Anda di halaman 1dari 29

MAKALAHGEOGRAFI

"
MATERITENTANGPOSI
SISTRATEGI
SINDONESI
ASEBAGAIPOROS
MARI
TIM,FLORAFAUNADII
NDONESI
ADANDUNI
A,PENGELOLAAN
SUMBERDAYAALAM I
NDONESI
ASERTAKETAHANANPANGAN,
I
NDUSTRI
,DANENERGI
"

Unt
ukme
menuhini
laiMa
taPe
laj
ara
nGe
ogr
afi

Di
susunol
eh:

Si
skaAndr
iya
ni

Ke
las
:XlI
PS

Gur
uMa
taPe
laj
ara
n:

Moc
hama
dayye
ziva
nfa
tha
h

SMASNURULHI
DAYAH

J
l.Ra
yaCi
kupa-Pa
sar
kemi
s,Pa
sirGa
dung,Ke
c.Ci
kupa
,Ka
b.Ta
nge
rangPr
ov.
Ba
nte
n

0
KATAPENGANTAR

Se
gal
a puj
iba
gia
lla
hswtya
ng t
ela
h me
mbe
rike
muda
han da
lam
me
nye
les
aika
nma
kal
aht
epa
twa
ktu,t
anpar
ahma
tda
npe
rtol
onga
n-nyape
nul
is
t
ida
kaka
nma
mpume
nye
les
aika
nma
kal
ahi
nide
nga
nla
nca
r.t
ida
klupas
hal
awa
t
s
ert
asa
lamt
erc
ura
hka
nke
padana
bia
gungmuha
mma
dsa
wya
ngs
yaf
aat
nyaki
ta
na
nti
kanke
lak.

Pe
nul
isme
nguc
apka
nsyukurke
padaa
lla
hswta
tasl
impa
hanni
kma
t
s
eha
t-nya
,se
hingga ma
kal
ah"
MATERI TENTANG POSI
SI STRATEGI
S
I
NDONESI
ASEBAGAIPOROSMARI
TIM,FLORAFAUNADII
NDONESI
A
DAN DUNI
A,PENGELOLAAN SUMBER DAYA ALAM I
NDONESI
A
SERTA KETAHANAN PANGAN, I
NDUSTRI
, DAN ENERGI
" da
pat
di
sel
esa
ika
n.Ma
kal
ahi
nidi
sus
unguname
menuhini
laiMa
taPe
laj
ara
nGe
ogr
afi
.

Pe
nul
isme
nya
dar
ima
kal
ahi
nima
sih pe
rlu ba
nya
k pe
nye
mpur
naa
n
ke
padake
sal
aha
nda
nke
kur
anga
n,pe
nul
ist
erbukat
erha
dapkr
it
ikda
nsa
ran
pe
mba
caa
garma
kal
ahi
nida
patme
nja
dil
ebi
hba
ik.Apa
bil
ate
rda
patba
nya
k
ke
sal
aha
n pa
dama
kal
ahi
ni,ba
ikt
erka
itpe
nul
is
an ma
upun kont
en,pe
nul
is
me
mohonma
af.

De
miki
anya
ngpe
nul
isda
pats
ampa
ika
n.Akhi
rka
taSe
mogama
kal
ahya
ng
i
nid
apa
tbe
rma
nfa
at.

Ta
nge
rang,De
sembe
r2022

Pe
nul
is

1
DAFTARI
SI

KATAPENGANTAR.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 1

DAFTARI
SI.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 2

BABlPENDAHULUAN.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 4

1.
1La
tarBe
laka
ng.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 4

1.
2Rumus
anma
sal
ah.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 5

1.
3Tuj
uan
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 6

1.
4Ma
nfa
at.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 6

BABl
lISI
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 7

2.
1Pos
isis
tra
tegi
sIndone
sias
eba
gaipor
osMa
rit
im.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 7

A.Pe
nge
rti
anMa
rit
im.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 7

B.Le
takda
nka
rakt
eri
st
ikwi
laya
hIndone
sia
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 8

C.Pot
ens
iLa
utI
ndone
sia
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 9

2.
2Fl
orada
nFa
unadiI
ndone
siada
nDuni
a.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 10

A.Kl
asi
fi
kas
ifl
orada
nfa
una
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 10

B.Fa
ktorya
ngme
mpe
nga
ruhiPe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
sia

.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 11

C.Fa
ktor
-Fa
ktorPe
nye
babt
erj
adi
nyaKe
ane
kar
aga
manFl
oraDa
nFa
una

diDuni
a..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 12

2.
3Pe
nge
lol
aanSumbe
rda
yaa
lam.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 13

A.Sumbe
rda
yaa
lamda
nkl
asi
fi
kas
inya
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 13

B.Pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
lam.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 14

C.Pe
manf
aat
ans
umbe
rda
yaa
lamt
erba
ruka
n..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 15

2.
4Ke
taha
nanpa
nga
n,i
ndus
tri
,ene
rgi
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 16

A.ke
taha
nanpa
nga
n..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 16

B.Ke
taha
nani
ndus
tri
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 16

2
C.Ke
taha
nane
ner
gi.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 20

BABl
llPENUTUP.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.. 24

3.
1Ke
simpul
an.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 24

3.
2Sa
ran
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 25

DAFTARPUSTAKA.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
. 26

3
BAB1

PENDAHULUAN

1.
1La
tarBe
laka
ng

Geografimerupakanilmuy a
ngme mpela
jaritentangfe
nome na-
fenome naa la
m
danma nusiayangterj
adidipe rmukaanbumi .Pentingnyame mpe l
a j
ariil
muge ograf
i
me ngharuskans e
tia
por angma mpume mahamil ingkungans ekit
ar,fenomenaa la
m
dana k t
ivit
asma nusia
.Ba ga i
ma napunjugama nusiatidakpe rnahbi sadipisahkan
denganl ingkungana l
ams e kit
arnya.Ha linidibuk t
ikande ngans egalake butuhan
ma nusiaya ngs e
lal
ube rgantungke padaa l
am,khus usnyadalam ke butuhanhi dup
se
ha ri
-hari.

Halyangdemikianme ndor
ongseti
apma nusi
auntuksela
lumemanfa
a t
kanli
ngkungan
Alam danjugaha rusme les
tar
ikannya.Ke l
est
ari
ana l
amt i
dakpe r
nahluputda r
i
ca
mpur t a
ngan ma nusi
a yang be rt
anggung jawab, Unt
uk me les
tar
ika
n da n
me ma
nfaat
kanlingkungana l
amp erluadanyapembelaj
aranmengenaiapaapas a
ja
yangadadil
ingkungana l
amIndone s
iamaupundunia.

Pembel
a j
ara
nge ograf
ibe rfungsime ngembangkanke mampua nc a
lonwa rga
ma syar
akat
danwa rgane gar
aya nga kandatanguntukberpikirkri
ti
st e
rha dapma sa
lah
kehidupanyangt erja
didis ekit
a rnya,danme l
ati
hme rekaunt ukc epattanggap
te
rha da
pkondi s
ilingkunga ns er
take hidupandipermuka anbumipa daumumnya .
Geogr a
fidi
ajar
kanda ndi pel
ajar
is ecar
at e
rarahdanba i
k,da patme mbinaa nakdidik
berpiki
rinte
grati
funt ukdi ri
nyas endir
ida nunt u
kke penti
nganke hidupa
npa da
umumnya .De nganbe gitu,pendidikanda npe mbela
jarange ografida patdi
jadikan
sal
a hsat
usara
name manus i
akanma nus
ia.

Namuntidaksedi
kits
iswayangengganbela
jarda
nme ncar
ita
hudika
rena
kan
a
kse
spembelaj
ara
nt er
lalur
umit
.Ringkasa
na ta
umodulPe nunj
angdapa
tdij
adi
kan
s
eba
gaia
lata
lte
rnati
funtukmemper
muda hpros
espembel
aja
ran.

4
1.
2Rumus
anMa
sal
ah

Berda
sarkanpenj
elas
andia t
asmakadibua
tlahmakala
hme ngenaimat
eri
Geogr
afiuntukme menuhikebutu
hanparasi
swasebagaiba
hanrefe
rensi
,
pe
ndamping,ata
upe l
engkapuntukmendukungkegia
tanpembel
ajar
an.

Be
ber
apama
ter
ime
nge
naiGe
ogr
afiya
nga
kandi
baha
sant
aral
ain:

Posi
sis
tra
tegi
sIndones
iase
bagaipor
osMar
it
imDunia,Fl
oradanFa
unadiI
ndones
ia
danDunia
,Pengelol
aanSumberDayaAl
amIndone
sia
,Ketahana
nPanga
n,I
ndust
ri
,
danEner
gi.

Ada
punr
umus
anma
sal
ahSe
baga
ibe
rikut
:

1.Apaitustr
ate
gisIndones
iaseba
gaipor
osMa r
it
imDuni
a,Kar
akt
eri
st
ikWil
aya
h
Indone
sia,Apasaj
aHa l-
halla
inyangber
kai
tanDenga
nla
utdiI
ndones
ia?

2.Apasaj
aFlorada
nFa
unadiI
ndone
siada
nDuni
a,Da
nBa
gai
manada
era
h
Per
seba
rannya?

3.ApaPe
nge
rti
anSumbe
rDa
yaAl
am,s
ert
apot
ens
ida
nda
era
hPe
rse
bar
annya
.?

4.Apaya
ngdi maks
udKe
taha
nanPa
nga
nNa
siona
l,pe
nye
dia
anba
hani
ndus
triSe
rta
Ener
giDiIndone
sia
?

5
1.
3Tuj
uan

Ada
punt
ujua
npe
nel
it
ianSe
baga
iBe
rikut
:

1.Unt
ukMe
nje
las
kanya
ngdi
maks
uds
tra
tegi
sIndone
sias
eba
gaipor
osMa
rit
im
Duni
a,Ka
rakt
eri
st
ikWi
laya
hIndone
sia
,da
napas
ajaHa
l-ha
lla
inya
ngbe
rka
ita
n
De
nga
nla
utdiI
ndone
sia

2.Unt
ukMe
nge
tahuiFl
orada
nFa
unadiI
ndone
siada
nDuni
a,Da
nda
era
h
Pe
rse
bar
annya

3.Unt
ukMe
nje
las
kanPe
nge
rti
anSumbe
rDa
yaAl
am,s
ert
apot
ens
ida
nda
era
h
Pe
rse
bar
annya

4.Unt
ukMe
mbe
rit
ahuda
nme
nja
bar
kana
pai
tuKe
taha
nanPa
nga
nNa
siona
l,
pe
nye
dia
anba
hani
ndus
triSe
rtaEne
rgiDiI
ndone
sia

1.
4Ma
nfa
at

Ada
punMa
nfa
atpe
nel
it
ians
eba
gaiBe
rikut
:

1.Ha
silpe
nel
it
iani
nidi
har
apka
nda
patme
nja
diPe
nge
tahua
nda
nsa
ranpe
mbe
laj
ara
n
ba
giMur
idt
ent
angi
lmuGe
ogr
afi

2.Pe
nel
it
iani
nij
ugadi
har
apka
nda
patme
nja
diPe
nge
tahua
nTe
nta
ng

a
) Pos
isis
tra
tegi
sIndone
sias
eba
gaipor
osMa
rit
imDuni
a.

b) Fl
orada
nFa
unadiI
ndone
siada
nDuni
a.

c
) Pe
nge
lol
aanSumbe
rDa
yaAl
amI
ndone
sia
.

d) Ke
taha
nanPa
nga
n,I
ndus
tri
,da
nEne
rgi
.

6
BABl
l

I
SI

2.
1Pos
isis
tra
tegi
sIndone
sias
eba
gaipor
osMa
rit
im

A.Pe
ger
ti
anma
rit
im

Ka
tama
rit
imbe
ras
alda
riba
has
aIngge
risya
ituma
rit
ime
,ya
ngbe
rar
tina
viga
si,
ma
rit
imea
tauba
har
i.Da
rika
tai
nike
mudi
anl
ahi
ris
ti
lahma
rit
imepowe
rya
itune
gar
a
ma
rit
ima
taune
gar
asa
mude
ra.Ma
rit
im,da
lam Ka
musBe
sarBa
has
aIndone
sia
di
art
ika
nse
baga
ibe
rke
naa
n de
nga
nla
utbe
rhub
unga
n de
nga
n pe
laya
ran da
n
pe
rda
ganga
ndil
aut
.Da
lam ba
has
aIngge
ris
,ka
tama
rit
imeunt
ukme
nunj
ukka
nsi
fat
a
taukua
lit
asya
ngme
nya
taka
npe
ngua
saa
nte
rha
dapl
aut
.

1)
.Indone
sias
eba
gaipor
osMa
rit
im

I
ndone
siaa
dal
ahne
gar
ake
pul
aua
nde
nga
nlua
sla
uta
nme
lebi
hida
rat
an.Se
car
a
ge
ogr
afi
s,I
ndone
siat
erl
eta
kdia
nta
raduabe
nuad
anduas
amude
ra,da
nme
mil
iki
ke
kaya
ans
umbe
rda
ya a
lam ya
ng be
sar
.Se
baga
ine
gar
a ke
pul
aua
n,ha
rus
nya
I
ndone
siaj
ugadi
sebuts
eba
gaine
gar
ama
rit
im.Na
muns
aya
ngnya
,jul
uka
nIndone
sia
s
eba
gaine
gar
ama
rit
im di
panda
ngbe
lum t
epa
t.
¹Al
asa
nme
nda
sarme
nge
naiha
lini
di
kar
ena
kanpa
radi
gmape
mba
nguna
ndiI
ndone
sias
ela
mabe
ber
apade
kadei
nibi
as
da
rat
an.Aki
bat
nyake
timpa
nga
npe
mba
nguna
nant
arada
rat
anda
nla
uta
nbe
git
u
t
erl
iha
t.Ne
gar
ama
rit
ima
dal
ahn
ega
raya
ngme
manf
aat
kans
eca
raopt
ima
lwi
laya
h
l
aut
nyada
lamkont
ekspe
laya
rans
eca
raumum.

1
Ahlist
rategimari
ti
meAl fr
edThay erMahandanGeof f
reyTill
sebagaimanadi kut
ipolehSimel
aVictor
Muhamadmengat akanbahwahi nggasaati niI
ndonesiabelum menjadinegaramarit
im.Lebihdar
i i
tu,
statusIndonesi
abarulahsebatasnegarakepulauanberdasarkanKonv ensiHukum LautPBB(UNCLOS)
1982pada16Nov ember1994.Li hatsel
anjutny
adalam, “
Indonesi
aMenuj uPorosMar i
ti
m Duni
a”Info
SingkatHubunganInternasi
onal,Vol
.VI,No.21,(November2014).

7
B.Le
takDa
nka
rakt
eri
st
ikwi
laya
hIndone
sia

Le
takI
ndone
siadi
bagime
nja
dit
igaya
itul
eta
kas
tronomi
s,l
eta
kge
ogr
afi
sda
nle
tak
ge
ologi
s.

1)
.Le
taka
str
onomi
s

Le
taka
str
onomi
sIndone
siabe
radapa
dat
it
ik6oLi
nta
ngUt
ara(
LU)s
ampa
i11
oLi
nta
ngSe
lat
an(
LS)
.Ga
risBu
jurme
mbe
lahbumis
eca
rahor
izont
al,da
riba
ratke
t
imur
.Ga
risbuj
urdi
sebutj
ugade
nga
n ga
risme
redi
en ya
ng me
mba
tas
ile
tak
a
str
onomi
sIndone
siaa
nta
ra95obuj
urt
imur(
BT)–141obuj
urt
imur(
BT)
.

2)
.Le
takge
ogr
afi
s

Le
takge
ogr
afi
sada
lahl
et
aks
uat
uda
era
hdi
li
hatda
rike
nya
taa
nyadibumia
tau
pos
isida
era
hit
u pa
da bumidi
bandi
ngka
n de
nga
n pos
isida
era
hla
in.Le
tak
ge
ogr
afi
snyadi
tent
uka
nol
ehl
eta
kas
tronomi
sda
nle
takge
ologi
s.Se
car
age
ogr
afi
s,
I
ndone
siat
erl
et
akdia
nta
ra2s
amude
rabe
sarduni
a,ya
ituSa
mudr
aPa
sif
ikda
n
Sa
mud
raHi
ndi
a,dia
nta
ra2be
nuabe
sarya
ituBe
nuaAs
iada
nBe
nuaAus
tra
lia
,da
n
pa
dape
rte
mua
nduar
angka
ianpe
gununga
nnya
,ya
ituSi
rkum Pa
sif
ikda
nSi
rkum
Me
dit
era
nia
.

3)
.Le
takge
ologi
s

Le
takge
ologi
sIndone
siaya
ngbe
radadit
it
ikpe
rte
mua
nda
rit
igal
empe
ng
t
ekt
oni
kbe
sar
,ya
ituLe
mpe
ngI
ndo-
Aus
tra
lia
,Le
mpe
ngEur
asi
ada
nLe
mpe
ngPa
sif
ik.
Dida
era
hpe
rte
mua
nant
arl
empe
ngi
nime
nga
kiba
tka
nbe
bar
apada
era
hdiI
ndone
sia
r
awa
nte
rja
dige
mpabumi
.

Ka
rakt
eri
st
ikwi
laya
hIndone
sia

Ka
rakt
eri
st
ikwi
laya
hda
rat
andiI
ndone
siat
erdi
rida
ripe
gununga
n,gunung,
da
tar
ant
inggi
,da
tar
anr
enda
h,s
unga
ida
nda
nau.Se
dangka
nka
rakt
eri
st
ikwi
laya
h
pe
rai
randiI
ndone
siat
erdi
rida
ril
aut
,se
lat
,da
npa
nta
i.

8
C.Pot
ens
ila
utI
ndone
sia

Wi
la
yahI
ndone
siame
rupa
kanr
uma
hba
gir
ibua
nspe
sie
sla
ut.De
nga
nlua
s
wi
laya
hla
utnyaya
ngs
ede
miki
anbe
sar
,Indone
siaj
ugapunyape
rans
tra
tegi
sda
lam
l
alul
int
asma
rit
im gl
oba
l.I
ndone
siame
nye
dia
kant
igal
orongl
autya
ngdi
kena
l
s
eba
gaiAl
urLa
utKe
pul
aua
nIn
done
sia(
ALKI
)I,I
I,da
nII
I.Al
url
autke
pul
aua
n
I
ndone
siame
nghubungka
n2pe
rai
ranbe
basSa
mudr
aHi
ndi
ada
nSa
mudr
aPa
sif
ik:

a
)ALKII
:La
utCi
naSe
lat
an,Se
latKa
rima
ta,La
utJ
awa
,Se
latSunda
,

b)ALKII
I:La
utSul
awe
si,La
utFl
ore
s,Se
latLombok,

c
)Al
kiI
II:Sa
mudr
aAt
lat
ik,La
utMa
luku,La
utSe
ram,La
utBa
nda
,Se
latOmba
ida
n
l
autSa
wu.

Ol
ehka
renai
tuI
ndone
siame
mil
ikiba
nya
kspe
sie
sika
nla
ut,Pot
ens
ile
sta
ri
s
umbe
rda
yai
kanl
autdiI
ndone
siadi
per
kir
aka
nse
bes
ar12,
54j
utat
onpe
rta
hunya
ng
t
ers
eba
rdipe
rai
ranwi
laya
hIndone
siada
npe
rai
ranz
onae
konomie
ksl
usi
f(ZEE)
.

Lua
ste
rumbu ka
rang mi
li
kIn
done
siaya
ng s
uda
hte
rpe
taka
n me
nca
pai25.
000
ki
lome
terpe
rse
gi.Te
tapit
erumbuka
rangda
lamkondi
sis
anga
tba
ikha
nya5,
3pe
rse
n,
kondi
siba
ik27,
18pe
rse
n,c
ukupba
ik37,
25pe
rse
n,da
nkur
angba
ik30,
45pe
rse
n.

La
utI
ndone
siame
mil
ikis
eki
tar8.
500s
pes
iesi
kan,5
55s
pes
iesr
umputl
autda
n950
bi
otat
erumbuka
rang.Sumbe
rda
yai
kandil
autI
ndone
siame
liput
i37pe
rse
nda
ri
s
pes
iesi
kandiduni
a.Be
ber
apaj
eni
sika
ndiI
ndone
siame
mpunya
ini
laie
konomi
s
t
inggi
,se
per
tit
una
,uda
ng,l
obs
ter
,ika
nka
rang,be
rba
gaij
eni
sika
nhi
as,ke
rang,da
n
r
umputl
a .(
ut Sumbe
rke
kaya
anAl
amma
rit
imHa
yat
i)

Se
dangka
nSumbe
rke
kaya
ana
lam ma
rit
im non-
haya
tit
erma
sukpot
ens
iya
ng
t
ida
kda
patpul
ih(
Non-
Rene
wabl
eRe
sour
ces
)umumnyabe
rupaba
hanmi
ner
alda
n
t
amba
ng,s
epe
rtimi
nya
kbumi
,ga
sal
am,ba
uks
it
,ti
mah,bi
ji
hbe
si,pa
sirl
autda
n
ba
hant
amba
ngl
ainnya
.

9
2.
2Fl
orada
nFa
unadiI
ndo
nes
iada
nDuni
a

A.Kl
asi
fi
kas
ifl
orada
nfa
una

1)Pe
rse
bar
anFl
ora(
dun
iat
umbuha
n)diI
ndone
sia

Pe
rse
bar
anf
lor
adiduni
ada
patdi
li
hatda
rike
ber
ada
anbi
oma
nya
.Bi
omaa
dal
ah
s
uat
uwi
laya
hya
ngme
mil
ikikon
dis
ili
ngkunga
nda
nma
khl
ukhi
dupde
nga
nci
ri
-ci
ri
ya
ngha
mpi
rsa
ma(
mir
ip)
.be
rikuti
nibe
ber
apaj
eni
sBi
oma
:

a
.Hut
anhuj
ant
ropi
sTe
rda
patdida
era
hya
ngc
ura
hhuj
annyat
inggi
.Indone
sia
be
rikl
im t
ropi
s da
n di
la
lui ga
ris kha
tul
is
ti
wa s
ehi
ng- ga I
ndone
sia ba
nya
k
me
mpe
rol
ehs
ina
rma
taha
ris
epa
nja
ngt
ahun,c
ura
hhuj
ant
inggida
nte
mpe
rat
uruda
ra
t
inggi
.DiI
ndone
siahut
anhuj
ant
ropi
ste
rda
patd
iPul
auSuma
ter
a,Ka
lima
nta
n,
Sul
awe
sida
nPa
pua
.

b.Sa
banaTe
rda
patdida
era
hya
ngc
ura
hhuj
annyas
edi
kit
.Sa
banabe
rupapa
dang
r
umputya
ng di
sel
ingipe
pohona
n ya
ng be
rge
rombol
.Sa
banat
erda
patdiNus
a
Te
ngga
raBa
ratda
nNus
aTe
ngga
raTi
mur
.

c
.St
eppaAda
lahpa
dangr
umputya
ngs
anga
tlua
s.St
epat
erda
patdida
era
hya
ng
c
ura
hhuj
annyas
anga
tse
diki
tat
aur
enda
h.St
epat
erda
-da
patdiNus
aTe
ngga
raTi
mur
,
ba
ikunt
ukpe
ter
naka
n.

d.Hut
anBa
kaua
tauMa
ngr
oveAda
lahhut
anya
ngt
umbuhdipa
nta
iya
ngbe
rlumpur
.
Hut
anba
kauba
nya
kte
rda
patdipa
nta
iPa
pua
,Suma
ter
aba
gia
nti
mur
,Ka
lima
nta
n
Ba
ratda
nKa
lima
nta
nSe
lat
an.

2)Ti
pe-
ti
pef
auna

Ke
ane
kar
aga
manda
npe
rbe
daa
nfa
unadiI
ndone
siadi
penga
ruhiol
ehke
ada
an
a
lam,ge
raka
n he
wan da
nri
nta
nga
nal
am.Se
ment
arai
tu di
lans
irda
ribuku
Ke
ane
kar
aga
manFa
unadiI
ndon
esi
a(2008)ka
ryaEkt
oTi
ti
sPr
asongko,s
eca
raga
ris
be
sarf
aunadiI
ndone
siadi
beda
kanme
nja
dit
igat
ipea
tauke
lompok,ya
ituf
auna
As
iat
is
,fa
unape
ral
iha
n,da
nfa
unaAus
tra
lis
.

10
a
.Fa
unat
ipeAs
iat
isMe
nempa
tiba
gia
nba
ratI
ndone
sias
ampa
iSe
latMa
kas
arda
n
Se
latLombok.Dida
era
hinit
erda
patbe
rba
gaij
eni
she
wanme
nyus
uiya
ngbe
sar
s
epe
rtiga
jah,ha
rima
u,ba
dak,be
rua
ng,or
angut
an.

b.Fa
unat
ipeAus
tra
lisMe
nempa
tiba
gia
nti
murI
ndone
sia
,me
liput
iPa
puada
npul
au-
pul
aus
eki
tar
nya
.Dida
era
hinit
erda
patj
eni
she
wans
epe
rtika
nggur
u,bur
ungka
sua
ri,
c
endr
awa
sih,ka
kakt
ua.

c
.Fa
unaPe
ral
iha
nda
nas
liTe
rda
patdiba
gia
nte
nga
hIndone
sia
,me
liput
iSul
awe
si
da
nda
era
hNus
aTe
ngga
ra.Dida
era
hinit
erda
patj
eni
she
wans
epe
rtike
ra,kus
kus
,
ba
bir
usa
,anoada
nbur
ungma
leo.

B.Fa
ktorya
ngme
mpe
nga
ruhiPe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
sia

1)Fa
ktorPe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
sia

f
lor
ada
nfa
unadimukabumid
ipe
nga
ruhiol
eh3f
akt
orut
ama
,ya
itu:

1. Te
kana
n Popul
asi
,se
maki
n ba
nya
k /
ber
tamba
hnya popul
asia
kan
me
nye
babka
nke
but
uha
naka
npe
rse
dia
anba
hanma
kana
nme
nja
dis
ema
kins
uli
t
di
penuhis
ehi
nggame
nye
bab
kanmi
gra
si.

2.Pe
rsa
inga
n,ke
tida
kma
mpua
nfa
unada
lam be
rsa
ingda
lam me
mpe
rebut
kan
wi
laya
h ke
kua
saa
n da
n ba
han ma
kana
n ya
ng di
but
uhka
njugame
ndor
ong
t
erj
adi
nyami
gra
sikeda
era
hla
in

3.Pe
ruba
hanHa
bit
at,be
ruba
hnyal
ingkunga
nte
mpa
tti
ngga
lda
patme
nye
babka
n
ke
tida
kma
mpua
nda
lam be
rada
pta
sit
erha
dapp
eruba
hant
ers
ebutda
nme
nja
di
me
ras
ati
dakc
ocokunt
ukt
erusme
nempa
tida
era
has
al.

Se
car
aga
risbe
sarda
era
hpe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
siadi
bagime
nja
di
t
igawi
laya
hPe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
siaba
gia
nba
ratya
ngdi
sebut
de
nga
nda
era
has
iat
is
.Pe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
siaba
gia
nte
nga
hya
ng
di
sebutde
nga
nda
era
hor
ient
al.Pe
rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
siaba
gia
nti
mur
ya
ngd
ise
butde
nga
nda
era
haus
tra
li
ati
s.

11
C.Fa
ktor
-Fa
ktorPe
nye
babt
erj
adi
nyaKe
ane
kar
aga
manFl
oraDa
nFa
unadiDuni
a

1)Pe
nge
rti
anKe
ane
kar
aga
manHa
yat
iya
ngme
nca
kupf
lor
ada
nfa
una

Ke
ane
kar
aga
manha
yat
iad
ala
hva
ria
sike
hidupa
nya
ngdi
temuka
ndis
uat
u
t
empa
tdibumi
.Se
dangka
nme
nur
utSuda
rsono(
2005)
,ke
ane
kar
aga
manha
yat
i
a
dal
aha
dal
ahs
ega
la be
ntuk v
ari
asime
nge
naik
ete
rse
dia
anj
eni
sge
net
ic da
n
ke
ane
kar
aga
mane
kos
ist
em.

2)
.Fa
ktor
-Fa
ktorKe
ane
kar
aga
manf
lor
ada
nfa
una

Ke
ane
kar
aga
manj
ugada
patt
erj
adika
renabe
ber
apaf
akt
orbe
rikuta
dal
ahf
akt
or-
f
akt
orke
ane
kar
aga
mandiduni
a:

a
)Ikl
im,Fa
ktori
kli
mte
rma
sukdida
lamnyake
ada
ans
uhu,ke
lemba
banuda
rada
n
a
ngi
nsa
nga
tbe
sarpe
nga
ruhnyat
erha
dapke
hidupa
nse
tia
pma
hlukdiduni
a.

b)Ta
nah,
Tana
h ba
nya
k me
nga
ndung uns
ur-
uns
urki
mia ya
ng di
per
luka
n ba
gi
pe
rtumbuha
nfl
oradiduni
a.

c
)Ai
r,Ai
rme
mpunya
ipe
rana
nya
ngpe
nti
ngba
gipe
rtumbuha
ntumbuha
nka
rena
da
patme
lar
utka
nda
nme
mba
wama
kana
nya
ngdi
per
luka
nba
git
umbuha
nda
rida
lam
t
ana
h.Ada
nyaa
irt
erga
ntungda
ric
ura
hhuj
anda
ncur
ahhuj
ans
anga
tte
rga
ntungda
ri
i
kli
mdida
era
hya
ngbe
rsa
ngkut
an.

d)Ti
nggir
enda
hnyape
rmuka
anbumi
,Fa
ktorke
tinggi
anpe
rmuka
anbumiumumnya
di
li
hatda
rike
tinggi
annyada
ripe
rmuka
anl
aut(
ele
vas
i).

e
)Ma
nus
ia,he
wanda
ntumbuh-t
umbuha
n,Ma
nus
iama
mpume
nguba
hli
ngkunga
n
unt
ukme
menuhike
but
uha
nte
rte
ntu.

12
2.
3Pe
nge
lol
aanSumbe
rda
yaa
lam

A.Sumbe
rda
yaa
lamda
nkl
asi
fi
kas
inya

Sumbe
rDa
yaAl
am(
SDA)a
dal
ahSe
gal
ase
sua
tuya
nga
dadida
lama
lam da
n
da
patdi
manf
aat
kanunt
ukme
men
uhike
but
uha
nse
rtake
sej
aht
era
anma
nus
ia.Cont
oh
SDA:s
umbe
rda
yahut
an,s
umbe
rda
yal
aha
n,s
umbe
rda
yaa
ir,s
umbe
rda
yat
amba
ng
da
nmi
ner
al.

Unt
uks
ela
njut
nyaka
lia
naka
nle
biht
ahul
agime
nge
naikl
asi
fi
kas
isumbe
rda
ya
a
lam.Kl
asi
fi
kas
isumbe
rda
yaa
lamda
patdiba
gime
nja
di5,ya
itu:

1)Sumbe
rda
yaBe
rda
sar
kanma
ter
inya
,sumbe
rda
yaa
lamdi
gol
ongka
nme
nja
di
dua
,ya
ngdi
li
hatda
riba
handa
sarpe
mbe
ntukny
a,ya
ituSDAOr
gani
k(ha
yat
i)
,
da
nSDAAnor
gani
k(nonha
yat
i)
.Sumbe
rda
yaa
lamor
gani
kada
lahs
umbe
rda
ya
a
lamya
ngbe
ras
alda
rima
khl
ukhi
dup.SDAi
nibi
saj
ugadi
sebuts
eba
gais
umbe
r
da
yaa
lambi
oti
k

2)Sumbe
rda
yaa
lambe
rda
sar
kanl
oka
sinya
,di
bagime
nja
di2ya
itu:


Sumbe
rda
yaa
lamt
err
est
ri
al.a
dal
ahs
umbe
rda
yaa
lamya
ngt
erda
patdida
rat
an,
c
ont
ohnyat
ana
h,hut
anda
nba
hanga
lia
n.


Sumbe
rda
yaa
lama
kua
ti
k.a
dal
ahs
umbe
rda
yaa
lamya
ngt
erda
patdipe
rai
ran,
c
ont
ohnyai
kan,r
umpu
tla
utda
nene
rgige
lomba
ng.

3)Sumbe
rda
yaa
lambe
rda
sar
kanpe
mul
iha
n,d
iba
gime
nja
di2,ya
itu:

Sumbe
rda
yaa
lamya
ngda
patdi
per
bar
uhi(
rene
wabl
ere
sour
ces
)

s
umbe
rda
yaa
lam ya
ngda
patdi
kemba
lika
npe
rse
dia
nnyada
nda
patdi
per
bar
uhi
da
lam wa
ktuya
ngr
ela
tifmuda
hda
nbi
asadi
kemba
ngka
nme
lal
uibudida
ya.
Sumbe
rda
yaa
lami
nit
erdi
ria
tass
umbe
rda
yaa
lamha
yat
i,c
ont
ohnyape
rta
nia
n,
pe
rke
buna
n,ke
hut
ana
n,da
nsumbe
rda
yaa
lam he
wani
,cont
ohnyape
ter
naka
n
da
npe
rika
nan.

Sumbe
rda
yaa
lamya
ngt
ida
kda
patdi
per
bar
ui(
unr
ene
wabl
ere
sour
ces
)

Ada
lahs
umbe
rda
yaa
lam ya
ngt
ida
kda
patdi
pul
ihka
nsa
mas
eka
lidi
kar
ena
kan
pe
mbe
ntukka
nnyas
anga
tla
mba
tbi
ladi
bandi
ngka
nde
nga
numurma
nus
ias
ert
a

13
j
uml
ahs
umbe
rda
yaa
lami
nir
ela
tifs
tat
is
,Cont
ohnya
,ba
hanmi
ner
al,ba
tuba
ra,
mi
nya
kbumi
,ga
sal
am

4)Sumbe
rda
yaa
lambe
rda
sar
kans
ifa
tnya
,di
bag
ime
nja
di2ya
itu:

Sumbe
rda
yaa
lamf
isi
k

Ada
lahs
umbe
rda
yaa
lamy
angt
ers
edi
a,j
uml
ahnyame
li
mpa
hda
ndi
guna
kan
ol
ehs
elur
uhma
khl
ukhi
dup,
cont
ohnyat
ana
h,a
ir,uda
ra,s
ina
rma
taha
ri.

Sumbe
rda
yaa
lamha
yat
i

Da
lams
umbe
rda
yaa
lamj
ikat
el
ahha
bist
erpa
kaima
sihda
patdi
usa
haka
n
ke
mba
li,c
ont
ohnyahe
wanda
ntumbuh–t
umbuh
an

5)Sumbe
rda
yaa
lambe
rda
sar
kanl
oka
sinya
,di
bagime
nja
di2ya
itu:


Sumbe
rda
yaa
lamt
err
est
ri
al

a
dal
ahs
umbe
rda
yaa
lam ya
ngt
erda
patdida
rat
an,c
ont
ohnyat
ana
h,hut
anda
n
ba
hanga
lia
n


Sumbe
rda
yaa
lama
kua
ti
k

a
dal
ahs
umbe
rda
yaa
lamya
ngt
erda
patdipe
rai
ran,c
ont
ohnyai
kan,r
umputl
aut
da
nene
rgige
lomba
ng.

B.Pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
lam

I
ndone
siame
mil
ikis
umbe
rda
yaya
ngme
limpa
hte
tapij
ikaSDAt
ers
ebutt
ida
k
di
kel
olade
nga
nba
ikma
kaa
kanme
nja
dis
ebua
hke
rugi
anba
giba
ngs
aIndone
sia
.
Se
per
tiFT Fr
eepor
tIndone
sia
,FT Fr
eepor
tIndone
sias
endi
rime
rupa
kans
ebua
h
pe
rta
mba
nga
nema
ste
rbe
sarya
ngbe
radadiwi
laya
hMi
mika
,Pa
pua
,Indone
sia
.
Pe
rus
aha
an Fr
eepor
tya
ng me
lak
uka
n pe
namba
nga
n diI
ndone
si,PT Fr
a eepor
t
I
ndone
sia
,me
rupa
kana
fil
ias
ila
ngs
ungda
riFr
eepor
tya
ngbe
ras
alda
riAme
rika
Se
rika
t,ya
ituFr
eepor
t-
McMor
an.

Ba
nya
kPe
langga
ranya
ngdi
lak
uka
nFr
eepor
tsa
lahs
atunyame
nga
ngga
rpe
rja
nji
an
ya
ngt
ela
hdi
sepa
kat
i,Pe
rja
nji
anbe
rtul
is
kan10t
ahunpe
rta
ma,ya
itut
epa
tnyahi
ngga

14
t
ahun2
001,Fr
eepor
tsuda
hha
rusme
mbe
rika
nsa
hamnyakepe
mer
int
ahI
ndone
sia
s
ebe
sar10pe
rse
n.Se
dangka
ndit
ahun2011,Fr
eepor
tsuda
hha
rusme
lakuka
n
di
ves
tas
isa
ham kePe
mer
int
ahI
ndone
sias
ebe
sar51pe
rse
n.Me
ski
punpe
rja
nji
annya
s
epe
rtii
tu,di
ves
tas
isa
ham51pe
rse
nte
rse
butba
rut
erj
adidit
ahun2018i
ni.Be
rba
gai
da
mpa
k ne
gat
ifba
gil
ingkung
an ya
ng di
ti
mbul
kana
kiba
tpe
nge
lol
aan da
lam
pe
ngguna
kans
umbe
rda
ya a
lam ya
ng t
ida
k be
nar
,ma
ka a
kan me
ngor
banka
n
l
ingkunga
n,s
umbe
r-s
umbe
rda
ya a
lam l
ainnya ba
hka
n buka
n me
nse
jaht
era
kan
ma
sya
raka
tma
laha
kanme
rugi
kanma
sya
raka
tse
kit
arnya
.Se
har
usnyaj
ikaI
ndone
sia
bi
same
nge
lol
asumbe
rda
yaa
lamnyas
endi
ri
,ne
gar
aIndone
siaa
kanme
nja
dine
gar
a
ma
jus
ert
abi
same
nse
jaht
era
kanda
nme
makmur
kanr
akya
tnyas
eca
rar
ata
.

SDAI
ndone
siame
nca
kupke
kaya
ana
lam mul
aida
rida
rat
,la
ut,bumide
nga
n
a
nekaba
hant
amba
ng.Na
mun,s
aya
ngnyas
ampa
isa
ati
nis
elur
uhs
umbe
rda
ya
t
ers
ebutbe
lum s
epe
nuhnyat
ers
ent
uhol
eht
eknol
ogis
ehi
nggabe
lum bi
sadi
kel
ola
s
eca
rama
ksi
mal
.Te
tapiwa
laube
git
uIndone
siada
patme
nge
lol
aSDA me
skit
ida
k
s
ema
ksi
maldine
gar
ama
jus
epe
rtine
gar
a-ne
gar
adiuniEr
opa
,da
nbe
ber
apane
gar
a
diAs
iat
imur(
Jepa
ng,Chi
na,Kor
sel
,dl
l)
.Be
rikutbe
ber
apac
arame
nge
lol
aSDA
ya
ngd
apa
tdi
lakuka
n:

1)Ca
raMe
nge
lol
aSumb
erDa
yaAl
am

a
.unt
ukme
nja
gake
les
tar
ians
umbe
rda
yaa
lam.

b.Pe
nana
manke
mba
lihut
anya
nggundul
.

c
.Me
nja
gake
les
tar
ianl
ingkunga
n.

d.Me
mbua
tte
ras
eri
ngpa
dal
aha
nmi
ri
ng

e
.Me
nghe
matpe
ngguna
ans
umbe
rda
yaa
lam ya
ngt
ida
kda
patdi
per
bar
ui.Ha
l
i
nida
patdi
lakuka
nde
nga
nti
nda
kans
ede
rha
nas
epe
rtime
mat
ika
nli
st
ri
kbi
la
t
ida
kdi
guna
kan.

Se
lai
nbe
ber
apaupa
yadia
tas
,te
rda
patbe
ber
apac
arahi
dupr
ama
hal
am ya
ngda
pat
ki
tat
era
pka
nunt
ukme
nja
gas
umb
erda
yaa
lama
gart
eta
ple
sta
ris
epe
rtibe
rikut
:

a
.Me
nghe
matpe
ngguna
ank
ert
as.

15
b.Me
nghe
matpe
ngguna
ana
ir.

c
.Me
nghe
matpe
ngguna
ane
ner
gil
is
tri
k.

d.Me
nana
mta
nama
n.

e
.Me
nja
gake
ber
siha
nal
am.

C.Pe
manf
aat
ans
umbe
rda
yaa
lamt
erba
ruka
n

a
.Pe
manf
aat
anSumbe
rDa
yaAi
r

Pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
irme
nur
utUnda
ng-
Unda
ng Nomor17Ta
hun 2019
t
ent
angSumbe
rDa
yaAi
rada
lahupa
yame
renc
ana
kan,me
laks
ana
kan,me
mant
au,da
n
me
nge
val
uas
ipe
nye
lengga
raa
nkons
erva
sis
umbe
rda
yaa
ir,pe
nda
yaguna
ans
umbe
r
da
yaa
ir,da
npe
nge
nda
li
anda
yar
usa
kai
r.Pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
irdi
la
kuka
n
be
rda
sar
kana
sas
;

Ke
manf
aat
an umum, Ke
ter
jang
kaua
n, Ke
adi
la
n, Ke
sei
mba
nga
n, Ke
mandi
ri
an,
Ke
ari
fanl
oka
l,Wa
was
anl
ingkunga
n,Ke
les
tar
ian,Ke
ber
lanj
uta
n,Ke
ter
padua
nda
n
ke
ser
asi
an,Tr
ans
par
ans
ida
nakunt
abi
li
tas
.

Sumbe
r da
ya a
ir di
kel
olas
eca
ra me
nye
lur
uh,t
erpa
du,da
n be
rwa
was
an
l
ingkunga
nhi
dupde
nga
ntuj
uanunt
ukme
wuj
udka
nke
manf
aat
ans
umbe
rda
yaa
ir
ya
ngb
erke
lanj
uta
nunt
uks
ebe
sar
-be
sarke
makmur
anr
akya
t.Ke
bij
aka
npe
nge
lol
aan
s
umbe
rda
yaa
irme
nca
kupa
spe
kkons
erva
sis
umbe
rda
yaa
ir,pe
nda
yaguna
ans
umbe
r
da
yaa
ir,pe
nge
nda
lia
nda
yar
usa
kai
r,da
nsi
st
emi
nfor
mas
isumbe
rda
yaa
irya
ng
di
sus
unde
nga
nme
mpe
rha
tika
nkondi
siwi
laya
hma
sing-
mas
ing.Sumbe
rDa
yaa
ir
me
mpunya
ifungs
isos
ial
,li
ngkun
ganhi
dup,da
nekonomiya
ngdi
sel
engga
raka
nse
rta
di
wuj
udka
nse
car
ase
lar
as.Pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
irdi
das
arka
npa
dawi
laya
h
s
unga
ide
nga
nme
mpe
rha
tika
nke
ter
kai
ta
npe
ngguna
ana
irpe
rmuka
anda
nai
rta
nah
de
nga
nme
ngut
ama
kanpe
nda
yag
una
ana
irpe
rmuka
anSumbe
rda
yaa
irme
rupa
kan
s
ala
hsa
tus
umbe
rda
yaa
lam ya
ngme
mpunya
isi
fatme
nga
lirda
ndi
nami
sse
rta
be
rint
era
kside
nga
nsumbe
rda
yal
ains
ehi
nggame
mbe
ntuks
uat
usi
st
em.De
nga
n
de
miki
an,pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
ira
kanbe
rda
mpa
kpa
dakondi
sis
umbe
rda
ya
l
ai
nnyada
nse
bal
iknyaOl
ehka
renai
tu,a
garpe
nge
lol
aanbe
rba
gais
umbe
rda
ya

16
t
ers
ebutda
patme
ngha
sil
kanma
nfa
atba
gima
sya
raka
tse
car
aopt
ima
l,di
per
luka
n
s
uat
uac
uanpe
nge
lol
aant
erpa
dua
nta
rins
tans
ida
nant
arwi
laya
h,ya
itube
rupapol
a
pe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
ir.Ta
hapa
npe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
irme
liput
i:
• Pe
renc
ana
an Pe
nge
lol
aan s
umbe
r da
ya a
ir
•Pe
lak
sana
ankons
truks
ipr
asa
ranas
umbe
rda
yaa
irda
npe
laks
ana
annonkons
truks
i.
•Pe
lak
sana
anope
ras
ida
npe
mel
iha
raa
nsumbe
rda
yaa
ir. .
•Pe
mant
aua
nda
neva
lua
sipe
nge
lol
aans
umbe
rda
yaa
ir.

b.pe
manf
aat
ans
ina
rma
taha
ris
eba
gaie
ner
gi

Ma
taha
ria
dal
ahs
umbe
rene
rgiya
ngme
manc
arka
nene
rgis
anga
tbe
sar
nyake
pe
rmuka
anbumi
.Pe
rme
terpe
rse
gipe
rmuka
anbumime
ner
imahi
ngga1000wa
tt
pa
nasma
taha
ri.Se
kit
ar30% pa
nasma
taha
rit
ers
ebutdi
pant
ulka
n ke
mba
lil
uar
a
ngka
sa,da
nsi
sanyadi
ser
apol
eha
wan,l
aut
an,da
nda
rat
an.J
uml
ahe
ner
giya
ng
di
ser
apol
eha
tmos
fer
,la
uta
n,da
nda
rat
anbumis
eki
tar3.
850.
000e
ksa
joul
e(EJ
)pe
r
t
ahun.Unt
ukme
luki
ska
nbe
sar
nyapot
ens
iene
rgis
urya
,ene
rgis
uryaya
ngdi
te
rima
bumid
ala
m wa
ktus
atuj
ams
ajas
eta
rade
nga
njuml
ahe
ner
giya
ngdi
guna
kanduni
a
s
ela
mas
atut
ahunl
ebi
h.Be
rba
gais
umbe
rene
rgit
erba
ruka
nla
innya
,se
mis
ale
ner
gi
a
ngi
n,bi
ofue
l,a
ir,da
nbi
oma
ssa
,be
ras
alda
ripa
nasma
taha
ri.

Pe
manf
aat
anpot
ens
iene
rgima
taha
riha
nyada
patdi
la
kuka
npa
dawa
ktut
ert
ent
u
s
ajadima
nae
ner
gima
taha
riha
nyada
patdi
guna
kandis
aatc
era
hnyama
taha
ri.
Bi
asa
nyae
ner
gima
taha
ridi
guna
kans
eca
ral
angs
ungpa
das
aatma
taha
ric
era
hse
per
ti
pa
dape
mana
sai
r,pe
mana
suda
rada
npe
nge
ring.Ha
linime
nga
kiba
tka
nba
nya
k
e
ner
gima
taha
riya
ng t
ida
kte
rpa
kaipa
dawa
ktu ma
taha
ric
era
h,ma
kaha
lini
me
rupa
kans
uat
uke
rugi
andima
nae
ner
gima
taha
riya
ngt
ers
edi
ati
dakdi
guna
kan
s
eca
rae
fekt
if
.Ma
sal
ahpe
ngguna
ane
ner
gipa
dawa
ktuya
ngl
aina
dal
ahpe
rlunya
pe
nyi
mpa
nane
ner
git
ers
ebuts
ebe
lumdi
guna
kan.De
nga
nde
miki
andi
per
luka
nsua
tu
s
ist
em pe
nyi
mpa
nene
rgit
erma
lya
ngme
liput
ite
kni
k,ma
ter
ialda
nha
l-ha
lla
inya
ng
be
rhub
unga
nde
nga
npr
ose
spe
nyi
mpa
nane
ner
gi.

2.
4Ke
taha
nanpa
nga
n,i
ndus
tri
,ene
rgi
Ke
taha
nan pa
nga
n,ba
hani
ndus
tri
,se
rtae
ner
giba
ru da
nte
rba
ruka
nada
lah
be
ber
apakompone
npe
nti
ngpe
nunj
angke
langs
unga
nhi
dups
uat
uba
ngs
a.Ba
ngs
a

17
ya
ngbe
sara
dal
ahba
ngs
aya
ngbi
same
menuhike
taha
nanpa
nga
nwa
rga
nya
,ma
mpu
me
ngo
lahs
umbe
rda
yanyame
nja
diba
hani
ndus
tribe
rni
laij
ualt
inggi
,da
nma
mpu
me
nemuka
nse
rtame
manf
aat
kane
ner
giba
ruda
nte
rba
ruka
n.
Unda
ng-
unda
ngNo.
7Ta
hun199
6te
nta
ngPa
nga
n,me
nga
rti
kanke
taha
nanpa
nga
n
s
eba
gai:kondi
sit
erpe
nuhi
nyapa
nga
nba
gis
eti
apr
uma
hta
ngga
,ya
ngt
erc
ermi
nda
ri
t
ers
edi
anyapa
nga
nya
ngc
ukup,ba
ikj
uml
ahma
upunmut
unya
,ama
n,me
rat
a,da
n
t
erj
angka
u.
1.a
spe
kma
kro,ya
it
ute
rse
dia
nyapa
nga
nya
ngc
ukup
2.a
spe
kmi
kro,ya
itut
erpe
nuhi
nyake
but
uha
npa
nga
nse
tia
pruma
hta
nggaunt
uk
me
nja
lanihi
dupya
ngs
eha
tda
nak
tif

A.ke
taha
nanpa
nga
n
1)De
fini
sike
taha
nanpa
nga
n
Pa
nga
nada
lahs
ala
hsa
tuda
ri3ke
but
uha
npr
ime
rma
nus
ia(
dal
am ve
rsit
erba
ru,
ke
but
uha
npr
ime
rma
nus
iaa
da5)
.Pa
nga
nat
aupa
nga
nandi
but
uhka
nol
ehma
nus
ia
unt
ukme
nunj
angke
hidupa
nnya
,ka
renadida
lamba
hanpa
nga
nte
rse
butt
erda
patgi
zi
da
nmi
ner
alya
ngdi
but
uhka
nol
ehma
nus
iaunt
ukbe
rakt
ivi
tas
.
Ke
taha
nanpa
nga
nme
nca
kupba
nya
kas
pekda
nme
mil
ikide
fini
siya
ngl
uas
,se
hingga
s
eti
apor
angme
ncobame
mbua
tde
fini
si
nyas
endi
ris
esua
ide
nga
ntuj
uannya
.Se
car
a
umum ke
taha
nan pa
nga
nada
lah ke
mampua
n unt
uk me
ncukupipa
nga
n da
n
ke
ter
jami
nant
ia
pindi
viduunt
ukme
mpe
rol
ehpa
nga
n.Da
lam pe
laks
ana
annya
,di
I
ndone
sias
uda
hdi
aturda
lamUUPa
nga
nNo.
7ta
hun1996.

2)Kompone
nke
taha
nanpa
nga
n
Be
rda
sar
kande
fini
sike
taha
nanpa
nga
nda
riFAO(
1996)da
nUURINo.7t
ahun
1996,a
da4kompone
nya
ngha
rusdi
penuhiunt
ukme
nca
paikondi
sike
taha
nan
pa
nga
nya
itu:1)Ke
cukupa
nke
ter
sedi
aanpa
nga
n;2)St
abi
li
taske
ter
sedi
aanpa
nga
n
t
anpaf
lukt
uas
ida
rimus
im kemus
ima
tauda
rit
ahu
nket
ahun;3)Aks
esi
bil
it
asda
n
ke
ter
jangka
uant
erha
dappa
nga
n;4)kua
lit
aske
ama
nanpa
nga
n.

3)Fa
ktorpe
ngha
mba
tke
taha
nanpa
nga
n
Dr
.Idha Wi
di Ar
sant
i, S.
P.,
M.P.
, Ke
pal
a Pus
at Pe
ndi
dika
n Pe
rta
nia
n
Ke
ment
eri
anPe
rta
nia
nRe
publ
ikI
ndone
siame
nye
but
kanbe
ber
apaha
lya
ngme
nja
di
t
ant
ang
anke
taha
nanpa
nga
nda
ngi
zime
liput
i1)s
ara
nada
npr
asa
ranape
rta
nia
n,(
2)

18
s
kal
aus
ahat
anike
cilda
nkonve
rsil
aha
n,(
3)a
danyada
mpa
kpe
ruba
hani
kli
m,(
4)
a
kse
spa
nga
nya
ngt
ida
kme
rat
a,(
5)f
oodl
ossa
ndwa
steya
ngt
inggi
,(6)r
ege
nar
asi
pe
tanil
amba
tda
n(7)t
ant
anga
ndii
nova
sida
ndi
semi
nas
ite
knol
ogi
.

4)Pot
ens
i
a
.Sumbe
rba
hanpa
nga
nna
bat
i
Pa
di,J
agung,Ke
del
ai,Ka
cangt
ana
hda
nla
innya
b.Sumbe
rBa
hanpa
nga
nhe
wani
•Pe
ter
naka
n
•Pe
rika
nanda
nla
in-
lai
n

B.Ke
taha
nani
ndus
tri
Ba
hanI
ndus
tria
dal
ahba
hanme
nta
h,ba
hanba
ku,a
tauba
rangs
ete
nga
hja
diya
ng
di
ola
hunt
ukme
nja
diba
hanya
ngme
mil
ikini
la
ijua
lya
ngt
inggi
.Da
lam UU No.
5
Ta
hun1984,i
ndus
tridi
def
ini
si
kans
eba
gaike
gia
tane
konomiya
ngme
ngol
ahba
han
me
nta
h,ba
hanba
ku,ba
rangs
ete
nga
hja
dida
n/a
tauba
rangj
adime
nja
diba
rang
de
nga
nni
laiya
ngl
ebi
hti
nggi
.
da
lampe
mba
gia
nnyaba
hani
ndu
str
ibi
sadi
beda
kanme
nja
dibe
ber
apaj
eni
s,ya
it
u:

i
.ba
hanme
nta
h
Ba
hanya
ngdi
ambi
lla
ngs
ungda
ria
lama
tauya
ngdi
per
ole
hda
rius
ahama
nus
iaunt
uk
me
menuhike
but
uha
nindus
tri
.ko
modi
ta
sba
hanme
nta
hinipa
daumumnyat
ida
kbi
sa
l
angs
ungdi
ola
hol
ehma
sya
rak
atka
renaha
nyab
isadi
ola
hindus
tribe
sarya
ng
me
mil
ikif
asi
li
ta
skhus
us.Di
ant
ara
nyas
epe
rtige
tahka
ret
,ke
lapas
awi
t,bi
ji
hbe
sidl
l.

i
i.Ba
hanba
ku
Ba
hanme
nta
hya
ngt
ela
hdi
ola
hse
car
ari
nga
n,bi
asa
nyama
sihj
auhda
riba
rang
j
adi
/un
tukme
muda
hka
npr
ose
s.Cont
ohda
riba
hanba
kuya
knis
epe
rtika
pasunt
uk
pr
oduks
ite
kst
il
,gul
aunt
ukba
hanba
kuma
kana
nat
auke
del
aiba
hanba
kui
ndus
tri
ke
cap,t
ahu,da
nte
mpe

i
ii
.Ba
rangs
ete
nga
hja
di
t
erma
sukba
rangya
ngs
uda
hba
nya
kbi
sadi
ola
hla
ngs
ungol
ehma
sya
raka
t.Ba
han
s
ete
nga
hja
dime
rupa
kanba
rangy
angs
uda
hme
nga
lamipr
ose
sindus
tril
ebi
hla
njut

19
da
nha
mpi
rme
nde
kat
iba
rangj
adi
.Cont
ohnyaka
inya
ngba
nya
kdi
jua
l,unt
uk
ke
mudi
andi
jadi
kanpa
kai
ana
taut
ir
aidir
uma
h.

1)Pe
rbe
daa
nba
hanba
kuda
nba
hanme
nta
h
Ba
hanme
nta
h:Se
bua
hba
handa
sarya
ngbe
ras
alda
ribe
rba
gait
empa
t,ya
ng
ba
hani
tudi
guna
kanunt
ukdi
ola
hde
nga
npr
ose
ste
rte
ntukeda
lam be
ntukl
ainya
ng
be
rbe
dawuj
udda
ribe
ntuka
sli
nya
,Cont
oh:bi
jipe
rak.
Se
dang
kan
Ba
hanba
ku:ba
hanme
nta
hya
ngme
nja
dida
sarpe
mbua
tans
uat
upr
odukya
ng
ba
hani
tudi
ola
hme
lal
uipr
ose
ste
rte
ntuunt
ukdi
jadi
kanwuj
udya
ngl
ain,Cont
oh
pe
rakda
nkompor
.

2)Fa
ktorya
ngMe
menga
ruhiKe
ter
sedi
aanBa
hanBa
ku
a
.Ha
rgaPe
rse
dia
anBa
hanBa
ku,b.Mode
lPe
rse
dia
anBa
hanBa
ku,c
.Pe
rki
raa
n
Da
lamMe
ngguna
kanBa
hanBa
ku,d.Pe
ngguna
anBa
hanBa
kuSe
car
aRe
alTi
me,e
.
Ke
bij
aka
nPe
mbe
li
anDa
riBa
hanBa
ku,f
.Wa
ktuTungguDa
riPe
mes
ana
nBa
han
Ba
ku,g.Buf
ferSt
ock.

3)Pot
ens
i
Be
ber
apac
ont
ohba
hans
ete
nga
hja
di
•Be
nan
gya
nga
kandiol
ahme
nja
dika
in
•Ka
inya
nga
kandiol
ahme
nja
diPa
kai
an

Be
ber
apac
ont
ohba
hanj
adidi
ant
ara
nya
:
•ke
nda
raa
nbe
rmot
ors
epe
rtimob
il,s
epe
damot
or.
•Ma
kana
nke
mas
an
•Pa
kai
ans
epe
rtiba
ju,c
ela
nas
wea
ter
,ja
ket
,dl
l.

C.Ke
taha
nane
ner
gi
Ene
rgiBa
ruda
nTe
rba
ruka
n,Se
per
tiya
ngki
take
tahui
,ke
banya
kanme
sin,ba
ik
unt
uki
ndus
tria
tauke
gia
tanl
ainma
sihdi
ger
akka
nol
eht
ena
gaf
osi
l.Mi
nya
kbumi
da
nba
tuba
rama
sihme
nja
die
ner
giut
amada
lam me
ngge
rakka
nme
sin.Te
tapi
di
sada
ria
taut
ida
k,mi
nya
kbumida
nba
tuba
raa
dal
ah2s
umbe
rene
rgiya
ngna
nti
nya
a
kanh
abi
s.s
ela
ini
tuke
duakompone
nte
rse
butha
nyabi
sat
erbe
ntukda
lamj
angka

20
wa
ktuya
ngl
ama
,pul
uha
n,a
taur
atus
anj
utat
ahun.

1)De
fini
sie
ner
giba
ruda
nene
rgit
erba
ruka
n
En
ergiba
rua
dal
ahs
umbe
rene
rgiba
ruya
ngdi
ja
dika
nse
baga
ial
ter
nat
ifs
umbe
r
e
ner
giut
amade
nga
nfungs
iya
ngs
ama
.
Ene
rgit
erba
ruka
nada
lahe
ner
giya
ngbe
ras
alda
ri"
pros
esa
lam ya
ngbe
rke
lanj
uta
n"
s
epe
rtit
ena
gas
urya
,te
nagaa
ngi
n,a
rusa
irpr
ose
sbi
ologi
,da
napa
nsbumi
.

2)Pe
rbe
daa
nene
rgiba
ruda
nene
rgit
erba
ruka
n
En
ergiba
rua
dal
ahj
eni
s-j
eni
sene
rgiya
ng pa
da s
aati
nibe
lum pe
rna
h
di
per
guna
kans
eca
rama
ssa
lol
ehma
nus
iada
nma
sihda
lam pe
nge
mba
nga
n.Cont
oh,
e
ner
giba
rua
dal
ahpe
manf
aat
ans
els
uryaunt
ukme
nya
laka
nla
mpul
alul
int
as.
Se
ment
arai
tu,e
ner
git
erba
ruka
nada
lahe
ner
giya
ngke
ter
sedi
aans
umbe
rnyabi
sa
di
pul
ihka
nde
nga
nce
pats
ete
lahs
umbe
rit
udi
guna
kana
taudi
habi
ska
nse
car
aal
ami
.

3)Fa
ktorpe
ngha
mba
tda
nta
nta
nga
nke
taha
nane
ner
gi
I
ndone
siat
ida
kbe
rsun
gguh-
sungguhme
nge
mba
ngka
nEBT a
dal
ahf
akt
orl
ain
ya
ngme
nye
babka
nke
rent
ana
nke
taha
nane
ner
gina
siona
l.I
ndone
siaa
dal
ahNe
gar
a
ya
ngk
ayaa
kans
umbe
r-s
umbe
rEBTna
muns
aya
ngnyas
ela
mai
nipe
nge
mba
nga
n
EBTt
erke
sans
por
adi
kda
nte
rga
ntungke
padake
pent
inga
npol
it
iks
esa
at.Ma
naj
eme
n
ya
ngbur
ukda
nKKN j
ugat
uru
tme
mpe
rpa
rahpe
nge
mba
nga
nEBTdiI
ndone
sia
.
Da
patdi
si
mpul
kanFa
ktorpe
ngha
mba
tda
nta
nta
nga
nke
taha
nane
ner
giya
itu:

Ta
nta
nga
n
• Bi
aya pr
oduks
iene
rgit
erb
aruka
nre
lat
ifl
ebi
hti
nggidi
bandi
ngka
nene
rgi
konve
nsi
ona
l
•i
nve
sta
sihul
uda
nhi
li
runt
ukt
eknol
ogiEBTma
sihbe
lumba
nya
kdi
lakuka
n
•Se
baga
ite
knol
ogiEBTma
sihi
mpor
•Se
bagi
anbe
sars
umbe
rda
yake
cilda
nte
rse
bar
Pe
ngha
mba
t
•Pe
rat
ura
nda
npe
runda
nga
nya
ngt
erka
itbe
lums
inkr
on.
•Kua
nti
ta
sma
upunKua
lit
asSDM dibi
dangEBTma
siht
erba
tas
.
•Pe
ner
imas
eba
gia
nbe
sarma
sya
raka
taka
nEBTma
sihr
ela
tifr
enda
h.

21
4)Pe
nge
rti
anEBTda
nje
nis
nya
Me
nur
utde
fini
sipe
mer
int
ah,EBTa
dal
ahga
bunga
nda
rie
ner
giba
ru(
EB)da
n
j
ugae
ner
git
erba
ruka
n(ET)
Be
ber
apaj
eni
scont
ohs
umbe
rEBTya
itubi
ofue
l,bi
oma
ssa
,pa
nasbumi
,pe
mba
ngki
t
l
is
tri
kte
nagapa
nasbumi
,pe
mba
ngki
tli
st
ri
kte
nagaba
yua
taua
ngi
n,e
ner
gyma
taha
ri,
da
npa
sangs
urutge
lomba
ngl
aut
.

5)Pe
mba
ngki
tli
st
ri
k
Pe
mba
ngki
tli
st
ri
kme
rupa
kans
ala
hsa
tuj
eni
ssumbe
rEBT.Pe
mba
ngki
tli
st
ri
k
da
patdi
def
ini
si
kans
eba
gais
uat
ual
atya
ngda
patme
mba
ngki
tka
nda
nme
mpr
oduks
i
t
ega
nga
nli
st
ri
kde
nga
nca
rame
nguba
hsua
tue
ner
gime
nja
die
ner
gil
is
tri
k.

J
eni
s-j
eni
spe
mba
ngki
tli
st
ri
kte
naga
a
.PLTP( )t
PANASBUMI i
dakt
erba
ruka
n,r
ama
hli
ngkunga
n
Pa
nasbumia
tau ge
othe
rma
lme
rupa
kane
ner
gipa
nasya
ng t
ers
impa
n di
dal
am
pe
rmuka
anbumii
st
il
ahge
othe
rma
ldi
ambi
lda
riba
has nige
aYuna obe
rar
tibumida
n
t
her
mebe
rar
tipa
nas
,Ene
rgii
nib
anya
kdi
manf
aat
kanunt
ukme
mpr
oduks
ili
st
rida
n
me
ngh
anga
tka
nba
nguna
n.

TENAGASURYA)Te
b.PLTS( rba
ruka
n,r
ama
hli
ngkunga
n
Me
rupa
kane
ner
giya
ngdi
kumpul
kans
eca
ral
angs
ungda
ric
aha
yama
taha
ripot
ens
idi
I
ndone
siac
ukupba
nya
k,ka
renat
erl
et
akdiga
riskha
tul
is
ti
wa.Be
ber
apada
era
h
I
ndone
siat
ela
hme
ngope
ras
ika
nte
knol
ogipa
nelSu
ryaunt
ukme
ngha
sil
kanl
is
tri
k,
na
munma
siht
erbi
langke
cil
.

c
.PLTB(
TENAGAANGI
N/BAYU)Te
rba
ruka
n,r
ama
hli
ngkunga
n
Ene
rgia
ngi
nme
rupa
kanbe
ntuky
angj
auhbe
rke
lanj
uta
nbe
basde
nga
npol
usie
ner
gi.
Pe
manf
aat
ana
ngi
ninime
mangs
anga
tdi
sar
anka
nka
renaj
uml
ahnyat
ida
kte
rba
tas
da
njugame
limpa
h.

d.PLTA( R)Te
TENAGAAI rba
ruka
n,r
ama
hli
ngkunga
n
Te
nagaa
ira
dal
ahe
ner
giya
ngdi
per
ole
hda
ria
irya
ngme
nga
lir
.Pa
dada
sar
nyaa
irdi
s
elur
uhpe
rmuka
anBumii
nibe
rge
rak(
menga
lir
).Bi
asa
nyadi
dapa
tda
ris
unga
iya
ng
di
bendung.Pa
daba
gia
nba
wahda
mte
rse
butt
erda
patl
uba
ng-
luba
ngs
alur
ana
ir.pa
da

22
l
uba
ng-
luba
ngt
ers
ebutt
erda
patt
urbi
nya
ngbe
rfungs
ime
nguba
hene
rgiki
net
ikda
ri
ge
raka
nai
rme
nja
die
ner
gime
kan
ikya
ngda
patme
ngge
rakka
nge
ner
atorl
is
tri
k

e
.BI ENERGISAMPAH)Te
OMASSA( rba
ruka
n,t
ida
kra
mahl
ingkunga
n
Sa
mpa
hya
ngba
nya
kda
patdi
mini
mal
is
irde
nga
nme
nguba
hnyame
nja
die
ner
gi
a
lte
rna
tif
.De
nga
nit
u,s
ampa
hbi
same
ngha
sil
kanl
is
tri
k.Pe
manf
aat
annyapundi
kena
l
de
nga
nPLTSa(
Pemba
ngki
tLi
st
ri
kTe
nagaSa
mpa
h)Ene
rgibi
oma
ssaa
dal
ahe
ner
gi
ya
ngd
iha
sil
kanda
rime
mba
karka
yu,s
ampa
h,da
nsi
sa-
sis
ama
khl
ukhi
dup.

f UAP)BATUBARATi
.PLTU( dakt
erba
ruka
n,t
ida
kra
mahl
ingkunga
n
Ba
tuba
rua
dal
ahba
tua
nse
dime
nya
ngda
patt
erba
kar
,te
rbe
ntukda
rie
nda
panor
gani
k,
ut
ama
nyaa
dal
ahs
isa
-si
sat
umbuha
nda
nte
rbe
ntukme
lal
uipr
ose
spe
mba
tuba
raa
n.
Ba
tuba
rat
erma
suke
ner
gif
osi
lya
ngj
uml
ahnyat
erb
ata
sda
nunt
ukme
mpe
rba
rui
nya
but
uhwa
ktuj
uta
ant
ahun.

GASALAM)Ti
g.PLTG( dakt
erbuka
n,t
ida
kra
mahl
ingkunga
n
Ga
sal
ama
dal
ahba
hanba
karf
osi
lte
rbe
ntukda
riga
s.Ga
sal
amt
erkumpuldiba
wah
t
ana
hde
nga
nbe
rba
gaima
camk
ompos
isiya
ngt
erda
patda
lam ka
ndunga
nmi
nym
bumi
.Hda
lamj
ugada
patt
erkumpulpa
dat
amba
ngba
tuba
rada
nla
dangga
sbumi
.

h.PLTN( R)Ti
NUKLI dakt
erba
ruka
n,r
ama
hli
ngkunga
n
Ene
rgiNukl
irme
rupa
kane
ner
giha
silda
ris
ebua
hpr
ose
ski
miaya
ngdi
kena
lde
nga
n
r
eaks
ifi
sida
nre
aks
ifus
ipa
das
ebua
hint
iat
om.Suda
hbe
rpul
uht
ahunma
nus
ia
me
manf
aat
kanpot
ens
iya
ngdi
has
il
kanda
rir
eaks
ifi
si(
pembe
laha
n)i
ntiur
ani
umda
n
pl
utoni
um.

23
BABl
ll
PENUTUP
3.
1Ke
simpul
an
Da
ripe
mba
has
andia
tasda
patdi
tar
ikbe
ber
apake
simpul
anda
rima
sing-
mas
ing
poi
npe
mba
has
anba
hwa
:
1.Ne
gar
aki
tas
anga
tka
yada
rida
lam ma
upunl
uars
eba
gaiwa
rgane
gar
ayg
ba
ik ki
ta ha
rusbi
sa me
manf
aat
kannya s
eba
ik mungki
naga
rki
tat
ida
k
ke
habi
sanda
nma
mpume
ningka
tka
nekonomiba
gima
sya
raka
tda
nle
takki
ta
ygs
tra
tegi
sme
mbua
tki
tame
mil
ikike
subur
ant
ana
hygba
ikunt
ukbe
rcoc
ok
t
ana
mda
njuga
.
2.
.Ke
raga
manf
aunal
ang
kaI
ndone
siaya
ngbe
rha
rgakur
angdi
sada
riol
eh
ma
sya
raka
tIndone
sia
.De
nga
nada
nyaMa
kal
ahi
ni,di
har
apka
npe
mba
cada
pat
l
ebi
hme
nge
nalt
ent
angke
ane
kar
aga
manf
aun
ala
ngkaya
nga
dadiI
ndone
sia
.
Se
lai
nit
ujuga
,di
har
apka
nmur
idda
patme
nge
nalda
ntur
utme
les
tar
ika
nfa
una
l
angkaI
ndone
siaya
ngha
mpi
rpuna
h
3. Da
lam ha
lini
, Pe
mer
int
ah ha
rus me
manf
aat
kans
eba
ik mungki
n
s
umbe
rda
yaa
lam diNe
ger
iiniya
ngs
esungguhnyas
anga
tme
limpa
h.Ha
rus
a
das
tra
tegiba
ruda
lam me
manf
aat
kans
umbe
rda
yai
tu.Da
nki
niSuda
h
s
aat
nya
,Ja
nga
nma
udi
jaj
ahol
ehba
ngs
ala
in.ha
rusa
daya
ngme
naungi
pe
nge
lol
aanSDM ol
ehpe
mer
int
ahmi
sal
nyaha
nyaBUMNya
ngbe
rhubunga
n
de
nga
nhut
ans
ajaya
ngme
nge
lol
ahut
an-
hut
angya
nga
dadine
ger
iini
.
De
miki
anj
ugade
nga
nsumbe
rda
yal
ainya
.
4.Unt
ukme
nci
pta
kanke
sta
bil
ane
konomin
ega
rape
rlua
danyake
sel
ara
san
a
nta
rake
taha
nanpa
nga
n,i
ndus
trida
njugae
ner
gika
renake
tigaha
lte
rma
suk
be
rke
sina
mbunga
n.Pa
nga
nse
baga
ike
but
uha
nda
sarut
amaba
gima
nus
ia,
Ba
hanba
kua
dal
ahba
hanme
nta
h,ba
rangs
ete
nga
hja
diya
ngda
patdi
ola
h
me
nja
diba
rangs
ete
nga
hja
dia
tauba
rangj
adide
nga
nni
laie
konomiya
ngl
ebi
h
t
inggi
.Ba
hanba
kume
nja
diba
hanut
amaya
ngdi
guna
kanda
lam pe
mbua
tan
pr
oduk.Ene
rgit
erba
ruka
nada
lahs
emuabe
ntuke
ner
giya
ngbe
rpot
ens
iunt
uk
me
ngga
nti
kane
ner
gikonve
nsi
ona
lse
rtame
nghi
nda
rike
rus
aka
nli
ngkunga
n.

24
3.
2Sa
ran
Sa
ranya
ngda
patdi
sampa
ika
nPe
nul
isSe
tel
ahme
nyus
unma
kal
aht
erka
it
ma
ter
ige
ogr
afia
dal
ahs
eba
gaibe
rikut
:
1.Ba
giPe
mba
ca
a
.di
har
apka
npa
rape
mba
cada
patme
nda
pat
kanwa
was
ant
amba
hanme
nge
nai
f
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
siada
nDuni
a,ke
taha
nanpa
nga
n,i
ndus
tri
,ene
rgi
,
pe
nge
lol
aanSDM Pos
isis
tra
tegi
sIndone
sias
eba
gaipor
osMa
rit
im.
b.Diha
rapka
njugapa
rape
mba
cada
patMe
les
tar
ika
nse
rtame
nja
gaf
lor
ada
n
f
aunaya
nga
dadi
seki
tarki
ta
.
2.Ba
gipe
mer
int
ah
a
.Pe
rludi
ber
ika
npe
nyul
uha
n-pe
nyul
uha
nba
gima
sya
raka
tte
nta
ng
ke
taha
nanpa
nga
nka
ita
nnyade
nga
nkons
ums
iubika
yus
eba
gai
t
ana
manl
oka
lya
ngda
patme
ngga
nti
kankons
ums
ibe
rasdi
ma
sya
raka
tunt
ukme
ngur
angike
ter
gant
unga
nya
ngt
inggipa
da
be
ras
.
b.Pe
rludi
la
kuka
nke
rja
samaya
ngba
ika
nta
rape
mer
int
aht
erka
it,
khus
usnyadi
nast
ana
manpa
nga
nda
nhol
ti
kul
tur
ada
lamha
l
pe
ngol
aha
npr
odukha
silt
ana
manubika
yuka
it
annyade
nga
n
ke
taha
nanpa
nga
n.
c
.Pe
mer
int
ahha
rusme
manf
aat
kans
eba
ikmungki
nsumbe
rda
yaa
lam diNe
ger
i
i
niya
ng s
esungguhnya s
anga
tme
li
mpa
h.Ha
rusa
da s
tra
tegiba
ru da
lam
me
manf
aat
kans
umbe
rda
yai
tu.Da
nki
niSuda
hsa
atnya
.
d.Pe
mer
int
ahpe
rlul
ebi
hpe
kat
erha
dapke
les
tar
ianda
npe
mel
iha
raa
nhe
wanda
n
t
umbuha
nda
nbe
radadiI
ndone
sia
.

25
DAFTARPUSTAKA

Fa
del
,ddk.( .Pe
2019) rse
bar
anf
lor
ada
nfa
unadiI
ndone
sia
.(Ma
kal
ah,SMANe
ger
i
22Ma
kas
sar
,2019/
2020)
.Di
aks
esda
ri
ht
tps
:/
/www.
aca
demi
a.
edu/
40448839/
Maka
lah_FLORA_DAN_FAUNA
br
ainl
y.c
o.i
d.(
2020,05Nove
mbe
r).Apas
impul
anda
rit
eks
"Pot
ens
iIndone
sia
Se
baga
iNe
gar
aMa
rit
im"
?​
.Di
aks
espa
da03De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/br
ainl
y.c
o.i
d/t
uga
s/3
5406488
Robogur
u-Rua
nggur
u.(
2022,10J
uni
).J
ela
ska
nti
gac
ont
ohba
hani
ndus
trida
n
be
ntukpe
manf
aat
annya
!.Di
aks
espa
da05De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/r
obogur
u.r
uanggur
u.c
om/
for
um/
jel
aska
n-t
iga
-cont
oh-
baha
n-i
ndus
tri
-
da
n-be
ntuk-
pema
nfa
ata
nny
a-_FRM-
4O58APTU
De
sti
ana
,N.(
2022,12Agus
tus
).Ba
hanBa
kuda
lamI
ndus
tri
:Pe
nge
rti
an,J
eni
s,da
n
Cont
ohnya
.Di
aks
espa
da05De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/ma
joo.
id/
sol
usi
/de
tai
l/
baha
n-ba
ku-
ada
lah
umy.
ac.
id.(
2022,25Ma
ret
).Ke
taha
nanPa
nga
nda
nPe
rta
nia
nKe
ber
lanj
uta
nHa
rus
J
adiPe
rha
ti
anKhus
usba
giAka
demi
sida
nPe
mer
int
ah.Di
aks
espa
da04
De
sembe
r2022,da
riht
tps
:/
/www.
umy.
ac.
id/
ket
aha
nan-
panga
n-da
n-pe
rta
nia
n-
ke
ber
lanj
uta
n-ha
rus
-ja
di-
per
hat
ia
n-khus
us-
bagi
-aka
demi
si
-da
pe
mer
int
ah#:
~:t
ext
=Idha
%20j
uga
%20me
nye
but
kan%20be
ber
apa
%20
ha
l,
rege
nar
asi
%20p
eta
ni%2
0la
mba
t%20da
n%20(
7)
l
ipi
.go.
id.(
2016,23Se
pte
mbe
r).Me
ningka
tka
nKe
taha
nanPa
nga
nNa
siona
lde
nga
n
Kons
epPa
nga
nFungs
iona
l(ba
gia
n1)
.Di
aks
espa
da04De
sembe
r2022,da
ri
ht
tp:
//
li
pi.
go.
id/
li
pime
dia
/me
ningka
tka
n-ke
taha
nan-
panga
n-na
siona
l-de
nga
n-
kons
ep-
panga
n-f
ungs
iona
l-ba
gia
n1/
16352
Sl
ide
Sha
re.(
2018,13Nove
mbe
r).Ge
ogr
afi-Ke
taha
nanPa
nga
n,Ba
hanI
ndus
tri
,da
n
Ene
rgi
.Di
aks
espa
da04De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/www.
sl
ide
sha
re.
net
/ha
naka
mil
ah4/
geogr
afi
-ke
taha
nan-
panga
n-ba
han-
i
ndus
tri
-da
n-e
ner
gi
Aj
i,S.(
2021,25Nove
mbe
r).De
fini
siKe
taha
nanPa
nga
n,Ba
hanI
ndus
tri
,se
rta
Ene
rgiBa
ruda
nTe
rba
ruka
n|Ge
ogr
afiKe
las11.Di
aks
espa
da04De
sembe
r
2022,da
riht
tps
:/
/www.
rua
nggur
u.c
om/
blog/
def
ini
si
-ke
taha
nan-
panga
n-ba
han-
i
ndus
try-
ser
ta-
ene
rgi
-ba
ru-
dan-
ter
bar
uka
n

26
Mul
ia,H.(
2021,4Ma
ret
).Se
jar
ahFr
eepor
tdiI
ndone
siada
nMe
nga
pa
Ke
ber
ada
annyaBe
git
uKont
rove
rsi
al.Di
aks
espa
da04De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/www.
asums
i.
co/
pos
t/
56402/
ini
lah-
sej
ara
h-da
n-pe
langga
ran-
pe
langga
ran-
yang-
dil
akuka
n-f
ree
por
t-
sel
ama
-di
-i
ndone
sia
/
Pr
ase
tyo,A.
T.(
2021,08J
uni
).LAUTI
NDONESI
A,POTENSISUMBERDAYA
ALAM LAUTAN.Di
aks
espa
da03De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/al
har
aki
.s
ch.
id/
laut
-i
ndone
sia
-pot
ens
i-s
umbe
r-da
ya-
ala
m-
l
aut
an/
#:~:
te
xt=La
ut%20I
ndone
sia
%20me
mil
iki
%20s
eki
tar
%208.
500,
dar
i%20s
pes
ies
%20i
kan%20di
%20duni
a.
Ha
sana
h,T.F.( .KARAKTERI
2022) STI
KWI
LAYAHDARATANDAN
PERAI
RANDII
NDONESI
A.J
URNALGEOGRAFIGe
ogr
afida
n
Pe
nga
jar
annya
,XX,
1-6.Di
aks
espa
da04De
sembe
r2022,
ht
tps
:/
/www.
res
ear
chga
te.
net
/publ
ica
ti
on/
345803603_
KARAKTERI
STI
K_WI
LAYAH_DARATAN_DAN_PERAI
RAN_
DI
_INDONESI
A.
Ta
ppa
nga
n,R.
W.( .Me
2014) wuj
udka
nke
kua
tanma
rit
imI
ndone
siagunaPe
nega
kan
ke
daul
ata
nda
nhukumRIda
lamr
angkake
taha
nanna
siona
l.(
TASKAP,
Pr
ogr
ampe
ndi
dika
nRe
gul
arAngka
tanLILEMHANNASRI
,2014)
.Di
aks
es
da
riht
tp:
//
li
b.l
emha
nna
s.go
.id/
publ
ic
/me
dia
/ca
tal
og/
0010-
011600000000289/
swf
/616
9/mobi
le/
inde
x.ht
ml#p=1
Pa
rma
di,A.( .Ef
2014) ekt
ivi
taspe
ngguna
ans
tra
tegipe
mbe
laj
ara
ndi
skus
ida
n
Si
mpos
iumpa
dama
ter
ipe
manf
aat
anl
ingkunga
nhi
dupt
erha
dappe
ningka
tan
ha
silbe
laj
arSi
swake
lasxii
psSmaNe
ger
i1Ka
rta
sur
ata
huna
jar
an2014/
2015.
(
Skr
ips
ifa
kul
ta
ske
gur
uanda
nil
mu,Uni
ver
sit
asMuha
mma
diya
hSur
aka
rta
,
2015)Di
aks
esda
riht
tp:
//
epr
int
s.
ums
.ac
.i
d/37726/
ubha
raj
aya
.ac
.i
d.( .Pe
2015) nge
lol
aanKe
mar
it
ima
nMe
nuj
uIndone
sia
s
eba
gaiPor
osMa
rit
imDuni
a.J
urna
lKe
ama
nanNa
siona
l,1(
3),1-
3.Di
aks
es
pa
da03De
sembe
r2022,da
ripus
atka
jia
nke
ama
nanna
siona
lUni
ver
sit
as
Bha
yangka
raJ
aka
rtaRa
ya.
Ke
mdi
kbud.( .Modulbe
2021) laj
arma
ndi
ric
alongur
uApa
rat
urSi
pilNe
gar
a(ASN)
,
Pe
gawa
iPe
mer
int
ahde
nga
nPe
rja
nji
an(
PPPK)bi
dangs
tudii
lmupe
nge
tahua
n
s
osi
al–ge
ogr
afi(
rev2021)
.Ja
kar
ta:Ke
mdi
kbud.
Sungka
wa,D.(
2010)
.Fl
orada
nfa
unadiI
ndone
sia
.[Pr
ese
nta
siPowe
rPoi
nt]
.Di
aks
es
da
riht
tp:
//
fi
le.
upi
.e
du/
brows
e.php?
dir
=Di
rekt
ori
/FPI
PS/
JUR.
_PEND.
_

27
GEOGRAFI
/195502101980
021-
DADANG_SUNGKAWA/
fl
ora
_fa
una
__GRI
/
Us
wan
di,U.I
nda
ngDe
wat
a.(
202
0).Pe
nge
lol
aanSumbe
rDa
yaAl
am.Sl
ema
n,
J
ogj
aka
rta
:CVBUDIUTAMA.
Soni
art
o.( .ANALI
2017) SABEBANARUSPADAI
NVERTERDANTRAFO
PADAWAKTUPEMAKAI
ANDANPENGI
SISANAKI
.(The
sisSa
rja
na/
Sa
rja
naTe
rapa
nS1/
D4)
,Uni
ver
sit
asMuha
mma
diya
hSe
mar
ang,
2017)
.Di
aks
esda
riht
tp:
//
repos
it
ory.
uni
mus
.ac
.i
d/2884/
Re
nal
di,V.( .Pe
2015) ranc
anga
nBoa
rdGa
meunt
ukMe
ningka
tka
nPe
nge
tahua
n
t
ent
angBa
nguna
nSe
jar
ahdiKot
aBa
ndung.(
Unde
rgr
adua
tet
hes
is,Uni
ver
sit
as
Kr
ist
enMa
rana
tha
,2015)
.Di
aks
esda
riht
tp:
//
repos
it
ory.
mar
ana
tha
.edu/
18674/
Summa
.( .Pe
2019) nge
lol
aanSumbe
rDa
yaAl
am.(
Maka
lahpa
sca
sar
jana
,
UI
NAl
auddi
nMa
kas
sar
,2020)
.Di
aks
esda
riht
tp:
//
repos
it
ori
.ui
n-
a
lauddi
n.a
c.i
d/15719/
Wi
li
yant
ini
ngt
iya
s,E.(
2013)
.
pol
akons
ums
iubika
yus
eba
gaima
kana
nal
ter
nat
ifpe
ngga
ntibe
rasda
n
ke
taha
nanpa
nga
nruma
hta
nggadiDe
saGi
ri
har
joKe
cama
tanPa
ngga
ng
Ka
bupa
tenGunungki
dul
.(Sk
rips
iFa
kul
tasi
lmus
osi
al,Uni
ver
sit
asNe
ger
i
Yogya
kar
ta,2013)
.Di
aks
esda
riht
tps
:/
/epr
int
s.
uny.
ac.
id/
18590/
Ke
mdi
kbud.
go.
id.(
2021,13Me
i).Pe
rte
mua
nKe
-11Pot
ens
ida
nSumbe
rDa
yaAl
am
I
ndone
sia(
Kami
s,13Me
i20
21)
.Di
aks
espa
da6De
sembe
r2022,da
ri
ht
tps
:/
/l
mss
pada
.ke
mdi
kbud.
go.
id/
cour
se/
vie
w.ph
p?i
d=3269#s
ect
ion-
11
Ahma
d.(
2022,Se
pte
mbe
r).Ca
raMe
nul
isDa
fta
rPus
takaDa
riBuku,J
urna
l,Skr
ips
i,
Ar
ti
kel
,We
bsi
te.Di
aks
espa
da07De
sembe
r,da
ri
ht
tps
:/
/www.
gra
medi
a.
com/
bes
t-s
ell
er/
car
a-me
nul
is
-da
fta
r-pus
taka
/amp/

28

Anda mungkin juga menyukai