Anda di halaman 1dari 25

9.

TEKNIK
PENGINTEGRALAN

MA1114 KALKULUS I 1
9.1 Integral Parsial
Formula Integral Parsial :

 u dv  uv   v du
Cara : pilih u yang turunannya lebih sederhana

 xe
x
Contoh : Hitung dx
misal u = x, maka du=dx
dv  e x dx  v   e x dx  e x
sehingga

      C
x x x x x
x e dx x e e dx x e e

MA1114 KALKULUS I 2
Integral parsial dapat dilakukan lebih dari satu kali

   
cos x  2 x cos xdx
2 2
Contoh Hitung x sin x dx x
Jawab

Integral parsial
(i) Misal u  x2 du = 2xdx
V=-cosx
dv = sinxdx
  x 2 cos x  2( x sin x   sin x dx)
(ii) Misal w = x dw = dx
  x 2 cos x  2 x sin x  2 cos x  C
dr = cosx dx r = sinx

MA1114 KALKULUS I 3
Ada kemungkinan integran (f(x)) muncul lagi diruas kanan

 cos xdx
x
Contoh Hitung e Integral parsial

Jawab :
   
x x x
e cos xdx e sin x e sin xdx
 e x sin x  (e x cos x   e x cos xdx)  C *
(i) Misal ue x
du  e dx
x

dv=cosxdx v=sinx  e x sin x  e x cos x   e x cos xdx  C *


(ii) Misal w  e dw  e dx
x x
Integral yang dicari
dr = sinxdx r=-cosx ,bawa keruas kiri

2 e cos xdx  e sin x  e cos x  C *


x x x

e cos xdx  (e sin x  e cos x)  C


x 1 x x
2
MA1114 KALKULUS I 4
Latihan Soal
Lihat papan tulis .!!!


MA1114 KALKULUS I 5
9.2 Integral Fungsi Trigonometri

Bentuk :  cosn x dx &  sinn x dx


* Untuk n ganjil, Tuliskan :
n 1
sin n x  sin x sin n1 x dan cos x  cos x cos x
n

2 2
dan gunakan identitas sin x  cos x  1

* Untuk n genap, Tuliskan :

sin n x  sin 2 x sin n  2 x dan cosn x  cos2 x cosn  2 x


2 2
dan gunakan identitas cos 2 x  2 cos x  1  1  2 sin x

MA1114 KALKULUS I 6
Contoh Hitung

1. 
3
sin x dx

 x dx
4
2. sin
Jawab

1.  sin 3
x dx   sin 2
x sin x dx    
1  cos 2
x d cos x    cos x  1
3 cos 3
xC

1  cos 2 x 1  cos 2 x
2.    x dx   (
4 2 2
sin x dx sin x sin )( ) dx
2 2
1 1  cos 4 x
4
   1
  
2
(1 2 cos 2 x cos 2 x ) dx  ( dx  2 cos 2 x dx  dx)
4 2
1 1 1 1 3 1 1
 x  sin 2 x  x  sin 4 x  C  x  sin 2 x  sin 4 x  C
4 4 8 32 8 4 32

MA1114 KALKULUS I 7
Tentukan
 x dx
2
cos

 x dx
3
cos

 x dx
4
cos

MA1114 KALKULUS I 8
m n
 Bentuk  sin x cos x dx

a). Untuk n atau m ganjil, keluarkan sin x atau cos x dan


2 2
gunakan identitas sin x  cos x  1

m n
b). Untuk m dan n genap, tuliskan sin x dan cos x
menjadi jumlah suku-suku dalam cosinus, gunakan
2 2
identitas cos 2 x  2 cos x  1  1  2 sin x
Contoh :

 sin 3
x cos 2
x dx   sin 2
x cos 2
x sin x dx   
 1  cos 2

x cos 2
x d cos x 

 
   cos 2 x  cos 4 x d cos x 
1 1
 cos x  cos3 x  C
5
5 3
MA1114 KALKULUS I 9
2 2 1  cos 2 x 1  cos 2 x
 sin x cos x dx   2 2
dx

1 1 1  cos 4 x
    (1 
2
(1 cos 2 x) dx dx)
4 4 2
3 1
4 8
 dx  cos 4 x dx

3 1
 x  sin 4 x  C
4 32

MA1114 KALKULUS I 10
Bentuk
 
m n m n
tan x sec x dx dan cot x csc xdx

Gunakan identitas
tan 2 x  sec 2 x  1 , cot 2 x  csc 2 x  1
serta turunan tangen dan kotangen
d (tan x)  sec x dx
2
, d (cot x )   csc 2
x dx
.
Contoh

a. 
 
4
tan xdx  tan 2 x tan 2 x dx  tan 2 x(sec 2 x  1)dx

  tan 2 x sec 2 xdx   tan 2 xdx


  tan 2 xd (tan x)   (sec 2 x  1)dx
 tan x  tan x  x  C
1
3
3

MA1114 KALKULUS I 11
b.
  
2 4 2 2 2
tan x sec x dx tan x sec x sec xdx

  tan x(1  tan x)d (tan x)


2 2

 
  tan 2 x  tan 4 x d  tan x 
1 1
 tan x  tan 3 x  C
5

5 3

MA1114 KALKULUS I 12
Soal Latihan
Hitung

 Di Papan tulis yaaa

MA1114 KALKULUS I 13
Substitusi Bentuk Akar

Integran memuat n ax  b ,misal u  n ax  b


dx
Contoh Hitung
 22 x
Jawab : dx

2udu u
  du
22 x 2  2u u 1
u 11 1
Misal u x u x2

u 1
du   (1 
u 1
)du
Dengan diferensialnya:
 u  ln( u  1)  C
2udu=dx
 
x  ln 1  
x C
MA1114 KALKULUS I 14
Soal Latihan
Hitung

 Lihat papan tulis

MA1114 KALKULUS I 15
9.4 Integral Fungsi Rasional
P x
 Integran berbentuk fungsi rasional : f  x  , P(x) dan Q(x)
polinom, der (P)< der(Q) Q x

 Ada 4 kasus dari pemfaktoran penyebut ( Q(x) ) yaitu :


1. Faktor linear tidak berulang.
2. Faktor linear berulang.
3. Faktor kuadratik tidak berulang. Faktor
kuadratik
4. Faktor kuadratik berulang.
definit

 Kasus 1 ( linier tidak berulang )


   
Misal Q x  a1 x  b1 a2 x  b2 ... an x  bn 
P  x A1 A2 An
   ... 
maka, Q  x a1 x  b1 a2 x  b2 an x  bn
dengan A1 , A2 , ... , An konstanta yang dicari.
MA1114 KALKULUS I 16
x 1
Contoh Hitung
 x 9
2
dx
Jawab

Faktorkan penyebut : x 2  9  ( x  3)( x  3)


x 1 A B A( x  3)  B( x  3)
  
x 2 9  x3  x3 ( x  3)( x  3)

 x  1 A x3 B x3   A Bx   3A3B


Samakan koefisien ruas kiri dan ruas kanan
A +B =1 x3 3A +3B=3
-3A+3B=1 x1 -3A+3B=1 +
Sehingga 6B=4 B=2/3 ,A=1/3
1 2
x 1 3 dx  1 ln | x  3 |  2 ln | x  3 | C
 x 2 9
dx    x3   x3
3 dx 
3 3
MA1114 KALKULUS I 17
Kasus 2 Linear berulang
Misal Q x    ai x  bi  p
Maka
P x  A1 A2 Ap 1 Ap
  ... 
Q x  ai xbi  ai xbi 2
ai xbi  ai xbi  p
p 1

dengan konstanta A1 , A2 ,..., Ap 1 , Ap akan dicari


1
Contoh Hitung  dx
 x  2   x  1
2

Jawab
1 A B C
  
 x22  x1 x2 x 22  x1

MA1114 KALKULUS I 18
1 A( x  2)( x  1)  B( x  1)  C ( x  2) 2

 x2  x1
2
x 22  x1
1 A( x  2)( x  1)  B( x  1)  C ( x  2) 2 Penyebut ruas kiri =
penyebut ruas kanan
1 ( A  C ) x 2  ( A  B  4C ) x  (4C  2 A  B)

A+C=0
A+B+4C=0 A+B+4C=0 A+C=0 B=-1/3
-2A-B+4C=1 -2A-B+4C=1 + -A+8C=1
+ A=-1/9
-A+8C=1 9C=1 C=1/9

1 1 1 1 1 1 1
  x22  x1 dx 9  x2 dx 3  x 22 dx  9   x1dx
1 1 1
  ln | x  2 |   ln | x  1 | C
9 3( x  2) 9
MA1114 KALKULUS I 19
Kasus 3 Kuadratik tak berulang
Misal


Q x   a1 x 2  b1 x  c1   
a2 x 2  b2 x  c2 ... an x 2  bn x  cn 
Faktor kuadrat, berarti definit, maka

P  x A1 x  B1 A2 x  B2 An x  Bn
   ... 

Q x  2
a1 x  b1 x  c1 2
a2 x  b2 x  c2 an x 2  bn x  cn

Dengan A1 , A2 ,..., An , dan B1 ,B2 ,...,Bn konstanta yang akan dicari

MA1114 KALKULUS I 20
dx
Contoh Hitung  xx 2  1
Jawab
1 A B xC
  2  
A x 2  1  ( Bx  c) x

x x 1 x
2

x 1   

x x2 1 
 
1  A x 2  1  ( Bx  c) x 1  ( A  B) x 2  cx  A
A+B=0
C=0 B=-1 x x d ( x 2  1)

x 1
2
dx   2
 x  1 2x
A=1
1 d ( x 2  1)
  2
1 1 x 2 x 1
 x x 2  1 dx   x dx   x 2  1 dx
   
1
 ln | x |  ln( x 2  1)  C
2

MA1114 KALKULUS I 21
Kasus 4 Kuadratik berulang


Misal Q x  ai x 2  bi x  ci  p

Maka

Px  A1 xB1 A2 xB2 Ap 1 xBp 1 Ap xBp


  ... 
 2 2 
Qx  ai x bi xci ai x bi xci 2

ai x bi xci
2
 p 1
 
ai x 2 bi xci  p

Dimana A1 , A2 ,..., Ap 1 , Ap dan B1 , B2 ,...,B p 1,B p konstanta yang akan dicari

MA1114 KALKULUS I 22
6 x 2  15x  22
Contoh Hitung  dx
  
2
x  3 x2  2

Jawab :
6x 2 15x 22 A BxC Dx E
  2 
 x3x 2
2 
2
 
 x3 x 2 x 2 2 2 

 2
 
A x 2 2  ( B xC ) x 2 2  x3  ( Dx E )( x  3)
 x3x 2 22
6 x  15x  22  Ax 2  ( BxC )x 2 2 x3  ( Dx E )( x  3)
2 2 2

6 x 2  15x  22  ( A  B) x 4  (3B  C ) x3  (4 A  2B  3C  D) x 2 
(6 B  2C  3D  E ) x  (4 A  6C  3E )

MA1114 KALKULUS I 23
Dengan menyamakan koefisien ruas kiri dan kanan diperoleh

A+B=0
3B+C=0
4A+2B+3C+D=1 Dengan eliminasi : A=1,B=-1, C=3
6B+2C+3D+E=-15 D=-5, E=0
4A+6C+3E=22
Sehingga
6x 2 15x22 1 x3 x
 x3 x 2 2 2 dx   x3dx x 2 2 dx 5 x 2 2 2 dx
     
dx 1 2x dx 5 2x
   2 dx  3 2   2 dx
x3 2 x 2 x  2 2 ( x  2) 2

1 3  x  5
 ln | x  3 |  ln( x 2  2)  tan 1    C.
 2  2( x  2)
2
2 2
MA1114 KALKULUS I 24
Soal Latihan
Hitung

 Lihat papan tulis

MA1114 KALKULUS I 25

Anda mungkin juga menyukai