CV CS
other shear s
A d V pv e d e
t
W W W Q
) (
= 0
(1)
= 0
(2)
= 0
(1)
= 0
(3)
( ) ( )
1 1
1
1
1 1
1
1
1 1
1 1
1 1
1
1
1
1
dA V
V
dA V
V
z z g m
p p
m u u m Q
A
A
+ +
,
_
( ) ( )
,
_
+ +
,
_
+
1 1
1
1 1
1
1 1
1 1
1 1
1 1
V V
m z z g m
p p
m u u m Q
( ) ( )
1 1
1
1 1
1
1 1
1 1
1 1
1 1
V V
z z g
p p
u u
dm
Q
+ + +
,
_
,
_
+ +
,
_
+ +
dm
Q
u u gz
V p
gz
V p
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1
T
l
h gz
V p
gz
V p
,
_
+ +
,
_
+ +
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1
,
_
dm
Q
u u
h
T
l
1 1
1 1 1
1 1 1
V
m dA V
V
dA V
V
A A
1
1
V m
dA V
A
,
_
+ +
,
_
+ +
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1
lm l l
h h h
T
+
Perhitungan Head Loss (h
lT
)
dimana :
h
l
adalah head loss mayor (kehilangan energi pada pipa lurus
(straight pipe))
h
lm
adalah head loss minor (kehilangan energi pada elbow,
sudden enlargement, sudden contraction, tee, cross fitting,
entrance, exit, valve)
Perhitungan Pressure Drop
pada Sistem Perpipaan
Head Loss Mayor, h
l
Dimana :
Persamaan Colebrook :
,
_
+
1 . 1 1 . 1
Re
11 . 1
1 . 1
log 1 . 1
1
f
D e
f
d
Untuk mendapatkan harga f dari persamaan Colebrook digunakan metode iterasi.
,
_
.
d
Re
.
.
D e
ln
.
f
,
_
,
_
d
.
Re
.
.
D e
log .
f
Moody Diagram
Moody Diagram untuk mendapatkan harga f (faktor gesekan)
Relative Surface
Roughness (e/D)
Head Loss Mayor, h
lm
Head loss mayor (h
lm
) dan head loss minor berdasarkan
HAZEN-WILLIAMS FRICTION LOSS EQUATION.
11 . 1
1
11 . 1
1
1
1
]
1
,
_
pipe
l
D kC
V
L h
Head loss minor (hlm) terjadi jika fluida melalui fitting (tee, elbow,
sudden enlargement, sudden contraction) dan valve
Head loss minor (h
lm
)berdasarkan DARCY-WEISBACH FRICTION
LOSS EQUATION
1
1
V
K h
L lm
1
1
V
D
L
f h
e
lm
dimana K
L
adalah koefisien minor losses
dimana L
e
/D adalah panjang ekuivalen dan f
adalah faktor gesekan yang diperoleh
sebagaimana pada head loss mayor.
Head loss minor (h
lm
) berdasarkan HAZEN-WILLIAMS FRICTION LOSS
EQUATION.
1
1
V
K h
m lm
dimana Km dapat dilihat pada tabel di bawah ini :
Head Loss Minor, h
lm
Km dapat dilihat pada tabel di bawah ini :
Globe Valve
Lift or Piston
Check Valve
Head Loss Minor, h
lm
PERSAMAAN UNTUK MENDAPATKAN KOEFISIEN LOSSES PADA FITTING
Dimana :
K
L
adalah koefisien losses
L
e
/D adalah equivalent length
f adalah friction factor
lm
h z
g
V p
z
g
V p
+ + + + +
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1
g
V
K z
g
V p
z
g
V p
L
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+ + + + +
g
V
D
L
f z
g
V p
z
g
V p
e
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+ + + + +
Aliran steady
Aliran Incompressible
1 1 1 1
1 1
+
m
l l l
h h h
T
g
V
D
L
f h
l
1
1
1 1
1 1
g 1
V
K K K
D
L
f 1 h
1
exit valve ball entrance
e
l
1 1 m
,
_
+ + +
1
1 1
1 1
V V
p p p
atm
( )
1 T1
L 1 1 p
h z z H
+
( )
,
_
+ + + + +
valve ball exit entrance
e
p
K K K
D
L
f
D
L
f
g
V
z z H 1
1
1 1
1
1 1
( )
,
_
+ + + + +
valve ball exit entrance
e
pipe pipe
p
K K K
D
L
f
D
L
f
g D
Q
z z H 1
1
1 1
1 1
1
1 1
( ) Power Horse
H Q g
P
pompa
p
111
1 HP = 746 Watt
Dimana :
= densitas fluida (kg/m
3
)
g = 9,8 m/s
2
Q = debit aliran fluida (m
3
/s)
H
p
= Head Pompa (m)
pompa
= Effisiensi Pompa
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
( )
1 1
1
1 1 1 1
1
pipe
D
Q
fL z z g P
+
1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1
+ + + + +
LT
h z
g
V p
z
g
V p
g
V
D
L
f h h
l LT
1
1
1 1
g
1
1
pipe
D
Q
V
1 1
1
1
11
pipe
D
Q
V
( )
1 1
1
1 1 1 1
1
pipe
D g
Q
D
L
gf z z g P
+
Kasus 1 :
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
1
1
1
1
D
Q
V
( )
1
1
1
1
1
]
1
,
_
,
_
+ +
,
_
+
3 3 13 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
minor loss head mayor loss head
g
V
K
g
V
D
L
f
g
V
D
L
f g
g
V
g
V
g z z g P
SC
1 1 1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1 1 1
1
1
1
1
D
Q
V
Asumsi :
Aliran steady
Aliran incompressible
1 1
1
Re
D V
D
1 1
1
Re
D V
D
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
( )
1
1
1
1
1
]
1
,
_
+ +
+
3 3 3 1 1 3 3
1 1 1 1 1 1 1 1 1
minor loss head
pipe
e
mayor loss head
pipe
g
V
D
L
f
D
L L L
g
V
f g z z g P
1
1
1
1
1
1 1 1
1
1 1 1 1 1
Asumsi :
Aliran steady
Aliran incompressible
Aliran steady
Aliran incompressible
+
+
1 1
1
1
1
1 1
+
LT
h
g
V
z z h
1 1
1
1
1 1
1
1
1 1
1 1
+ + + + +
LT
h z
g
V p
z
g
V p
( )
3 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 3 3 1 1 1 1 1 1 1
minor loss head
entrance valve gate
mayor loss head
g
V
K K
g
V
D
L L
f
g
V
z z h
1 1 1
1 1
1 1
1
1
1 1
+ +
,
_
+
+
Kasus 4(a) :
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
Asumsi :
Aliran steady
Aliran incompressible
+
+
1 1
z z h
( ) ( )
1
1
1
1
]
1
+ +
,
_
+
3 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 3 3 1 1 1 1 1 1 1
minor loss head
entrance valve gate
mayor loss head
g
V
K K
g
V
D
L L
f g
V
z z g p
gage
1 1 1
1 1
1 1
1
1
1 1 1
1
1
1
pipe
D
Q
V V
Kasus 4(b) :
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
Asumsi :
Aliran steady
Aliran incompressible
1 1
z z h
( ) ( )
1
1
1
1
]
1
+ +
,
_
+
+
3 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 3 3 1 1 1 1 1 1 1
minor loss head
entrance valve gate
mayor loss head
gage
g
V
K K
g
V
D
L L
f g
V
z z g p p
gage
1 1 1
1
1
1
1 1 1
1
1
1 1 1 1
1
1
1
pipe
D
Q
V V
Kasus 4(c) :
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
Asumsi :
Aliran steady
Aliran incompressible
,
_
+ + + +
,
_
+ + + +
+
1
1
pipe
D
Q
V
3 1 1 1 1 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 3
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
minor loss head
elbow
e
exit entrance valve
mayor loss head
lT
g
V
D
L
f K K K
D
L L L L L
g
V
f h z z z
1
1
1
1
11
1 1 1 1 1
1
1 1
1
1 1 1 1
,
_
+ + + +
,
_
+ + + +
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
Asumsi :
Aliran steady
Aliran incompressible
,
_
+ + +
,
_
+ + +
+
( )
1
1
1
1
]
1
,
_
+ + +
,
_
+ + +
+
3 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 3 3
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
minor
11
1 1 1 1
1
1
1 1 1
1
1 1
1
loss head
elbow
e
entrance valve
mayor loss head
D
L
f K K
D
L L L L
f
V
z z g p
gage
1 1
1
1
1 1
1
1
1 1
1 1
+ + + + +
lT
h z
g
V p
z
g
V p
Menentukan P
3gage
dari titik 1 ke 3 :
1
1
1
pipe
D
Q
V V
SISTEM PERPIPAAN SINGLE LINE
33 13 3 11 11 1
minor loss head
exit
mayor loss head
lm l lT
g
V
K
D
L
g
V
f h h h
1 1
1
1
1
1 1
+ +
1 1
1
1
1 1
1
1
1 1
1 1
+ + + + +
lT
h z
g
V p
z
g
V p
( )
1
]
1
,
_
exit
K
D
L
f
V
z z g p
gage
1
1
1
1 1 1
1
1
Menentukan P
3gage
dari titik 3 ke 2 :
1
1
1
pipe
D
Q
V V
Contoh Soal Kasus 1
Pipa lurus berdiameter 10 inch (1 inch = 25,4 mm) didalamnya mengalir minyak
(SG = 0.87) dengan debit aliran 360 m
3
/jam (temperatur minyak di dalam pipa
diasumsikan konstan sebesar 20
0
C), apabila perbedaan tekanan antara
pressure gage 1 dan 2 (P
1-2
) adalah 40 kPa, jika diketahui jenis pipa adalah
pipa GIP (galvanized iron pipe) dengan kekasaran permukaan pipa absolut (e)
= 0.15 mm dan perbedaan ketinggian antara pressure gage 1 dan 2 (z
2-1
) = 1
meter. (
air
= 999 kg/m
3
, = 1 x10
-4
m
2
/s, dan g = 9.8 m/s
2
). Gunakan
persamaan friction loss (f) untuk 4 x 10
3
< Re
d
< 1 x 10
8
dan 10
-6
< e/D < 10
-2
1
1 . 1
Re
11 . 1
1 . 1
ln
3 3 3 . 1
1
1
]
1
,
_
d
D e
f
pipa
D
D V
Re
Kasus 1 :
,
_
d
D e
f
pipa
D
D V
Re
Contoh Soal Kasus 3
Pipa Lurus :
,
_
d
D e
f
pipa
D
D V
Re
Kasus 3 :
Contoh Soal Kasus 4
Sebuah tangki berisi air
dihubungkan dengan instalasi
perpipaan seperti di bawah ini,
didalamnya mengalir air
(temperatur air 20
0
C konstan)
dengan debit 360 liter/menit.
Contoh Soal Kasus 5
Sebuah tangki bertekanan (P
gage
= 10 kPa) berisi air dihubungkan
dengan instalasi perpipaan
seperti di bawah ini, didalamnya
mengalir air (temperatur air 20
0
C
konstan) dengan debit 360
liter/menit.
Contoh Soal Kasus 6
Contoh Soal Kasus 7
Contoh Soal Kasus 8