunin
Sampunang lali ring sang Pangardi
Mangda jagate stata rimrim
Ngring pinehin
Kawentenan jagate mangkin

Karangasem 22 juni 2006

Nganutin puisi ring ajeng prasida kaanalisis kadi puniki:


– Wacen saha resepang indik murdan miwah daging puisi “Ngiring Pinehin”
– Puisi “Ngiring Pinehin” nénten madaging panglengut basa sané ngranjing ring paribasa
– Ring Puisi puniki madaging pituduh mangda pangwacén mineh-minehin indik parisolah
miwah kawéntenan jagaté mangkin
– Sasampuné nyelehin punapi tata cara pangawi ngaturang indik piteket-piteket sané wénten
ring puisi puniki prasida babaosan punika kasurat kadi puniki:
Ring Puisi “Ngiring Pinehin” wénten pangaptin pangawi mangda pangwacén kayun
mapapineh indik solah I raga soang-soang. Sapisanan naler nuduhin mangda nénten
lali ring Ida sang pangardi inggih punika Ida Hyang Widi Wasa sapisanan mapinunas
mangda jagaté satata rahayu. Pangawi taler ngiringang mangda sareng-sareng mapa-
pineh indik kawéntenan jagaté mangkin sané sampun ngancan matiosan.

Pidabdab 6. Pituduh !

1. Indayang ngrereh 1 puisi Bali anyar raris analisis nyantos uning napi daging puisi punika
saha uning napi pikenohnyané ring kahuripan!
2. Indayang makarya siki puisi Bali Anyar, antuk tema indik “pendidikan”!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 77


Palajahan 2. Puisi Bali Purwa
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sadurung wénten Kria Sastra sané mawangun Puisi Bali Modern, ring Bali sampun madrué
kria sastra mawangun puisi sané ketahan kabaos tembang. Uning ké alit-alit napi mawinan kabaos
tembang? Gih, saantukan puisi Bali Tradisonal ritatkala kawacén nganggén tembang. Minab
alit-alit naenin mirengin anak maktayang puisi Bali Modern sané pateh sakadi maktayang puisi ring
bahasa Indonesia. Banget mabinayan tatkala mirengang anak makta puisi Bali tradisional. Ring
puisi Bali Tradisional wénten makudang-kudang uger-uger sané patut kaanggén tatkala ngwacén
puisi punika. Mireng anak ngwacén puisi Bali Tradisional pateh sakadi mireng anak magending
utawi matembang. Puisi Bali Purwa ketah taler kabaos sekar. Manut tatueknyané sasengguhan
sekar punika sangkaning kria sastra marupa puisi Bali Purwa punika kainargamayang sakadi
kajegegan ye I Sekar sané prasida ngulangunin anak sané ngwacén utawi mirengang puisi punika
katembangang. Yéning rereh sorohnyané Sekar punika prasida kaepah malih dados papat inggih
punika Sekar Agung, Sekar Madya, Sekar Alit miwah Sekar Raré. Ring sor puniki alit-alité jagi
malajahin Sekar Alit.
Sadurung nglantur ring materi, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Puisi Bali Tradisional?
2. Uning ké alit-alité napi punika Sekar Alit?
3. Pupuh napi manten sané kauningin ngranjing ring Sekar Alit?
4. Ring dija alit-alité prasida mirengang anaké ngwacén Sekar Alit?
5. Napi kémanten sane kabaosang ring Sekar alit

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Durma, Sinom,
Semarandana)

SINOM

Sinom anggén jumun têmbang,


nêmbangang “pitêkêt” puniki,
kêtusan karyan sang wikan,
kahatur ring truna-truni,
miwah para alit-alit,
dumadak kayunnya cumpu,
nêlêbang nganggo pangancan,
nyujur hidup mahutami,
lampah anut,
ring kêcap sastra agama

78 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Patuté numadi jadma,
sanuné cênik gêlitik,
malajah mangulik sastra,
anaké lingsir tunasin,
sakandan tuturé lêwih,
kotamané jroning hidup
manusané kadi lalang,
tajêp sahênuné cênik,
dadi puntul,
tur bingung yan suba tuwa.

Dabdabang malu dabdabang,


mungpung ragané nu cêrik,
malajah ningkahang awak,
darma patuté gugonin,
êda pati iri hati,
dulêg têkén anak lacur,
êda bonggan têkén awak,
laguté kaucap ririh,
êda sumbung,
mangunggulang awak bisa.

Pidabdab 3 Kosa basa


Indayang arti kruna ring sor!
Kruna Arti Kruna Arti
pitêkêt puntul
wikan Dabdabang
cumpu gugonin
lalang dulêg
tajêp bonggan

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 79


Pidabdab 4 Nyawis pitakén

1. Kudang Pada akéh pupuh sinom ring ajeng?


2. Majeng sira ketusan karya sang wikan punika kaaturang?
3. Napi mahawinan manusané kabaos kadi lalang?
4. Indayang surat piteket napi kémanten sané wénten ring imba pupuh sinom ring ajeng?
5. Indayang ngrereh imba pupuh Durma sareng pupuh Semarandana pada kalih, tiosan sané
wénten ring buku!

Pidabdab 5. Pangresep indik Puisi Bali Purwa


5.1 Padalingsa Sekar Alit ( Durma, Sinom, Semarandana)
Sekar Alit sané sering taler kabaos tembang macepat utawi pupuh sané kaiket antuk uger-
uger. Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger–uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap
wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada.
Uger–uger punika minakadi.
• Guru Wilangan : Uger–uger wanda sajeroning acarik
• Guru Dingdong : Uger–uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik
• Guru Gatra : Uger–Uger katah carik sajeroning apada
Sekar Alit ketahnyané wénten 10 (adasa), nanging ring bab puniki kabaosang wantah tatiga
kémanten inggih punika Pupuh Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana. Tiga pupuh
puniki madué uger-uger pada matiosan. Mangda tatas uning indik uger-uger padalingsa Pupuh
Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana, indayang panggihin imba pupuh ring sor:

Durma Guru Dingdong : Uger–uger wan-


gun suara ring panguntat sajeron-
ing acarik

Cai Durma pianak bapa paling wayah, (12 a)


Tumbuhe kasih asih, (8i) Guru Wilangan : Uger–uger wan-
da sajeroning acarik
Katinggalin biang, (6a)
Jumah cening apang melah, (8a)
Bapa luas nangun kerti, (8i)
Kagunung alas, (5a)
Idepang bapa mati (7i)

Sinom

Iseng-isengan manyurat, (8a)


Nanging sekaré ka Widhi, (8i)
Mangapus Bharata Yudha, (8a)

80 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Indayang mamunyi Bali, (8i)
Sinampura Dewa Gusti, (8i)
Antuk Ida Dané Ipun, (8u)
Mamunggelang punang crita, (8a)
Duk Sang Salya Senapati, (8i)
Sampun puput, (8u)
Kabiséka jaya-jaya. (8a)

Semarandana

Mémé Bapa manuturin, (8i)


Uduh cening pianak Bapa, (8a)
Suba kelih cening katon, (8o)
Nyandang masuk masekolah, (8a)
Mayusa pitung tiban, (7a)
Di ksamané cening masuk, (8u)
Masekolah apang melah. (8a)

5.2 Malajah Nembangang sekar alit (pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana)


DURMA

i o e u ô ô u u e e ô ô i i * * ô ˆ
ca i dur ma pia nak ba pa pa ling wa yan
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
tum buh é ka sih a sih
i i o * i o e o ô ˆ
ka ting gal an bi ang
i i i i ô ô e o i i ô ˆ
ju mah ce ning a pang me lah
o i * u ô ô * i i e o i ô ˆ
ba pa lu as ô ô na ngun kér ti
* i o i ô * * ô ˆ
ka gu nung a las
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
i dep an ba pa ma ti

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 81


SINOM
o e u u ô ô u u * u ô ˆ
sa me to né si na mi an
* u e e ô ô e u u * ô ˆ
ngi ring mang kin Pi ka yu nin
* * * u ô ô e u u e ô ˆ
mang da tan ke ni u ba ya
e u u * ô ô u e o o ô ˆ
dhar ma pa tut é ku ku hin
* * * * ô ô u u u * ô ˆ
bak ti ring I da Hyang Wi dhi

u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ping ka lih nya ring sang Gu ru
e e e u ô ô e o o e ô ˆ
te le bang pa cang ma la jah
e u u * ô ô u e o o ô ˆ
ra ha yu sa né ka pang gih
o e u * ô ˆ
ni ka tu hu
u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ka ru ruh sa di na di na

SEMARANDANA
u u u u ô ô e * u e ô ˆ
mé mé ba pa ma nu tu rin
e e e e ô ô i o e i ô ˆ
u duh ce ning pia nak ba pa
i o e u ô ô e o i o ô ˆ
su ba ke lih ce ning ka ton
e o i * ô ô i i o i ô ˆ
nyan dang ma suk ma se ko lah
i i i i ô ô e o i ô ˆ
ma yu sa pi tung ti ban
e o i * ô ô * o i o ô ˆ
di ksa ma né ce ning ma suk
e e u e ô ô i i o i ô ˆ
ma se ko lah a pang me lah

82 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Pidabdab 6 Pituduh
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi sané kabaos Guru Wilangan?
2. Napi sané kabaos Guru Gatra?
3. Indayang surat padalingsa pupuh Durma!
4. Indayang ngarereh siki pupuh Durma!
5. Padalingsa pupuh sinom ring baris kaping 4 inggih punika …
6. Pupuh taler prasida kasengguh … utawi …
7. Indayang rereh raris surat 2 pupuh semarandana!
8. Indayang selehin rasa utawi watak napi sané kapanggihin tatkala mirengin tembang pupuh
semarandana?
9. Tiosan ring pupuh durma, sinom miwah semarandana, kantun wénten pupuh-pupuh sané
tiosan, indayang surat 5 wastan pupuh tiosan ring durma, sinom, smarandana!
10. Indayang mupuh silih tunggil pupuh ring ajeng, raris rekam!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 83


Palajahan 3. Geguritan
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang kruna tembang, pupuh, macepat, sekar alit, punika sami nénten prasida pasahang
sareng Geguritan. Mangkin kawéntenan sekaa-sekaa pasantian ngawinang Geguritan sampun
ngancan kasenengin. Geguritan punika wantah pupulan puisi Bali Purwa sané markup sekar
alit sané ritatkala ngendingang kawacen papat-papat nyantos sering kasambat macepat, sané
daging ipun ritatkala kagendingin nganggen pupuh. Tiosan prasida katembangin, Geguritan
talér madaging lambahan carita sané taler madaging amanat. Sadurung nglantur mlajahin indik
Geguritan, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Geguritan?
2. Ring dija prasida manggihin naskah Geguritan?
3. Napi sané kapolihin yéning ngwacén Geguritan?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks


Geguritan Pawiwahan

Pupuh Semarandana Pupuh Ginanti

Kadi dangan nanging sukil Yaning sampun sida tumus


Ngadungang istri lan lanang Sayangé ring sarwa prani
Saling mrihang dados élah Kawitin ring pawiwahan
Sukil riantuk mabinan Malajah saling tresnain
Patut wikan ngamargiang Nunggalang jiwa pramana
Apang sida nemu ayu Aget lacuré tatakin
Ngagem Grahasta asrama
Malajah nunggalang kayun
Ngajegang alaki rabi Matimbang rasa kawitin
Kadasarin sama suka Mangda ingkup masasahan
Boya wantah ring sarira Nyapa akuné kelidin
Muruk nunggal Rwa-Bhinéda Sama karyané raketang
Nincap ring jiwa pramana Nyejerang wargané santi
Mangda prasida ngelantur
Sekala nuju Niskala Pasomahang sampun adung
Ngawangiang maraga istri
Marawat hning ring semita
Para Dewa lédang ngaksi
Mawit suci upacara
Karemba saking niskala

84 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh teges kruna sané macetak séndéh
1. Kadi dangan nanging sukil
2. Saling mrihang dados élah
3. Patut wikan ngamargiang
4. Ngagem Grahasta asrama
5. Boya wantah ring sarira
6. Muruk nunggal Rwa-Bhinéda
7. Sekala nuju Niskala
8. Yaning sampun sida tumus
9. Nunggalang jiwa pramana
10. Mangda ingkup masasahan

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi wastan Geguritan ring ajeng?
2. Panggihin saking murdané, napi daging geguritan punika?
3. Napiné kabaos dangan nangin sukil?
4. Napi mawinan marabian punika kabaos sukil?
5. Indayang rereh napi pesen utawi amanat saking limang pada pupuh saking geguritan
pawiwahan ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Geguritan


5.1 Napi punika Geguritan?
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi
utawi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).
Geguritan wénten kakalih, inggih punika geguritan monométris miwah geguritan
polymétris. Geguritan monométris inggih punika geguritan sané nganggén pupuh wantah asiki,
sakadi geguritan Bungkling, geguritan Jayaprana, geguritan Basur. Geguritan polymétris inggih
punika geguritan sané nganggén makudang-kudang pupuh, sakadi geguritan Tamtam, geguritan
Pakang Raras, geguritan I Nengah Jimbaran, msl.
Ring sajeroning geguritan, pupuh-pupuh sané lumrah kaanggén wénten dasa (10) akéhnyané,

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 85


sakadi pupuh Sinom, Semarandana, Pucung, Pangkur, Durma, Dangdang Gula, Ginada, Ginanti,
Mijil, miwah Maskumambang. Basa sané kaanggén inggih punika basa Bali macampuh sareng
basa Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu, miwah basa Sasak.
Geguritan punika kawangun antuk pupuh. Pupuh punika kaiket antuk uger-uger sané
kawastanin pada lingsa. Pada inggih punika akéh wanda utawi kecap sajeroning abaris, lingsa
inggih punika labuh aksara suara sané pinih untat. Ring pada lingsa punika wénten sané kawastanin
guru wilangan, guru gatra, miwah guru dingdong. Guru wilangan inggih punika akeh kecap
(wanda) sajeroning acarik (abaris). Guru gatra inggih punika akéh carik sajeroning apada (abait).
Guru dingdong inggih punika suara panguntat sajeroning acarik.
Ring sor puniki kasurat wastan pupuh miwah uger-ugernyané :
Uger – uger sajeroning pada lingsa miwah akéh
Wastan
carik sajeroning apada
Pupuh
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sinom 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a
Semarandana 8i 8a 8o 8a 8a 8u 8a
Ginada 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a
Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
Durma 12a 8i 6a 8a 8i 5a 7i
Dangdanggula 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a
Mijil 10i 6o 10e 10i 6i 8u
Pangkur 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
Pucung 4u 8u 6a 8i 4u 8a

5.2 Mupuh miwah Ngartos Geguritan


Uning ké alit-alité sané ketah kabaos Sekaa Pesantian? Inggih punika sekaa anak sané seneng
magegitan utawi nembangang soroh Sekar alit, madya utawi agung. Geguritan sané madaging
pupuh ketah kabaktayang olih sekaa punika. Ritatkala katembangin, sasampuné matembang jagi
kalanturang antuk ngartos olih juru artos utawi juru teges. Juru teges puniki jagi negesin sabilang
baris daging pupuh sané katembangin.
Ring sor puniki jagi kaaturin imba pupuh sajeroning Geguritan saha madaging artosipun!
Geguritan Pawiwahan
(Pupuh Semarandana)

Kadi dangan nanging sukil Satmaka élah pisan nénten ja banget mautsa-
ha sakéwala méweh pisan ngarereh degdeg tan
mauyutan.
Ngadungang istri lan lanang Indik nunggalang lan ngadungang apang prasi-
da trepti sang lanang kalawan istri sané ngam-
argiang grahasta asrama.
Saling mrihang dados élah Riantukan angganyané pada mabinan janten
sampun saling perihang, saling kadaut matemu
mawinan manados dangan.

86 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Sukil riantuk mabinan Sané ngawinang méweh riantuk matiosan war-
ni/ jenis kidik iwang antuk nabdabang pacang
dados uyut matungkas
Patut wikan ngamargiang Punika dwaning patut madué kawikanan, kes-
abaran, ketabahan, lan kateguhan jiwa ngadun-
gang Rwa Bhinedané
Apang sida nemu ayu Mangda sida mawiguna ayu, tan bina kadi ka-
bel listriké lanang wadon sané ngawé sunar
galang sangkaning wikan ngadungang
Ngagem Grahasta asrama Sapunika taler sajeroning ngagem patemon
masomah wikan ngadungang raga jaga pacang
nemu bagya lan santosa

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang ngarereh saha ngwacén siki Geguritan, raris karyanin pituduh ring sor:
1. Napi murdan Geguritan sané sampun kawacén?
2. Indayang selehin, Geguritan punika ngranjing ring geguritan monométris utawi geguritan
polymétris?
3. Indayang pupulang, pupuh napi kémanten sané kaanggén ring Geguritan punika?
4. Karyanin sinopsis indik daging Geguritan punika!
5. Indayang rereh amanat saking daging Geguritan punika!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 87


Pelajahan. 4. SEKAR MADYA
Menjelaskan pengertian Sekar Madya
3.7.11 Menyebutkan jenis-jenis Sekar Madya

3.7.12 Melantunkan Sekar Madya

4.7.1 Mengarang satu bait pupuh Durma

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)


Sasampuné maosang indik Sekar alit, mangkin nglantur ring Sekar Madya. Sekar Madya
makéhan nganggen basa kawi boya ja basa Bali lumrah. Kekidungan ngranjing ring soroh sekar
madya. Sekar Madya satata wénten pinaka pangiring upacara yadnya ring Bali. Yadiatu Sekar
Madya karanjingang ring tembang religi, kidung naler pateh kadi geguritan. Kidung madué crita
kénten taler uger-uger tatkala nembangang. Sadurung nglantur indayang cawis pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Sekar Madya (kidung)?
2. Ring dija prasida manggihin naskah Sekar Madya (kidung)?
3. Ring dija prasida Mirengin Sekar Madya (kidung) katembangin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks


1. Ida Ratu saking luhur. Kawula nunas lugrane.
Mangda sampun titiang tanruh. Mangayat Bhatara mangkin.
Titiang ngaturang pejati. Canang suci lan daksina.
Sami sampun puput. Pratingkahing saji.
2. Asep menyan majagau. Cendana nuhur dewane,
Mangda Ida gelis rawuh. Mijil saking luhuring langit.
Sampun madabdaban sami. Maring giri meru reko.
Ancangan sadulur, sami pada ngiring.
3. Bhatarane saking luhur. Nganggana diambarane.
Panganggene abra murub. Parekan sami mangiring.
Widyadara-widyadari, pada madudon-dudonan,
Prabhawa kumetug. Angliwer ring langit.

Pidabdab 3. Kosa basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh
1. Kawula nunas lugrane
2. Mangayat Bhatara mangkin
3. Pratingkahing saji
4. Panganggene abra murub
5. Prabhawa kumetug

88 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Pidabdab 4. Nyawis pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor
1. Sira sané kaluhurang ring kidungé punika?
2. Napi sané kaanggén nuhur para Déwané?
3. Saking dija Déwané mijil?
4. Sira sané ngiringang para Dewané tatkala jagi medal?
5. Ring dija ketahnyané katembangang kekidungé ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Sekar Madia


5.1 Napi punika Sekar Madia?
Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung
kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah panawa.
Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring
Bali, tur kanggen basa Bali Tengahan/Jawa Tengahan
sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh

cdn-2.tstatic.net
Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané
mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin
yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara
adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.
5.2 Jenis-jenis Sekar Madya/ Kidung
Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan
kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor
puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali.
Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5
(lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung
Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl.
Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten
kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.
2. Kidung Sri Tanjung.
3. Kidung Pamancangah Dalem.
4. Kidung Amad Muhamad.
5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
1. Malat.
2. Wargasari.
3. Alis-alis Ijo.
4. Tantri, miwah sane lianan.

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 89


Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Basa sané kaanggen ring kidung inggih punika basa …
2. Kidung kawangun antuk kawitan, … miwah …
3. Indayang surat kidung sané sering pirengin alit-alit!
4. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara dewa yadnya?
5. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara manusa yadnya?

Pidabdab 7. Tugas KD 4.7.1


Indayang makarya pupuh Durma apada antuk tema bebas!

Pidabdab 8. Ringkesan
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi ut-
awi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).
Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah
panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tenga-
han/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung
Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika
ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.

Kanin antuk Lémat Dangan Katambanin, Kanin Antuk Raos Selantang Yusa
Nemu Duhkita

90 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


BAB VIII
GANCARAN
Kompeténsi Dasar Indikator
3.1 Menganalisis teks gancaran Bali 3.1.1 Ngwacén teks gancaran Bali
modern (novel) dan gancaran modern (novel)
Bali Tradisional (satua Tantri 3.1.2 Ngrereh artos kruna méweh
dan Panji) beraksara Bali dan ring gancaran Bali modern
berhuruf Latin 3.1.3 Nyurat sinopsis novel
4.1 Menginterpretasikan atau menaf- 3.1.4 Nlatarang indik Satua Tantri
sirkan pesan moral teks gancaran 3.1.5 Nyarca jenis-jenis Satua Tantri
Bali modern dan tradisional (sat- 3.1.6 Nlatarang kawigunan Satua
ua Tantri dan Panji) secara lisan Tantri ring kahuripan
maupun tulis 3.1.7 Nlatarang indik Satua Panji
3.1.8 Ngwacén Satua Panji
3.1.9 Ngarereh amanat Satua Panji
4.1.1 Ngrereh nilai-nilai cerita Panji
sané prasida dadosan pratiwim-
ba ring kahuripan
Palajahan 1. Novel
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Ring sajeroning karya sastra Bali Modern, kawéntenan novel prasida kabaos arang pisan.
Kawentenan karya sastra novel kantun kidikan bandingang tekén cerpén. Yadiastu asapunika boya
ja nénten wénten. Sampun makéh pangawi-pangawi anyar sané makarya sastra bali Modern makadi
puisi, cerpén miwah novel. Sadurung nglantur maosang indik novel, indayang cawis pitakén ring
sor!
1. Naenin ké alit-alité ngwacén novel mabasa Bali?
2. Napi manten murdan novel mabasa Bali sané uningin alit-alit?
3. Napi sané kapolihin sawusan ngwacén novel?

Pidabdab 2. Wacén teks ( punggelan Téks novel )

SATYANING ATI

Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sam-
patang tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada
ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang
bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta
musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka
toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos
ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal
tua, gajihné tondén tuun.
Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,
uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan.
THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén mak-
eneh lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.
Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan
jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané
liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah
tabungan.”
Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang
sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang
ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang
anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih en-
juin tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman
tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.
“Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”
“Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang
ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén
nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”
Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamu-
put payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi
nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahanan-
ing pamargi kauripan.
“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan

92 Gancaran UDIANA SASTRA


pipis. Yén suba liu ngelah pipis, sinah nyidang lakar menain umahé, nyidang masi ngaé Mémé
Bapa bagia.”
Usap tiang yéh paningalané Mémé, tusing baang tiang buin ngeling ané makada tiang milu
sebet.
“Wayan eda salah tampi, Mémé ngeling boya ja ulian sebet nepukin Wayan tondén nyidang
ngisinin pangidih Mémé muah Bapa. Mémé buka kéné ulian kaliwat bagia, nepukin Wayan suba
kelih. Boya awak Wayané gén gedé, kéwala papineh Wayané masi suba kelih. Wayan suba bisa
ngaba raga, ngenehang Mémé Bapa yapitui Wayan kapah di jumah. Mémé demen pesan tekén
parisolah lan pepineh Wayané. Dumadak sih Widhiné mapica karahayuan ring keluargan iragané
sami, pang makejang masi polih rejeki,” banban Mémé ngaraos sambilanga ngusudin sirah tiangé.
Tiang nguntul, kadirasa suba nagih ulung yéh paningalané, nanging nyidang baan tiang naenang.
“Unduk umahé ané suba réod ené, eda Wayan sanget ngenehang. Kangguang apang tusing
tuduhan dogénan. Lan jani munduhang pipis bareng-bareng. Mémé nu nyidang masi magaé ngaé
kuskusan. Kéto masi Bapa nu seger bantas nang nukangin lan ngarit di tegalé,” Mémé ngawewe-
hin.
Lega kenehé ningehang raosné Mémé buka kéto. Tiang meled pesan lakar menain umah.
Nanging tiang tondén ngelah pipis. Tiang suba malajah nambunang, kéwala mara abedik, tondén
neked anggon menain umah. Umahé ané jani sujatiné tuah gelah pekak tiangé. Sasukat pekak
tiangé ngalahin, kéto masi dadong ané suba malunan mawali ka gumi wayah, Bapan tiangé ané
nongosin umahé ené. Kabenengan Bapa manyama muani didiana. Ada adiné, luh, suba juanga
tekén anak muani uli di Tabanan. Pagaénné Bapa tuah dadi tukang bangunan, diapin maan pipis
tusing ja amongkén, tuah genep anggon serahina.
“Sampiné adep, Pa! Pipis pamelin sampiné anggon menain umah.”
“Tusing dadi! Sampiné ené mani puan lakar adep Bapa anggon cai bekel. Jani depang malu
buka kéné. Ajin sampiné masi mudah jani. Padalem adep.”
Kéto suba reraman tiangé, tusing naanin maksa pianak apang nyidang ngisinin kenehné.
Kéwala ada ané sanget kenehang tiang, pangidih rerama ané sesai dadi ingetang. Rumasa ngu-
ber-uber déwék tiangé tatkala majalan ngiterin kota Dénpasaré. Pangidih ané sabilang peteng teka
saha nguyak paukudan tiangé. Masarin tanah kenehé jani. Ibuk inget tekén pangidih i rerama.
“Alihang ja Mémé Bapa mantu, Yan!”. ………………………….
Kakripta olih : I Komang Alit Juliartha
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh teges kruna ring sor!
1. Pasaréan teges ipun …
2. Mabahan teges ipun …
3. Nglindeng teges ipun …
4. Kasépan teges ipun …
5. Papineh teges ipun …
6. Yapitui teges ipun …
7. Nambunang teges ipun …
8. Genep teges ipun …
9. Ibuk teges ipun …
10. Mantu teges ipun …

UDIANA SASTRA Gancaran 93


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Napi murdan novel ring ajeng?


2. Sira ngripta novel ring ajeng?
3. Napi pakaryan tokoh “tiang” ring punggelan novel punika?
4. Sira sujatiné madué umah sané mangkin katongosin mémén ipun?
5. Indayang pupulang piteket sané wénten ring punggelan novel punika!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Novel


5.1 Teges Novel
Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.

5.2 Unsur Intrinsik miwah Ekstrinsik Novel


Unsur intrinsik novel inggih punika :
1. Tema
Unteng pikobet sané wénten ring sajeroning novel
2. Penokohan
Watak utawi karakter sané kabaktayang olih pelaku. Watak prasida kapanggihin saking
ciri fisik, tata cara matingkah laku, genah pelaku
3. Alur
Rangkaian kejadian sané ngawentuk crita novel
4. Gaya Bahasa
Pinaka sarana anggén makarya novel mangda panglengut basa
5. Latar/ setting
Genah wénten peristiwa utawi kejadian
6. Amanat
Pabesen pengawi majeng ring pangwacén
Tiosan ring unsur intrinsik, wénten naler unsur ekstrinsik, inggih punika unsur sané ngawentuk
karya sastra makadi pidan karya punika kakaryanin, napi mawinan karya punika kakaryanin,
punapi kahuripan I pangawi, genah meneng pangawi miwah antuk punapi kawéntenan sang
pangawi nyantos makarya novel punika.

94 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Tugas
Indayang alit-alité ngereh utawi makta siki novel mabasa Bali, raris karyanin pituduh ring sor!
1. Wacén novel punika nyantos puput
2. Makarya ringkesan daging novel punika
3. Indayang rereh unsur intrinsiknyané

UDIANA SASTRA Gancaran 95


Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali)

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Sakadi babaosan ring semester 1, karya sastra punika wénten sané nganggén huruf latin taler
kantun wénten sané maaksara Bali. Ketahnyané karya sastra Bali Purwa kantun kasurat nganggén
sasuratan aksara Bali, makadi satua Tantri. Dumun satua sané kadadosang lampahan igel-igelan
makéhan nganggé satua Tantri. Sadurung nglantur, indayang cawis pitakén ring sor.
1. Ring dija alit-alité naenin mirengin satua tantri?
2. Naenin ké ngwacén satua tantri?
3. Satua tantri ketah nyritayang indik napi?

Pidabdab 2. Wacén teks


<høpucu*¾,

kcÉithdeKÿentuturn¾ŠtuwdibZé(ÿ¾kwn¾Ù)w)e\Ðoen¾Ðoripn¾Àdhnk¾æcul¾å)l;¾piynk¾à¡wni
hdirimdn¾Àipucu*¾,høpucu*¾eKÿeng)gh)entuw;¾mpikt¾Ñøcriekn\&¾ekZÿl;¾hunÑ¡k¾æjlnÂ)mpi
kt¾ÐËnhøymiktøn¾Ð)dis¾ßsn¾ædieTÿenÑn¾Š)rb/,dditus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾ßhn¾Ð)dis¾Ùier;¾
tus&¾hdk)dis¾ålø;¾\m;¾kÉnpdienmr\nÑ)g¾ã)l&¾eTÿnÑ)n¾æ)subuw;,d)n&¾ekeTÿm)dß)den¾Ðoenhø
ympikt/,wdi;¾pikt¾ålø;¾k)dis¾énihøpucu*¾eKÿend)m)n¾Ó)ekn&¾kuluk×ekwltø\Ð

ehÂmsi;¾eSÿel;¾mhødihødihn¾ÐËnsbøl*¾høyngø;¾\idi;¾eKÿ

eZ*ÿo¾sik¾æøsgenb)gã)g¾ÀenhødiheKÿeZ*ÿo¾henmròk

dÙier;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødihh)nuc)nik¾®¡wineTÿenÑn¾Ð)dt¾Ð
edneKÿeZÿoe\h)nubutddibuwu*¾eDÿegen¾Ðoenhøy\idi;¾

eKÿeZ*ÿo¾mrekeTÿphunÑ¡kn¾Àent)pukønbhn¾Àipucu*¾p)sup)di;¾

k)n)ehÂedn&¾mk)j*¾henk)n)h\tus&¾tehn¾ßisi.

ssukt¾À)enÓokcÉithøpucu*¾tus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾Ðijkøjbu

win¾ã)gã)g¾ñø\Ð˱*¾eDÿegn¾é¡mehÂp&¾kudkudkedn¾ŠubbpenÂe\Þem

køn¾Àp\høynulu\in¾Ðcrik¾Â\&¾høymsi;¾tus&¾Zÿk¾Ùøer;¾ekeTÿ
eSÿl;¾piynekÂbpenÂp)di;¾eKÿenk)n)ehÂt)ekn¾Àipucu*¾n\&¾

høytus&¾bnie\Þemkøn¾Ùiydin¾ÂigÓøg¾Àøpucu*¾kÉnhøysubk)lø;¾b

96 Gancaran UDIANA SASTRA


penÂm)m)g%¾creTÿeTÿeg¾Âolø;¾høpucu*¾Z&ÿkɱ*¾dipÞ\Ðeng)ris¾á)ri

s¾ŠiÏp¾Þ)pÞ)p/.

mk)eLÿk)eLÿddid)m)en¾Ðoenhøpucu*¾t)ekn¾Ànk¾¯¡;¾,sekwl

d)d)m)nenÂløkd¾æ)sn/,g)edk)n)ehÂhøy,swier;¾heneDÿ

t\s&¾jhdeln¾æutÉøn¾Àids*¾pÉvueKÿripn/,dituekw);¾høym

kn);¾\)n)h*¾høsin¾Ñ)d)m)nenÂbudieMÿrhn¾Ó)ekn¾ãpenÂtus&¾eKÿ

enjuwriedn&¾sub\esn¾Ðpin&¾edewk¾á)d)g\,\\Šn¾åibuk*¾k)

n)ehÂhøpucu*¾wier;¾eDÿet¾À\ál¾ßkuÏnn¾åjk¾Àødredn¾álu;¾n\&¾tu

s&¾hdjln¾ßbudi\lø;¾kpurihøytus&¾bni,jnieKÿenhøyd

yhp\misik)n)ehÂZøÿdy*¾mkt*¾redn¾álu;¾,

s)d)k¾Ñønhnuhøpucu*¾kcÉity*¾kpurit\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu,

mrt)k)d¾ÑibZÇøÿ\;¾t)pukønhdeKÿenpÏkn/¾\Þhut¾Àøymt

eKÿn¾Ài;¾j)eRÿpÏkn¾Âw)g*¾tøtøy*¾nuns¾Ó¡lu*¾r&¾j)eRÿenw)ks*¾j)

ebos¾Óitøy*¾kpuriyn¾Àtur*¾tøtøy*¾jgøt\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna ring sor!
1. eSÿl;¾,
2. t\Ðil/,
3. bZÇøÿ\;¾,
4. juwri,
5. e\Þemkøn/,

UDIANA SASTRA Gancaran 97


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Ring dija kacritayang satua I Pucung punika?


2. Madué ké I Pucung nyama tugelan?
3. Napi dogén gagaéné I Pucung?
4. Ngudiang I Pucung satata lémékina tekén bapané?
5. Sareng sira I Pucung dot makurenan?

Pidabdab 5.Pangresep indik Satua Tantri


5.1 Teges Satua Tantri
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita
tantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh
ring Syria Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah
va Dimnah, ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat
nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan.
Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar
tantri sané wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika:
1. Kidung Tantri Nandaka harana sané kawangun olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng Ida
Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728. Makakalih kawiiku punika
grianida ring Gria Punia, Sidemen Karangasem
2. Kidung Tantri Manduka Prakarana utawi Kidung Raga Winasa kawangun olih I Gusti Madé
Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem
3. Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda Sidemen saking Gria Intaran
Sanur. Kidung punika kakawi sawatara warsa 1938-1944.
Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki wénten menggah silih tunggil
ajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian
anaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga pinaka anak luh luih, anak istri sané
mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh saking rerama.
5.2 Satua Tantri Manut Cecirén
Satua Tantri madué makudang-kudang cecirén sané minayang saking satua sané tiosan. Raris
mangda kauning cecirén Tantri luiré:

1. Nandaka Harana

Tantri sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,
cicing jaran, sampi miwah sané tiosan.

2. Manduka Prakarana

Tatri sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur, blatuk
miwah sané lianan.

98 Gancaran UDIANA SASTRA


3. Pisaca Harana

Tantri sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca Ha-
rana sakadi Katuturan Sang Arya Dharma

Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngerereh siki satua tantri, raris:

1. Wacén satua punika, saha resepang daging ipun


2. Ringkes daging satua punika
3. Indayang rereh napi pikenoh satua punika ring kahuripan

UDIANA SASTRA Gancaran 99


Palajahan 3 Satua Panji
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring satua tantri wénten taler Satua Panji. Yéning satua tantri punika makéhan
nyitayang antuk baburon, yéning satua panji nyritayang indik kaprabon ring purian. Satua panji
akéh kadadosan lampahan ring drama gong utawi arja. Satua panji kocap mawit saking crita
nguni indik para ratu. Ring sor puniki jagi kacritayang sajangkep ipun indik satua panji, nanging
sadurungnyané cawis dumun pitakén ring sor.
1. Naenin ké alit-alité mirengin satua panji?
2. Napi imba murdan satua panji sané sampun naenin kapirengin?
3. Ring dija prasida manggihin satua panji?

Pidabdab 2. Wacén teks

www.jokar.com.au

Calonarang

Kacaritayang duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug ger-
ing ring wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan ge-
lem, tengai mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu Air-
langga patitakén ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?
“Paman, Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké
ngawinang wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.
Ki Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah prasida tinari-
ma préntah saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin
Ki Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh, wénten rasa
tengkejut, wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni grubug lan
gering. Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.
Ring désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué putri
asiki maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna Mang-
gali bajang mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné. Santukan,
manut orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari Durggha, lan
madué sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng Dirah
lan sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang, anelek baga,
lan kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti, nelusup ka
umah-umah krama, lan ngawinang pejah.
Kahanan puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané

100 Gancaran UDIANA SASTRA


ri kala mirengang gatra sané kabakta olih Ki Patih
Sudarsana. Makakalih makarya rarincikan mangda
sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat
Kadiriné landuh, trepti, rahayu.
“Paman Patih, gelah meled ngutus Mpu Bha-

3.bp.blogspot.com
radah mangda mrika maperang sareng Rangdéng
Dirah.”
“Uduh, Ida Sang Prabhu, yéning makayunan
ngasorang Rangdéng Dirah sampunang maperang,
sakéwanten anggén rarincikan sané sinahnyané be-
cik.”
“Napi nika Paman?”
“Nikain murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami
saking Ratna Manggali.”
“Men kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”
“Pastika nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna
Manggali tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”
Ring taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut manah
Diah Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di selag-se-
lagan padang ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,
nanging manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih lan-
tas marabian. Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.
I rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih Rangdéng
Dirah. Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang Rangdéng Dirah
kaambil lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng Dirah
kroda. Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna
Manggali matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang
tanding. Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki. Anaké
embas sampun jangkep becik lan kaonnyané.
Kaketus Saking Katattwan Calonarang

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh ring sor!

1. Gebug gering ring wawengkon idané


2. Busan-busan gelem tur ngemasin padem
3. Prabhu Airlangga patitakén ring pangabih idané
4. Durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné.
5. Nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba

UDIANA SASTRA Gancaran 101


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Punapi panegara kadiriné ritatkala Prabhu Airlangga madeg nata?


2. Sira ké wastan patih sané kaprintahang nyingakin panjak-panjaké tatkala keni gering?
3. Sira parab okan Rangdéng Dirah?
4. Napi mahawinan nénten wénten anak lanang sané nglemesin Diah Ratna Mangali?
5. Punapi rarincikan mangda sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat Kadiriné
landuh, trepti, rahayu?

Pidabdab 5. Kerta Basa (materi)


5.1 Teges satua Panji
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun
dados kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma.
Satua Panji wénten makéh vérsi.
Pidabdab 6. Tugas
Indayang makta siki satua panji, raris:

1. Wacén satua punika


2. Wawanin nyritayang ringkes inggian daging satua punika
3. Rereh amanat saking satua punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4 .8.1


Indayang ngrereh nilai-nilai cerita Panji sané prasida dadosan pratiwimba ring kahuripan!

102 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 8. Ringkesan

Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita tantri
puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh ring Syr-
ia Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah va Dimnah,
ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat nganggén basa
Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan. Ring Melayu
carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar tantri sané
wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika Kidung Tantri Nandaka Harana, Ki-
dung Tantri Manduka Prakarana miwah Kidung Tantri Pisaca Harana.
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun dados
kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma. Satua
Panji wénten makéh vérsi.

Padi Puyung Pangadeg Sunggar Kajekjek Léngkong

UDIANA SASTRA Gancaran 103


BAB IX
DRAMA
Kompeténsi Dasar
3.9 Menganalisis teks drama Bali
modern, drama Bali Tradisional
dan bermain peran
4.9 Mendramatisasikan teks drama
Bali moderen atau tradisional

Indikator
3.9.1 Nlatarang indik cecirén drama
Bali modern
3.9.2 Maosang indik makarya drama
modern
3.9.3 Makarya conto dialog ringkes
nganggé tema
3.9.4 Ngwacén teks dialog drama
tradisional
3.9.5 Nganalisis anggah ungguhing
basa ring drama tradisional
3.9.6 Latian main drama
4.9.1 Makarya naskah drama tra-
disional
Palajahan. 1 Drama Bali Modern
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Maosang karya sastra Bali gumanti akéh pisan wentuk utawi jenis ipun. Wénten sané lisan
nyantos marupa sasuratan. Drama naler ngranjing ring silih tunggil karya sastra Bali. Drama wénten
sané mawit saking karya sasuratan, wénten naler sané langsung marupa lisan. Yadias marupa
sasuratan utawi lisan, pamuputné drama punika pastika kapéntasang antuk basa lisan. Anaké
nguni seneng pisan mabalih drama, riantukan dumun kacanggihan alat komunikasi, transportasi
miwah sarana hiburan durung maju sakadi mangkin. Drama ring Bali wénten sané kabaos drama
Bali Modérn wénten sané tradisional. Makakalih punika madué pabinanipun. Salanturnyané jagi
katlatarang sajangkep ipun, nanging mangkin indayang dumun cawis pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alité mabalih Drama?
2. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Modérn?
3. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Modérn?
4. Punapi daging crita Drama Bali Modérn sané naenin panggih alit-alit?
5. Sasampuné nonton Drama Bali Modérn, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Wacén teks

Salah Tampi

Paseriok ramé pesan anaké ring alun-alun kota


Dénpasaré, mawinan drika wénten Dénfes (Dénpas-
ar Féstival), Md. Charles, Tut Adi lan Yan Buda taler
malali ke Festifal punika, majalan dipinggir terotoaré

aquariuslearning.co.id
lakar nyingakin péntas seni sané pacang medal malih
jebos, laut matakén Yan Buda mapan ia tumbén milu
mabalih,
Yan Buda : Ape sané lakar pesu benjep simalu-
nan pentasé dé?
Md. Charles : Béh... sing be tawang aké yan, ma-
pan aké tusing dadi panitia dini.
Tut Adi : hhahaha... Céngblong nganggo bikini bénjep lakar pesu Yan.
Yan Buda : Béh banyol cai Tut. (jelék sebengné)
Md. Charles : To cingakin dajané ade drama Gong lan kemo mabalih...!
Tut Adi & Yan Buda : Lan... (sinarengan masaut) sanekedé di tongos Drama Gongé, Cingakina I
Petruk sedeng nyongkok duur panggungé, Mamunyi lantas ia Md.Charles.
Md. Charles : Tut.. tut...to tolih ja gobané I Petruk nyongkok jag percis care Yan Buda sedeng
mapangenan kalahin tunangané.
Tut Adi : hhahaha.... (bungker) aje puk !, kéto suba gobané Yan Buda dugas kalahin tekén
Luh Sunari.

UDIANA SASTRA Drama 105


Md. Charles : Hhahaha... kuang isin tulisan dogén di durin bajuné maaf saya lagi galau... sing
kéto tut?
Tut Adi : Jeg pass suba to dé....
Yan Buda : Béh jag kemo dadi satuané di?, nah cang suba jelék. (sambilanga nyebeng)
Md. Charles : Hhahaha... tusing ja kéto Yan aké macande adané....
Lantas pesu ia I Dolar sambilanga ngigel, igelané sing karuan baet ngaba basang.... buin masaut
ia Tut Adi,
Tut Adi : Dé yén Tuni orahang cai pétruk care Yan Buda, né Jani Bapané Yan Buda pesu
bani cai tekén bapane...?,
Md. Charles : hhahahaha... Duuuhhh... gedé sajan nok Tut !
Tut Adi : Apané Gedé dé ?,
Md. Charles : To not basangné ngeléndong bungutné tebel jag percis care bapané Yan Buda.
Tut Adi : Hahahaha..... kuang ngaba paet dogén pang patuh care bapané Buda dueg ngukir.
Yan Buda : Nah... uling tuni Icang dogén olah cai ajak dadua, nu cang terima. Jani Bapan
Cang sambat-sambat cai... jelé cai adané metimpal.
Tut Adi : Béh... ngambul ia Yan Buda...
Tusing suwud ndén drama gongé laut majalan nyrucut ia Yan Buda sambilanga ngerimik
pajalané mulih......

Olih : AA.Redi

Pidabdab 3. Kerta Basa

1. Renga teges ipun ...


2. Kalambuk teges ipun …
3. Gegésonan teges ipun …
4. Kasép teges ipun …
5. Ngwalék teges ipun …

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Sira ring drama ring ajeng sané kacritayang malali ring Denpasar Festifal?
2. Sira sané ngajakin mabalih drama gong?
3. Sapa sira Luh Sunari punika?
4. Nyén sané kaorahang bapané Yan Buda?
5. Sira pangawi drama ring ajeng?

106 Drama UDIANA SASTRA


Pidabdab 5. Kerta basa (materi)
5.1 Teges Drama Bali modérn
Lelampahan utawi drama pinaka sastra gancaran (prosa) saking kasusastraan Bali Anyar.
Lelampahan inggih punika sinalih tunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan (dialog),
sané saranannyané marupa papintonan. Lelampahan mnut unteng ceritannyané kakepah dados
kakalih inggih punika : (1) lelampahan sané madaging cerita indik folklor, sané ceritannyané
sampun ketah ring kramané pinaka satua tetamian, miwah (2) lelampahan sané madaging indik
satua-satua anyar sasuratan para kawi. Lelampahan ring sajeroning wataknyané wénten marupa :
wangun tragedi (sané nyritayang indik sosial), miwah komedi (sané nyritayang indik bebanyolan).
Ring sajeroning papintonannyané wénten sané kawastanin pantomim inggih punika lelampahan
sané wantah marupa semita utawi mimik miwah solah utawi gerak kémanten. Unteng karya sastra
lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi mareraosan sadu arep ring
para tokoh ceritannyané.
Ring sor puniki wénten karya sastra lelampahan Bali Anyar miwah para pangawinyané,
sakadi :
1. Aduh Déwa Ratu, Olih Gedé Dharna
2. Kirana, Olih Inyoman Manda
3. Gusti Ayu Klantir, Olih A. Wiyat S. Ardi
4. Srombotan Sambel Kacicang, Olih A. Wiyat. S. Ardi

5.2 Ciri-ciri Drama Bali modérn


Ciri-ciri Drama Bali modérn :
1. Nganggé naskah jangkep
2. Nganggén sutradara
3. Busana campuran( adat Bali lan modern)
4. Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan jagate mangkin
6. Basa sané kaanggén basa campuran
7. Genah masolah( setting pamentasan): bebas nganutin daging cerita

Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngarereh kelompok 5 utawi 6 diri, raris sareng-sareng makarya naskah Drama Bali Mod-
ern antuk tema bébas!

UDIANA SASTRA Drama 107


Palajahan 2. Drama Bali Tradisional
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring drama Bali Modern, sujatiné saking nguni sampun dumunan wénten Drama Bali
tradisional. Drama Bali Tradisional sayuakti madué cecirén sané banget kapanggih mabinayan
ring Drama Bali Modern. Sadurung nglantur mlajah indik Drama Bali Tradisional, indayang cawis
pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Tradisional?
2. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Tradisional?
3. Punapi daging crita Drama Bali Tradisional sané naenin panggih alit-alit?
4. Sasampuné nonton Drama Bali Tradisional, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Wacén teks

Prabu Rancang Kencana

......................................
Prabu Déwangga mangkin caritayang sané mapasadnya Angga Dharma Déwa mingsikin Ida
Mahardika Dandanbela, ngeséngin putran Ida: Radén Kertapati mangda ngentosin kaagungan Ida
saantukan sampun lingsir tur mangda ngarereh rabi gelis-gelis sadurung Ida kajumenengang nata.

Dharma Déwa : Adi Prami! Medal adi, bli ada raos perlu. I Cening dija? Tunden Ida medal
Perami : napi wenten beli agung!
Dharma Dewa : kene adi ...!!!
Kertapati : nunas lugra titiang aji ...!!!
Dharma Dewa : kene...sawireh aji suba tua, patut suba aji mereren ngemong jagat de-
wanggané ené ané pinih patut cening kertapati, apan cening putra pepadan,
sakéwala kené : sakondené cening ngentosin aji, mustiné cening marabi
malu
Perami : sire pacang tetagon ida ianak ..???
Dharma Dewa : nyen buin...dingeh beli i adi dandanbela ngelah pianak bajang, né surat
ajiné aba kemu aturin ajin i dewané, musti ida tuara bani nolak
Kertapati : nunas lugra titiang aji dharmaning ipianak, makadi titiang putran aji ndi
kapan purun nolak cutet titiang wantah ngiring aji
Perami : sandang pesan to cening, bakti ngiring sapengandikan ajin cening, mule
ento darma anaké ané kabaos putra sasana
Dharma Dewa : né abe surat ajiné, aturang teken ajung i dewané ( adi, jani ngisi pabesené
ratnaning rat, ipah adiné : manipuan yen suba pada pait getihné metu pada
bajang apang nyidayang ugi nemuang pada-pada pianaké ) nah, majalan
cening ! paman prateka, dadi ngoyong, jemak jarané putih iringang pianak

108 Drama UDIANA SASTRA


gelah
Preteka : titiang wantah sairingan ! ( kaambil kengin kudané petak sané ngertos
pisan ring pangandika )...em..em...em...iiiiihhhhh...iihhhh
Kertapati : jalan paman !!! jarané selem paman negakin
Preteka : boya tolak titiang, titiang ngetut saking pungkur.
Ring tengahin alas, kertapati matemu ring ni nyoman sekar sedek ipun ngalap sekar
Nyoman Sekar : mémé ... ( ature nyamar ), titiang makinkin ngalap bunga mémé dija pe-
naraké mémé ???
Men Sekar : né ape nyoman, ingetang de pati ledap, buka tutur mémé né pang sai, la-
curé gisi, da duleg teken anak. Anak mule keweh negepang dadi luh. Beneh
baan matingkah, luh luih adanina. Yen ledap pelih baan matingkah luh luu
kaojar.
Nyoman Sekar : patinget méméné dumadak tiang sida manegepang, tur apang terus tiang
tau teken padewekan ubuh tur lacur
Men Sekar : keto ya !!! anak mula nyoman patut nuturin anggon nyomané, nyen buin.
Gemetang nyoman !!! nah, kemu suba majalan
Nyoman Sekar : pamit tiang mémé !!!
(sambilang magending i nyoman sekar ngalap bunga, suara né sakadi sundari katempuh angin
riris, jantos ida raden kertapati kanggek mirangan) maskumambang “sekar
sandat, anggrek gadung lan gumitir, tan sah pada kembang, sadpada nger-
auhin, ngisep sarining sang kembang”
Kertapati : paman, dingeh paman ? dije anaké magending. Beh, luung pesan suarané...
dingeh paman !!!
Preteka : napi...!!! menawi nampek jatmané punika. Angob titiang miragiang su-
arané riris maris
Kertapati : yen amonto luung suarané, pedas jegeg anakné.
Preteka : sawiakti pisan Ratu Anak Agung Putra
Kertapati : jalan tuunin, sambil mareren ngentegang keneh paman
Preteka : durusan Ratu Anak Agung Putra
Kertapati : adéng-adéng majalan, apang da katanggehang, adéng-adéng !!! tooo....
buiin magending
Nyoman Sekar :”tankocapang, i sekar raris nundunin, nunas kaledangan, dasarin ambu
sumirip, nistan i kembang aturan”
Kertapati : paman...!! buka panteg rasan atin tiangé paman, aliang tiang anaké ma-
gending ento paman
Preteka : Ratu Anak Agung Putra, kengin iwang punika Ratu Anak Agung Putra.
Nenten ké ida kapangandikayang ring ajung Cokor I Dewa rauh tangkil ring
ajiné jagi ngelamar ming sikiné

UDIANA SASTRA Drama 109


Kertapati : ento sube keto paman, sakewale...??!!! dadi nyedihin munyin anaké eluh
ento, paman !!! jalan malu tatasin ento, dijaya anaké magending, kenken
gobané uli dija
Preteka : ngiring !!! titiang wantah mangiringang..!

Kaketus saking pupulan naskah Drama


Karya : Ketut Putru

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang surat teges kruna sané macétak séndéh ring sor!
1. Ida saantukan sampun lingsir
2. cening marabi malu
3. titiang makinkin ngalap bunga
4. mémé dija penaraké mémé ?
5. dasarin ambu sumirip

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang saurin pitakén ring sor!
1. Napi murdan drama ring ajeng?
2. Sadurung madeg ratu, Radén Kertapati kandikain napi?
3. Kija palungan Radén Kertapati makta surat?
4. Punapi daging pabesen Ratnaning Rat ring suraté punika?
5. Sira sané pirengina matembang olih Raden Kertapati?

Pidabdab 5. Pangresep indik Drama Bali Tradisional


5.1 Teges Drama Tradisional
yayasankesenianbali.files.wordpress.com

Kasusastraan Bali Anyar sané marupa


lelampahan, yéning selehan, makasujatinnyané
kahuripan unén-unén lelampahannyané sampun
becik pisan. Sakéwanten drama sané ketah ring
Bali wantah drama tradisional upaminipun drama
gong miwah drama klasik, tur sané nganggén basa
Bali wantah drama gong, sané ceritannyané ketah
nganggén cerita Panji utawi wénten taler sané
nénten nganggén naskah drama sané jangkep, tur
praginannyané ketah nganggén ringkesan cerita
utawi sinopsis kémanten, raris kalimbakang ngraga –
ngraga antuk praginannyané soang-soang antuk improvisasi.

110 Drama UDIANA SASTRA


Indik artosnyane, Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa
wangun reraosan (dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah
dados kakalih inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané
sampun lumrah mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik
satua-satua anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten
sané marupa wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua
bebanyolan), tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa
solah (gerak), semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin. Dadosnyané, unteng karya
sastra lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi mareraosan sadu arep
ring para tokoh ceritannyané.
Drama Bali Purwa prasida kasorohang sakadi : Drama Gong, Prembon, Arja, Gambuh,
Sendratari, Wayang, msl.

5.2 Ciri-ciri Drama Tradisional


Ciri-ciri Drama Tradisional :
1. Naskah merupa ringkesan ring asapunapine
nénten nganggén naskah
2. Nénten nganggé sutradara
3. Busana adat Bali

4.bp.blogspot.com
4. Tabuh Bali tradisional
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan puri
utawi aab jagate nguni
6. Basa sané kaanggén Basa Bali lan Kawi
7. Genah masolah( setting pamentasan): pang-
gung tradisional

5.3 Anggah ungguhing basa nyolahang Drama Tradisional


Tata Kramaning Basa Nyolahang Drama
1. Parekan lan parekan miwah panroan lan panyroan nganggé basa andap miwah basa kasar
2. Parekan / panyroan matur ring pepatih nganggén basa alus lan madya
3. Parekan/ panyroan matur ring sang prabu nganggén basa alus
4. Pepatih ring sang prabu nganggé basa alus
5. Pepatih ring parekan nganggé basa andap
6. Prabu ring parekan nganggé basa kapara lan kasar
7. Prabu ring para sametone nganggé basa alus lan andap
8. rikalaning kroda sami sering nganggé basa kasar.

Pidabdab 6. Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Indayang tlatarang teges Lelampahan!
2. Indayang surat murdan drama tradisional sané uningin alit-alit, raris silih tunggilnyané
surat akidik satuané!
3. Indayang surat cecirén Drama Bali tradisional!

UDIANA SASTRA Drama 111


4. Punapi tata kramaning mabasa Bali ritatakala nyolahang drama?
5. Indayang rereh siki video Drama Tradisional Bali!

Pidabdab 7.Tugas KD 4
Indayang makarya naskah drama Bali Tradisional!

Pidabdab 8. Ringkesan
Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan
(dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah dados kakalih
inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané sampun lumrah
mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik satua-satua
anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten sané marupa
wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua bebanyolan),
tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa solah (gerak),
semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin.

Don Sénté Don Plindo, Ada Kéné Ada Kéto

112 Drama UDIANA SASTRA


BAB X
PARIBASA
Kompeténsi Dasar Indikator
3.10 Memahami dan mengimple- 3.10.1 Nlatarang indik Sesonggan, Seseng-
mentasikan penggunaan parib- gakan
asa Bali (Sesonggan , Seseng- 3.10.2 Makarya contoh Sesonggan,
gakan, Sesawangan , Pepindan, Sesenggakan
Sesimbing dan Cecangkitan) 3.10.3 Nganggén Sesonggan, Sesenggakan
dalam berkomunikasi dengan ring wacana
bahasa Bali secara lisan dan 3.10.4 Nlatarang indik Sesawangan,
tulis Pepindan
4.10 Mengabstraksi materi peng- 3.10.5 Nlatarang tata cara nagingin
gunaan paribasa Bali dalam Sesawangan, Pepindan ring wacana
suatu wacana dan berkomuni- 3.10.6 Makarya wacana madaging
kasi secara lisan maupun tulis Sesawangan, Pepindan
3.10.7 Nlatarang indik Sesimbing,
Cecangkitan
3.10.8 Ngarereh imba Sesimbing,
Cecangkitan sané ketah kaanggén
ring kahuripan
3.10.9 Ngarereh imba satua sané nganggén
Sesimbing, Cecangkitan
4.10.1 Ngringkes materi indik Sesonggan,
Sesenggakan, Sesawangan, Pepindan,
Sesimbing, Cecangkitan
Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Ritatkala mabasa Bali tiosan ring tata Basa sané becik naler wénten sané ngawewehin mangda
basa Bali punika prasida kapirengin lengut. Rerasmén basa utawi panglengut basa punika kabaos
basita Paribasa. Basita Paribasa puniki sakadi piranti tatkala sang mabaosan pacang ngamedalang
daging pikayunan kalih pangarsa. Basita Paribasa puniki wénten kaitan ipun ring kasusastraan.
Sang Kawi sané sampun wibuhing basa Basita tan mari ngunggahang basita paribasa puniki
sakadi uparengga ring pralambang sané ngawinang lengut kakawian punika. Ring aab jagaté
kadi mangkin, sampun akéh para janané sampun kirang midep nganggé basita Paribasa. Nanging
yéning seneng ngwacén kria sastra Bali, sinah alit-alité akéh manggihin para pangawi sané
nganggén basita Paribasa ring awi-awian ipun. Yéning selehin antuk soroh basita paribasa punika
yukti akéh pisan, antuk punika mangda alit-alité tatas uning, malihjebos jagi kaplajahin saka siki
mawit saking mlajahin Sesonggan miwah Sasenggakan. Sesonggan kasarengin Sasenggakan
yéning panggihin katon pateh nanging madué pabinan ipun akidik. Yéning ring pelajahan bahasa
Indonesia, Sesonggan miwah Sasenggakan punika pateh kabaos Pepatah. Sadurung nglantur
indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alité mirengin Sesonggan miwah Sasenggakan?
2. Uning ké alit-alite sané encén imba Sesonggan miwah Sasenggakan?
3. Yéning maosang “angkabin barong somi, aduk sera aji kéténg, ada andus ada apiné” punika
ngranjing ring soroh Sesonggan utawi Sasenggakan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

Tresnan Mémé Tekén Pianak

Luh Sariadi ngubuh pangina duang ukud. Ané brontok


manakan roras, ané putih nu makeem. Luh Sariadi rajin maang
siapé ngamah. Satunggil sanja makejang siapé sambehina jag-
ung. Liang kenehé nepukin siapé pakriak marebut tatedaan. I
Brontok utun pesan ngalihang panakné amah, sesai ngesik ka
2.bp.blogspot.com

tegal-tegalé, muponin bungan padang apa luiré.


“Biiih, rajin pesan panginané ngesik, kija-kija tusing eng-
sap tekén panak, katuju ada tatedahan i brontok satata ngékéh,
krekat-kreket, ngaukin panakné makejang”, Luh Sariadi
ngrengkeng.
“ To suba nyandang tulad, ning. Apang tusing i raga kala-
hang siap, satata enten malunan. Ento artinné ia ngelah tanggung jawab, cihna sayang tur tresna
tekén pianak. Yéning siapé bangun semengan sinah muponin tetedaan seger. Kéto patuté i raga
dadi manusa, sida nulad patapan siap, rajin tur unuh ngalih pangupajiwa”, Pan Sariadi mapitutur
tekén pianakné.
“Jani mara tiang inget, Bapa. Siapé ento maang sipta melah marep ukudan tiangé. Ia tusing
taén minaang panak. Ané sangkur, jamprah, miwah doglagan makejang kasayangang. Buina san-
dang anggon tiang tatuladan, pitiké ané mara lekad ento tusing sida kapegatan ina. Yéning kapega-
tan sinah ia lakar mati”.

114 Paribasa UDIANA SASTRA


“Nah, jani Bapa mapitutur! Cening anggon bapa pianak tusing dadi wangla tekén rerama,
apabuin ngajak i mémé. Tegarang inget-ingetang tresnan i mémé marepé tekén pianak. Uling nu
kakadut di belingan, kanti lekad anaké buka cening, tan bina magantung bok akatih baana nyaki-
tang, mati kalawan idup asah karasang-kantos cening kelih buka jani.

Kaketus saking “Tutur Bali”


Hal.4-5

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!
1. ané putih nu makeem
2. I Brontok utun pesan
3. katuju ada tatedahan i brontok satata ngékéh
4. To suba nyandang tulad
5. Siapé ento maang sipta melah marep ukudan tiangé

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Kuda mamanakan panginané Luh Sariadi?
2. Kénkén bikasné brontok yan nepukin tatedan?
3. Napi awinan i raga patut nulad ya i siap?
4. Sipta melah apa ané prasidayang ambil saking ya i siap?
5. “nu kakadut di belingan, kanti lekad anaké buka cening, tan bina magantung bok akatih
baana nyakitang”. Anaké ané asapunapi kabaos magantung bok akatih? Napi mawinan
kabaos magantung bok akatih?

Pidabdab 5. Kerta basa (materi)


5.1 Teges Sesonggan miwah Sesenggakan
Sesonggan wit krunanipun saking kruna Sangga sane mateges Tatakin. Sane polih pangiring
-an dados sanggan. Kruna sanggan kadwipurwayang dados sesanggan. Ring sajeroning suaran
ipun sering magentos nanging tan ngobah arti, dados Sesonggan . Sesonggan artinipun tatakan
sane dados panglengut basa. Sesonggan puniki sakadi pralambang kahanan kalih polah jadma,
sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Sesonggan madue arti sujati
lan arti tan sujati.
Upami : Ngajahin bebek ngelangi.
Arti sujati : Ngajahin utawi ngurukang bebek ngelangi sakadi ring tukade.
Arti paribasa : Ngajahin anak sane sampun duegan.

UDIANA SASTRA Paribasa 115


1. Gede kayune gede papanne, suksmanipun : Ageng pakaryan wiadin pangkat anake, jant-
en ageng taler pikolihipin.

2. Gede-gede bantang gedang, ditengahne muh, suksmanipun : Pakantenan anake gede


ganggas, kewanten sajatin ipun gemba (lumah) nenten mampuh makarya.

3. Girang gejorang, suksmanipun : Yening wenten anak adiri sane makarya lelayangan,
raris pramangkin katah timpalipune nuutang makarya lelayangan (milu-milu tuung).

4. Goak kingsanin talu, suksmanipun : Sakadi anake makingsan jinah ring bebotoh, yening
wenten kaklecan janten jinah punika adokangipun makaklecan.

5. Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun : Sakadi anake pangucap ipun lega pacang
ngwehin ayam, sakewanten ayam ipune sampun riinan ulaha mangda rengas.

5.2 Imba Sesonggan miwah Sesenggakan


Sesenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sesenggakan, linggaipun
“Senggak”, artinipun “Singguk” utawi “Sentil” antuk raos. Senggak polih pangiring “an” dados
senggakan, kadwipurwayang dados “Sesenggakan “ ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun
“Babinjulan” makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggen
Sesenggakan , antuk keni kasentil manahipun. Sesenggakan puniki sakadi palambang utawi Sesimbing
indik kahanan kalih polah janma sane kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami :
Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk ngengkis
raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena Sesenggakan ring banjaripune. Yen wenten murid
kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag. Yening murid punika
kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen Sesenggakan , janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.
Sesenggakan puniki taler sakadi Sesonggan , kewanten binanipun Sesenggakan puniki satata
kariinin antuk kruna “Buka”, tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan dados
giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang
antuk suksmanipun. Ring asapunapine nenten malih dagingin suksmanipun, antuk sampun terang
artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba utawi conto Sesenggakan luiripun :

1. Buka bantene, masorohan; suksmanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.

2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka
jaba kuta.

3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksmanipun : kaucapang ring anake sane nent-
en madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.

4. Buka be banone, dawanan bungut; suksmanipun : sakadi anake sane demen nuturang wia-
din ngraosang omong timpal ring anak lian.

5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksmanipun : sakadi anake sane kadung ngam-
bil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.

116 Paribasa UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman Sesonggan ring sor!

1. Greteh Gong, suksmanipun :


2. Joh pejalane liu tepukin, suksmanipun :
3. Joh apine teken gulinge, suksmanipun :
4. Kabelet di galange, suksmanipun :
5. Kladi onye bangkung bangka, suksmanipun :
6. Kutang sayang gamel madui, suksmanipun :
7. Kropak majalan, suksmanipun :
8. Ngebug yéh di panéné, suksmanipun :
9. Sri Gunung, suksmanipun :
10. Gelem kacang nagih tungguhan, suksmanipun :

Indayang rereh suksman Sesenggakan ring sor!

1. Buka katake matindik, salah genah, suksmaipun :


2. Buka kasumba Jawane, ngamahin, suksmanipun :
3. Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun :
4. Buka macane (mionge), ngengkebang kuku, suksmanipun :
5. Buka macane, nakutin lawat, suksmanipun :
6. Buka mapak tebuné, ampasné kutang, suksmanipun :
7. Buka ngalih bé di tlagane, bé bakat tunjung tieh, suksmanipun :
8. Buka paeté nagih getok, suksmanipun :
9. Buka cicing medemin jalikan, kudu anget buluné régrég, suksmanipun :
10. Buka ulungan duréné nyaputin iba, suksmanipun :

UDIANA SASTRA Paribasa 117


Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring sesonggan miwah sasenggakan, wénten naler sané kabaos sesawangan miwah
pepindan. Sesawangan sakadi krunané mawit skaing kruna sawang, masawangan utawi sané
panggihin, malawat utawi samar-samar. Sesawangan pateh kadi artos krunané nénten je doh
saking ngindayang utawi nginargamayang. Kénten naler pepindan. Pepindan wit saking pinda
utawi indayang, conto miwah imba. Yéning sampun asapunika sinah sesawangan sareng pepindan
nénten doh matiosan, punapi antuk cara minayang? Inggih, mangda alit-alité tatas uning malihjebos
jagi katlatarang sajangkep ipun, sadurungné indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alit manggihin anak masesawagan utawi mapepindan?
2. Ring dija naenin mirengin sesawangan utawi pepindan?
3. Napi sané ketah kasawangin utawi kakaryanin pepindan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

Pupuh pangkur:

Pamarginé malonlonan,
Nolih kori rakané jua kaésti,
Rasanya teka manutug,
Nyaup nyangkol ngarasaras,
Angin alon mamuat bon bungané arum,
Njungé nyukur katinggalan,
Masawang balé kaaksi.

Maabah-abah sarwa endah,


Malalangsé ombaké nene titir,
Lumuté kasampeh liu,
Masawang tikeh makebat,
Tur makasur bulung-bulungé né anyud,
Kaangé né pacurénggah,
Masawang togog di samping.

Kaketus saking Geguritan Megantaka

118 Paribasa UDIANA SASTRA


Pidabdab 3. Kosa Basa
Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!
1. Rasanya teka manutug
2. Nyaup nyangkol ngarasaras
3. Masawang balé kaaksi
4. Masawang tikeh makebat
5. Kaangé né pacurénggah

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Sira sané mamuat bon bungané arum?
2. Nyritayang indik napi punggelan daging geguritan ring ajeng?
3. Indayang wacén saha resepang, wénten ké sané ngranjing ring sesawangan utawi pepin-
dan ring pupuh punika? Yening wénten indayang surat encén kruna utawi lengkarané
punika!
4. Indayang makarya siki imba sesawangan!
5. Indayang makarya siki imba pepindan!

Pidabdab 5. Pangresep indik Sesawangan miwah Pepindan


5.1 Teges Sesawangan miwah Pepindan
Sesawangan linggan ipun ”sawang”, artinipun: mirib, polih pangiring ”an” dados: sawangan,
raris kaduipurwayang dados ”sesawangan”, tegesipun: punapi-punapi ugi sané katon (kacingak),
raris kalawatang (karasayang) ring kayun, mirib sakadi solah kalih janma (mapawongan), upami:
Kedapan bunga nagasariné maélogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu
ngulapin.
Sawangang pateh sakadi iribang buka ...., sesawangan puniki katah ipun nganggé kruna :
buka, kadi, tan pendah, waluya kadi, luir, alah, amunan. Sesawangan puniki ring bahasa Indonesia
Perumpamaan.
Tiosan ring sesawangan wénten Pepindan, pepindan punika pateh sakadi sesawangan,
kéwanten binanipun papindan kruna punika polih ”anusuara” yéning sesawangan karihinin antuk
kruna buka, kadi, luir, waluya, msl. Upami:
Pepindan : Alisé madon intaran.
Sesawangan : Alisé buka don intaran.
Pepindan tegesipun gegambaran buka, wiadin yan badingang pateh mirib tekén ..., upami:
pepindan kedis, tegesipun: wangun gambaré mirib kedis. Sané dados pepindan punika kruna haran
sané polih anusuara.

UDIANA SASTRA Paribasa 119


5.2 Imba Sesawangan miwah Pepindan
Imba Sesawangan
1. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun: layu dudus.
2. Kemikané luir madu juruh, suksmanipun: kemikan ipun manis nyunyur.
3. Pamuluné kadi langsat, sasawangan kulit sané putih gading.
4. Lamisné buka céngceng kebés.
5. Galakné alah cicing borosan.

Imba Pepindan
1. Panyingakané nunjung biru, tegesipun: panyingakané mirib tunjung biru, nganggé
cilak.
2. Boké malayah alu, tegesipun: boké mirib layah alu masepak muncukipun.
3. Prarainé mulan purnama, tegesipun: bunter miwah sakadi bulan purnama.
4. Pusungé nunggah suah, tegesipun: pusung jegjeg.
5. Pamuluné nyandat gading, tegesipun: kulitné kadi bungan sandat gading.

Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun

1. Ngasih-asih kadi paksi tadah asih ...


2. Pipiné waluya kadi durén ajuring ...
3. Ragané luir minangsi ...
4. Nengkik buka ...
5. Paling buka ...
6. Cunguhné manyambu rakta ...
7. Pupuné nyujén ...
8. Palané jegjeg nraju ...
9. Pusungé nunggah suah ...
10. Siratmaya ngampid triti ...

120 Paribasa UDIANA SASTRA


Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Maosang panglengut basa ritatakala mababaosan sayuakti makéh pisan. Rerehang ring paribasa
wénten akéh soroh ipun, silih tunggilnyané sesimbing miwah cacangkitan. Sesimbing kaanggén
nyimbingang utawi ring basa Indonésia kabaos menyindir. Mangda anak sané kasimbingang
nénten tatas uning antuk daging basa sané katuturin patut kakaput antung sesimbingan. Tiosan
punika wenten naler cecangkitan sané kaanggén nguluk-nguluk utawi melog-melog anak tatkala
magonjakan. Mangda uning minayang sesenggakan miwah cacangkitan, indayang cawis pitakén
ring sor!
1. Sadurung niki, naenin ké alit-alit mireng kruna Sesimbing miwah Cecangkitan?
2. Yéning naenin, ring dija?
3. Napi sané kauningin indik Sesimbing miwah Cecangkitan?
4. Napi kémanten daging Sesimbing miwah Cecangkitan punika?
5. Ring dija prasida manggihin anaké nganggén Sesimbing miwah Cecangkitan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )


punggelan pupuh ring Geguritan Sampik, sakadi ring sor:

Pupuh Pangkur:

Aduh beli to kénkénang,


Uh ban ento ené danda juang beli,
Sing ja nganggeh nyang adauh,
Ya I Babah nampi danda,
Ya Ni Nyonyah masasimbing saking saru,
“Cangkemé tempuh timbungan,
Sikep galak desek pitik.

Dadi beler tong nyak ngamah,


Jeneng jlema betek malu layah duri,
Amunto ca raris pesu,
Ka kantor padidian,
Bané kéweh makita pacang mabanyu,
yan majujuk meh katara,
yan nyongkok awaké pelih

UDIANA SASTRA Paribasa 121


***********************

Né dewasané jalanin beli luas,


Ingetang da ngengsapin,
Telu pitu nemnem patpat,
Dadua kutus dina melah,
Yaning kasép beli nampi,
Janten anak lian,
Elingang sampunang lali.

Pidabdab 3. Kosa Basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!

1. Sing ja nganggeh nyang adauh


2. Cangkemé tempuh timbungan
3. Dadi beler tong nyak ngamah
4. Bané kéweh makita pacang mabanyu
5. Yaning kasép beli nampi

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Sakadi daging pupuh ring ajeng sira sané keni danda?


2. Indayang rereh napi teges ipun betek malu layah duri?
3. Napi ngawinang kéweh mabanyu?
4. Napi pituduh sané nénten dados kalaliang olih i babah?
5. Indayang rereh lengkara sané ngranjing ring sesimbing utawi cecangkitan!

Pidabdab 5. Pangresep indik Sesimbing miwah Cecangkitan


5.1 Teges Sesimbing miwah Cecangkitan
− Sesimbing
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang
kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing puni-

122 Paribasa UDIANA SASTRA


ka. Sesimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna
paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalih polah janma, barang kalih buron. Ri
asapunapine Sesimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami: belog kaucapang
ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang Sesimbing sane
mawangun gancaran miwah tembang upami : “Kadang tan tinolihin”, tegesipun :
Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya.
− Cecangkitan
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki,
kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog
timpal.

5.2 Imba Sesimbing miwah Cecangkitan


− Sesimbing
Ring sor puniki wantah conto-conto Sesimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb
Tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala
ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung
Tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi,
ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine Tegesipun :
Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasa-
dianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit
Tegesipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dueg semale makecos, pasti taen ulung
Tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.

Conto Sesimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtai):


1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh
nyang adauh, ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah maSesimbing saking
saru, “Cangkeme tempuh timbungan, sikep galak desek pitik”.
2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya
raris pesu, ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan maju-
juk meh katara, yan nyongkok awake pelih.
3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute
regreg carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pi-
laran.

UDIANA SASTRA Paribasa 123


− Cecangkitan
Puniki Cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge goreng
sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2.
Yening padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen na-
pi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta
tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesi-
pun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne
(rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin
kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.

Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun!

1. Béh kolongané tusing dadi gelekang


2. Ia gelem, entudné tusing dadi jalananga
3. Kompek matali Gandék
4. Tiang suba lepas uli sekolah
5. Awak suba bajang enu masi manyonyo

Pidabdab 7 Tugas KD 4.10.1


Indayang nyurat wacana ngangge paribasa ring ajeng!

Pidabdab 8. Ringkesan
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sané pedes suksmanipun, makardi sang ka-
simbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing punika.
Cecangkitan puniki lengkara sané nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki, kauca-
pang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal.

Meli Pales Aji Selikur, Meli Tepi Aji Satak, Petilesang Awak Lacur, Dini Ngempi
di Désan Anak

124 Paribasa UDIANA SASTRA


PAMUPUT

Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané


katamiang olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda
nglestariang, ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para
sisya ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan
mangda prasida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yoana utawi para sisia
oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné.
Buku puniki nartayang kapertama indik sembrama wacana. Kaping
kalih aksara Bali. Kaping tata basa. Kaping pat indik wacana. Kaping lima indik
artikel. Kaping nemnem kasusastraan. Kaping pitu nartayang analisis sastra.
Kaping kutus nartayang indik gancaran. kaping sia indik drama, lan penguntat
indik paribasa.
Malarapan Bukul Basa Bali Puniki kaptiang prasida mapakeling ring para
sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné
setata nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan
sastra Bali setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata
ajeg..

125
DAFTAR PUSTAKA

Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.

Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.

Astra, I G. (1981). Sekilas tentang Perkembangan Aksara Bali dalam Prasasti.


Fakultas Sastra Iniversitas Udayana Denpasar (in press).

Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropo-
logi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana

1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penu-


lisan Aksara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.

Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Di-
nas Kebudayaan Provinsi Bali.

2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar :


Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.

Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan


Bali. Surabaya: Paramita.

2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang
aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past & Pre-

126
sent; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.

Casparis, J. G. (1975). Indonesian palaeography: A history of writing in Indone-


sia from the beginnings to c. A.D. 1500. Leiden: Brill.

Damais, L. (1995). Tulisan-Tulisan Asal India di Indonesia dan Asia Tenggara


Daratan. In L. Damais, Epigrafi dan Sejarah Indonesia: pilihan ka-
rangan Louis-Charles Damais (pp. 3-22). Jakarta: EFEO.

Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid
I & II. Denpasar: Cempaka.

Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang


dalam media rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”.
Denpasar: Fak. Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.

Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.

Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai
Penélitian Bahasa Cabang I.

.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

Griffiths, A. (2014). Written traces of the Buddhist past: Mantras and Dhāraṇīs
in Indonesian inscriptions . Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 77, pp 137-194.

J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.

Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.

Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.

Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.

Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpa-
sar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

127
. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi
Bali

Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.

Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebua-
dayaan Provinsi Bali.

Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.

Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2

Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata. 2013.
Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan Kota Den-
pasar.

Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.

Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.

Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.

dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.

Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.

Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.

Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh
I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.

Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Da-
erah Tingkat 1 Bali

Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar:
Fak. Sastra.

2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara


Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ Udayana.

128
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wa-
cana University Préss.

Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin
Denpasar: Balai Bahasa.

Sudarma, I.B. Komang. 2016. “Perkembangan Aksara Bali: dari zaman Bali
Kuna hingga Era Digital”. Makalah dalam Seminar Parum Param
Tarka Tarpaning Saji, ISI Denpasar.

Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Seko-
lah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.

Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.

Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar :


Sanggar Ayu Suara.

______________. 2014. Tata Titi Mabaos Bali. Denpasar: Pelawa Sari.

Tarigan, H.G. 1984. Prinsip-prinsip Dasar Sastra. Bandung: Angkasa..

Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali

Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebu-
dayaan Propinsi Bali.

Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan


(Huruf Latin). Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.

1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin


dan Huruf Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.

129
1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko
Buku Indra Jaya.

1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.

2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.

2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali.


Bubunan: Indra Jaya.

2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.

2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.

Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia

Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan
Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas
Sastra Universitas Udayana.

Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan
Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur
Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Magister Lingui-
stik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.

130
GLOSARIUM

Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplaja-


han, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané
siosan.
Aksara : pralambang suara.

Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa,


mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upaka-
ra keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.

Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa),


sané pamargin caritannyané cutet sané nyaritayang
indik kawéntënan kahuripan i manusa ring jagaté
puniki antuk pamargin carita sané madaging wica-
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajang-
kepin ring sajeroning pangawit carita nyantos ring
kapanguntat carita.

Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.

Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket


olih pada lingsa.

Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik),


ring pamargin karya sastra sané kacaritayang olih
sang kawi ring jeroning karya sastrannyané.

Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring


pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-

131
tan ental.

Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental


sané sampun puput.

Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan


(afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking
kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna
tiron punika tiruan saking kruna lingga.

Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.

Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lin-


tangan sané madué ririgan sané pasti tur madué
arti.

Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun ka-


proses antuk reramon , sané dados anggén nyurat
aksara bali.

Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.

Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajero-


ning genah pasantian, mabebasan, miwah lomba.

Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara lege-


na mangda prasida kawacén sajangkepnyané.

Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangu-


tik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyurat-
nyané

Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara bali.


Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-

132
ten dados kaobah.

Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm,


sané kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mang-
da nénten goyah ri kala nyurat.

Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang


kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak ti-
osan.

Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané


kasatuayang antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua.
Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berba-
hasa bali, nganutin genah lan sapa sira sané pacang
nyarengin mabebaosan.

Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané


kanggén nyangkepin ental sané sampun puput
mangda becik macakep.

Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.

Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.

Tokoh carita : manusa utawi i beburon sané pinaka pragina (tokoh)


sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra olih
sang kawi
Usada : daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu
kedokteran tradisional).

Wariga : waging lontar indik pangaweruhan palelintangan


(astronomi) pinaka dasar nguruh déwasa hayu.

133

Anda mungkin juga menyukai