LIPIDA SEDERHANA
lipida dengan unsur-unsur penyusun : C,
H, O
O H 2C OH
R1 C
OH
+ HC OH
O
O
H 2C OH O H 2C O C R1
H 2C O C R
HC O C R HC OH
HC OH
H 2C OH H 2C O C R2
H 2C OH
O
monogliserida monogliserida
digliserida
LIPIDA
persenyawaan : ester organik
Pada umumnya :
Tidak larut dalam air.
Larut dalam pelarut-pelarut organik.
Terdapat pada organisme hidup.
O O
R1 C + HO R2 R1 C O R2
OH
H3C C O C2H 5
O
O C 15 H31 C O CH 3
C3 H7 C O C 4 H9
KLASIFIKASI LIPIDA
Lipida majemuk
H 2C O C R1
O
HC O C R2
O
H 2C O C R3
Sekunder
HC OH gliserol
Jenuh.
H 2C OH
ASAM LEMAK
merupakan asam monokarboksilat yang :
RantaiC lurus
COOH di ujung rantai
Jumlah C nya genap
ASAM LEMAK
Klasifikasi :
Asam lemak jenuh dan tidak jenuh
Asam butirat
C3H7 COOH
Asam palmitat
C15H31 COOH
Asam stearat
C17H35 COOH
ASAM LEMAK TIDAK JENUH
R COOH
R CnH2n+1
Asam palmitoleat
H3C (CH2)5 CH CH (CH2)7 COOH
C15H29 COOH
Asam oleat
H3C (CH2)7 CH CH (CH2)7 COOH
C17H33 COOH
Asam linoleat
H3C (CH2)4 CH CH CH2 CH CH (CH2)7 COOH
Asam linolenat
H3CCH2CH CHCH2CHCHCH2CH
CH(CH2)7COOH
Asam arakidonat
H3C(CH2)4CH CHCH2CH CHCH2CH CHCH2CH
CHCH2(CH2)2COOH
O O
H2 H2
H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3 H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3
H H
O O
H2 H2
HC O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3 HC O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3
H H
O O
H2 H2
H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3 H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3
H H
triolein tristearin
(lemak tak jenuh) (lemak jenuh)
LEMAK JENUH
O
H2 H2
H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3
O
H2 H2
HC O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3 tristearin
O
H2 H2
H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3
O O
H 2C O C C 17H 35 H 2C O C C 3 H7
O O
C 3 H7
tristearin HC O C C 17H 35 HC O C
tributirin
O O
H 2C O C C 17H 35 H 2C O C C 3 H7
LEMAK TAK JENUH
O
O
H2 H2
H 2C O C (CH 2) 7 C C (CH 2)7 CH3
ASAM LEMAK
Klasifikasi :
Asam lemak esensial dan non esensial
R1 = R2 = R3
LEMAK BERASAM DUA
O
H 2C O C R1
O
R1 = R 2 R 3
HC O C R2
R3 = R 1 R 2
O
H 2C O C R3
R3 = R 2 R 1
O
1
H 2C O C C 17H 33
O
2
HC O C C 17H 33
O
3
H 2C O C C 3H7
H 2C O C R1
O
R1 R 2 R 3
HC O C R2
O
H 2C O C R3
O
1
H 2C O C C 15H 29
O
2
HC O C C 15H 31
O
3
H 2C O C C 3 H7
O
H 2C O C C 3 H7
H 2C O C C 15H 29
Berasam berapa ??
O
HC O C C 17H 33 Jenuh atau
O
H 2C O C C 15H 31 Tidak jenuh ???
O
H 2C O C C 15H 31
O
HC O C C 15H 31
O
H 2C O C C 17H 33
SIFAT-SIFAT LEMAK
Sifat Fisik
Sifat Kimia :
Reaksi hidrogenasi
Reaksi hidrogenolisis
Reaksi hidrolisis
Reaksi adisi
Reaksi rancidity
REAKSI HIDROGENASI
O
O H H
O H H
tristearin
O O
H 2C O C C 17H 33 H 2C O C C 17H 35
O 140 160 C O
HC O C C 17H 33 + 3 H2 HC O C C 17H 35
O Ni; 18 atm O
H 2C O C C 17H 33 H 2C O C C 17H 35
P >>
UNTUK LEMAK JENUH
O
H 2C O C C 17H 35 H 2C OH
O
CuCrO4
HC O C C 17H 35
+ 6 H2 3 C17H35 CH2OH + HC OH
O 250 C; P >>
H 2C O C C 17H 35 steril alkohol H 2C OH
tristeari gliserol
n
PADA LEMAK TAK JENUH
O
H 2C OH
H 2C O C C 15H 29
O CuCrO4
HC O C C 15H 29 + 6 H2 3 C15H29 CH2OH + HC OH
O 250 C; P >>
H 2C O C C 15H 29 palmitoleil H 2C OH
alkohol gliserol
tripalmitolein
+ H2
H3C (CH2)5 CH CH (CH2)7 CH2OH
palmitoleil
alkohol
H H
O 3H
H
C O C R
+ 2 H2
C
3H
C
P >>
kat t >>
H C OH
+
R C OH
C
H
C
REAKSI HIDROLISIS
Hidrolisis dengan katalis oksida
O
H 2C OH
H 2C O C R
O
O
HC O C R
Zn ; CaO HC OH + 3 R C OH
O
+ 3 H2O
8 10 atm
H 2C O C R
H 2C OH
asam lemak
180 C
lemak gliserol
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH
O
HC O C C 15H 29 + 3 H2O HC +
OH 3 C15H29COOH
O
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH
BERASAM 1
O
H 2C O C C 3 H7 H 2C OH
O 2 C3H7COOH
HC O C C 3 H7 + 3 H2O HC OH +
O 1 C17H35COOH
H 2C O C C 17H 35 H 2C OH
BERASAM 2
H 2C O C C 15H 31 H 2C OH
O C15H31COOH
HC O C C 15H 29 + 3 H2O HC OH + C H COOH
15 29
O
C17H33COOH
H 2C O C C 17H 33 H 2C OH
BERASAM 3
Hidrolisa dengan basa (KOH atau NaOH)
O
H 2C OH
H 2C O C R
O
O
HC OH + 3R C OK
HC O C R
+ 3 KOH
O
H 2C O C R H 2C OH
lemak gliserol asam lemak
BILANGAN PENYABUNAN
miligram KOH yang dibutuhkan
untuk menyabunkan 1 gram lemak
O
H 2C O C R H 2C OH
O
O
HC O C R + 3 KOH HC OH + 3R C OK
H 2C O C R H 2C OH
1 gram ?? mgram
O
H 2C O C C 15H 31 H 2C OH
O
O
HC O C C 15H 31+ 3 KOH HC OH + 3C 15H31 C
O
OK
H 2C O C C 15H 31 H 2C OH
BM = 806 BM = 56
= 208,44
BP tripalmitin = 208,44
O
H 2C O C C 3 H7 H 2C OH
O
O
HC O C C 3 H7 + 3 KOH HC OH + 3 C3H7 C
O
OK
H 2C O C C 3 H7 H 2C OH
BM = 302 BM = 56
= 556,29
BP tributirin = 556,29
Hidrolisa dengan katalis enzim
steapsin
T = 36 40 C
Untuk lemak jenuh dan tidak jenuh
Reaksi tidak spontan, tetapi bertingkat
Hasil antara : digliserida dan monogliserida
EKANISME HIDROLISA DENGAN ENZIM
O
H 2C O C R1 H 2C OH
O O
HC O C R2
+ HOH HC O C R2 + R1 COOH
O O
H 2C O C R3 H 2C O C R3
trigliserida digliserida
H 2C OH H 2C OH
O
HC O C R2 HC OH
+ HOH + R2 COOH
O O
H 2C O C R3 H 2C O C R3
digliserida monogliserida
H 2C OH H 2C OH
HC OH + HOH HC OH + R3 COOH
O
H 2C O C R3 H 2C OH
monogliserida gliserol
REAKSI ADISI
lemak tak jenuh dapat mengadisi H2
dan halogen
O
O
H H
HC O C C 15H 31 REAKSI :
penjenuhan lemak
O
pemadatan lemak
H 2C O C C 15H 31
hidrogenasi katalitik
tripalmitin
Adisi oleh brom
lemak tak jenuh dapat melunturkan warna
aqua bromata
O
tripalmitolein
O Br Br
O Br Br
O I I
O
H2C O C C17H35
di iodotristearin
BILANGAN IODIUM
jumlah gram iodium yang di adisi oleh 100
gram lemak tak jenuh
O O
H 2C O C C 15H 29 H 2C O C C 15H 29 I2
O O
HC O C C 15H 29 HC O C C 15H 29 I2
+ I2
O O
H 2C O C C 15H 29 H 2C O C C 15H 29 I2
BM = 884 BM = 254
O I I
O I I
= 86,2
BI 1,2 DIOLEO 3 STEARIN
O
BM = 886 BM = 254
O I I
O I I
= 57,3
BI 1 DIOLEO 2,3 DISTEARIN
O
BM = 888 BM = 254
O I I
H2C O C (CH2)7 C C (CH2)7 CH3
H H
O
H2 H2
HC O C (CH2)7 C C (CH2)7 CH3 I2 yang diadisi = BI
O
H2 H2
H2C O C (CH2)7 C C (CH2)7 CH3
= 28,6
KESIMPULAN
lemak dengan BM yang hampir sama,
dengan:
1. Ikatan rangkap 1 BI = 28,6
2. Ikatan rangkap 2 BI = 57,3
3. Ikatan rangkap 3 BI = 86,2
PROSES HIDROLISA
O
H 2C O C C 3 H7
O
HC O C C 5 H11 + 3 HOH
O
H 2C O C C 7 H15
H 2C OH
O O O
HC OH + C3 H7 C + C5 H11 C + C 7H 15 C
OH OH OH
H 2C OH
rasa + bau tidak enak (tengik)
Lemak tak jenuh rantai panjang
PROSES HIDROLISA
O
H 2C OH
H 2C O C C 15H 29 O
O
+ 3 C15H 29
C 15H 29 + 3 HOH
HC O C HC OH C OH
O
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH
PROSES OKSIDASI
CH3 (CH2)5 CH CH (CH2)7 COOH +
O2
Hidrogenasi
H2, menghasilkan lemak jenuh
dengan Ni; 140 160 C; 18 atm
Hidrogenolisis
H2, menghasilkan gliserol dan alkohol
dengan CuCrO4; 250 C, P >>
Penyabunan
KOH, menghasilkan gliserol dan sabun
dengan T >>
O
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH
O
HC O C C 15H 29+ 3 HOH HC +
OH 3 C15H29 COOH
O
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH
H 2C O C C 3 H7 H 2C OH
O 2 C3H7 COOH
HC O C C 3 H7 + 3 HOH HC OH
+
O C17H35 COOH
H 2C O C C 17H 35 H 2C OH
H 2C O C C 15H 31 H 2C OH
O C15H31 COOH
HC O C C 15H 29+ 3 HOH HC +OH C15H29 COOH
O C17H33 COOH
H 2C O C C 17H 33 H 2C OH
O O
H 2C O C C 15H 31 H 2C O C C 15H 31
O O
HC O C C 3 H7 + HOH HC O C C 3 H7
O
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH + C15H29 COOH
O O
H 2C O C C 15H 31 H 2C O C C 15H 31
O
HC O C C 3 H7 + HOH HC OH + C3H7 COOH
H 2C OH H 2C OH
H 2C O C C 15H 31 H 2C OH
H 2C OH H 2C OH
O O
H 2C O C C 17H 33 H 2C O C C 17H 35
O O
HC O C C 17H 33 + H2 HC O C C 17H 35
O O
H 2C O C C 17H 33 H 2C O C C 17H 35
H 2C O C C 17H 35 H 2C OH
O C17H35 COOH
HC O C C 17H 35 + 3 HOH HC + C17H35 COOH
OH
O C15H31 COOH
H 2C O C C 15H 31 H 2C OH
H 2C O C C 15H 29 H 2C OH
O
HC O C C 15H 29
+ 3 KOH HC +
OH 3 C15H29 COOK
O
H 2C OH
H 2C O C C 15H 29
LIPIDA MAJEMUK
Struktur : C H O, kompleks : N P S
Klasifikasi
Unit penyusun gliserol
Unit penyusun sphingol
Sefalin
Fosfatidil etanol amin
Plasmalogen
Fosfatidal etanolamin
Fosfatidil serin
Fosfatidil inositol
lifositol
LESITIN (FOSFATIDIL KOLIN)
O
O H 2C O C R1
R2 C O C H O OH
H2 H2 CH3
H 2C O P O C C N
CH3
OH CH 3
lesitin
OH
H2 H2 CH3
HO C C N
CH3
CH 3
kolin
HIDROLISA KATALIS ASAM TANPA
PEMANASAN
O H 2C O C R
R C O C H O OH
H2 H2 CH3
H 2C O P O C C N + HOH
CH3
OH CH 3
lesitin
O
O H 2C O C R OH
H2 H2 CH3
R C O C H O + HO C C N
CH3
H 2C O P OH CH 3
OH
HIDROLISA KATALIS ASAM / BASA DAN
DIPANASKAN
O
O H 2C O C R
R C O C H O OH
H2 H2 CH3
H 2C O P O C C N + HOH
CH3
OH CH 3
lesitin
H 2C OH
OH
H2 H2 CH3
HO C H O
HO N
+ C C
CH3
H 2C O P OH
CH 3
OH
O O
+
R C OH R C OH
HIDROLISIS DENGAN KATALIS ENZIM
A
Fosfolipase B
lesitinasi C
D
A
O
B
O H 2C O C R
D
R C O C H O OH
H2 H2 CH3
H 2C O P O C C N
CH3
OH CH 3
C
SEFALIN (FOSFATIDIL ETANOL AMIN)
O H 2C O C R
R C O C H O
H2 H2
H 2C O P O C C NH 2
OH
H2 H2
HO C C NH 2
etanol amin
HIDROLISA KATALIS ASAM DENGAN PEMANASAN
O H 2C O C R
R C O C H O
H2 H2
H 2C O P O C C NH 2 + HOH
OH
H 2C OH
HO C H O
H2 H2
H 2C O P OH + HO C C NH 2
OH
O
O
R C OH + R C OH
HIDROLISA KATALIS ASAM TANPA PEMANASAN
O H 2C O C R
R C O C H O
H2 H2
H 2C O P O C C NH 2 + HOH
OH
sefalin
O H 2C O C R
R C O C H O H2 H2
+ HO C C NH 2
H 2C O P OH
etanol amin
OH
asam fosfatidat
FOSFATIDIL SERIN
O
O H 2C O C R
R C O C H O
H2 H
H 2C O P O C C COOH
OH NH 2
fosfatidil serin
H2 H
HO C C COOH
NH 2
serin
PLASMALOGEN
(FOSFATIDAL ETANOL AMIN)
H OH
O H 2C O C C R
H H H+
R C O CH O
+ 3 HOH
H2 H2
H 2C O P O C C NH 2
OH
O H 2C OH O
R C O CH O + R C OH + R CH CH OH
(tak stabil)
H 2C O P OH
OH
H2 H2
+ HO C C NH 2 R CH CH2 O
(aldehida)
PLASMALOGEN
(FOSFATIDAL ETANOL AMIN)
H OH
O H 2C O C C R
H H
R C O CH O
H2 H2
H 2C O P O C C NH 2
OH
HO CH CH R
O CH CH2 R
aldehida
SPHINGO LIPIDA
alkohol penyusun : spingol
OH H
H 3C (CH 2) 12 C C C C CH 2OH
H H
H NH 2
Spingolipida
Phosphospingosida
Glygospingolipida
Sulfolipida
PHOSPHOSPINGOSIDA
contoh : spingomyelin
O
H N C R O OH
CH 3
H H2 H2 H2
H 3C (CH 2) 12 C C C C C O P O C C N CH 3
H H H
CH 3
OH OH
GLYCOSPINGOSIDA
= Glycolipida = Cerebrosida
H N C R
CH 2 OH
H H2
H3 C (CH 2 )12 C C C C C O
H H H O OH
OH
OH
H H
OH
Cerebrosida Asam lemak penyusun
Kerasin H3C (CH2)7 CH2 CH2 (CH2)12 CH2 COOH
Asam lignoserat
Phrenosin OH
(cerebron) H2 H2
H 3C (CH 2) 7 C C (CH 2) 12 C COOH
H
Asam cerebronat
Nervon H3C (CH2)7 CH CH (CH2)12 CH2
COOH
Asam nervonat OH
oksinervon
H 3C (CH 2) 7 C C (CH 2) 12 C COOH
H H H
Asam oksinervonat
SULFOLIPIDA
H2 H2 H2
O O C C (CH 2 )12 C C CH 3
H H2 H2 H2
HC C C (CH 2 )8 C C O C C O O
H
CH 2
H2 C O S OH
CH
O OH O
CH
CH 2 H OH
CH 3 H
H
OH H
PHOSPHOINOSITIDA
(INOSITOL LIPIDA = LIPOSITOL)
O H2 C O C R
H OH
R C O C H
H OH
C
HO
O C C H
H2 C O P O C H C OH
C
H
OH
H OH
ANALISIS PADA LEMAK
Mengetahui tingkat kerusakan lemak
(penguraian lemak)
Bilangan peroksida
Uji asam thiobarbiturat
uji Oven Schaal
Uji pemalsuan lemak
Bilangan Reichert Meisel (BRM)
Bilangan Polenske
Bilangan Kirschner Baru
Bilangan Hehner
Bilangan Penyabunan
Bilangan Iodin
UJI KETENGIKAN
Bilangan peroksida
Lemak direaksikan dengan KI dalam asam
asetat dan kloroform, kelebihan iodin dititrasi
dengan Na-tiosulfat.
Uji asam thiobarbiturat
Lemak
direaksikan dengan asam thiobarbiturat
menghasilkan warna merah.
Uji Oven Schaal
Dilakukan pada industri biskuit.
sampel dipanaskan sampai 65 C, kemudian
pada selang waktu tertentu, diukur bau dan
rasanya.
UJI PEMALSUAN LEMAK
Bilangan Reichert Meisel
Jumlah 0,1 N basa yang diperlukan tiap 5
gram lemak untuk menetralkan asam-asam
lemak volatil pada distilasi.
Digunakan untuk asam lemak C4 dan C6.
Untuk
menganalisis mentega yang dicampur
minyak lain (BRM mentega 24 34)
Bilangan Polenske
Jumlah mL 0,1 N alkali yang diperlukan tiap 5
gram lemak untuk menetralkan asam-asam
lemak volatil tetapi yang tidak larut air.
Digunakan untuk asam lemak C8 sampai C14.
Bilangan Kirschner Baru (New Kirschner
Value)
Jumlah mL 0,1 N basa yang diperlukan tiap 5
gram lemak untuk menetralkan asam-asam
lemak volatil yang garam peraknya larut
dalam campuran lemak-air.
Untuk membedakan margarin dan mentega.
Bilangan Hehner
Dipakai untuk menentukan jumlah asam
lemak yang tidak larut dalam air.
Lemak dengan BM tinggi, maka memiliki
Bilangan Hehner rendah.