RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Mata Pelajaran Kelas/Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Pelajaran : : : : : Kimia SMA XII IPA/1 1-5 12 x 45 menit 2!!" / 2!!#

I. STANDAR KOMPETENSI 1$ Menjelaskan si%at-si%at koli&ati% larutan nonelektrolit 'an elektrolit$ II. KOMPETENSI DASAR Menjelaskan (enurunan tekanan ua() kenaikan titik 'i'i ) (enurunan titik *eku larutan) 'an tekanan osmosis termasuk si%at koli&ati% larutan$ III.INDIKATOR Pertemuan 1 Men& itun& Konsentrasi suatu larutan +kemolalan 'an %raksi mol,$ Meneran&kan (en&ertian si%at koli&ati% larutan nonelektrolit$ Meneran&kan (en&ertian si%at koli&ati% larutan elektrolit + ukum -aoult ,$ Pertemuan 2 Meneran&kan (en&aru .at terlarut /an& sukar men&ua( ter a'a( tekanan ua( (elarut$ Men& itun& tekanan ua( larutan melalui 'ata (er0o*aan$ Pertemuan 1 Men&amati (enurunan titik *eku .at 0air aki*at (enam*a an .at terlarut melalui (er0o*aan$ Men& itun& (enurunan titik *eku larutan elektrolit *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ Men& itun& (enurunan titik *eku larutan nonelektrolit *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ Men&amati kenaikan titik 'i'i suatu .at 0air aki*at (enam*a an .at terlarut melalui (er0o*aan$ Men& itun& kenaikan titik 'i'i larutan elektrolit *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ Men& itun& kenaikan titik 'i'i larutan nonelektrolit *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ Men&analisis 'ia&ram PT untuk mena%sirkan (enurunan tekanan ua() (enurunan titik *eku) 'an kenaikan titik 'i'i larutan$ Pertemuan 4 Meneran&kan (en&ertian osmosis serta tera(ann/a$ Men& itun& tekanan osmosis larutan elektrolit$ Men& itun& tekanan osmosis larutan nonelektrolit$ Pertemuan 5 Mem*an'in&kan 2T* larutan elektrolit 'an larutan nonelektrolit melalui (er0o*aan$ Mem*an'in&kan 3T% larutan elektrolit 'an nonelektrolit 'en&an molalitas /an& sama melalui (er0o*aan$

IV. TUJUAN PEMBELAJARAN Pertemuan 1 4$1$ Sis4a 'a(at men& itun& konsentrasi suatu larutan +kemolalan 'an %raksi mol,$ 4$2$ Sis4a 'a(at menjelaskan (en&ertian si%at koli&ati% larutan nonelektrolit 'an larutan elektrolit + ukum -aoult ,$ Pertemuan 2 4$1$ Sis4a 'a(at menjelaskan (en&aru .at terlarut /an& sukar men&ua( ter a'a( tekanan ua( (elarut$ 4$4$ Sis4a 'a(at men& itun& tekanan ua( larutan *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ Pertemuan 1 4$5$ Sis4a 'a(at men&amati (enurunan titik *eku suatu .at 0air aki*at (enam*a an .at terlarut melalui (er0o*aan$ 4$5$ Sis4a 'a(at men& itun& (enurunan titik *eku larutan elektrolit 'an nonelektrolit *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ 4$6$ Sis4a 'a(at men&amati kenaikan titik suatu .at 0air aki*at (enam*a an .at terlarut melalui (er0o*aan$ 4$"$ Sis4a 'a(at men& itun& kenaikan titik 'i'i larutan elektrolit 'an nonelektrolit *er'asarkan 'ata (er0o*aan$ 4$#$ Sis4a 'a(at men&analisis 'ia&ram PT untuk mena%sirkan (enurunan tekanan ua() (enurunan titiki *eku) 'an kenaikan titik 'i'i larutan$ Pertemuan 4 4$1!$ Sis4a 'a(at menjelaskan (en&ertian osmosis 'an tera(ann/a$ 4$11$ Sis4a 'a(at men& itun& tekanan osmosis larutan elektrolit 'an nonelektrolit$ Pertemuan 5 4$12$ Sis4a 'a(at menentukan 3T* larutan elektrolit 'an nonelektrolit melalui (er0o*aan$ 4$11$ Sis4a 'a(at mem*en'in&kan 3T% larutan elektrolit 'an non elektrolit 'en&an molalitas /an& sama melalui (er0o*aan 'i la*olatorium$ V. MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN 1 KONSENTRASI LARUTAN A. Kemolalan Kemolalan atau molalitas men/atakan *an/akn/a mol .at terlarut 'alam 1 kilo&ram .at (elarut) kemolalan 'inotasikan 'en&an m$
m= mol zat terlarut Kg zat pelarut

-umusan 'iatas 'a(at 'ija*arkan menja'i :

m= # 1!!! x Mr P

& Mr P

7 massa .at terlarut +&ram, 7 massa molekul relati% .at terlarut 7 massa .at (elarut +&ram,

Pen&&unaan molalitas a'ala untuk (er itun&an kenaikan titik 'i'i 'an (enurunan titik *eku si%at koli&ati% larutan$ 8onto :

1$ 26 &ram &lukosa +Mr 7 1"!, 'ilarutkan 'alam 2!! &ram air$ Tentukan kemolalan larutan &lukosa$ 9a4a* :
m= # 1!!! 26 1!!! x = x = !)65m Mr P 1"! 2!!

9a'i) kemolalan larutan &lukosa 7 !)65m B. Fra !" Mol :raksi mol suatu .at menunjukkan (er*an'in&an mol .at terlarut ter a'a( jumla mol total 0am(urann/a) karena 0am(uran meru(akan larutan maka *erarti jumla mol .at terlarut 'itam*a mol .at (elarut$
Xp = np np + nt

;an

Xt =

nt np + nt

n( 7 mol .at (elarut < nt 7 mol .at terlarut <

X( 7 %raksi mol .at (elarut Xt 7 %raksi mol .at terlarut &ula =

8onto : 1$ "5)5 &ram &ula +Mr 7 142, 'ilarutkan 'alam 1"! &ram air +Mr 7 1",$ Tentukan %raksi mol 9a4a* :
# "5)5 = = !)25 mol Mr 142 # 1"! mol air + np , = = =1! mol Mr 1" nt !)25 !)25 Xt = = = = !)!244 nt = np !)25 +1! 1!)25 mol gula + nt , =

9a'i) %raksi mol &ula 7 !)!244 PEN#ERTIAN SIFAT KOLI#ATIF LARUTAN Si%at koli&ati% larutan a'ala si%at suatu larutan /an& an/a *er&antun& (a'a jumla (ertikel +konsentrasi, .at terlarut 'an ti'ak *er&antun& (a'a si%at (ertikel .at terlarut terse*ut$ A'a(un /an& 'imaksu' si%at (artikel .at terlarut a'ala molekul) ion (ositi% +kation,) ion ne&ati% +anion,) atau ion /an& *erasal 'ari asam *asa) atau(un &aram$ A(a*ila jumla (artikel .at terlarut (a'a 2 jenis larutan sama) maka si%at koli&ati% ke'ua larutan terse*ut akan sama$ Se*a&ai 0onto ) ter'a(at masin&masin& 1 liter larutan >a81 !)1M) ?8l !)1M) >a@? !)1M) 'an &lukosa !)2M$ >a81+aA, >aB+aA, B 81-+aA, ;alam larutan >a81 ti'ak ter'a(at molekul >a81) teta(i a'a ion >a B se*an/ak !)1 mol 'an 8l- se*an/ak !)1 mol$ 9a'i) 'alam 1 liter larutan >a81 !)1M ter'a(at jumla (artikel .at terlarut se*esar !)2 mol$ Ce&itu ju&a 'alam larutan ?8I 'an larutan >a@? ter'a(at (artikel$ >a81+aA, ?B+aA, B 8l-+aA, !)1 mol !)1 mol !)1 mol >a@?+aA, >aB+aA, B @?-+aA, !)1 mol !)1 mol !)1 mol 9a'i) 'alam 1 liter larutan ?8I atau >a@? men&an'un& jumla (artikel /an& sama) se(erti (a'a larutan >a8l /aitu !)2 mol$ Darutan &lukosa !)2M mem(un/ai molaritas 'ua kali li(at 'ari >a@?) teta(i molekul &lukosa ti'ak men&alami ionisasi karena &lukosa termasuk nonelektrolit$ Can/akn/a molekul &lukosa se*esar !)2 mol$ Keem(at larutan terse*ut tern/ata mem(un/ai jumla (artikel .at terlarut /an& sama maka keem(at larutan terse*ut mem(un/ai si%at koli&ati% /an& sama$

A'a 4 jenis si%at larutan ter&olon& si%at koli&ati%) /aitu (enurunan tekanan ua() kenaikan titik 'i'ik) (enurunan titik *eku) 'an tekanan asmotik$ VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/ruu sis4a men/e*utkan (en&ertian 'ari konsentrasi 'an jenis-jenisn/a$ 2$ Ke&iatan Inti : 6! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan (en&ertian 'ari molalitas 'an %raksi mol$ Euru mem*erikan masin&-masin& 1 0onto (er itun&an molalitas 'an %raksi mol$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a men& itun& molalitas 'an %raksi mol larutan 'ari Cuku Paket Frlan&&a) Dati an 1$1) >omor 1-") ?al : 5$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika sis4a men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ VIII. ALAT & BA$AN & SUMBER Alat / Ca an : Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII Semester I) 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Mengusai Kimia 3) Can'un&: Eane0a Fxa0t$

I'. EVALUASI & PENILAIAN Teknik Penilaian : Tu&as / P- +tes tertulis, Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian Instrumen : Terlam(ir 1, Tentukanla kemolalan 45 &ram 85 ?12 @5 /an& 'ilarutkan 'alam 5!! &ram air = 2, ?itun&la %raksi mol urea 'alam larutan urea 2!H +Mr Grea 7 5!,$ 1, Tentukanla %raksi mol 15! ml larutan ?2S!4 1!m) jika Mr ?2S!4 7 #" 'an Mr ?2@ 7 1" serta massa jenis larutan 1)2 &r/mD$ No 1$ Pen(ele!a"an ;ik : massa 85 ?12 @5 7 45 &ram massa (elarut 7 5!! &ram ;it : m$$$$$$$$$I S or

25 : M 7 7 2$
# 1!!! x Mr P 45 1!!! x 1"! 5!!

5!

7 !)5 molal ;ik : Mr Grea 2!H 7 5! ;it : X urea 25 : ;alam 1!! &r larutan urea 2!H ter'a(at 2! &ram urea 'an "! &ram air$ n air 7
# "! = = 4)44 mol Mr 1" # 2! = = !)11 mol Mr 5!
n urca !)11 mol = =!)!5# n urca + n air +!)11 + 4)44, mol

1!

n urea 7 X urea 7 1$

Massa larutan 7 Jolum x massa jenis 7 15! x 1)2 7 1"! &ram Misalkan massa ?2S@4 7 25 &ram
# 1!!! x Mr P # 1!!! 25 1!!! 1! = x >1! = x Mr +1"! 25, #" +1"! 25, 1"! 25 =1)!2 25 1"! = 2)!2 25 x ="#)1 gram # "#)1 mol ! 2 S 4 + nt , = = =!)#!# mol Mr #" massa air =+1"! "#)1, gr =#!)# gram # #!)# mol air + np , = = =5)!5 mol Mr 1" !)#!# mol nt Xt = = = !)151 nt + np +!)#!# +5)!5, mol #adi "raksi mol ! 2 S 4 =!)151 m =

5!

Total

1!!

Nilai =

Skor yang diperoleh x 1!! skor total

'.

MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN ) 1. Te anan Ua* Pelar+, 9ika air se*a&ai (elarut murni 'iua(kan (a'a su u tertentu 'an tekanan tertentu maka ua( air /an& a'a akan men/e*a*kan tekanan ua( (elarut (a'a (elarut murni$ Tekanan ua( (elarut murni 'inotasikan 'en&an P!$ 9ika ke'alam air terse*ut 'itam*a kan .at terlarut /an& ti'ak men&ua() misaln/a &lukosa) urea) atau &aram 'a(ur) maka akan mem*entuk larutan$ Kemu'ian larutan terse*ut 'i(anaskan (a'a su u 'an tekanan /an& sama se(erti (a'a air murni) maka (elarut air 'alam larutan akan men&ua( 'an men/e*a*kan tekanan ua( (elarut (a'a larutan$ Tekanan ua( (elarut 'inotasikan 'en&an P$ ?ar&a P *er*an'in& lurus 'en&an jumla air /an& a'a 'alam larutan$ Makin *an/ak .at terlarut *erarti makin se'ikit ua( air) maka ar&a P makin ke0il) 'an *e&itula se*alikn/a$ P 7 Po X( P 7 tekanan ua( (elarut (a'a larutan o P 7 tekanan ua( (elarut (a'a (elarut murni X( 7 %raksi mol .at (elarut < ! K X( K 1 ). Pen+r+nan Te anan Ua* (o ( 3( 0air ?ar&a tekanan (elarut (a'a larutan +P, akan selalu le*i ke0il 'ari tekanan ua( (elarut (a'a (elarut murni+P o,$ ;a(at ju&a 'ikatakan *a 4a tekanan ua( (elarut (a'a (elarut akan turun ar&an/a jika (elarut 'iu*a menja'i larutan +(elarut 'itam*a .at terlarut,

(a'at Tekanan t +!8, Penurunan ar&a tekanan ua( ini 'ise*ut (enurunan tekanan ua( 'an 'inotasikan 'en&an 3P$ +atm, Diagram P &as T Tekanan Uap 7 ;ia&ram untuk (elarut 7 ;ia&ram P) T Tekanan untuk larutan Menurut -aoult ) untuk larutan-larutan en0er 'ari .at /an& tak atsiri) (enurunan tekanan ua( jenu larutan sama 'en&an asil kali tekanan ua( jenu (elarut murni 'en&an %raksi mol .at terlarut) se'an&kan tekanan ua( jenu larutan sama 'en&an asil kali tekanan ua( jenu (elarut murni 'en&an %raksi mol (elarut : 3P 7 X* $ Po < P 7 Xa $ Po Po P 3P Xa X* 7 7 7 7 7 tekanan ua( jenu (elarut murni tekanan ua( jenu larutan (enurunan tekanan ua( jenu %raksi mol .at (elarut %raksi mol .at terlarut

8onto soal : 1$ Tekanan ua( jenu air (a'a 1!! o8 a'ala 65!mm?&$ Cera(aka tekanan ua( jenu larutan &lukosa 1!H (a'a 1!! !8 I +? 7 1 < 8 7 12 < @ 7 15,$ 9a4a* : Tekanan ua( jenu larutan se*an'in& 'en&an %raksi mol (elarut$ ;alam 1!! &ram larutan ter'a(at :

#! mol = 5 mol 1" 1! $lukosa 1!H =1! gram = mol = !$!55 mol 1"! 5 X air 5 + !)!55 P = X air $ po = !)## $ 65! mm!g Air #!H = #! gram = = 652)4 mm!g

'I. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan 'II. LAN#KA$ - LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan (en&ertian 'ari si%at koli&ati% larutan 'an &olon&ann/a$ 2$ Ke&iatan Inti : 6! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan (en&ertian 3P +?ukum -aoult ,$ Euru menjelaskan (en&aru jumla (artikel 'en&an tekanan ua( (elarut$ Euru mem*eri 1 0onto 0ara men& itun& tekanan ua( larutan *er'asarkan (er0o*aan$ Ke&iatan Penu&asa Terstruktur Sis4a men& itun& 3P 'an P 'ari Cuku Paket Frlan&&a) Gji Ke(a aman >o$ 14-15) ?al : #$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika sis4a men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri 'III. Ala, & Ba.an & S+m/er Alat / Ca an : Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA kelas XII semester I) 9akarta: Frlan&&a$ Sutresna)>ana) 2!!!) Panduan Mengusai Kimia 3) Can'un&: Eane0a Fxa0t$

'IV. EVALUASI & PENILAIAN

Teknik Penilaian : Tu&as / P- +Tes Tertulis, Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian Instrumen : Terlam(ir 1$ Tekanan ua( larutan urea (a'a su u 5!!8 7 42)5 mm?&$ Tentukan %raksi mol urea jika tekanan ua( air jenu (a'a su u 5!!8 7 41)5 mm?&$ 2$ 1" &ram &lukosa +Mr 7 1"!, 'ilarutkan 'alam #!&ram air +Mr 7 1",$ 9ika tekanan ua( air jenu (a'a su u 1!!8 7 12 mm?&) maka : a$ Tentukan tekanan ua( larutan $ *$ Tentukan (enurunan tekanan ua($ No. Pen(ele!a"an S or 1$ ;ik : P 7 42)5 mm?& Po 7 41)5 mm?& ;it : Xe 1! 2* : P 7 Po $ X( 42)5 7 41)5 X( X( 7 !) #66 Xt 7 1 L X( 7 1-!)##6 7 !)!21 # 1" 2$ mol glokosa +nt , = = =!)1 mol
Mr 1"! # #! mol air + np , = = =5 mol Mr 1" np 5 Xp = = =!)#"!4 np + nt 5 +!)1 Xt =1 Xp =1 !)#"!4 =!)!1#5 a , P = P o $ Xp =12 $ !)#"!4 = 11)16 mm!g

6!

%, P = P ! $Xp =11$ !)!1#5 = !)51 mm!g

Total

1!!

'V. MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN 0 1. Pen+r+nan T"," Be +

9ika air (elarut murni 'i'in&inkan maka (a'a su u !!8 air terse*ut akan mem*eku$ Tekanan ua( jenu (ermukaan air se*esar 1 atm) kemu'ian jika ke 'alam air 'itam*a kan .at terlarut) maka (a'a su u ! !8 tern/ata *elum mem*eku$ ;an (a'a su u terse*ut tekanan ua( jenu (ermukaann/a le*i ke0il 'ari 1 atm$ A&ar larutan terse*ut mem*eku) maka tekanan ua( jenu larutan arus men0a(ai 1 atm$ Gntuk men0a(ai ini maka su u larutan arus 'iturunkan$ Setela ter0a(ai tekanan ua( jenu larutan 1 atm) maka larutan terse*ut mem*eku$ Turunn/a su u *eku larutan 'ari titik *eku (elarutn/a 'ise*ut (enurunan titik *eku larutan) 'an 'inotasikan 3T%$ a$ Titik 'imana air mem*eku) /aitu (a'a su u !!8 tekanan ua( jenu 1 atm$ 0 *$ Titik (a'a su u !!8 untuk larutan 'en&an tekanan 'i*a4a 1 atm 'an (a'a su u ini larutan *elum mem*eku$ a 0air 1 atm * 0$ Titik 'imana tekanan ua( jenu larutan men0a(ai 1 atm$ Pa'a titik ini larutkan mem*eku 'an su un/a le*i &as Tekanan (a'at ren'a 'ari titik *eku (elarutn/a$ +atm, ! ! 3T% @ 8 Su u + 8,

Diagram P T Penurunan Titik Beku 7 &aris *eku (elarut +air, 7 &aris *eku larutan 9ika titik *eku (elarut 7 T%1 titik *eku larutan 7 T%2 Maka (enurunan titik *eku +3T%, 7 T%1 L T%2 3T% 7 k% $ m Atau 3T% 7 k% $
# 1!!! $ Mr P

k% 7 konstanta (enurunan titik *eku molar 8onto soal : 1$ # &ram &lukosa +Mr 7 1"!, 'ilarutkan 'alam 4!! &ram air$ 9ika k% air 7 1)"5!8/m) maka : a$ Tentukan (enurunan titik *eku larutan &lukosa *$ Tentukan titik *eku larutan jika *eku air 7 !!8 9a4a* : a$3t% 7 k" $
# 1!!! $ Mr P # 1!!! $ = !)211 ! & 7 1)"5 1"! 4!!

*$ T% larutan 7 t% air L 3t% 7 +!-!)211,o8 7 -!)211 o8

'VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi

- Dati an - Penu&asan 'VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan rumus untuk men& itun& 3P 'an P suatu larutan$ 2$ Ke&iatan Inti : 155 menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan (en&ertian 3T% $ Euru mem*eri 1 0onto 0ara men& itun& 3T% suatu larutan$ Euru menjelaskan (en&ertian 3T*$ Euru mem*eri 1 0onto 0ara men& itun& 3T* suatu larutan$ Ke&iatan Penu&asa Terstruktur Sis4a men& itun& 3P) 3T% ) 3T*) 'ari Cuku Paket Frlan&&a) Dati an 1$1) >o$ 4-") ?al : 15$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Euru mem(erte&as kem*ali rumus untuk men& itun& 3P) 3T%) 'an 3T*) suatu larutan$ Men/im(ulka Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ 'VIII. ALAT & BA$AN & SUMBER Alat / Ca an : -

Sum*er

: -

Pur*a)Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA kelas XII semester I' 9akarta: Frlan&&a$ Sutresna)>ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un&: Eane0a Fxa0t$

'I'. EVALUASI & PENILAIAN Teknik Penilaian : Tu&as / P- +Tes Tertulis, Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian Instrumen : Terlam(ir 1$ Se*an/ak 1" &ram &lukosa +Mr 7 1"!, 'ilarutkan 'alam 51! &ram air$ Tentukanla titik 'i'i larutan itu$ k* air 7 !)52o8$ 2$ Tentukanla titik *eku larutan 5)4 &ram na%talena 'alam 1!!&ram *en.ena$ Titik *eku *en.ena murni a'ala 5)45 o8 'an teta(an (enurunan titik *eku molal *en.ena +k%, a'ala 5)1!8/m$ +? 7 1 < 8 7 12,$ 1$ Suatu .at nonelektrolit se*an/ak 4 &ram 'ilarutkan 'alam 1!! &ram air$ 9ika titik 'i'i larutan terse*ut 1!!)12 o8 'an k* air 7 !)511o8/m$ Tentukan massa molekul relati% +Mr, sen/a4a terse*ut$ 4$ Suatu sen/a4a or&anik se*an/ak 12)42 &ram 'ilarutkan 'alam 1!! &ram (elarut *en.ena 'an larutan ini mem*eku (a'a su u 4)" o8$ 9ika k% *en.ena 7 2)52 o8/m 'an titik *eku (elarut *en.ena 7 5)5o8) tentukan Mr sen/a4a terse*ut$ 5$ Titik 'i'i larutan urea 7 1!!)5 o8$ 9ika k* air 7 !)511 o8/m 'an k% air 7 1)"5 o8/m) tentukanla titik *eku larutan terse*ut$ 5$ No Pen(ele!a"an S or

1$

mol glokosa =

1"# 1"!# / mol = !)1 mol !)1 mol !)5kg

maka t%lar = (% pel + (% = +1!! + !)1!4, ! & = 1!!)1!4 &

!

m =

2!

= !)2 mol kg 1 (% = m x k% = !)2 x !)52 ! & = !)1!4 ! &

2$

mol &1! !) =

5)4# 12" # / mol = !)!5 mol

maka ("lar = (% pel (" = +5)45 2)55, ! & = 12)#1! &

2!

!)!5 mol m = !)1kg = !)15 mol kg 1 (" = m x k" = !)5 x 5)1! & = 2)55 ! &

1$

(% = t%lar t% air = +1!!)12 1!!, ! & # 1!!! (% = k% $ $ Mrg P 4 1!!! !)12 = !)511$ $ Mr P !)511$4$1!!! Mr = = 121 !)12$1!! (" = t" %enzena t% air

2!

4$

= +5)5 4)", ! & = !)6 ! & # 1!!! $ Mr P 12)42 $ 1!!! !)6 = 2)52$ Mr 1!! 2)52$ 12)42$ 1!!! Mr = = 155 !)6$1!! m = k" =

2!

5$

(" = t" %enzena t% air = +1!!)5 1!!, ! & = !)5 ! & t% !)5 m = = = !)#65 molal K% !)511 t" = k" $ m = 1)"5$ !)#65 ! & = 1)"115 ! & t" laru tan = t" air t" = ! 1)"115 ! & = 1)"115 ! &

2!

Total
Nilai = skor yang diperoleh x 1!! skor toal

1!!

''. MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN 1 A. Pen2er,"an O!mo!"! A(a*ila 'ua jenis larutan /an& *er*e'a konsentrasin/a 'i(isa kan ole suatu sela(ut semi(ermea*el) akan ter'a(at aliran *ersi +netto, (elarut 'ari larutan /an& le*i en0er ke larutan /an& le*i (ekat$ ?al ini terli at 'ari *ertam*a tin&&in/a larutan /an& le*i (ekat) se'an&kan tin&&i larutan /an& le*i en0er akan *erkuran&$ Per(in'a an *ersi molekul (elarut ini 'ise*ut osmosis$ B. Te anan O!mo!"! Tekanan osmosis larutan a'ala tekanan /an& 'i(erlukan untuk men& entikan aliran (elarut 'ari (elarut murni menuju larutan$ Menurut JanMt ?o%%) tekanan osmosis larutan-larutan en0er 'a(at 'i itun& 'en&an rumus /an& seru(a 'en&an (ersamaan &as i'eal) /aitu :
=
n *( +

Atau

= M*(

;en&an N 7 tekanan osmosis J 7 Oolum larutan +D, n 7 jumla mol .at terlarut T 7 su u +k, - 7 teta(an Eas +!)!"2!5 D atm mol-1 k-1, M 7 kemolaran larutan 8onto soal : 1$ Cera(aka tekanan osmosis larutan sukrosa !)1!1!m (a'a 25o8I 9a4a* : P 7 M-T 7 !)!!1! mol D-1 x !)!"2!5 D atau mol-1 k-1 x 2#"k 7 !)!24 atm +71"mm?&, ''I. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi

- Dati an - Penu&asan ''II. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan rumus untuk men& itun& 3P 'an 3T%) 'an 3T*$ 2$ Ke&iatan Inti : "! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan (en&ertian osmosis 'an men0onto kan sala satu (eristi4a osmosis$ Euru menjelaskan (en&ertian tekanan osmosis$ Euru mem*eri 1 0onto 0ara men& itun& osmosis suatu larutan$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a men& itun& tekanan osmosis larutan 'ari Cuku Paket Frlan&&a) Gji Ke(a aman) >o$ 25-25) ?al : 16$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 5 menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika sis4a men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ ''III. ALAT & BA$AN & SUMBER Alat / Ca an : -

Sum*er

: -

Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA kelas XII semester I' 9akarta: Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan mengusai kimia 3)Can'un&: Eane0a Fxa0t$

''IV. EVALUASI & PENILAIAN Teknik Penilaian : Tu&as / P- +Tes Tertulis, Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian Instrumen : Terlam(ir 1$ 16)1 &ram &ula +Mr 7 142, 'ilarutkan 'alam air in&&a Oolumen/a 25! ml$ 9ika teta(an &as) - 7 !)!"2 D atm/K mol 'an su u larutan 2! o8) tentukan tekanan osmosis larutan terse*ut$ 2$ Darutan 5 &ram suatu .at 'alam 51! mD larutan mem(un/ai tekanan osmosis se*esar 1" mm?& (a'a 26 o8$ Tentukanla massa molekul relati% +Mr, .at itu$

No

Pen(ele!a"an

S or

1$

mol glokosa =

# Mr 16 = = !)!5 142 !)!5 m =n/l = = !)25m !)25 n = M*( = !)2m $ !)!"2!5 , atm / mol K $ + 261 = 26, K = 4)#2 atm

4!

2$

= M*(
1" atm = m x !)!"2!5 ,atm mol 1 K 1 x 1!! K 62 m = !)!2 mol ,1 n =m x l = !)!2 mol , = !)!1 mol n = # # > Mr = Mr n 5 gram = !)!1 mol = 5!! gram / mol
1

5!
$ !)5 ,

Total
skor yang diperoleh x 1!! skor total

1!!

Nilai =

''V.

MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN 3

S"4a, Kol"2a,"4 Lar+,an Ele ,rol", Darutan elektrolit mem*eri si%at koli&ati% /an& le*i *esar 'ari(a'a si%at koli&ati% larutan non elektrolit (a'a konsentrasi /an& sama$ 8onto ) larutan >a8I !)!1!m mem(un/ai (enurunan titik *eku se*esar !)!15# o8$ ?ar&a ini am(ir 'ua kali le*i *esar +te(atn/a 1)#1 kali le*i *esar, 'ari(a'a (enurunan titik *eku larutan urea !)!1!m$ Per*an'in&an antara ar&a si%at koli&ati% /an& terukur 'ari suatu lerutan elektrolit 'en&an ar&a si%at koli&ati% /an& 'i ara(kan 'ari suatu larutan non elektrolit (a'a konsentrasi /an& sama 'ise*ut %aktor JanMt ?o%% 'an 'in/atakan 'en&an lam*an& i$ Tabel Harga i (faktor Vant Hoff) untuk Tf berbagai jenis elektrolit Ele ,rol", 56155m 565155m 5655355m Ba!,a! ,eor","!

 Flektrolit ti(e ion >a8I K8I M&S@4 K2S@4 Flektrolit ti(e koOalen ?8I 8?18@@? ?2S@4

1)"6 1)"5 1)42 2)45 1)#1 1)!1 2)22

1)#1 1)#4 1)52 2)66 1)56 1)!5 2)5#

1)#4 1)#5 1)5# 2)"5 1)## 1)!5 2)62

2 2 2 1 2 2 1

Se*a&aimana tela kita keta ui) .at elektrolit se*a&ian atau seluru n/a terurai menja'i ion-ion$ 9a'i) untuk konsentrasi /an& sama larutan elektrolit men&an'un& jumla (artikel le*i *an/ak 'ari (a'a larutan nonelektrolit$ @le karena itu) larutan elektrolit mem(un/ai si%at koli&ati% le*i *esar 'ari(a'a si%at koli&ati% larutan nonelektrolit$ ''VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - Praktikum - ;iskusi in%ormasi ''VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men'e%enisikan a(a itu larutan elektrolit 'an non elektrolit$ Euru men/uru sis4a men/e*utkan 0onto 'ari larutan elektrolit 'an non elektrolit$ 2$ Ke&iatan Inti : "! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru men'emonstrasikan (raktikum /an& akan 'ilakukan Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a melakukan (er0o*aan /an& 'i*im*in& 'an 'i%asilitasi +DKS terlam(ir, ole &uru$ Sis4a men&isi DKS / lem*ar (en&amatan (raktik$ Sis4a men'iskusikan asil (er0o*aan (er kelom(ok +5 oran& (erkelom(ok,$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 5 menit Sis4a men&utarakan asil (raktikum /an& 'ira&ukan 'an &uru men&klasi%ikasikan /an& kuran& te(at$ Euru 'an sis4a mem*uat ran&kuman 3T% +(enurunan titik *eku,$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstuktur Euru mem*eri tu&as mem*uat la(oran asil (raktikum$ ''VIII. ALAT & BA$AN & SUMBER Alat / Ca an : - Sesuai 'en&an DKS Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA kelas XII semester I' 9akarta: Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan mengusai kimia 3)Can'un&: Eane0a Fxa0t$

''I'. EVALUASI & PENILAIAN Teknik Penilaian : - DKS +Tes Tertulis, - Kinerja (raktikum sis4a Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian Instrumen : Terlam(ir

LKS I
1. J+7+l *er8o/aan : Titik Ceku

). T+9+an *er8o/aan : Men/eli'iki titik *eku larutan serta %aktor /an& mem(en&aru in/a$ 0. Ala, 7an Ba.an No 1$ 2$ 1$ 4$ 5$ 5$ 6$ "$ #$ 1!$ 11$ Ala, 7an Ba.an Eelas kimia (lastik Ta*un& reaksi/rak Termometer Pen&a'uk ka0a Sen'ok makan Pi(et tetes Air sulin& Darutan urea Darutan &lukosa Darutan >a8l Darutan >a28@1 U +ran & Sa,+an 4!! mD Ciasa -1! L 1!!o8 1m 1m 1m 1m J+mla. 1 4/2 1 1 1 1 Se0uku(n/a 25! mD 25! mD 25! mD 25! mD

1. Pro!e7+r Ker9a 1. Masukan *utiran ke0il es ke 'alam &elas (lastik sam(ai kira-kira Q n/a$ Tam*a kan " sen'ok makan &aram) lalu a'uk$ Inila 0am(uran (en'in&in$ ). Isi ta*un& reaksi 'en&an air kira-kira setin&&i 2 0m$ Masukkan ta*un& itu ke 'alam ta*un& reaksi 'an &erakkan se0ara turun-naik 'alam air) in&&a seluru n/a mem*eku$ 0. Keluarkan ta*un& 'ari 0am(uran (en'in&in 'an *iarkan es 'alam ta*un& men0air se*a&ian$ Eanti (en&a'uk 'en&an termometer$ ;en&an ati- ati) a'ukla 0am(uran 'alam ta*un& 'en&an termometer se0ara turun-naik$ Kemu'ian *a0ala termometer 'an 0atat su u 0am(uran es 'an air itu$ 1. Glan&ila lan&ka 2 'an 1 'en&an men&&unakan larutan urea) &lukosa) >a8l) 'an >a28@1 $+Cuatla la&i 0am(uran (en'in&in se(erti 0ara 'i atas jika es su'a men0air seluru n/a$, 3. $a!"l Per8o/aan 1. Titik *eku air sulin& 7 $$$ ). Titik *eku 0amn(uran (en'in&in 7 $$$ 0. Titik *eku larutan

No 1$ 2$ 1$ 4$

Lar+,an Gr0a Elukosa >a8l >A28@1

Kemolalan 1m 1m 1m 1m

T"," /e + $$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$

Sel"!". ,"," /e + a"r 7en2an ,"," /e + lar+,an $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$

:. Ba.an D"! +!" 1$ Ca&aimana titik *eku larutan 'i*an'in&kan 'en&an titik *eku (elarut murni +le*i tin&&i) le*i ren'a ) atau sama, I 9elaskan ja4a*anmu = 2$ Pa'a kemolalan sama) larutan manaka /an& le*i 0e(at mem*eku I Cerikan alasan = 1$ ?itun&la *era(a &ram .at (elarut +urea) &lukosa) >a8l 'an >a 28@1, /an& 'i*utu kan 'alam 25! mD 'an 1!! mD (elarut air se in&&a 'i(erole konsentrasi masin&-masin& larutan a'ala 1 molalitas = 4$ Men&a(a /an& 'i&unakan se*a&ai larutan (en'in&in a'ala larutan es ke0il +air 'en&an &aram 'a(ur, I ;. Ke!"m*+lan : $$$$$$$$

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Mata Pelajaran Kelas/Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Pelajaran I. 1$ II. : : : : : Kimia SMA XII IPA/1 5 4 x 45 menit 2!!" / 2!!#

STANDAR KOMPETENSI Menjelaskan si%at-si%at koli&ati% larutan non elektrolit 'an elektrolit$

KOMPETENSI DASAR Mem*an'in&kan antara si%at kole&ati% larutan non elektrolit 'en&an si%at koli&ati% larutan elektrolit /an& konsentrasin/a sama *er'asarkan 'ata (er0o*aan$

III.INDIKATOR Men&analisa 'ata (er0o*aan untuk mem*an'in&kan si%at koli&ati% larutan elektrolit 'en&an non elektrolit$ Menurunkan rumus untuk men& itun& %aktor JanMt ?o%% /an& 'i u*un&kan 'en&an 'erajat ionisasi 'an jumla ion /an& ter*entuk$ IV. TUJUAN PEMBELAJARAN 4$1$ Sis4a 'a(at men&analisa 'ata (er0o*aan untuk mem*an'in&kan si%at koli&ati% larutan elektrolit 'en&an non elektrolit$ 4$2$ Sis4a 'a(at menurunkan rumus untuk men& itun& %aktor JanMt ?o%% /an& 'i u*un&kan 'en&an 'erajat ionisasi 'an jumla ion /an& ter*entuk$ V. MATERI PEMBELAJARAN Per/e7aan !"4a, ole2a,"4 lar+,an ele ,rol", 7an non ele ,rol", Per*an'in&an antara ar&a si%at koli&ati% /an& terukur 'ari suatu larutan elektrolit 'en&an ar&a si%at koli&ati% /an& 'i ara(kan 'ari suatu larutan non elektrolit (a'a konsentrasi /an& sama 'ise*ut %aktor JanMt ?o%% 'an 'in/atakan 'en&an lam*an& i$ ?ar&a i 'ari elektrolit ti(e koOalen tern/ata le*i *erOariasi) *er&antun& (a'a kekuatan elektrolit itu$ Flektrolit lema mem(un/ai ar&a i non elektrolit 1) se'an&kan elektrolit kuat mem(un/ai ar&a i /an& men'ekati ar&a teoritisn/a$ ?u*un&an ar&a i 'en&an (ersen ionisasi +'erajat 'isosiasi, 'a(at 'iturunkan se*a&ai *erikut$ Misal konsentrasi larutan M molar) 'an 'erajat 'isosiasi ) maka jumla elektrolit /an& men&im a'ala $ $ 7
#umlah yang mengion #umlah mula mula

9umla /an& men&ion 7 jumla mula-mula x 7M Misalkan (ula 1 molekul elektrolit mem*entuk n ion $ 9a'i) jika M mol elektrolit men&ion akan men& asilkan nM mol ion) se'an&kan jumla mol elektrolit /an& ti'ak men&ion a'ala M L M$ A +elektrolit, n C +ion, Mula-mula : M Ionisasi :M nM Seim*an& : M - M nM Konsentrasi (artikel 'alam larutan 7 konsentrasi (artikel elektrolit +A, B konsentrasi ion-ion +C, 7 MLMBnM 7 M R1 B +n-1, S ;en&an 'emikian (ertam*a an jumla (artikel 'alam larutan elektrolit +i, 7 R1 B +n-1, S$

Maka rumus-rumus si%at koli&ati% untuk larutan elektrolit menja'i : 3T* 7 K* x m x i 3T% 7 K% x m x i 7 M-T x i 8onto soal : 1$ Satu &ram M&8I2 'ilarutkan 'alam 5!! &ram air$ Tentukanla : a, Titik 'i'i *, Titik *eku 0, Tekanan osmotik larutan itu (a'a 25o8 jika 7 !)# $ K* air 7 !)25o8 K% air 7 1)"5o8$ +M& 7 24 < 8I 7 15)5,$ 9a4a* : Mol M&8I2 Molalitas
= 1gr #5 # / mol = !)!11 mol !)!11 mol = !)5 kg larutan =!)!22 mol kg 1

Gntuk larutan en0er) kemolalan 'an kemolaran mem(un/ai ar&a /an& am(ir sama i 7 1 B +n-1, 7 1 B +1-1, !)# 7 2)" a, 3T* 7 K* x m x i 7 !)52 x !)!22 x 2)" 7 !)!12o8 Titik 'i'i larutan 7 +1!! B !)!12,o8 7 1!!)!12o8 *, 3T% 7 K% x m x i 7 1)"5 x !)!22 x 2)" 7 !)115o8 Titik 'i'i larutan 7 +! B !)155,o8 7 -!)155o8 0, 7 M-T x i 7 !)!22 x !)!"2!5 x 2#" x 2)" 7 !)51 atm VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - Penu&asan - ;iskusi in%ormasi VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN

+m 7 !)!22 mol/D,

1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan (er*e'aan 'ari larutan elektrolit 'an non elektrolit$ 2$ Ke&iatan Inti : 155 menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menurunkan rumus untuk men& itun& %aktor JanMt ?o%% /an& 'i u*un&kan 'en&an 'erajat ionisasi 'an jumla ion /an& ter*entuk$ Euru menuliskan rumus men0ari 3T*) 3T%) 'an untuk larutan elektrolit$ Euru mem*erikan 0onto (er itun&an 3T*) 3T%) 'an larutan elektrolit$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Euru menu&askan sis4a *er'iskusi 'alam men/elesaikan soal-soal /an& 'i*uat ole &uru sen'iri +5 oran&/kelom(ok,$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Sis4a men&utarakan asil 'iskusi /an& 'ira&ukan 'an &uru men&klasi%ikasikan /an& kuran& te(at$ Euru 'an sis4a meran&kum (er*e'aan si%at koli&ati% larutan elektrolit 'an non elektrolit$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*er tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ VIII. ALAT&BA$AN&SUMBER Alat/Ca an : Sum*er : - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I) 9akarta : Frlan&&a$ - Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eene0a Fxa0t$ I'. EVALUASI&PENILAIAN Teknik Penilaian : - Tu&as 'iskusi +Tes Tertulis, - Kinerja 'iskusi sis4a Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian Instrumen : Terlam(ir Ba.an D"! +!" < 1$ Manaka larutan *erikut /an& mem(un/ai titik 'i'i (alin& *esar (a'a konsentrasi /an& sama I a$ 85?12!5 '$ Ca8l2 *$ >a8l e$ 8a8@1 0$ 8@ +>?2,2 2$ 11)6 &ram >a8I 'ilarutkan 'alam 5!! &ram air$ 9ika Mr >a8I 7 5")5) K% air 7 1)"5 'an K* air 7 !)52) maka : a$ Tentukan T% larutan terse*ut *$ Tentukan T* larutan terse*ut 1$ 5)55 &ram 8a8I2 +Mr 7 5")5, 'ilarutkan 'alam 2 D air$ 9ika - 7 !)!"2 D atm/mol K) tentukan tekanan osmotik (a'a su u 26o8$ 4$ Earam >a8I +Mr 7 5")5, se*an/ak 2#)25&r 'ilarutkan 'alam 1"! &r air 7 615 mm?&) tentukan (enurunan tekanan ua( larutan >a8l$ No Pen(ele!a"an S or 1$ Titik 'i'i (alin& *esar) jika kenaikan titik 'i'i (alin& *esar 3T* 7 K* $ m $ i 25 Karena K* 'an m sama) *erarti 3T* *esar untuk ar&a i /an& *esar

a$ *$ 0$ '$ e$

85?12@5 termasuk non elektrolit) 'en&an a 7 ! *erarti i 7 1 >a8l termasuk elektrolit 'en&an i 7 2$ 8@ +>?2,2 termasuk non elektrolit 'en&an i 7 1$ Ca 8l2 termasuk elektrolit 'en&an i 7 1$ 8a8@1 termasuk elektrolit 'en&an i 7 2$ 9a'i) titik 'i'i (alin& *esar untuk larutan 'en&an ar&a i *esar /aitu larutan Ca8l2$
# 1!!! $ $i Mr p 11)6 1!!! =1)52 $ $ $2 5")5 5!! = !)415 ! &

2$

a$ (" = K" $

25

(itik didih laru tan +(" , = +! +1)4"", ! & =1)4"" ! & # 1!!! %$ (% = K% $ $ $i Mr p 11)6 1!!! = !)52 $ $ $2 5")5 5!!! = !)415 ! & (itik didih laru tan +(%, = +1!! + !)415, ! & =1!!)415 ! &

1$

# 5)55 $ = !)!5 mol Mr 111 n !)!5 R&a&l 2 S = m = = = !)!25 M , 2 = M*( i mol &a&l 2 = = !)!25 $ !)!"2 $ + 261 + 26,$ 1 =1)"45 atm

25

4$

mol &a&l 2 =

# 2#)25 $ =!)5 mol Mr 5")5 !)5 mol

Na&l > Na + + &l !)5 mol !)5 mol

+

25

nt =mol Na =1

+ mol &l

=!)5 + mol &l 1"! np =mol air = =1! 1" nt 1 Xt = = =!)!#1 np + nt 1! +1 p = po xt =615 x !)!#1 =55)!6 mm!g

Total

1!!

Nilai =

skor yang diperoleh x 1!! skor total

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Mata Pelajaran : Kimia SMA

Kelas/Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Pelajaran

: : : :

XII IPA/1 1-1 1! x 45 menit 2!!" / 2!!#

I. STANDAR KOMPETENSI 2$ Menera(kan konse( reaksi oksi'asi-re'uksi 'an elektrokimia 'alam teknolo&i 'an ke i'u(an se ari- ari$ II. KOMPETENSI DASAR 2$1$ Menera(kan konse( reaksi oksi'asi-re'uksi 'alam sistem elektrokimia /an& meli*atkan ener&i listrik 'an ke&unaann/a 'alam men0e&a korosi 'an 'alam in'ustri$ III. INDIKATOR Pertemuan 1 2$1$1$ Men/etarakan reaksi re'oks 'en&an 0ara seten&a reaksi +ion elektron,$ 2$1$2$ Men/etarakan reaksi re'oks 'en&an 0ara (eru*a an *ilan&an oksi'asi +PC@,$ Pertemuan 2 2$1$1$ Men/im(ulkan 0iri-0iri reaksi re'oks /an& *erlan&sun& se0ara s(ontan melalui (er0o*aan$ 2$1$4$ Men&&am*arkan susunan Sel Jolta atau Sel EalOani$ 2$1$5$ Menjelaskan %un&si tia( *a&ian 'ari Sel Jolta atau Sel EalOani$ 2$1$5$ Meneran&kan *a&aimana ener&i listrik 'i asilkan 'ari reaksi re'oks 'alam Sel Jolta$ 2$1$6$ Menuliskan reaksi-reaksi /an& terja'i (a'a Sel Jolta$ 2$1$"$ Menuliskan lam*an& sel (a'a Sel Jolta$ 2$1$#$ Men& itun& (otensial sel *er'asarkan 'ata (otensial stan'ar$ Pertemuan 1 2$1$1!$ Meneran&kan reaksi (en'esakan 'alam ;erat Jolta$ 2$1$11$ Meneran&kan (rinsi( kerja sel Oolta /an& *an/ak 'i&unakan 'alam ke i'u(an +*aterai) aki) 'll,$ IV. TUJUAN PEMBELAJARAN Pertemuan 1 4$1$ Sis4a 'a(at men/etarakan reaksi re'oks 'en&an 0ara seten&a reaksi +ion elektron,$ 4$2$ Sis4a 'a(at men/etarakan reaksi re'oks 'en&an 0ara (eru*a an *ilan&an oksi'asi$ Pertemuan 2 4$1$ Sis4a 'a(at men/im(ulkan 0iri-0iri reaksi re'oks /an& *erlan&sun& se0ara s(ontan melalui (er0o*aan$ 4$4$ Sis4a 'a(at men&&am*arkan susunan sel Oolta atau sel &alOani 'an menjelaskan %un&si tia( *a&iann/a$ 4$5$ Sis4a 'a(at menjelaskan *a&aimana ener&i listrik 'i asilkan 'ari reaksi re'oks 'alam Oolta$ 4$5$ Sis4a 'a(at menuliskan lam*an& sel 'an 'an reaksi-reaksi /an& terja'i (a'a sel Oolta$ 4$6$ Sis4a 'a(at men& itun& (otensial sel *er'asarkan 'ata (otensial stan'ar Pertemuan 1 4$"$ Sis4a 'a(at meramalkan terja'in/a reaksi (en'esakan 'alam 'eret Oolta$ 4$#$ Sis4a 'a(at menja*arkan (rinsi( kerja sel Oolta /an& *an/ak 'i&unakan 'alam ke i'u(an +*aterai) aki) 'll,$ V. MATERI PEMBELAJARAN

1.

BILAN#AN OKSIDASI Pen2er,"an B"lan2an O !"7a!" Cilan&an oksi'asi suatu unsur 'alam suatu sen/a4a a'ala muatan /an& 'iem*an ole atom unsur itu jika semua elektron ikatan 'i'istri*usikan ke(a'a unsur /an& le*i elektrone&ati%$ a$ *$ 0$ A,+ran Menen,+ an B"lan2an O !"7a!" Gnsur *e*as mem(un/ai *ilan&an oksi'asi 7 ! 8onto : Ciloks ?) >) 'an :e *erturut-turut 'alam ?2) >2 'an :e 7 ! :luorin) unsur /an& (alin& elektrone&ati% 'an mem*utu kan tam*a an elektron) mem(un/ai *iloks -1 (a'a semua sen/a4an/a$ Ciloks unsur lo&am selalu *ertan'a (ositi%$ Ciloks *e*era(a unsur lo&am a'ala se*a&ai *erikut : Eolon&an IA +Di) >a) K) -*) 8s, 7 B 1 Eolon&an IIA +Ce) M&) 8a) Sr) Ca, 7 B 2 Al 7 B 1 :e 7 B 2 'an B 1 Tn 7 B 2 ?& 7 B 1 'an B 2 A& 7 B 1 8u 7 B 1 'an B 2 Sn 7 B 2 'an B 4 Au 7 B 1 'an B 1 P* 7 B 2 'an B 4 Pt 7 B 2 'an B 4 Ciloks suatu unsur 'alam suatu ion tun&&al sama 'en&an muatann/a$ 8onto : Ciloks :e 'alam ion :e1B 7 B 1 Ciloks S 'alam ion S1B 7 - 2 Ciloks ? umumn/a B 1) ke0uali 'alam sen/a4an/a 'en&an lo&am maka *iloks ? 7 -1 8onto : Ciloks ? 'alam ?8l) ?2@) >?1 7 B 1 Ciloks ? 'alam >a?) Ca?2 7 - 1 Ciloks @ umumn/a 7 - 2 8onto : Ciloks @ 'alam ?2@) M&@ 7 - 2 Ke0uali : ;alam :2@) *iloks @ 7 B 2 ;alam (eroksi'a) se(erti ?2@2) *iloks @ 7 - 1 ;alam se(eroksi'a) se(erti K@2) *iloks @ 7 - U 9umla *iloks unsur-unsur 'alam suatu sen/a4a 7 @ 8onto : 'alam ?2S@4 +2 x *iloks ?, B +1 x *iloks S,B +4 x *iloks @, 7 ! 9umla *iloks unsur-unsur 'alam suatu ion (oliatom sama 'en&an muatann/a 8onto : 'alam S2@12- +2 x *iloks S, B + 1 x *iloks @, 7 - 2 REAKSI REDOKS

).

'$ e$ %$

&$ $

1.

Pen2er,"an Rea !"%Re7o ! @ksi'asi a'ala (en&ikatan oksi&en ole suatu .at$ 8onto : 4:e+s, B 1@2 +&, 2 :e2@1 +s, -e'uksi a'ala (ele(asan atau (en&uran&an oksi&en 'ari suatu .at$ 8onto : :e2@1+s, B 18@+&, 2:e+s, B 18@2+&, @ksi'asi a'ala (ele(asan elektron 8onto : 8a 8a2B B 2e -e'uksi a'ala (en/era(an elektron$ 8onto : S B 2e S2 -

 @ksi'asi a'ala (ertam*a an *ilan&an oksi'asi$ -e'uksi a'ala (enurunan *ilan&an oksi'asi $ 8onto : 8a B S 8a2B B S2! oksi'asi B2 ! re'uksi -2 -eaksi -e'oks a'ala reaksi 'imana 'i'alamn/a sekali&us terja'i reaksi re'uksi 'an oksi'asi$ ). Pen(e,araan Rea !" Re7o ! a$ Meto'e U -eaksi +Meto'e Ion Flektron, Dan&ka -lan&ka n/a a'ala se*a&ai *erikut : Menuliskan keran&ka 'asar 'ari seten&a reaksi re'uksi 'an seten&a reaksi oksi'asi$ - Men/etarakan atom unsur /an& men&alami (eru*a an *ilan&an oksi'asi$ - Men/etarakan oksi&en 'an i'ro&en +oksi&en 'isetarakan le*i 'a ulu) kemu'ian i'ro&en,$ A(a*ila ter'a(at s(esi lain) selain unsur /an& men&alami (eru*a an *iloks)oksi&en 'an i'ro&en) maka (en/etaraan 'ilakukan 'en&an menam*a kan s(esi /an& *ersan&kutan (a'a ruas /an& lainn/a$ Men/etarakan muatan 'en&an menam*a kan elektron (a'a ruas /an& jumla muatann/a le*i *esar$ Men/amakan jumla elektron /an& 'isera( (a'a seten&a reaksi re'uksi 'en&an jumla elektron /an& 'i*e*askan (a'a seten&a reaksi oksi'asi 'en&an 0ara mem*eri koe%isien /an& sesuai) kemu'ian menjumla kan ke'ua seten&a reaksi terse*ut$ 8onto soal : 1$ Mn@4-+aA, B 82@42-+aA, Mn@2-+s, B 8@2+&, B6 re'uksi B4 B1 oksi'asi B1 -e' : Mn@4B 2?2@ B 1e 2@ks : 82@4 V 28@2 B 2e Mn@2 B 4@?x2 x1

-e' : 2Mn@2- B 4?2@ B 5e 2Mn@2 B "@?@ks : 182@42- 58@2 B 5e -e'oks : 2Mn@4- +aA, B 182@42- +aA, B 4?2@ +l, 2Mn@2 +s, B 58@2 +&, B "!?-+aA, *$ Meto'e Peru*a an oksi'asi +PC@, Periksala *iloks semua unsur /an& terli*at 'alam reaksi untuk men&eta ui unsur mana /an& men&alami (eru*a an *iloks$ Tuliskan *iloks setia( unsur$ Setarakan unsur /an& men&alami (eru*a an *iloks 'en&an mem*eri koe%isien /an& te(at$ Tentukanla sejumla (enurunan *iloks 'ari oksi'ator 'an jumla (ertam*a an *iloks 'ari re'uktor$ Samakan jumla (eru*a an *iloks terse*ut 'en&an mem*eri koe%isien /an& sesuai$ Setarakan unsur-unsur lainn/a 'alam uruan kation) anion) i'ro&en) 'an terak ir oksi&en +KA?@,$

8onto soal :

1$ Mn@4-+aA, B 82@42-+aA, Mn@2-+s, B28@2+&, B6 PC@ 7 1 B4 B1 PC@ 7 1 x 2 7 2 B4 2Mn@4- B 182@429umla atom @ 7 2! 2Mn@2 B 58@2 jumla atom @ 7 15 2Mn@2+s, B 58@2+&, B "@?-+aA, muatan 7 -"

2Mn@4-+aA,B 182@42-+aA, B 4?2@+l, Muatan 7 - " VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan

VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan (en&ertian 'ari *ilan&an oksi'asi$ Euru menja*arkan kem*ali aturan-aturan 'alam menentukan *ilan&an oksi'asi$ 2$ Ke&iatan Inti : 15! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru meneran&kan kem*ali (en&ertian 'ari reaksi re'uksi 'an reaksi oksi'asi 'an mem*erikan masin&-masin& satu 0onto n/a$ Euru menjelaskan lan&ka -lan&ka (en/etaraan re'oks 'en&an 0ara seten&a reaksi 'an mem*eri satu 0onto (en/etaraan reaksin/a$ Euru mem*an'in&kan lan&ka -lan&ka (en/erataran re'oks 'en&an 0ara seten&a reaksi 'alam suasana asam 'an suasana *asa$ Euru menjelaskan lan&ka -lan&ka (en/erataan re'oks 'en&an 0ara PC@ 'an mem*eri satu 0onto n/a$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a men/eratakan reaksi re'oks 'en&an men&&unakan 0ara seten&a reaksi 'an 0ara PC@ 'an Cuku Paket) Gji Ke(a aman) >o$ 1-1!) ?al : 15$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika sis4a men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an$ Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ VIII. ALAT&BA$AN&SUMBER a$ Alat/Ca an : -

*$ Sum*er

Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I' 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eene0a Fxa0t$

I'. EVALUASI&PENILAIAN a$ Teknik Penilaian : - Tu&as +Tes Tertulis, *$ Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian 0$ Instrumen : Terlam(ir 1$ Tentukan *ilan&an oksi'asi S (a'a : a, ?2S2@1 ', S2@62*, S@42e, ?2S 0, S2@12%, ?2S@1 2$ Tulisla (ersamaan setara untuk reaksi 'i*a4a ini : a$ 8u +s, B ?>@1 +aA, 8u>@1 +aA, B >@ +aA, +meto'e U reaksi,
*$ KMn@4 B :eS@4 B ?2S@4 K2S@4 B :e2 +S@4,1 B MnS@4 B ?2@ +meto'e PC@,

No 1

Pen(ele!a"an Cilan&an oksi'asi 'an (a'a a,$ ?2S2@1 7 ! Ciloks ?2S2@1 7 ! 2 +B1, B 2 x B 1 +-2, 7 ! 2 x 7 -2 B 5 2x7B4 x7B2 *, S@42Ciloks S@42- 7 -2 x B 4 +-2, 7 2 x 7 -2 B " x7B5 e, ?2S Ciloks ?2S 7 ! 2 +B1, B x 7 ! x 7 -2 0, S2@12Ciloks S2@12- 7 -2 2x B1 +-2, 7 -2 2 x 7 -2 B 5 2x7B4 x7B4 ', S2@62Ciloks S2@62- 7 -2 2 x 16 +-2, 7 -2 2 x 7 -2 B 14 2 x 7 B 12 x 7 15 %, ?2S@1 Ciloks ?2S2@1 7 ! 2 +B1, Bx B 1 +-2, 7 ! x 7 -2 B 5 x7B4

S or 1!

2$

a,

Meto'e U -eaksi 8u+s, B ?>@1 +aA, 8u+>@1,2 +aA, B >@ +&, ! oksi'asi B2 re'uksi B5 B2 -e' : >@1 +aA, >@ +&, @ks : 8u+s, 8uB2 +aA, -e' : >@1- +aA, >@ +&, >@1- +aA, >@ +&, B 2?2@ +l, >@1- +aA, B 4?B+aA, >@ +&, B 2?2@ +l, >@1- +aA, B 4?B+aA, B1e >@ +&, B 2?2@ +l, Sx2 @ks : 8u+s, 8u2B +aA,

6!

8u+s, 8u2B +aA, B 2e S x1 -e'uksi : 2>@1- +aA, B "?B+aA, B 5e 2>@ +&, B 4?2@+l, @ksi'asi : 18u+s, 18u2B+aA, B 5e -i'oks : 18u+s, B2>@1-+aA, B "?B+aA, 18u2B+aA, B 2>@+&, B ?2@+l, Maka) reaksi rumusn/a : 18u+s, B"?>@1+aA, 18u+>@1,2 +aA, B 2>@+&, 4?2@+l, *, Metro'e PC@ KMn@4 B :eS@4 K2S@4 B :e2 +S@4,1 B MnS@4 B ?2@ B6 PC@ 7 5 B2 B2 PC@ 7 1 x 2 7 2 B1 2KM>@4 B 1!:eS@4 B ?2S@4 K2S@4 B 5:e2 +S@4,1 B MnS@4 B ?2@ Dalu 'isetarakan unsur lainn/a 'alam urutan KA?@ : 2KM>@4 B 1!:eS@4 B "?2S@4 K2S@4 B 5:e2 +S@4,1 B MnS@4 B"?2@ Total 1!!

Nilai =

skor yang diperoleh x 1!! skor total

'.

MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN ) 1. Rea !" Re7o ! !*on,an -eaksi re'oks s(ontan a'ala reaksi re'oks /an& *erlan&sun& serta merta$ 8onto n/a a'ala reaksi antara lo&am .ink 'en&an larutan tem*a&a +II, sul%at$ 9ika se(oton& lo&am .ink 'imasukkan ke'alam larutan tem*a&a +II, sul%at) se&era terja'i reaksi 'imana lo&am .ink se'ikit 'emi se'ikit melarut) se'an&kan ion tem*a&a +II, 'iun&ka(kan reaksi ini *ersi%at eksoterm /an& 'itan'ai 'en&an naikn/a su u larutan$ -eaksi /an& terja'i 'a(at 'ituliskan se*a&ai *erikut : 8u+s, B Tn2B +aA, B 8u+s, Sementara itu) reaksi ke*alikann/a) /aitu reaksi antara lo&am tem*a&a 'en&an larutan .ink sul%at +in 2n2-, ti'ak terja'i$ 8u+s, B Tn2B +aA, 8u2B +aA, B Tn+s, +ti'ak a'a reaksi, @le karena itu) 'a(at 'ikatakan *a 4a ke*alikan 'ari reaksi s(ontan a'ala ti'ak s(ontan$ -eaksi ro'aks *erlan&sun& jika Fre' L Foks W! ). Sel Vol,a Sel Oolta a'ala sel /an& mem(un/ai 'ua elektro'a 'an sen/a4a-sen/a4a kimia /an& *ereaksi se0ara re'oks men& asilkan ener&i listrik$

Saklar Ano'a Tn

J Joltmeter
9em*atan &anam

Kato'a 8u

S@42-

Tn2S@42>Sel Vol,a? 8u2-

a$ Proses Sel Oolta Proses (em*entukan sel Oolta a'ala se*a&ai *erikut : lo&am tem*a&a 'i0elu(kan 'alam larutan 8uS@ 4 +1M, 'an lo&am sen& 'i0elu(kan 'alam larutan TnS@4+1M,$ Ke'ua larutan 'i u*un&kan 'en&an jem*atan &aram) /aitu jem*atan *er*entuk ta*un& u /an& 'iisi a&ar-a&ar 'an &aram K8l atau >a8l atau K>@1$$ Selanjutn/a) ke'ua elektro'a +Do&am 8u 'an Do&am Tn, 'i u*un&kan 'en&an alat (enunjuk arus) /aitu Ooltmeter$ ;alam ran&kaian terse*ut) lo&am Tn akan mele(askan elektron 'an *eru*a menja'i ion Tn 2B kemu'ian *er&a*un& 'alam larutan TnS@4$ sementara itu) elektron men&alir 'ari elektro'a Tn ke elektro'a 8u$ Aki*atn/a ion 8u 2B 'alam larutan 8uS@4 menerima elektron 'an ion terse*ut *eru*a mem*entuk en'a(an lo&am 8u$ -eaksi /an& terja'i a'ala se*a&ai *erikut : -eaksi oksi'asi : Tn Tn2B B 2e -eaksi re'uksi : 8u2B B 2e 8u -eaksi re'oks : Tn B 8u2B Tn2B B 8u Susunan sel Oolta 'i aras 'a(at 'in/atakan 'alam notasi sel se*e&ai *erikut : Tn I Tn2B II 8u2B I 8u *$ Flektro'a (a'a sel Oolta Karo'a : - Flektro'a tem(at terja'i reaksi re'uksi) *erarti lo&am 8u - ;alam sel Oolta 'ise*ut se*a&ai elektro'a (ositi% Ano'a : - Flektro'a tem(at terja'i reaksi oksi'asi) *erarti lo&am Tn - ;alam sel Oolta 'ise*ut se*a&ai elektro'a ne&ati% 'I. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Penu&asan 'II. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan (en&ertian 'ari reaksi re'oks s(ontan$ 2$ Ke&iatan Inti : 16! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan *a&aimana reaksi /an& 'ise*ut *erlan&sun& s(ontan$ Euru menjelaskan sel Oolta melalui &am*aran susunan sel Oolta$ Euru menjelaskan reaksi re'oks 'alam sel Oolta 'an u*un&ann/a 'en&an ener&i listrik$ Euru menuliskan lam*an& sel atau notasi sel 'ari reaksi /an& terja'i (a'a sel Oolta$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a men'iskusikan 'en&an temen se*an&kun/a soal >o$ 21-22) Gji Ke(a aman) tentan& F osel *er'asarkan (otensial stan'ar 'an u*un&ann/a 'en&an reaksi /an& *erlan&sun& s(ontan atau ti'ak$ Sis4a menuliskan 'ia&ram +notasi, sel Oolta jika 'iketa ui (otensial re'uksi (a'a sel$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 5 menit

 Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika sis4a men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ 'III. ALAT&PENILAIAN a$ Alat/Ca an : *$ Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I) 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eene0a Fxa0t$

'IV. EVALUASI&PENILAIAN a$ Teknik Penilaian : Tu&as P- +Tes Tertulis, *$ Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian 0$ Instrumen : Terlam(ir 2B 1$ ;iketa ui : 8u B 2e 8u Fo 7 B !)14J A&B B e A& Fo 7 B !)"!J Tentukan F sel 'ari ke'ua elektro'a = 2$ ;iketa ui : A&B B e A& Fo 7 B !)"!J Al1B B 1e Al Fo 7 B 1)55J Tentukan Fsel 'ari elektro'a A& 'an Al = Tentukan kato'a 'an ano'a$ 1$ ;iketa ui : 8'2B B 2e 8' +s, Fo 7 B !)4!J A&B B e A& +s, Fo 7 B !)"!J Tentukanla (otensial sel untuk reaksi : 2A&B B 8' +s, 2A&+s, B 8'2B A(aka reaksi terse*ut *erlan&sun& I 4$ ;iketa ui : FoP*2B I P* 7 -!)11J FoAl1B I Al 7 -1)55J Tentukan (otensial sel untuk reaksi sel : Al1B I Al II P* I P*2B A(aka reaksi terse*ut 'a(at *erlan&sun& I

No 1$

Pen(ele!a"an Karena (otensial elektro'a 8u le*i ne&ati%) maka 8u arus melakukan oksi'asi 'an *ertin'ak se*a&ai ano'a$ Kota'a : A&B B e A& Fo 7 B !)"!J Ano'a : 8u 8u2B B 2e Fo 7 - !)14J 2A& B8u 2A& B 8u2B Fosel 7 B !)45J Per itun&an Fsel arus selalu (ositi% 'an ti'ak meli*atkan koe%isien$ Fsel 7 Fo re'uksi L Fo oksi'asi

Soal 25

2$

7 FoA& - Fo Al 7 +B!)"!, - +-1)55, 7 B 2)45J Kota'a 7 elektro'a (ositi%) Fo le*i (ositi% /aitu FA& Ano'a 7 elektro'a ne&ati%) Fo le*i ne&ati% /aitu FAl 1$ A&B melakukan reaksi re'uksi 'an 8'+s, melakukan reaksi oksi'asi$ Fsel 7 Fo re'uksi L Fo oksi'asi 7 FoA& - Fo 8' 7 +B!)"!, - +-!)4!, 7 B 1)2!J -eaksi 'a(at *erlan&sun& karena ar&a Fsel (ositi%$ Al1B *eru*a mem*entuk Al *erarti reaksi re'uksi P* *eru*a men& asilkan ion P*2B *erarti reaksi oksi'asi $ Fsel 7 Fo re'uksi L Fo oksi'asi 7 FoAl - Fo P* 7 +-1)55, - +-!)11, 7 - 1)51J Karena tan'a Fsel ne&ati%) maka reaksi terse*ut ti'ak 'a(at *erlan&sun&$ Total
skor yang diperoleh x 1!! skor total

25

25

4$

25

1!!

Nilai =

'V. MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN 0 1. Per "raan Berlan2!+n2n(a Rea !" Mem(erkirakan *erlan&sun&n/a suatu reaksi su'a 'ijelaskan) /aitu 'en&an menentukan tan'a (otensial sel$ 9ika tan'a (otensial sel (ositi%) reaksi *erlan&sun& 'an tan'a (otensial sel ne&ati%) reaksi ti'ak *erlansun& $ ;eret Oolta K-Ca-8a->a-M&-Al-Mn-Tn-:e->i-Sn-P*-?-8u-?&-A&-Pt-Au makin reakti% +mu'a teroksi'asi, kuran& reakti% +sukar teroksi'asi, -eaksi (erkiraan : D+s, B MB+aA, DB+aA, B M+s, -eaksi ini *erlan&sun& 'en&an s/arat lo&am D terletak 'ise*ela kiri 'ari lo&am M$ -eaksi ini 'ise*ut ju&a reaksi (en'esakan 'alam 'eret Oolta 'en&an (en&ertian : Do&am D /an& *e*as 'i se*ela kiri men'esak lo&am M /an& terikat +*entuk ion/&aram, 'ise*ela kanan$ ;an lo&am D /an& men'esak le*i akti% 'i*an'in&kan lo&am M /an& 'i'esak$ 8onto reaksi *erlan&sun& :

M&+s, B Tn2B+aA, M&2B+aA, B Tn+s, >i+s, B P* +>@1,2+aA, >i +>@1,2+aA, B P*+s, :e+s, B 2A&B+aA, :e2B+aA, B 2A&+s, >iS@4+aA, B Tn+s, >i+s, B TnS@4+aA, 8u2B+aA, B 8a+s, 8u+s, B 8a2B+aA, ). Be/era*a !el @ol,a omer!"al a$ Sel Caterai Caterai /an& serin& kita &unakan 'ise*ut ju&a sel kerin& atau sel De0 an0 e$ ;ikatakan sel kerin& karena jumla air /an& 'i(akai se'ikit +'ilosasi,$ Caterai Ciasa Sel ini ter'iri atas : - Ano'a : Do&am sen& +Tn, /an& 'i(akai se*a&ai 4a'a $ - Kato'a : Catan& kar*on +ti'ak akti%, - Flektrolit : 8am(uran *eru(a (asta /an& ter'iri 'ari : Mn@2) >?48I) 'an se'ikit air$ -eaksi Ano'a : Tn+s, Tn2B+aA, B 2e Kato'a : 2Mn@2+s, B 2>?4B+aA, B 2e Mn2@1+s, B 2>?1+aA, B ?2@+l, B Tn+s,B2Mn@2+s,B2>?4B+aA,Tn2B+aA,BMn2@1+s,B2>?1+aA,B?2@+l, Tn2B /an& ter*entuk men&ikat >?1 mem*entuk ion Tn +>?2,42B : Tn2B+aA, B 4>?1+aA, Tn+>?1,42B+aA, Caterai Akaline Pa'a *aterai alkaline 'a(at 'i asilkan ener&i 'ua kali le*i *esar 'i*an'in&kan 'en&an *aterai *iasa$ Sel ini ter'iri atas : - Ano'a : Do&am sen& +Tn, /an& sama) se(erti *aterai *iasa 'i&unakan se*a&ai 4a'a $ - Kota'a : @ksi'a man&an +Mn@2, - Flektrolit : Kalium i'roksi'a +K@?, -eaksi Ano'a : Tn+s, B 2@?-+aA, Tn+@?,2 +s, B 2e Kato'a : 2Mn@2+s, B 2?2@+l, B 2e 2Mn@+@?,+s, B 2@?-+aA, B Tn+s, B 2Mn@2+s, B ?2@+l, Tn+@?,2+s, B Mn2@1+s, *$ Sel Aki Aki a'ala jenis *eterai /an& *an/ak 'i&unakan untuk ken'araan *ermotor$ Aki menja'i (ili an /an& (raktis karena 'a(at men& asilkan listrik /an& 0uku( *esar 'an 'a(at 'iisi ulan&$ Sel ini ter'iri atas : - Ano'a : lem(en& lo&am tim*al +P*, - Kato'a : Dem(en& tim*al +IJ, oksi'a +P*@2, - Flektrolit : Darutan asam sul%at +?2S@4, en0er -eaksi Pen&oson&an AKI Ano'a : P*+s, B ?S@4-+aA, P*S@4+s, B ?B+aA, B 2e Kato'a : P*@2+s, B ?S@4-+aA, B 1?B+aA, B 2e P*S@4+s, B 2?2@+l, B P*+s, B P*@2+s, B 2?S@4-+aA, B 2?B+aA, 2P*S@4+aA, B 2?2@+l,

-eaksi Pen&isian AKI Flektro'a P* +se*a&ai kato'e, Kato'a : P*S@4+s, B ?B+aA, B 2e P*+s, B ?S@4-+aA, Ano'a : P*S@4+s, B 2?2@+l, P*@2+s, B ?S@4-+aA, B1?B+aA, B 2e B 2P*S@4+s, B 2?2@+l, P*+s, B P*@2+s, B 2?s@4-+aA, B 2?B+aA, 'VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Penu&asan 'VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan (en&ertian Fsel 'an men& u*un&kann/a 'en&an *erlan&sun&n/a suatu reaksi$ 2$ Ke&iatan Inti : 6! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru meneran&kan reaksi (en'esakan 'alam ;eret Jolta$ Euru mem*erikan 0onto -0onto reaksi (en'esakan 'alam ;eret Jolta$ Euru menjelaskan (rinsi( kerja sel kerin& 'an AKI 'alam ke i'u(an se ari- ari$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a menentukan lo&am /an& le*i mu'a men&alami oksi'asi 'an men&alami re'uksi *er'asarkan (otensial re'uksi 'alam ;eret Jolta Sis4a menuliskan (rinsi( kerja sel kerin& 'an AKI serta reaksi /an& terja'i (a'a (en&oson&an 'an (en&isian sel AKI$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika sis4a men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, 'an Gji Ke(a aman) >o$ 21-24) ?al : 45-46) Cuku Paket Frlan&&a$

'VIII. ALAT&BA$AN&SUMBER Alat/Ca an : Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I) 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eene0a Fxa0t$

'I'. EVALUASI&PENILAIAN a$ Teknik Penilaian : Tu&as P- +Tes Tertulis, *$ Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian 0$ Instrumen : Terlam(ir 21$ Tentukan a(aka reaksi *erikut 'a(at atau ti'ak 'a(at *erlan&sun& (a'a kon'isi stan'ar$

a$ Mn+s, B >i2B+aA, Mn2B+aA, B >i+s, *$ Tn+s, B 2?8l+aA, Tn8l2+aA, B ?2+&, 0$ 8u+s, B A&2S@4+aA, 8uS@4+aA, B 2A&+s, '$ >i+s, B 2>a8l+aA, >i8l2+aA, B 2>a+s, e$ 2A&+s, B 2?8l+aA, 2A&8l+aA, B ?2+&, Susunla unsur A)C)8) 'an ; *er'asarkan 'a/a (ere'uksin/a) 'imulai 'ari (ere'uksi (alin& kuat$ No 21$ 24$ Tulisla reaksi (en&oson&an 'an (en&isian aki$ Pen(ele!a"an ;eret Oolta : K-Ca-8a->a-M&-Al-Mn-Tn-:e->l-Sn-P*-?-8u-?&-A&-Pt-Au Mu'a teroksi'asi Sukar teroksi'asi 2B 2B a, Mn+s, B >i +aA, Mn +aA, B >i+s, +*erlan&sun&, *, Tn+s, B 2?8l+aA, Tn8l2+aA, B ?2+&, +*erlan&sun&, 0, 8u+s, B A&2S@4+aA, 8uS@4+aA, B 2A&+s, +*erlan&sun&, ', >i+s, B 2>a8l+aA, >i8l2+aA, B 2>a+s, +ti'ak *erlan&sun&, e, 2A&+s, B 2?8l+aA, 2A&8l+aA, B ?2+&, +ti'ak *erlan&sun&, Fsel 7 Fore' - Fooks Susunan *er'asarkan 'a/a (re'uksin/a +(re'uksi (alin& kuat, : - >a - Mn - Tn - >i - ? - A& 24 -eaksi (en&oson&an Aki Ano'e : P*+s, B ?S@4-+aA, P*S@4+s, B ?B+aA, B 2e Kato'e : P*@2+s, B ?S@4-+aA, B 1?B+aA, B 2e P*S@4+s, B 2?2@+l, B P*+s, B P*@2+s, B 2?S@4-+aA, B2?B+aA, 2P*S@4+s, B 2?2@+l, -eaksi Pen&isian AKI Ano'e : P*S@4+s, B ?B+aA, B 2e P*+s, B ?S@4-+aA, Kato'e : P*S@4+s, B 2?2@ +l, P*@2+s, B ?S@4-+aA, B 1?B+aA, B 2e B 2P*S@4+s, B 2?2@+l, P*+s, B P*@2+s, B 2?S@4-+aA, B 2?B +aA, Total ! or 5!

4!

1!!

Nilai =

skor yang diperoleh x 1!! skor total

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Mata Pelajaran Kelas/Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Pelajaran : : : : : Kimia SMA XII IPA/1 4-5 " x 45 menit 2!!" / 2!!#

II. STANDAR KOMPETENSI 2$ Menera(kan konse( reaksi oksi'asi-re'uksi 'an elektrokimia 'alam teknolo&i 'an ke i'u(an se ari- ari$ II. KOMPETENSI DASAR 2$2$ Menjelaskan reaksi oksi'asi L re'uksi 'alam sel elektrolisis$ III. INDIKATOR Pertemuan 4 2$2$1$ Meneran&kan (en&ertian sel elektrolisis$ 2$2$2$ Men&&am*arkan susunan sel elektrolisis$ 2$2$1$ Menuliskan reaksi /an& terja'i 'i kato'e (a'a larutan atau 0airan 'en&an kation lo&am akti% atau(un kation lain$ 2$2$4$ Menuliskan reaksi /an& terja'i 'i ano'e (a'a larutan atau 0airan 'en&an elektro'e akti% atau(un elektro'e inert$ Pertemuan 5 2$2$5$ Men&amati reaksi /an& terja'i 'i kato'e (a'a reaksi elektrolisis$ 2$2$5$ Men&amati reaksi /an& terja'i 'i ano'e (a'a reaksi elektrolisis$ 2$2$6$ Menentukan reaksi /an& terja'i 'i ano'e (a'a reaksi elektrolisis melalui (er0o*aan$ 2$2$"$ Menentukan reaksi /an& terja'i 'i kato'e (a'a reaksi elektrolisis melalui (er0o*aan$ Pertemuan 5 2$2$#$ Menentukan %aktor-%aktor /an& mem(en&aru i terja'in/a korosi melalui (er0o*aan$ 2$2$1!$ Meneran&kan *e*era(a 0ara untuk men0e&a terja'in/a korosi$ 2$2$11$ Menuliskan reaksi korosi$ IV. TUJUAN PEMBELAJARAN Pertemuan 4 4$1$ Sis4a 'a(at menuliskan (en&ertian sel elektrolis 'an men&&am*arkan susunan sel elektrolisis$ 4$2$ Sis4a 'a(at menuliskan reaksi /an& terja'i 'i ano'e 'an kato'e (a'a larutan atau 0airan 'en&an elektro'e akti% atau(un elektro'e inert$ Pertemuan 5 4$1$ Sis4a 'a(at men&amati reaksi /an& terja'i 'i ano'e 'an kota'e (a'a reaksi elektrolisis melalui (er0o*aan$ 4$4$ Sis4a 'a(at menentukan reaksi /an& terja'i 'i ano'e 'an kato'e (a'a reaksi elektrolisis melalui (er0o*aan$ Pertemuan 5 4$5$ Sis4a 'a(at menentukan %aktor-%aktor /an& mem(en&aru i terja'in/a korosi melalui (er0o*aan$

4$5$ 4$6$

Sis4a 'a(at men&emukakan *e*era(a 0ara untuk men0e&a terja'in/a korosi$ Sis4a 'a(at menuliskan reaksi korosi$

V. MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN 1 DAN PERTEMUAN 3 SEL ELEKTROLISA 1. Pen2er,"an 7an S+!+nan Sel Ele ,ol"!a Sel elektrolisa a'ala sala satu sel elektrokimia 'imana terja'i (eruraian larutan elektrolit ole arus listrik$ Peruraian elektrolit menja'i ion (ositi% 'an ne&ati% /an& akan men&alami reaksi re'oks (a'a elektro'a-elektro'a /an& a'a (a'a sel elektrolisa$ Ion (ositi% akan men&alami reaksi re'uksi (a'a kato'a se'an&kan ion ne&ati% akan men&alami reaksi oksi'asi (a'a ano'a +*ila elektro'a /an& 'i&unakan non akti%, se'an&kan *ila ano'a /an& 'i&unakan a'ala akti% maka ano'a /an& men&alami oksi'asi$ Arus listrik /an& 'i&unakan (a'a sel elektrolisa /an& *ersum*er 'ari sum*er arus seara +;8,$ Flektro'a /an& 'i&unakan a'a 'ua *er'asarkan muatann/a /aitu kato'a +elektro'a ne&ati%, 'an ano'a +elektro'a (ositi%,$ Pa'a kato'a terja'i reaksi re'uksi se'an& (a'a ano'a terja'i reaksi oksi'asi$
e

B
Ano'e Kation Anion

e Kato'e

Darutan elektolit

usunan el !lektrolisis ). Rea !" - rea !" Ele ,rol"! A(a*ila listrik 'ialirkan melalui lele an sen/a4a ion maka sen/a4a ion itu akan 'iuraikan) kation 'ire'uksi 'i kato'e se'an&kan anion 'ioksi'asi 'i ano'e$ 8onto : 9ika lele an >a8l 'ialiri listrik) maka >a8l akan 'iuraikan menja'i >a 'an 8l2$ 2>a8l 2>a B 8l2 ;alam kea'aan melele ) >a8l ter'a(at se*a&ai ion-ion /an& 'a(at *er&erak *e*as$ Ion >a B akan *er&erak menuju kato'e) men&am*il elektron 'an men&alami re'uksi$ Ion 8l- akan *er&erak menuju ano'e) mele(as elektron 'an men&alami oksi'asi$ -eaksi keseluru an meru(akan (en&uraian >a8l menja'i >a 'an 8l2$ >a8l >aB B 8lKato'e : >aB B e >a +x2, Ano'e : 28l- 8l2 B 2e B B 2>a B 28l 2>a B 8l2 9ika /an& 'ialiri listrik a'ala larutan elektrolit) maka reaksi /an& terja'i *elum tentu kation atau anionn/a teta(i mun&kin saja air atau elektro'en/a$ ?al ini *er&antun& (a'a (otensial s(esi-s(esi 'alam larutan$ -eksi 'i kato'e *er&antun& (a'a jenis kation Do&am akti% +&olon&an IA)IIA)Al 'an Mn, : Air /an& ter'uksi 2?2@+l, B 2e ?2+&, B 2@?-+aA, Kation

Kation lain : kation tere'uksi 2?B+aA, B 2e ?2+&, DxB+aA, B xe D+s, -eaksi 'i ano'e ter&antun& (a'a jenis ano'e 'an anion Sisa asam oksi : air teroksi'asi 2?2@+l, 4?B+aA, B @2+&, B 4e Inert Anion +Pt) Au) 8, Sisa asam lain atau @?8onto : 2Cr-+aA, Cr2+aA, B 2e Ano'e 4@?-+aA, 2?2@+l, B @2+&, B 4e Ano'e tak inert : ano'e teroksi'asi D+s, DxB+aA, B xe

VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru melakukan Auestionin& tentan& reaksi oksi'asi-re'uksi$ 2$ Ke&iatan Inti : "! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan (en&ertian elektrolisis 'an susunan sel elektrolisis$ Euru menjelaskan reaksi L reaksi elektrolis (a'a lele an atau larutan 'en&an elektro'a akti% atau(un inert$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a menuliskan reaksi-reaksi elektrolisis (a'a kato'e 'an ano'e 'ari soal Paket Frlan&&a) Gji Ke(a aman) >o$ 2"-1!) ?al : 15$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 5 menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika men&alami kesulitan 'alalm men&erjakan lati an$ Men/im(ulkan$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$

VIII. ALAT&BA$AN&SUMBER Alat/Ca an : -

Sum*er

Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I' 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3' Can'un&: Eene0a Fxa0t$

I'. EVALUASI&PENILAIAN a$ Teknik Penilaian : Tu&as P- +Tes Tertulis, *$ Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian 0$ Instrumen : Terlam(ir 1$ Tulisla reaksi elektrolisis larutan A&>@1 'en&an elektro'a 8$ 2$ Tulisla reaksi elektrolisis lele an M&8l2 'en&an elektro'e 8$ 1$ Tulisla reaksi elektrolisis larutan 8uS@4 'en&an kato'e 8 'an ano'e 8u$

No 1$

2$

1$

Pen(ele!a"an Flektrolisis larutan A&>@1 'en&an elektro'e 8 A&>@1+aA, A&B +aA, B >@1-+aA, B A& *ukanla 'ari lo&am akti%) ja'i kation itu akan 'ire'uksi$ Karena ano'e *ersi%at inert +8, se'an&kan anion 'an sisa asam oksi) maka air /an& teroksi'asi 'i ano'e$ Kato'e : A&B+aA, B e A&+s, +x4, Ano'e : 2?2@+l, 4?B+aA, B @2+&, B 4e B B B 4A& +aA, B 2?2@ +l, 4A&+s, B 4? +aA, B @2+&, Flektrolisis lele an M&8l2 'en&an elektro'e &ra%ik M&8l2+l, M&2B+l, B 28l-+l, Pa'a elektrolisis lele an sen/a4a ion 'en&an elektro'e inert) maka kation 'ire'uksi 'i kato'e se'an&kan anion 'ioksi'asi 'i ano'e$ Kota'e : M&2B+l, B 2e M&+s, Ano'e : 28l-+l, 8l2+&, B 2e B M&2B+l, B 28l-+l, M&+s, B 8l2+&, Flektrolitis larutan 8uS@4 'en&an kato'e 8 'an ano'e 8u 8uS@4+aA, 8u2B+aA, B S@42-+aA, @le karena (otensial re'uksi 8u2B le*i *esar maka re'uksi ion 8u2B le*i mu'a *erlan&sun&$ @le karena (otensial oksi'asi 8u (alin& *esar maka oksi'asi 8u le*i mu'a *erlan&sun&$ Kato'e : 8u2B+aA, B 2e 8u+s, Ano'e : 8u+s, 8u2B+aA, B 2e B 8u+s, 8u +s, +ano'e, +kato'e,

S or 1!

1!

4!

Total

1!!

Nilai =

skor yang diperoleh x 1!! skor total

'.

LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN PERTEMUAN 3 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan reaksi-reaksi elektrolisis /an& terja'i 'i kato'e 'an ano'e$ 2$ Ke&iatan Inti : "! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru men'emonstrasikan (raktikum /an& akan 'ilakukan Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a melakukan (er0o*aan /an& 'i*im*in& 'an 'i%asilitasi +DKS terlam(ir, ole &uru$ Sis4a men&isi DKS / Dem*ar Pen&amatan Praktek$ Sis4a men'iskusikan asil (er0o*aan (er kelom(ok +5 oran&/kelom(ok,$ 1$ Ke&iatan Ak ir : 5 menit Sis4a men&utarakan asil (raktikum /an& 'ira&ukan 'an &uru men&klarisi%ikasi /an& kuran& te(at$ Euru 'an sis4a mem*uat ran&kuman -eaksi Flektrolisis$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru meminta sis4a mem*uat la(oran asil (raktikum$

'I. METODE MEN#AJAR - 8erama - Praktikum - ;iskusi in%ormasi 'II. ALAT&BA$AN&SUMBER Alat/Ca an : - Sesuai 'en&an DKS$ Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I' 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eene0a Fxa0t$

'III. EVALUASI&PENILAIAN a$ Teknik Penilaian : - DKS +Tes Tertulis, - Kinerja Praktikum Sis4a

*$ Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian 0$ Instrumen : DKS Terlam(ir

LKS II

1. J+7+l *er8o/aan

: X Flektrilisis Darutan >a2S@4 X Flektrilisis Darutan KI

). T+9+an *er8o/aan : Mem(elajari (eru*a an-(eru*a an /an& terja'i (a'a elektrolisis larutan &aram >atrium Sul%at +>a2S@4, 'an Kalium Io'i'a +KI, 0. Ala, 7an Ba.an No 1$ 2$ 1$ 4$ 5$ 5$ 6$ "$ #$ 1!$ 11$ 12$ 11$ 14$ Ala, 7an Ba.an Ta*un& G Flektro'e kar*on Ka*el 9e(it *ua/a Caterai/0atu 'a/a Stati%/klem Ta*un& reaksi/ rak Pi(et tetes Eelas kimia Darutan >a2 S@4 Darutan KI Darutan %enol%talein Darutan in'ikator uniOersal Darutan amilum/kanji U +ran & Sa,+an !)5 m 1)5 J 1!! ml !)5 M !)5 M J+mla. 2 2 2 2 4/1 1/1 4/1 2 1 5! mD 5! mD Se0uku(n/a Se0uku(n/a Se0uku(n/a

1. Pro!e7+r Ker9a a. Ele ,rol"!"! Lar+,an Na)SO1 !1$ -an&kaila alat elektrolisis) se(erti terli at (a'a &am*ar *erikut$

kar*on

kar*on

Darutan /an& 'ielektrolisis -------5 Oolt 8atatan : 9e(it ta*un& G (a'a stati% +B, +-,

2$ Tam*a kan 1! tetes in'ikator uniOersal ke 'alam kira-kira 5! mD larutan >a2S@4 !)5 M) kemu'ian masukkan larutan itu ke 'alam ta*un& G$ 1$ Flektrolisisla larutan itu sam(ai terli at suatu (eru*a an (a'a sekitar ke'ua elektro'e$ 4$ 8atala (en&amatan an'a$ /. Ele ,rol"!"! Lar+,an KI !1$ -an&kaila alat elektrolisis se(erti (er0o*aan se*elumn/a$ !2$ Flektrolisisla larutan KI !)5 M sam(ai terli at (eru*a an (a'a ke'ua elektro'e$ !1$ ;en&an men&&unakan (i(et tetes) (in'a kan larutan 'ari ruan& kato'e ke'alam 'ua ta*un& reaksi kira-kira 2 mD$ Ke'alam ta*un& 2 tam*a kan 2 tetes larutan amilum/kanji) lakukan al /an& sama ter a'a( larutan 'ari ruan& ano'e$ !4$ 8atatla (en&amatan an'a$ 3. $a!"l Per8o/aan a. Ele ,rol"!"! Lar+,an Na)SO1 !1$ Warna larutan se*lum 'ielektrolisis$$$$$ !2$ Sesu'a elektrolisis : a, Peru*a an (a'a ruan& kato'e $$$ *, Peru*a an (a'a ruan& ano'e $$$ /. Ele ,rol"!"! Lar+,an KI Ca"ran 7alam r+an2 $$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$ Per+/a.an !elama ele ,rol"!"! $$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$ Per+/a.an !e,ela. 7",am/a. 4enol4,ale"n $$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$ Per+/a.an !e,ela. 7",am/a. am"l+m $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$

:. Ba.an D"! +!" a. Ele ,rol"!"! Lar+,an Na)SO1

1$ ;ari (eru*a an 4arna in'ikator) a(aka /an& ter*entuk +?B atau @?-, (a'a : a, -uan& kato'e *, -uan& ano'e 2$ Cila &as /an& terja'i (a'a kato'e a'ala ?i'ro&en +? 2, 'an (a'a ano'e a'ala oksi&en +@ 2,) tulisla (ersamaan seten&a reaksi /an& terja'i (a'a ke'ua elektro'e ini$ /. Ele ,rol"!"! Lar+,an KI 1$ Tat a(aka /an& terja'i 'iruan& ano'e se*a&ai asil elektrolisis I 9elaskan$ 2$ Ion-ion a(aka /an& ter'a(at 'iruan& kato'e setela elektrolisis I 9elaskan$ 1$ Tulisla (ersamaan seten&a reaksi /an& terja'i (a'a : a, Kato'e *, ano'e ;. Ke!"m*+lan < ........

'IV. MATERI PEMBELAJARAN PERTEMUAN :

KOROSI 1. Pen2er,"an Koro!" Korosi a'ala reaksi re'oks antara suatu lo&am 'en&an *er*a&ai .at 'i lin&kun&ann/a /an& men& asilkan sen/a4a-sen/a4a /an& tak 'ike en'aki$ ;alam *a asa se ari- ari) korosi 'ise*ut (erkaratan$ Pa'a (eristi4a korosi) lo&am men&alami oksi'asi se'an&kan oksi&en +u'ara, men&alami reuksi$ Karat lo&am umumn/a a'ala *eru(a oksi'asi atau kar*onat$ ). Koro!" Be!" Korosi *esi memerlukan oksi&en 'an air$ :aktor-%aktor lain /an& 'a(at mem(er0e(at korosi *esi antara lain tin&kat keasaman) kontak 'en&an elektrolit) a'an/a (en&otor atau kontak 'en&an lo&am lain /an& kuran& akti%) serta kea'aan lo&am itu sen'iri +kara(atan) atau kasar/ alus (ermukaan,$ Korosi *esi meru(akan (roses elektrokimia$ Ca&ian tertentu 'ari *esi itu *erlaku se*a&ai ano'e) tem(at terja'in/a oksi'asi *esi$ :e+s, :e2B+aA, B 2e Fo 7 B !)44 J Flektron /an& 'i*e*askan 'i ano'e itu 'ialirkan (a'a *a&ian lain 'ari *esi itu /an& *erlaku se*a&ai kato'e) tem(at oksi&en tere'uksi$ @2+&, B 2?2@+l, B 4e 4@?-+aA, Fo 7 B !)4! J atau @2+&, B 4?B+aA, B 4e 2?2@+l, Fo 7 B 1)21 J Ion *esi +II, /an& ter*entuk (a'a ano'e selanjutn/a teroksi'asi mem*entuk ion *esi +III, /an& kemu'ian mem*entuk sen/a4a oksi'a ter i'rasi) :e 2@1 $ x?2@) /aitu karat *esi$ 0. Cara%8ara Men8e2a. Koro!" - Men&e0et - Melumuri 'en&an oli atau &emuk - ;i*alut 'en&an (lastik - Tin (latin& - EalOanisasi - 8romium (latin& - Sa0ti%i0ial (rote0tion 'V. METODE MEN#AJAR - 8erama - Praktikum - ;iskusi in%ormasi 'VI. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 5 menit Euru men/uru sis4a men'e%enisikan a(a itu korosi$ 2$ Ke&iatan Inti : 16! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan korosi 'an menentukan %aktor-%aktor /an& men/e*a*kan terja'in/a korosi$ Euru menjelaskan tentan& reaksi korosi$ Euru menera(kan 0ara (en0e&a an terja'in/a korosi$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a menuliskan reaksi kolosi$ Sis4a melakukan (er0o*aan /an& 'i*im*in& 'an 'i%asilitasi +DKS terlam(ir, ole &uru$ Sis4a men&isi DKS / Dem*ar Pen&amatan Praktek$

 Sis4a men'iskusikan asil (er0o*aan (er kelom(ok +5 oran&/kelom(ok,$

1$ Ke&iatan Ak ir : 5 menit Sis4a men&utarakan asil (raktikum /an& 'ira&ukan 'an &uru men&klarisi%ikasi /an& kuran& te(at$ Euru 'an sis4a mem*uat ran&kuman tentan& Korosi$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru meminta sis4a mem*uat la(oran asil (raktikum 'VII. ALAT&BA$AN&SUMBER Alat/Ca an : - Sesuai 'en&an DKS Sum*er : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia untuk SMA Kelas XII semester I) 9akarta : Frlan&&a$ Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eene0a Fxa0t$

'VIII. EVALUASI&PENILAIAN a$ Teknik Penilaian : - DKS +Tes Tertulis, - Kinerja Praktikum Sis4a *$ Centuk Instrumen : Fssa/ / Graian 0$ Instrumen : DKS Terlam(ir

LKS III
1. J+7+l *er8o/aan ). T+9+an *er8o/aan 0. Ala, 7an Ba.an No 1$ 2$ 1$ 4$ 5$ 5$ 6$ "$ #$ Ala, 7an Ba.an Ta*un& reaksi 'an rak Paku *esi Am(las Pro( karet Kristal 8a8l2 an i'rat Darutan >a8l Darutan >?48l Darutan >a28@1 Min/ak tana +kerosin, U +ran & Sa,+an Panjan& 5 0m 1M 1M 1M J+mla. 6/1 6 1 lem*ar 2 B 2&ram 5 mD 5 mD 5 mD 5 mD : : Korosi Cesi Mem(elajari %aktor-%aktor /an& mem(en&aru i korosi *esi$

1. Pro!e7+r Ker9a !1$ Am*illa 6 ta*un& reaksi) kemu'ian : a, Tam*a an 5 mD air sulin& ke 'alam ta*un& 1 *, Tam*a an 2 &ram kristal 8a8l2 kemu'ian ka(as kerin& ke 'alam ta*un& 2 0, Tam*a an air /an& su'a 'i'i'i kan ke 'alam ta*un& 1 in&&a am(ir (enu ', Tam*a kan kira-kira 5mD larutan >a8l 1M ke 'alam ta*un& 4 e, Tam*a kan kira-kira 5 mD larutan >?48l 1M ke 'alam ta*un& 5 %, Tam*a kan kira-kira 5 mD larutan >a28@1 1M ke 'alam ta*un& 5 &, Tam*a kan kira-kira 1! mD korosin ke 'alam ta*un& 6 !2$ Am(lasla 6 *atan& (aku *esi in&&a *ersi ) kemu'ian masukkan masin&-masin& satu ke 'alam ta*un& reaksi (a'a (rose'ur 1 'i atas$ !1$ Tutu( ta*un& 2 'an 4 'en&an (ro( karet sam(ai ra(at +li at &am*ar,$ !4$ Sim(anla ta*un&-ta*un& terse*ut selama 2 ari kemu'ian amati a(a /an& terja'i$ !5$ 8atatla (en&amatan an'a$

u'ara (aku air Ta*un& 1 Ta*un& 2

G'ara kerin& (aku Ka(as 8a8l2 ar i'rat

Air /& su'a 'i'i'i kan Paku

Ta*un& 1

Paku Darutan >a8l Ta*un& 4 Ta*un& 5

Paku Darutan >?48l Ta*un& 5

Paku Darutan >a28@1 Ta*un& 6

Min/ak tana (aku

3. $a!"l Per8o/aan 1$ Ter*entuk karat (a'a ta*un& nomor $$$$$ 2$ Ti'ak ter*entuk karat (a'a ta*un& nomor $$$$$ 1$ Karat ter*an/ak ter*entuk (a'a ta*un& nomor $$$$$$ :. Ba.an D"! +!" 1$ Cer'asarkan ke&iatan 'i atas) %aktor-%aktor a(aka /an& mem(en&aru i (erkaratan *esi I 2$ 9elaskanla ter*entuk atau ti'ak ter*entukn/a karat (a'a masin&-masin& ta*un& (a'a ke&iatan 'i atas$ ;. Ke!"m*+lan : $$$$$$$$$$$$

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKASANAAN PEMBELAJARAN

(RPP) Mata Pelajaran Kelas /Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Ajaran : : : : : Kimia SMA XII/5 6 4 x 45 Menit 2!!" / 2!!#

I. S,an7ar Kom*e,en!" 2$ Meneta(kan konse( reaksi oksi'asi L re'uksi 'an elektrokimia 'alam in'ustri 'an ke i'u(an se ari- ari$ II. Kom*e,en!" Da!ar Menera(kan ?ukum :ara'a/ untuk elektrolisis larutan elektrolit$ III.In7" a,or Menera(kan konse( ?ukum :ara'a/ 'alam (er itun&an sel elekrolit$ Menuliskan reaksi elekrolisis (a'a (en/e(u an 'an (emurnian suatu lo&am$ IV. T+9+an Pem/ela9aran 4$1$ Sis4a 'a(at menera(kan konse( ukum :ara'a/ 'alam (er itun&an sel elektrolisis$ 4$2$ Sis4a 'a(at menuliskan reaksi elektrolisis (a'a (en/e(u an 'an (emurnian suatu lo&am$ V. Ma,er" Pem/ela9aran ?ukum L ?ukum :ara'a/ ?ukum :ara'a/ 1 : YMasa .at /an& 'i*e*askan (a'a elektrolisis +E, *er*an'in& lurus 'en&an jumla listrik /an& 'i&unakan +Z,[ E 7 Z\\\\\\\\\\\\\\$+1, 9umla muatan listrik +Z, sama 'en&an asil kali 'ari kuat arus +i, 'en&an 4aktu +t, Z 7 i$t +0olom*,\\\\\\\\\\$+2, 9a'i (ersamaan 'ia atas 'a(at 'ituliskan se*a&ai *erikut$ E 7 it\\\\\\\\\\\\\\$$+1, 8onto : Arus 1 Am(er /an& 'ialirkan selama 1 menit +5! 'etik, ke 'alam larutan 8uS,4 men'a(atkan !)4 &ram tem*a&a 'ikato'e) maka : a, Arus 2 Am(er 'alam 1 menit +12! 0oulom*, akan men&en'a(kan !)" &r 8u$ *, Arus 1 Am(er 'alam 2 menit +12! 8oulom*, akan men&en'a(kan !)" &r 8u$ 0, Arus 2 Am(er 'alam 2 menit +24! 8oulum*, akan 'ien'a(kan 1)5 &r 8u$ ?ukum :ara'a/ 2 : YMassa .at /an& 'i*e*askan (a'a elektrolosis +&, *er*an'in& lurus 'en&an massa ekiOalen .at itu +MF,[ E 7 MF \\\\\$$ +4, Masa ekuiOalen 'ari unsur-unsur lo&am sama 'en&an masa atom relati% +Ar, 'i*a&i 'en&an (eru*a an *ilan&an oksi'asin/a +(*o, Masa ekuiOalen 'ari unsur-unsur lo&a sama 'en&an masa atom relati% +Ar, 'i*a&i 'en&an (eru*a an *ilan&an oksi'asin/a +(*o,
M Ar \\\\\\\\\\\\\$$$+5, P%o

8onto : Pa'a elektrolisis larutan 8uS@4 terja'i re'uksi ion 8u2t menja'i 8u
&u 2 + + a- , + 22 > &u + s ,

@le karena tem*a&a men&alami (eru*a an *ilan&an oksi'asi se*esar 2) maka masa ekuiOalen &u = 7
51)5 = 11)65 2

Ar$&u 2

A(a*ila listrik /an& sama *an/ak 'ialirkan ke 'alam 'ua atau le*i sel elektrilisis /an& *er*e'a) maka (er*an'in&an masa .at-.at /an& 'i*e*askan sama 'en&an (er*an'in&an masa ekuiOalenn/a$ 8onto : Misalkan arus i am(ere 'ialirkan selama t 'etik ke 'alam larutan 8uS@ 4 'an larutan A#>@1 /an& 'i u*un&kan Seri +Pa'a u*un&an Seri) 9umla Distrik /an& memasuki$ Ke'ua sel a'ala sama,$ Distrik akan men&en'a(kan 8u 'an A # (a'a kato'e masin&-main& sel$ Sesuai 'en&an ?ukum :ara'a/ II) (er*an'in&an massa 8u 'en&an A# /an& 'ien'a(kan sama 'en&an (er*an'in&an massa ekuiOalenn/a$ E8u : 5A# 7 MF8u : MFA# \\\\\$$$\\$$+5,

Misalkan massa 8u /an& 'ien'a(kan 1! &ram) maka massa (erak 'a(at 'i itun& se*a&ai *erikut : E8u : EA& 7 MF8u : MFA& 1! : EA& 7
51)5 1!" x 2 1
1! x1!"

EA& 7 11)65 7 14)!5 &r Pen&&a*un&an ?ukum :ara'a/ I 'an II men& asilkan (ersamaan se*a&ai *erikut E 7 k$ i$ t$Me\\\\\\\+6, :ara'a/ menemukan ar&a %aktor (em*an'in& k =
$= i$t xM. \\\\\\\\+", #55!! 1 ja'i) (ersamaan 'i atas 'a(at 'in/atakan se*a&ai *erikut #5$5!!

;en&an : E i t MF

7 7 7 7

Masa .at /an& 'i*e*askan +&ram, Kuat arus +am(ere, Waktu +'etik, Masa FkuiOalen

8onto soal : ?itun&la masa lem*a&a /an& 'a(at 'i*e*askan ole arus 1! am(ere /an& 'ialirkan selama #55 'etik ke 'alam larutan 8uS@4 +Ar 8u751)5, 9a4a* : 8el 'i a'a(kan 'i kato'e menurut (ersamaan *erikut ini : 8u2t lo&, B 2l
i$t $= xM. #55!! 1!$#55 51)5 x 7 #55!! 2

8u +s,

7 1)165 &ram

KE#UNAAN ELEKTROLIS a$ Pro'uk Tat Se0ara in'ustri klorin 'an natrium i'roksi'a 'i*uat 'ari elektrolisis larutan natrium klori'a$ Proses ini 'ise*ut (roses klor-alkali 'an meu(akan (roses in'ustri /an& san&at (entin&$ Flekrolisis >a8l men& asilkan >a@? 'i kato'e 'an 8l2 'i ano'e$ Kato'e Ano'e >a0l +A#, >a B +aA, : 2?2@ +e, B 2+l, 2@?-+aA, B ?2+&, : 28D-+aA, 8l2 +&, B 2+l, B 2?2@+l, B28l +aA, 2@? +aA, B ?2+&, B 8l2+&,

-eaksi rumusn/a : 2?2@+l, B 2>a8l +aA, 2>a@? +aA, B ?2+&, B 8l2 +&, *$ Pemurnian Do&am 8onto /an& (alin& (entin& a'ala (emurnian tem*a&a 8uS@4 +aA, 8u2B+aA, B So42-+aA, Kato'e : 8u2B+aA,B2e 8u +s, Ano'e : 8u +s, 8u2B+aA, B 2e 8u +s, 8u +s, Ano'e Kato'e 0$ Pen/e(u an 8onto Pen/e(u an a'ala (en/e(u an sen'ok /an& ter*uat 'ari *esi +*aja, 'en&an (erak$ Kato'e +:e, : A&-+aA, B le A&+s, Ano'e +A#, : A&+s, A&B+aA, Ble A& +ano'e, A&+kato'e, VI. VII. Me,o7e Men2a9ar 8erama ;iskusi in%ormasi Dati an Penu&asan Lan2 a.%Lan2 a. Pem/ela9aran 1$ Ke&iatan a4al : 1! menit Euru melakukan Auestionin& tentan& sel elektrolisis 2$ ke&iatan inti : 15! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru men/e*utkan *un/i 'ari ukum :ara'a/ I 'an ?ukum :ara'a/ II Euru menjelaskan konse( ukum :ara'a/ I 'an ukum :ar'a/ II 'alam (er itun&an selektolisis melalui 'iskusi kelas$ Euru meme*erikan 0onto soal (er itun&an sel elektrolisis /an& menera(kan ukum %ara'a/ I 'an II$ Euru mem*a as (en&&unaan elektrolisis 'alam (en/e(u an 'an (emurnian lo&am melalui 'iskusi kelas$ B

 Euru menjelaskan reaksi-reaksi elektrolisis 'alam (roses (en/e(u an 'an (emurnian lo&am$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a menuliskan *un/i ukum :ara'a/ I 'an II Sis4a men/elesaikan soal (er itun&an sel elektrolisis 'ari *uku (aket Frlan&&a) uji ke(a aman) no 11-15) al : 54-55$ Sis4a menuliskan reaksi-reaksi elektrolisis 'i kato'e 'an ano'e (a'a (emurnian lem*a&a 'an (en/e(u an sen'ok /an& ter*uat 'ari *esi$ 1$ Ketiatan ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an$ Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ VIII. S+m/er Sum*er : - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII Semester I' 9akarta: Frlan&&a$ - Sutrisna >ana) 2!!!) Panduan Menguasai kimia 3' Can'un& :Eanesa Fxa0t$ 'I. E@al+a!"&Pen"la"an Teknik Penilaian 1$ 2$ 1$ 4$ Centuk Instrumen Instrument : Tu&as / P- +Tes Tertulis, : Fssa//Graian : Terlam(ir

Cera(a &ram lo&am 8u +Ar 7 51)5, 'a(at 'ien'a(kan jika arus listrik se*esar 5 am(ere 'ile4atkan 'alam larutan 8uS@4 selama 2 jamI +I: 7 #5$5!!8, Cera(a :ara'a/ arus listrik /an& 'i(erlukan untuk men'a(atkan 21)5 &ram lo&am (erak +Ar A& 7 1!", /an& 'ialirkan ke 'alam larutan A&>@1I Arus listrik se*esar 1!!! 0oulom* 'ialirkan ke 'alam larutan >iS@4) jika Ar>i 7 5#) tentukan *an/akn/a lo&am >i /an& men&en'a( = +1:7#55!!0, Ke'alam 2 sel larutan A&>@1 'an larutan 8uS@ 4 /an& 'isusun se0ara seri 'ialirkan arus listrik 'an tern/ata 'ien'a(kan 5)4 &ram lo&am A&$ jika ArA&71!")Ar>i75#) tentukan *an/akn/a lo&am 8u /an& men&en'a(= 5$ Ke 'alam 2 sel masin&-masin& 1 D larutan >iS@4 'an 1 D larutan K8D 'isusun se0ara seri) 'ialirkan arus listrik sam(ai P? larutan K8D 7 12 jika Ar>i75#) tentukan *an/akn/a lo&am >i /an& men&en'a($

>o

Pen/elesaian

Skor

!1

8uS@4*erarti 8u2B maka ar&a n 72 t 7 2 jam 7 2x 15!! 'etik 7 62!! 'etik 4 7 7 11)"5 &ram
Ar$i$t 51$5$62!! = n$ " 2$#55!!

2!

!2

A#>@1 *erarti A#B maka ar&a n71$ Arus 'alam satuan : a'ala
i$t Ar i$t $ maka 'ari 0 = 'i(erole : / n / i$t 1$n 21)5 x1 = /araday = = = !)2 / / Ar 1!"

2!

!1

>iS@4 *erarti >i2B maka ar&a n 7 2 Arus 'alam 0oulom* a'ala i$t maka
0 = Ar i$t 5# 1!!! $ = x n / 2 #55!!

2!

7 !)1!5 &ram
0&u$n&u 0as$nA# = Ar&u ArA# 0&u = 5)4$1 51)5 x 1!" 2

!4 $

2!

7 1)5"" &ram >iS@4 *erarti >i2B maka n 7 2 P? larutan asil elektrolisis K8D 7 12 +P? *asa,) maka : P? 7 12 P@? 7 14 L 12 7 12 R@?-S 7 1!-2 mol/D -2 Mol @? 7 1! +ini meru(akan 4/Mr, ?ar&a n untuk @?- se*esar 1) maka :
0Ni Ni 0 ! = ArNi Mr ! 0Ni = 0 ! $N ! ArNi x Mr ! nNi

2!

!5

71!-2$1$5#/2 7!)52#5 &ram

To,al

155

>ilai 7 Skor /an& 'i(erole x 1!! Skor total

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKASANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Mata Pelajaran Kelas /Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Ajaran

: : : : :

Kimia SMA XII/1 1 4 x 45 Menit 2!!" / 2!!#

I. S,an7ar Kom*e,en!" 1$ Mema ami karakteristik unsur-unsur (entin&) ke&unaan 'an *a a/an/a) serta ter'a(atn/a 'i alam$ II. Kom*e,en!" Da!ar 1$1$ Men&i'enti%ikasi kelim(a an unsur-unsur utama 'an transisi 'i alam 'an (ro'uk /an& men&an'un& unsur terse*ut$ III.In7" a,or Men&i'enti%ikasi ke*era'aan unsur-unsur /an& a'a 'i alam terutama 'i In'onesia +&as mulia) alo&en) alkali) alkali tana ) alumunium) kar*on) silikon) *eleran&) krom) tem*a&a) sen&) *esi) oksi&en) 'an nitro&en, Men&i'enti%ikasi (ro'uk-(ro'uk /an& men&an'un& .at terse*ut$ IV. T+9+an Pem/ela9aran Sis4a 'a(at men&i'enti%ikasi ke*era'aan unsur-unsur /an& a'a 'i alam terutama 'i In'onesia +&as mulia) alo&en) alkali) alkali tana ) aluminium) kar*on) silikon) *eleran&) krom) tem*a&a) sen&) *esi) oksi&en) 'an nitro&en,$ Sis4a 'a(at men&i'enti%ikasi (ro'uk-(ro'uk /an& men&an'un& .at terse*ut V. Ma,er" Pem/ela9ran KELIMPA$AN UNSUR%UNSUR DI ALAM 1$ Ke*era'aan unsur 'i kulit *umi Sekitar #! jenis unsur ter'a(at 'i alam) sisan/a meru(akan unsur *uatan se*a&ian 'ari unsur terse*ut ter'a(at se*a&ai unsur *e*as) teta(i le*i *an/ak /an& *eru(a sen/a4a$ Gnsur-unsur &as mulia +?elium) >eon) satu(un sen/a4a alami 'ari unsur &as mulia$ Ce*era(a unsur lo&am) /aitu emas) (lasina) (erak) 'an tem*a&a) ju&a 'itemukan 'alam *entuk *e*as) 'isam(in& se*a&ai sen/a4a$ Ce&itu ju&a 'en&an *e*era(a unsur non lo&am) /aitu oksi&en) nitro&en) *eleran&) 'an kar*on$ 2$ Kelim(oa an Gnsur-unsur 'i Kulit Cumi Gnsur /an& (alin& melim(a 'i kulit *umi a'ala oksi&en) kemu'ian silikon 'an aluminium YTa*el Kelim(a an Gnsur 'alam Kulit Cumi[ Gnsur H massa Gnsur @ksi&en 4#)2! Klonin Silokon 25)56 :os%oros Aluminium 6)5! Man&an Cesi 4)61 Kar*on Kalium 1)1# Celeran& >atrium 2)51 Carium Kalium 2)4! >itro&en Ma&nesium 1)#1 ?uorin ?i'ro&en !)"6 Stroasium Titanium !)5" Gnsur lain H massa !)1# !)11 !)!# !)!" !)!5 !)!4 !)!1 !)!1 !)!2 !)46

YTa*el Cer*a&ai mineral 'an ter'a(atn/a 'i In'onesia[ No Un!+r M"neral Ter7a*a, 7" 1 Tem*a&a Kalko(irit) 8u :e S2 Pa(ua Kalkosit) 8u2S 2 Cesi ?emasit) :e2@4 8ila0a( Ma&nelit) :e1@4 Si'erit) :e8@1 1 >ikel >i S Soroako) Sula4si Selatan 4 Fmas Gnsur ;i*er*a&ai tem(at 'i seluru in'onesia 5 5 Aluminium Tima Cauksit) Al2@1$n?2@ Kriolit) >a1Al:5 Kasiterit) Sn@2 Pulau Cintan Pulau Can&ka

VI. Me,o7e Men2a9ar - 8erama - ;iskusi - Dati an - Penu&asan VII. Lan2 a.%lan2 a. Pem/ela9aran 1$ Ke&iatan a4al : 1! menit Euru melakukan Auestionis tentan& unsur-unsur &olon&an utama 'an unsur-unsur transisi 2$ Ke&iatan inti : 15! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru 'an sis4a men'iskusikan ke*era'aan 'an kelim(a an unsur-unsur 'i kulit *umi Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a mem*uat ta*el ke*era'aan unsur-unsur /an& a'a 'i alam terutama 'i In'onesia Sis4a men/elesaikan soal 'ari Cuku Paket Frlan&&a) Dati an 1$1$) no$ 1-2) al : 64 Sis4a *er'iskusi +5 oran&/kelom(ok, mem*uat 'a%tar (ro'uk-(ro'uk /an& men&an'un& unsur +&as mulia) alo&en) alkali) alkali tana ) aluminium) kar*on) silikon) *eleran&) krom) tem*a&a) sen&) *esi) oksi&en) 'an nitro&en,$ Atau sen/a4an/a$ 1$ Ke&iatan ak ir : 1! menit Euru men&um(ulkan tu&as/lati an 'an asil 'iskusi sis4a$ Men/im(ulkan$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*eri tu&as /an& 'i*erikan ole &uru sen'iri VIII. S+m/er Sum*er I'. : Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII Semester I' 9akarta : Frlan&&a Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un& : Eane0a Fxa0t : - Dati an/Tu&as +Tes Tertulis,

E@al+a!" Pen"la"an Teknik Penilaian

- ?asil 'iskusi Centuk Instrument : Fassa//Graian Instrument : Terlam(ir Soal Dati an 1$1$ : 2$ Se*utkan 'aera 'i In'oenesia /an& men& asilkan : a$ aluminium '$ Tem*a&a *$ *esi e$ >ikel 0$ tima %$ emas '$ Se*utkan nama 'an rumus kimia mineral utama 'ari a$ Aluminium ' Kromium *$ Cesi e$ >ikel 0$ Tem*a&a No !1 Pen(ele!a"an ;aera 'i In'onesia /an& men& asilkan : a$ Aluminium : Pulau Cintan *$ Cesi : 8ila0a( 0$ Tima : Pulau Can&ka '$ Tem*a&a : Pa(ua e$ >ikel : Soroako) Sula4esi Selatan %$ Fmas : ;i*er*a&ai tem(at 'i seluru In'onesia >ama 'an rumus kimia mineral utama 'ari : a$ Aluminium : Cauksit +AD2@1$n?2@,<Kriolit +>a1Al:5, *$ Cesi : ?emarit +:e1@1,<Ma&netik +:e1@4,<Pirit+:e8@1, 0$ Tem*a&a : Kalko(irit+8u:eS2,<Kalkosit+8u2S, '$ Kromium : :rekromit +:e@8r2@1, e$ >ikel : Pentlan'ite +:es$ >iS, To,al S or 4!

!2

5!

155

>ilai 7 Skor /an& 'i(erole x 1!! Skor total

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKASANAAN PEMBELAJARAN (RPP) Mata Pelajaran Kelas /Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Ajaran I. : : : : : Kimia SMA XII/5 2-4 4 x 45 Menit 2!!" / 2!!#

S,an7ar Kom*e,en!" 1$ Mema ami karakteristik unsur-unsur (entin&) ke&unaan 'an *a a/an/a) serta ter'a(atn/a 'i alam$

II. Kom*e,en!" Da!ar Men'eskri(sikan ke0en'erun&an si%at %isik 'an si%at kimia unsur utama 'an unsur transisi +Titik 'i'i ) titik lele ) kekerasan) 4arna) kelarutan) keteraturan) 'an si%at k usus lainn/a, III. In7" a,or Per,em+an ) Men'eskri(sikan si%at-si%at %isik unsur utama 'an unsur transisi +Titik 'i'i ) titik lele ) kekerasan) 4arna) kelarutan) keteraturan) 'an si%at k usus lainn/a,$ Men'eskri(sikan si%at-si%at kimia unsur utama 'an unsur transisi +Titik 'i'i ) titik lele ) kekerasan) 4arna) kelarutan) keteraturan) 'an si%at k usus lainn/a,$ Meneran&kan ke0en'erun&an si%at &as mulia Meneran&kan ke0en'erun&an si%at-si%at alo&en Meneran&kan ke0en'erun&an si%at-si%at si%at-si%at alkali 'an alkali tana Per,em+an 0 Men&i'enti%ikasi 'a/a (en&oksi'asi alo&en ali'a melalui (er0o*aan$ Men&i'enti%ikasi 'a/a (ere'uksi ali'a melalui (er0o*aan$ Men/im(ulkan 'a/a (en&oksi'asi alo&en ali'a$ Men/im(ulkan 'a/a (ere'uksi ali'a$ Per,em+an 1 Men&i'enti%ikasi keteraturan si%at %isik unsur-unsur (erio'e keti&a$ Men&i'enti%ikasi keteraturan si%at kimia unsur-unsur (erio'e keti&a$ Men&i'en%ikasi si%at-si%at %isik unsur-unsur (erio'e kem(at$ Men&i'en%ikasi si%at-si%at kimia unsur-unsur (erio'e kem(at$

IV. T+9+an Pem/ela9aran Per,em+an ) 4$1$ Sis4a 'a(at men&in'enti%ikasi si%at-si%at %isik 'an si%at-si%at kimia unsur utama 'an unsur transisi 4$2$ Sis4a 'a(at men&emukakan ke0en'erun&an si%at-si%at &as mulia 4$1$ Sis4a 'a(at men&emukakan ke0en'erun&an si%at-si%at alo&en 4$4$ Sis4a 'a(at men&emukakan ke0en'erun&an si%at-si%at alkali 'an alkali tana Per,em+an 0

4$5$ 4$5$

Sis4a 'a(at men&i'enti%ikasi 'a/a (en&oksi'asi alo&en 'an 'a/a (ere'uksi ali'a melalui (er0o*aan sis4a 'a(at men/im(ulkan 'a/a (en&oksi'asi alo&en 'an 'a/a (ere'uksi ali'a

Per,em+an 1 4$6$ Sis4a 'a(at men&i'enti%ikasi keteraturan si%at %isik 'an si%at kimia unsur-unsur (erio'e keti&a 4$"$ Sis4a 'a(at men&i'enti%ikasi keteraturan si%at %isik 'an si%at kimia unsur-unsur em(at$

V.

Ma,er" Pem/erla9aran Per,em+an ) 1$ Eas Mulia +Eolon&an JIII A, Gnsur-unsur &as mulia a'ala : ?e) >e) Ar) Kr) Xe 'an -n Si%at-si%at umum : - Memiliki kon%i&urasi elektron (a'a kulit terluar ns2 n(5) terke0uali untuk ?e kon%i&urasi elektron terluarn/a 1s2 - Ter'a(at 'i atas atmos%er 'alam kea'aan *e*as 'en&an ar&on meru(akan /an& ter*an/ak - -a'on *ersi%at raioakti% 'en&an 4aktu (aru 1)"25 ari - Gnsur-unsur monoatomik - Memiliki titik lele ) titik 'i'ik) 'an kolor (en&ua(an /an& ren'a /an& menunjukkan &a/a Jan ;er Walls /an& ren'a - 9ika 0airan ?e normal 'i'in&inkan sam(ai mele4ati &aris tertentu +&aris , maka 'i(erole ?e 0air /an& *ersi%at su(er%lui'itas artin/a mem(un/ai Oiskositas nol 'an 'a/a antar (anas *esar$ 2$ ?alo&en +Eolon&an JII A, Gnsur &olon&an ?alo&en teri'iri atas :) 8l) Cr) I) 'an At$ Semua unsur alo&en mem(un/ai kon%i&urasi elektron keluar ns2 n(5$ Si%at-si%at umum - Semua unsur alo&en mem(un/ai elektro ne&atiOitas /an& *esar - Memiliki *iloks -1) selain itu ke0uali %loor$ Gnsur /an& lainn/a 'a(at (ula memiliki *iloks B1) B1)B5) 'an B6$ - ;en&an *ertam*a n/a nomor atom) titik lele 'an titik 'i'i n/a *ertam*a - Fner&i ikatn :2 san&at ren'a se in&&a :2 san&at reakti% - Molekul alo&en *er4arna ketuan men/era( sinar tam(ak - Cersi%at oksi'ator /an& kuat - :2 'a(at men&oksi'asi /an& kuat - :2 'a(at men&oksi'asi air :2 B ?2@ 2?: B U @2 - At ti'ak ter'a(at 'i alam) tela *er asil 'i*uat 21 isoto($ ;iantara isoto(n/a /an& (alin& sta*il a'ala : 21! At 'en&an 4aktu (aru ")1 jam 211 At 'en&an 4aktu (aru 6)5 jam - Kekuatan asam-asam oka alo&en Asam ?ali'a : ?: K?8lK?CrK?I Asam-asam oka alo&en : ?0l@$?*r@W?I@ ?x@K?X@2K?X@1K?X@4 x7 Gnsier ?alo&en 1$ Alkali +Eolon&an IA, ]an& termasuk &olo&an alkali a'ala : Di) >a) K) -*) 8s) 'an :r si%at-si%at umum : 5 1 - Mem(un/ai kon%i&urasi elektron n( +nB1,s - Memiliki ener&i +anisasi ke0il,) karena itu san&at elektro (ositi%$ Semakin ke*a4a makin elektro (ositi%$ - 9ika 'isinari 0a a/a 'a(at meman0arkan elektron

Mem(un/ai Oalensi 7 B1 San&at reakti%) 'a(at *eraksi 'en&an air 2 MB?2@ 2M@? B ?2 M 7 lo&am alkali Memiliki elektrone&atiultas ke0il Ti'ak 'itemukan 'i alam 'alam kea'aan *e*as ;a(at larut 'alam 0airan amoniak) larutann/a *er4arna *iru 'an meru(akan (en& antar listrik /an& le*i *aik 'ari larutan &aram$

4$ Alkali tana +Eolo&nan II A, ]an& termasuk &olon&an alkali tana a'ala : Ce) M&) 8a) Sr) Ca) 'an -a$ Si%at-si%at umum : - Memiliki elektron (a'a kulit terluar 7 2 - 8en'erun& mem*entuk sen/a4a ion 'en&an Oalen B2) ke0uali Ce /an& 0en'erun& *erikatan koralen - Ce ti'ak *er0ak 'en&an air) M& *er0ak 'en&a air (anas) 8a) Sr) 'an Ca *ereaksi 'en&an air 'in&in$ - Semuan/a 'a(at *ereaksi 'en&an asam en0er) an/a Ce /an& *er0aksi lam*at M B 2?B M2B B ?2 M 7 Do&am alkali tana - ;i alam umumn/a ter'a(at se*a&ai ion M2B 'an *an/ak 'itemukan 'alam air laut se*a&ai &aram +M&8l2) 8a@) 'll, VI. Me,o7e Men2a9ar - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan VII. Lan2 a.%lan2 a. Pem/ela9aran 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan unsur-unsur &olon&an utama 2$ Ke&iatan inti : 6! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan si%at-si%at unsur-unsur &olon&an JIIIA) JIIA) IA) 'an IIA Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a men&erjakan lati an 'ari *uku (aket erlan&&a) no$ 1-2#) al : 65-#! 1$ Ke&iatan Ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan jika men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ VIII. S+m/er Sum*er I'.

: - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII Semester I) 9akarta: Frlan&&a$ - Sutrisna >ana) 2!!!) Panduan Menguasai kimia 3) Can'un& : Eanesa Fxa0t$ : Tu&as / P- +Tes Tertulis,

E@al+a!" &Pen"la"an Teknik Penilaian

Centuk Instruktur Instrumen

: Pili an Ean'a : Terlam(ir

1$ ;i antara unsur-unsur lo&am alkali /an& 'a(at mem*entuk sen/a4a nitri'a a'ala \$$ a$ Di) >a) 'an K '$ ?an/a 85 *$ ?an/a Di 'an >a e$ Semua Do&am Alkali 0$ ?an/a Di 2$ Gnsur manaka 'ari unsur-unsur 'i *a4a ini a$ Di *$ Ce 0$ M& '$ >a e$ 8a 1$ Kesala an air sementara 'a(at 'i ilan&kan 'en&an a$ 8a8@1 '$ ?8l *$ 8a +@?,2 'an >a28@1 e$ Ca8@1 0$ 8a812 4$ Warna n/ala ijau 'i*erikan ole unsur a$ Di *$ >a 0$ K '$ Ce e$ Ca 5$ Kelom(ok koor'inat manaka /an& (alin& ti'ak sta*il\$$ a$ 8a8@1 *$ Di28@1 0$ Ce8@1 '$ 8s28@1 e$ Ca8@1 5$ Gnsur alo&en /an& meru(akan oksi'aron (alin& kuat a'ala a$ :lour *$ 8lor 0$ Crom '$ ]o' e$ Astatin 6$ (a'a (em*uatan &as 0lor 'i la*oratoium) Mn@2 *er%un&si se*a&ai a$ @ksi'ator *$ In'ikator 0$ Karalisator '$ ;ien'a(kan e$ ;ioksi'asi "$ (ern/ataan manaka /an& (alin& *enar$ ;i antara unsur alo&en) %lour a'ala unsur /an& (alin& reakti%) karena a$ Molekul %lour mem(un/ai ental(i ikaran +ener&i ikaran, (alin& ke0il *$ ;i antara unsur alo&en) %loor a'ala unsur (alin& ke0il 0$ :lour mem(un/ai keelektro&ne&ati&an

'$ :lour (alin mu'a men& ua( e$ :lour mem(un/ai a%initas elektron ter*esar #$ 'ari reaksi-reaksi 'i *a4a ini : 1$ 2>a8l B ?2So4+(, >a2S@4 B 2?8l 2$ 2>aCr B ?2S@4 +(, >a2S@4 B 2 ?Cr 1$ 2>at B ?2S@4 +(, >a2S@4 B 2?I 4$ PCr1 B 1?2@ ?1P@1 B 1?Cr Manaka /an& *enar untuk (em*uaatan i'ro&en ali'a terse*ut\\ a$ 1)2)1) *$ 1)1 0$ 2)4 '$ 4 e$ 1)4 1!$ Sen/a4a &as mulia (ertama /an& 'iseintesa iala a$ Xe Pt :e *$ @2Pt :5 0$ Xe @ :4 '$ Xe +-n :5,2 e$ Xe@:2 No 1 2 1 4 5 5 6 " # 1! Pen(ele!a"an 8 ; C F 8 A A A F A To,al S or 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 155

>ilai 7 Skor /an& 'i(erole x 1!! Skor total

'.

Ma,er" Pem/ela9aran Per,em+an 0 ;a/a @ksi'sa'i alo&en ?alo&en meru(akan (en&oksi'asi kuta$ ;a/a (en&oksi'asi alo&en menirun 'ari atas ke *a4a (a'a s(u$ ]aitu 'ari %loorin ke to'ia$ Se*alikn/a) 'a/a re'uksi ion ali'a +x--, *ertam*a 'ari atas ke *a4a $ ;a/a oksi'asi *alo&ek atau 'a/a (ere'uksi ion ali'a 'i0erminkan ole (otensial elektro'en/a$ :2+&, B2e 2:- +aA, F! 7 B 2)"6 O

8l2+&,B 2e Cr2+ , B 2e I2 +s, B 2e

28l- +aA, 2Cr-+aA, 2I-+aA,

F! 7 F! 7 F! 7

B 1)15 O B 1)!5 O B !)54 O

Semakin (ositi% ar&a (orasial elektro'e) maka se(esi itu semakin mu'a men&alami re'uksi) *erarti meru(akan (en&oksi'asi kuat$ 'I. Me,o7e Men2a9ar - 8erama - Praktikum - ;iskusi in%ormasi 'II. Lan2 a.%lan2 a. Pem/ela9aran 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a meneran&kan 'a/a oksi'asi alo&en 'alam *entuk satu &olon&an +'ari atatas ke *a4a (a'a s(u, 2$ Ke&iatan Inti : 6! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru men'emonstrasikan (raktikum /an& akan 'ilakukan$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a melakukan (ero*a an /an& 'i*im*in& 'an si%asilitasi +DKS terlam(ir, ole &uru Sis4a men'iskusikan asil (er0o*aan (erkelom(ok +5 oran&/kelom(ok, 1$ Ke&iatan ak ir : 1! menit Sis4a men&utarakan asil (raktikum /an& 'ira&ukan 'an &uru men&klarisi%ikasi /an& kuran& te(at Euru 'an sis4a mem*uat ran&kuman 'a/a oksi'asi alo&en$ Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as ke(a'a sis4a /an& 'i*uat ole &uru sen'iri 'III. Ala, & Ba.an&S+m/er Alat /*a an : Sesuai 'en&an DKS Sum*er : - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII Semester I' 9akarta: Frlan&&a - Sutrisna) >ama) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3)Can'un&: Eanesa Fxa0t$ 'IV. E@al+a!" Pen"la"an Teknik Penilaian Centuk Instrumen Instrumen

: - DKS +Tes Tertulis, - Kinerja Praktikum Sis4a : Fssa//Graian : DKS terlam(ir

LKS IV
1. J+7+l Per8o/aan ). T+9+an Per8o/aan 0. Ala, 7an /a.an No 1 2 1 4 5 5 6 " # 1! 11 12 : : : U +ran&Sa,+an Ke0il !)1m !)1m !)1m !)1m !)1m !)1m J+mla. " 1 # 1ml 1ml 1ml 2ml 2ml 1ml 1ml 1ml 2ml PF-CF;AA> ;A]A @KSI;ASI ?AD@EF> Mem(elajari (er*e'aan 'a/a oksi'asi alo&en ter a'a( ion *esi +'an 'a/a re'uksi ion ali'a ter a'a( ion *esi +III,$

Ala, 7an Ba.an Ta*un& -eaksi -al ta*un& -eaksi Pi(et Tetes Darutan klonin Darutan *romin Darutan io'in Daruitan *esi +II, Si%at Darutan *esi +III, Si%at Darutan >a8l Darutan >a Cr Darutan KI Darutan kalium risonat +KS8>,

1. Pro!e7+r er9a 1$ Mem*e'akan ion :e2B 'an :e1B Am*il 'ua ta*un& reaksi) masukkan kira-kira 1! tetes larutan :eS@ 4 !)1M ke 'alam ta*un& (ertama 'an kira-kira 1! tetes larutan :e 2+S@4,1 !)1M ke 'alam ta*un& ke 2$ tam*a kan 1 tetes larutan KS8> !)1M (a'a masin&-masin& ta*un&$ 8atatla (en&amatan an'a$ 2$ Mem*an'in&kan 'a/a (en&oksi'asi alo&en +x2, Am*il ti&a ta*un& reaksi 'an masukkan a$ 1! tetes larutan Klonik ke 'alam ta*un& 1 *$ 1! tetes larutan *romin ke 'alam ta*un& 2 0$ 1! tetes larutan io'in ke 'alam ta*un& 1 Tam*a an (a'a masin&-masin& ta*un& rekasi itu$ 1! tetes larutan :eS@ 4 !)1 kemu'ia ) ta m*a kan 1 kres laruta KS8> !)1M (a'a tia(-tia( ta*un& reaksi untuk men&uji a'an/a ion :e1B$ 8atatla (en&amtan kerja n'a) 1$ Mem*an'in&kan 'a/a (ere'uksi ion ali'a +x2, Masin&-masin& ta*un&$ Kemu'ian) tam*a kan : a$ 1! tetes larutan >a8l !)1M ke 'alam ta*un& 1 *$ 1! tetes larutan >aCr !)1M ke 'alam ta*un& 2 0$ 1! tetes larutan K1 !)1M ke 'alam ta*un& 1 8atat (eru*a an /an& terja'i +(er atikan (eru*a an 4arna) a(aka ter*entuk alo&en atau ti'ak,$ Gntuk menunjukkan ter*entukn/a alo&en) tama kan kira-kira 2 Ml 8?18u1 itu$ 3. $a!"l !1$ Mem*e'akan ion :e2B 'an ion 1B

>o 1$ 2$

Darutan sen/a4a :eS@4 atau :e2B :e+S@4,1 atau :e1B

Peru*a an 4arna setela (eru*a an larutan KS8> \\\\\\$$ \\\\\\$$

2$ ;a/a Pen&oksi'asi ?alo&en >o 1 2 1 8l2 Cr2 I2 Peru*a an 4arna setela (enam*a an ! \\\\\ \\\\\ \\\\\ \\\\\ \\\\\ \\\\\

1$ ;a/a -e'uksi Ion ?ali'a >o Warna Darutan ;itam*a larutan 1 2 1 \\\\\ \\\\\ \\\\\ >a8l >aCr KI

Setela (enam*a an larutan \\\\\ \\\\\ \\\\\

Warna la(isan \\\\\ \\\\\ \\\\\

:. Ba/a D"! +!" 1$ Tulisla (ersamaan reaksi itu untuk reaksi /an& terja'i 2$ ;en&an men&&unakan 'ata %orkusial elektro'e 'i *a4a ini) tentukan reaksi /an& 'a(at terja'i antara : a$ alo&en 'en&an ion :e *$ ion ali'a 'en&an ion :e :e1B +aA, Be :eB2+aA, F! 7 !)66 Jolt 2 2B : +aA, B 2e 2: +a&, F! 7 2)"6 Jolt 8l2 +aA, B 2e 28l-+aA, F! 7 1)15 Jolt Cr2 +aA, B 2e 2Cr +aA, F! 7 1)!1 Jolt I2 +aA, 7 2 e 2I-+aA, F! 7 !)54 Jolt ! 1$ ;itinjau 'ari ar&a F unsur-unsur itu) *a&aimanaka urutan : a$ ;a/a (en&oksi'asi alo&en I *$ ;a/a (ere'uksi ion ali'a I ;. Ke!"m*+lan \\$

Ma,er" Pem/ela9aran Per,em+an 1 Gnsur-unsur Perio'e keti&a ;ari kiri ke kanan si%at unsur (erio'e ke ti&a *eru*a 'ari lo&am L metaloi' L non losam 'an &as mulia Do&am Meraloi' >on lo&am Eas mulia >a-M# - Al Si P L S L 8l Ar ^Ta*el *e*era(a si%at-si%at unsur-unsur (erio'e keti&a[
Gnsur >omor atom Kon%i&urasi elektron >a 11 2 " 1 4#5 #6)" ""1 Kristal Do&am B1 -51 !)# Ms 12 2 " 2 61" 54# 1!#! Kristal Do&am B2 21! 1)2 Al 11 2 " 1 56" 55! 245 Kristal Do&am B1 -44 1)5 Si 14 2 " 4 6"5 141! 25"! Kristal koOalen B4 -114 1)" P 15 2 " 5 1512 44 2"! Molekul Poliatom B5 -62 2)1 S 15 2 " 5 1!!! 111 445 8l 16 2 " 6 1251 -1!1 -15 Ar 1" 2 " " 1526 -1"4)2 -1"5)6 Moleku l Mono atom B" 15 -

K D M Fner&i ionisasi +kj/mol, Titik 8air) !8 Titik 'i'i !8 Struktur

Poliatom Molekul ;i atom B5 -21! 2)5 B6 -14# 1)!

Tin&kat oksi'asi teritin&&i A%initas elektron +kj/mol, Kelektro&ani%an

;ari >a ke 8l 'alam (erio'e keti&a) si%at (ere'uksi *erkuran& 'an si%at (en&oksi'asi *ertam*a $ ^Ta*el si%at asam-asam L *asa i'roksi'a unsur (erio'e keti&a[
-umus Kimia ?i'roksi'a 9enis ikatan Si%at asam-*asa >a@? Ionik Casa kuat M&#@?,2 Ionik Casa kuat Am%oter Al+@?,1 IonikkoOalen Si+@?,4 +?2Si@1, KoOalen Asam san&at lema P+@?,5 +?1P@4, KoOalen Asam lema S+@?,5 +?2S@, koOalen asam kuat Asam san&at kuat 8l+@? ,6 ?8l@4 KoOale n

Gnsur Transisi Perio'e ke em(at YTa*el Si%at-si%at unsur transisi (erio'e keem(at[
Si%at 9ari-jari at() +_, 9ari-jari ion M2+_, Titik lele +!8, Titik 'i'i +!8, -a(aran +&ram0m-1, Kekerasan +skala mol, S0 1)44 1541 2"11 1)! Ti 1)12 1)!! 155! 12"6 4)5 J 1)22 1)!! 155! 12"6 4)5 8r 1)1" !)"6 1"56 2562 6)2 #)! Ma 1)16 !)"1 1244 1#52 6)2 5)! :e 1)16 !)65 1515 265! 6)# 4)5 8o 1)15 !)6# 14#5 2"6! ")# >i 1)15 !)"1 1451 2612 ")# 8u 1)16 !)"6 1!"1 2556 ")# 1)! 1)25 !)"" 42! #!6 6)1 2)5

Fner&i ionisasi +k& mol11, Kelektrore&ari%an F!re' M2B +aA, +Oolt,

511 1)1 -

55" 1)5 -

55"! 1)5 -1)2!

552 1)5 -!)#1

6)6 1)5 -1)1#

6#5 1)" -!)44

65" 1)" -!)2"

616 1)" -!)25

645 1)# B!)14

#!5 1)5 -!)65

Pa'a umumn/a unsur-unsur transisi (erio'e keem(at mem*entuk sen/a4a *er4arna) *aik 'alam *entuk (a'atan mau(un larutan$ YTa*el tin&kat oksi'asi unsur transisi (erio'e keem(at[ IIIC S0 IJ C Ti B2 B1 B4X J* J B2 B1 B4X B5 JI C 8r B2 B1X B4 B5 B5 JII C Mn B2X B1 B4 B5 B5 B6 :e B2X B1X B4 B5 B5 JIIIC 8o B2 B1X B4 >i B1 B2X B1 IC 8u B1 B2X B1 IIC Tu B2X

B1X

'V.

Me,o7e Pen2a9ar - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan

'VI. Lan2 a.%lan2 a. *em/ela9aran 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan unsur-unsur /an& terletak (a'a (erio'e keti&a 'an (erio'e keem(at$ 2$ Ke&iatan Inti : 6! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan si%at-si%at unsur-unsur (erio'e keti&a 'an keem(at Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a men&erjakan lati an 1$4 'an lati an 1$5 'ari *uku (aket erlan&&a al : #5 'an 1!4 1$ Ke&iatan ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan te&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$

'VII. S+m/er Sum*er

: - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII semester I' 9akarta : Frlan&&a - Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3) Can'un&: Eane0a Fxa0t

'VIII. E@al+a!"&Pen"ala"n Teknik Penilaian : Tu&as / P- +Test tertulis, Centuk instrumen : Pili an Ean'a Instrumen : Terlam(ir 1$ Gnsur (erio'e ke L 1 /an& *ersi%at am(roo%er a'ala \$ a$ Ma&nesium *$ Aluminium 0$ Silikon '$ Tun0um e$ Sri *ilum 2$ Pern/ataan *erikut *enar untuk unsur (erio'e ke-1) ke0uali a$ Mem(un/ai 1 elektron *$ Si%at kelo&aman *erurutan : lo&am$ Metaloi') *ukan lo&am) &as mulia 0$ Ter'iri 'ari " unsur '$ Casa terkuat a'ala >a@? e$ Si%at keasaman *ertam*a 'ari kiri ke kanan 1$ Sen/a4a /an& *ersi%at asam kuat a'ala a$ ?2Sl@1 *$ Si%at kea&amaan *erurutan : lo&am) metaloi') *ukan lo&am) &as mulia 0$ Ter'iri 'ari " unsur '$ Casa terkuat a'ala >a@? e$ Si%at kesamaan *ertam*a 'ari kiri ke kanan 4$ Cila ke'alam larutan TuS@4 /an& 'itam*a kan amonium i'riksi'a setetes 'emi setetes) maka\\$ a$ Ter*entuk en'a(an (uti /an& sta*il *$ Ti'ak ter*entuk en'a(an 0$ Ter*entuk en'a(an (uti (a'a saat >?4@? *erle*i an '$ Ter*entuk en'a(an (uti /an& larut kem*ali jika >?4@? *erle*i an 5$ Cerikut (ern/ataan /an& *enar untuk unsur transisi) ke0uali\\\$ a$ ;imulai 'ari &olon&an IIIC sam(ai 'en&an &olon&an IIIC *$ ;imulai sejak (erio'e 4 0$ ;itan'ai 'en&an (en&isisan or*ital su*kulit ' '$ Gntuk unsur transisi (erio'e 4 ter'iri 'ari 12 unsur S e$ Semua unsur transisi a'ala lo&am 5$ Pola Pen&isian a$ Mn 'an 8u *$ Mn 'an 8r 0$ 8u 'an 8r '$ 8u 'an :e e$ 8r 'an :e

6$ Cerikut si%at-si%at unsur transisi) ke0uali a$ Do&am) (en& antar listrik /an& *aik *$ Mem*entuk sen/a4a kom(lek 0$ Ion unsur transisi mem*eri 4arna k as 'alam larutann/a '$ Mem(un/ai *e*era(a *ilan&an oksi'asi e$ Meru(akan okri'ator kuat "$ :e2B 'en&an kalium (erisiani'a mem*erikan en'a(an *iru turn*ull$ Pern/ataan /an& *enar a'ala $ a$ Fn'a(an terse*ut &aram :e4 R:e +8>,5S1 *$ Test untuk karion :e1B 0$ -umus kalium Perisiani'a :F +8>,52'$ Meru(akan sen/a4a kom(leks e$ Test kualitati% ini mem*erikan asil /an& sama untuk kalian :e2B 'an :e1B #$ Fn'a(an (uti 'en&an 8l larut 'alam amoniak men& asilkan kom(leks RA&+>?1,2S *erikut (ern/ataan a$ Atom Pusat A# *ermuatan B1 *$ Di&an >?1 ti'ak *ermuatan +netral, 0$ Cilan&an Koor'inasi 7 2 '$ ?i*ri'isasi s(< Struktur Dinear e$ Ikatan /an& terja'i KoOalen Polar 1!$ Gnsur alo&en /an& mem(un/ai *ilan&an oksi'asi tertin&&i ter'a(at 'alam a$ Asam Klorat *$ Asam ?i(oklorit 0$ Asam Klorit '$ Asam Perklorat e$ Asam klori'a

>o

Pen/elesaian

Skor

1 2 1 4 5 5 6 " # 1!

C A F ; ; 8 F ; F ; To,al >ilai 7 Skor /an& 'i(erole Skor total

1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 155

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKASANAAN PEMBELAJARAN (RPP) Mata Pelajaran Kelas /Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Ajaran I. : : : : : Kimia SMA XII/1 5 4 x 45 Menit 2!!" / 2!!#

S,an7ar Kom*e,en!" 1$ Mema ami karakteristik unsur-unsur (entin&) ke&unaan 'an *er*a an/a) serta ter'a(at 'i alam$

II. Kom*e,en!" Da!ar Menjelaskan man%aat) 'am(ak) 'an (roses (em*uatan unsur-unsur 'an sen/a4an/a 'alam ke i'u(an se ari- ari$ III. In7" a,or Meneran&kan man%aat unsur-unsur +se(erti &as mulia) alo&en) alkali) alkali tana ) aluminium) kar*on) silikon) *eleran&) krom) tem*a&a) sen&) *esi) oksi&en) 'an nitro&en, serta sen/a4an/a 'alam ke i'u(an se ari- ari 'an in'ustri$ Meneran&kan 'am(ak unsur-unsur +se(erti &as mulia) alo&en) alkali) alkali tana ) aluminium) kar*on) silikon) *eleran&) krom) tem*a&a) sen&) *esi) oksi&en) 'an nitro&en, serta sen/a4an/a 'alam ke i'u(an se ari- ari 'an in'ustri Menja*arkan (em*uatan unsur 'an sen/a4an/a 'ila*oratorium 'an in'ustri$ Menentukan kom(etensi unsur 'alam (u(uk$ IV. T+9+an Pem/ela9aran Sis4a 'a(at menjelaskan man%aat 'an 'am(ak unsur-unsur +se(erti &as mulia) tolo&em) alkali) alkoli tana ) aluminium) kar*on) selikon) *eleran&) krom) tem*a&a) sen&) *esi) oksi&en) 'an nitro&en, serta sen/a4an/a 'alam ke i'u(an se ari- ari 'an in'ustri$ Sis4a 'a(at menjelaskan (em*uatan unsur 'an sen/a4a 'ila*oratorium 'an in'ustri$ Sis4a 'a(at menentukan kom(osisi unsur 'alam (u(uk$ V. Ma,er" Pem/ela9aran Pem*uatan 'an man%aat *e*era(a unsur lo&am 'an sen/a4an/a$ 1$ >atrium >atrium 'i*uat 'ari elektrilisis ke'lam natrium /an& 'i0m(ur 'en&an kalsium klori'a +sel 'o4ons,$ Pen&&unaan /an& semakin (entin& 'ari natrium a'ala se*a&ai 0airan (en'in&in +0oOalent, (a'a reaktor nuklir$ 2$ Ma&nesium Pem*uatan ma&nesium 'ilakukan melalui elektrilisis lele an &aram klori'an/a$ Ke&unaan utama ma&nesium a'ala untuk mem*uat lo&am-0am(ur$ 1$ Aluminium Pen&ola an aluminium 'ari *ausit *erlan&sun& 'alam 'ua ta a($ Ta a( (ertama a'ala (emurnian *aukit se in&&a 'i(erole aluminium oksi'a murni +alumina,$ Ta a( ke'ua a'ala (ele*uran +re'uksi, alumina$ Aluminium memiliki *an/ak ke&unaan$ Pen&&unaan aluminium 'i'asarkan (a'a *e*era(a si%atn/a /an& lekas) /aitu : -in&an +massa jenis le as 2)6 &r 0m-1, Ta an karat

 Mu'a 'i*entuk ;a(at 'i(a'a 'en&an lo&am lain$ Ti'ak *era0un 4$ Cesi Cesi 'iola 'ari *iji n/a 'alam suatu tun&ku /an& 'ise*ut tanur tiu( +*last %urna0e,) ke&unaan utama 'ari *esi a'ala untuk mem*uat *aja$ YTa*el *e*era(a jenis *aja[ >ama Kom(osisi Si%at k as Pen&&unaan Caja mon&an 1!-1"H Mn Keras) kuat) 'an a4et -el kereta a(i) la(is *aja ken'eraan (eran&) mesin (en& an0ur *ata$ Caja silikon ;urion Inuar Caja kromium Jana'ium Caja ta an Karat 1-5H Si 12-15H Si 15H >i 1-1!H 8r !)15 J 14-1"H 8r 6-#H >i Keras) kuat) ma&netn/a kuat Ta an asam karat) si%at Ma&net ta an Pi(a) ketel) kon'ensior 'an lain-lain Alat (en&ukur +meteran,

Koe%isien mulai ren'a

Kuat) ta an ter a'a( As ken'eraan tekanan/*e*an Ta an karat Alat-alat (emoton&) (erkakas 'a(ur) alat-alat lain

5$ Tem*a&a Pen&ola an tem*a&a melalui *e*era(a ta a() /aitu %lotasi) (eman&&anan) (ele*uran) (en&u*a an) 'an elektrolisis) (en&&unaan utama tem*a&a a'ala untuk ka*el listrik$ 5$ Tima ) Kromium) 'an Fmas$ Tima terutama 'i&unakan untuk mem*uat kalen& kemasa) se(erti untuk roti) susu) 0at) 'an *ua $ ;alam in'ustri lo&am) kronomium terutama 'i&unakan untuk mem*uat (a'uan +aliase, 'en&an *esi) tikel) 'an ka*olt$ :inas mem(un/ai massa jenis /an& relati% *usar) se in&&a (emisa n/a 'ilakukan 'en&an man&a/ak$ Cutiran emas 'a(at 'i(isa kan 'en&an men&&unakan raksa) emas selanjutn/a 'a(at 'i(isa kan 'en&an (emanasan se in&&a raksa men&ua( 'an 'a(at 'i&unakan kem*ali$ Pem*uatan Ce*era(a Gnsur >onlo&am 'an Sen/a4an/a 1$ Kar*on meme&an& (eranan (entin& 'alam 'unia mak luk i'u() sen/a4a kar*on meru(akan (em*an&unan sel i'u($ a$ Intan Se*a&ian *esar intan alam 'i&unakan untuk (er iasan$ Intan *uatan 'i*uat 'ari &ra%it melalui (emanasan (a'a su u sekitar 1$1!! o8 'an tekanan sekitar 125$!!! atm *$ Era%it Ce*era(a (en&&unaan &ra%ik se*a&ai *erikut :

Se*a&ai ano'e 'alam *atu *atrai 'an 'alam *er*a&ai (roses in'ustri /an& men&&unakan elektrolisis$ Mem*uat (ensil 'an *a an kosmetik$ Ca an (elumas$ Se*a&ai kom(onen 'alam (em*uatan kom(osit$

0$ Kar*on Monoksi'a +8@, Cerikut ini *e*era(a (en&&unaan 8@ : - Se*a&ai re'uktor (a'a (en&ola an *er*a&ai jenis lo&am$ - Se*a&ai *a an *aku untuk mem*uat netamol$ - Meru(akan kom(onen 'ari *er*a&ai jenis *a an *akar &as$ '$ Kar*on ;ioksi'a Kar*on 'ioksi'a ter*entuk (a'a (em*akaran *a an *akar /an& men&an'un& kar*on) kar*on 'ioksi'a komersial 'i(erole 'ari (em*akaran resi'u (en/ulin&an min/ak *umi$ ;alam jumla *esar ju&a 'i(erole se*a&ai asil sam(in& (ro'uksi utama 'an (em*uatan alko ol 'ari (roses (era&ian$ Ce*era(a (en&&unaan komersial kar*on 'ioksi'a a'ala : - Kar*on 'ioksi'a (a'at /an& 'ise*ut es kerin& 'i&unakan se*a&ai (en'in&in$ - Gntuk mema'amkan ke*akaran$ - Gntuk mem*uat minuman rin&an +so%t 'rink, 2$ Silikon Selikon 'i*uat 'ari silikon 'en&an kokas se*a&ai re'uktor 0am(uran silikon 'an kokas 'i(anaskan 'alam suatu tanur listrik (a'a su u sekitar 1$!!o8$ (en&&unaan (entin& 'ari silikon a'ala untuk mem*uat tran'stor) 0 i( kom(uter) 'an sel sur/a$ Fr*a&ai sen/a4a silikon *an/ak 'i&unakan 'alam in'ustri$ 1$ >itro&en 'an sen/a4a nitro&en a$ >itro&en ;alam in'ustri) nitro&en 'i(erole 'ari u'ara$ Prosesn/a *erlan&sun& 'alam 'ua ta a() /aitu : 1, Pen0airan u'ara$ 2, ;islilasi *ertin&kat u'ara 0air$ Pen&&unaan nitro&en : - Mem*uat amon& +>?1, - Mem*uat atmos%ir inert 'alam *er*a&ai (roses /an& ter&an&&u ole oksi&en - Se*a&ai armos%ir inert 'alam makanan kemasan - Se*a&ai (en'in&in *$ Amonia amonia 'i*uat 'ari &as nitro&en 'an i'ro&en menurut (roses a*er *os0 (en&&unaan amonia : - Mem*uat (u(uk - Mem*uat sen/a4a nitro&en lain - ;alam (a*rik es) 'i&unakan se*a&ai (en'in&in - Gntuk mem*uat i'ro&en$ 0$ Asam *e*era(a (en&&unaan asam nitrat antara lain : - Mem*uat ammium nitrat +(u(uk, - Se*a&ai *a an (ele'ak) (lastik 'an o*at$

4$ :or%orus 'an Sen/a4a :os%orus a$ :os%orus Sum*er %os%orus ter(entin& /aitu *akuan %os%at$ Se*a&ian *esar %os%orus 'i&unakan untuk mem*uat asam %os%at$ Pen&&unaan ak ir /an& utama 'ari sen/a4a %os%orus a'ala (u(uk 'an 'eter&en$ *$ Asam :os%at Se0ara komersial asam %os%at 'i*uat 'ari reaksi *akuan %os%at 'en&an asam sul%at$ Asam %os%at 'i&unakan untuk mem*uat (u(uk su(er%os%at ju&a untuk mem*uat 'eter&en) *a an (erm*ersi lantai) insektisi'a) 'an makanan e4an$ 0$ Pu(uk Su(er%os%at Pu(uk /an& men&an'un& sen/a4a 8a +?2 P@4, ini 'ise*ut (u(uk su(er%os%at karena mu'a larut 'alam air$ '$ >atrium Tri Poli :os%at +STPP,) >asP1@1! Sen/a4a ini 'i&unakan se*a&ai *a an (enunjan& 'alam 'eter&en) /aitu untuk men&ikat ion-ion kalsium/ma&nesium 'ari air su'a se in&&a ti'ak men&&an&&u +ti'ak men&en'a(kan, 'eter&en$ 5$ @ksi&en Cerikut ini (en&&unaan komersial oksi&en : - Gntuk (erna(asan (ara (en/elam) an&ka) se4aan) atau (en'erita (en/akit tertentu$ - Cersama-sama 'en&an &as aserilena 'i&unakan untuk men&ela( *aja$ - @ksi&en 0air *ersama 'en&an i'ro&en 0air 'i&unakan se*a&ai *a an *akar roket$ ;ila*oratorium) oksi&en 'a(at 'i*uat menurut *er*a&ai 0ara) antara lain: - Pen&uraian kalium klorat +K0l@1, - Pen&uraian i'ro&en (eroksi'a +?2@2, - Flektrilisis air$ 5$ Celeran& 'an Sen/a4a Celeran& Pen&&unaan utama 'ari *eleran& a'ala untuk (em*uatan asam sul%at$ Asam Sul%at : Pem*uat asam sul%at a'ala 'alam in'ustri lo&am$ 6$ ?olo&en 'an Sen/a4a ?olo&en a$ :lourin 'an Sen/a4a :lourin :lourin 'i&unakan untuk mem*uat sen/a4a 8:8 +%reon,$ Sen/a4a %lourin ti'ak *e&itu *an/ak (en&&unaann/a$ *$ Klorin 'an Sen/a4a Klorin 0$ Cronin 'an Sen/a4a Cronin Sum*er utama korin 'alam in'ustri a'ala elektrolisis larutan >a8l$ Klorin 'i&unakan antara lain untuk klorinasi i'rokar*on (em*uatan 88l4) (em*uatan A&Cr$ '$ To'en 'an Sen/a4a To'in To'in 'i&unakan 'alam o*at-o*atan Pem*uatan olo&en 'ila*oratorium : Pem*uatan klonin - ?asil reaksi ka(ur klor 'en&an asam sul%at - @ksi'asi 8r 'en&an suatu oksi'ator kuat

 Pem*uatan *romin Cronin 'a(at 'i*uat 'ari reaksi suatu *ronin 'en&an klonin Pem*uatan to'in Tio'in 'a(at 'i*uat 'ari suatu ioksi'a 'en&an &as klonin

VI. METODE MEN#AJAR - 8erama - ;iskusi in%ormasi - Dati an - Penu&asan VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan unsur-unsur /an& termasuk lo&am 'an non lo&am$ 2$ Ke&iatan Inti : 15! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan (em*uatan) man%aat) 'an 'am(ak *e*era(a unsur lo&am 'an sen/a4a$ Euru menjelaskan (em*uatan) man%aat) 'an 'am(ak *e*era(a unsur non lo&am 'an sen/a4an/a$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a menuliskan (em*uatan) man%aat) 'an 'am(ak *e*era(a unsur lo&am 'an non lo&am 'an sen/a4an/a$ Sis4a menentukan kom(osisi unsur 'alam (u(uk$ Sis4a men&erjakan lati an 1$5 'an lati an 1$6 'ari *uku (aket) Frlan&&a) al : 155 'an al : 111 L 112$ 1$ Ke&iatan ak ir : 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ VIII. SUMBER Sum*er

: - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII semester I) 9akarta : Frlan&&a - Sutresna) >ana) 2!!!)Panduan Menguasai Kimia 3' Can'un&: Eane0a Fxa0t$

I'. EVALUASI&PENILAIAN Teknik Penilaian : Tu&as / P- +Test tertulis, Centuk instrumen : Pili an Ean'a Instrumen : Terlam(ir 1$ @ksi&en 'i&unakan untuk al *erikut) ke0uali \ a$ Mem*antu (erna(asan 'iruma sakit *$ Men&elas *aja 0$ Ca an *ekas roku

'$ Mem*uat atmos%er inert e$ Pem*uatan *aja$ 2$ Cerikut ini /an& *ukan (en&&unaan nitro&en a'ala : a$ Sintesis amonia '$ Mem*uat atmos%ir inert *$ 8airan (en'in&in e$ In'ustri makanan kalen& 0$ Pem'am ke*akaran 1$ Sen/a4a nitro&en *erikut 'i&unakan se*a&ai (u(uk) ke0uali : a$ >?4>@1 '$ K>@1 *$ 8@+>?2,2 e$ ?>@1 0$ +>?4,2S@4 4$ ;alam intan) setia( atom kar*on terikat (a'a \ atom kar*on lainn/a$ a$ 1 *$ 2 0$ 1 '$ 4 e$ 5 5$ Centuk kar*on /an& 'a(at men& antr listrik a'ala : a$ Intan '$ Kar*on *la0k *$ Era%it e$ Kar*on amor% 0$ Kokas 5$ Kar*on 'ioksi'a 'i&unakan se*a&ai (ema'am ke*akaran karena : a$ ;a(at men&uran&i ka'ar oksi&en *$ Cereaksi 'en&an oksi&en 0$ De*i *erat 'ari(a'a u'ara '$ De*i rin&an 'ari(a'a u'ara e$ Ti'ak 'a(at ter*akar 6$ Eas kar*on monoksi'a /an& ter'a(at 'alam asa( ken'eraan *ermotor san&at *er*a a/a karena : a$ Cereaksi 'en&an oksi&en 'i u'ara *$ Mu'a *erikatan 'en&an emolo&lo*in 'alam 'ara 0$ Mu'a ter*akar '$ Menin&katkan su u e$ Men& am*at %otosintesis "$ Pu(uk su(er%as%at men&an'un& %os%orus se*a&ai sen/a4a a$ 8a1 +P@4,2 '$ 8aS@4 *$ 8a?P@4 e$ 8a1 +P@4,2 'an 8a S@4 0$ 8a +?2P@4,2 #$ Sen/a4a io'in /an& 'itam*a kan ke'alam &aramn 'a(ur a'ala : a$ I8I '$ ?I *$ I2 e$ >a8l 0$ >aI@1 1!$ :un&si ta4as (a'a (en&ola an air minum a'ala untuk : a$ Mem*unu semua *akteri *er*a a/a *$ Mem*eri rasa se&ar 0$ Men& ilan&kan .at-.at 4arna '$ Menjerni kan air

e$ Menetralkan$ >o 1 2 1 4 5 5 6 " # 1! Pen/elesaian ; 8 F ; C 8 C 8 8 ; To,al Skor 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 155

>ilai 7 Skor /an& 'i(erole Skor total

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551

RENCANA PELAKASANAAN PEMBELAJARAN (RPP) Mata Pelajaran Kelas /Semester Pertemuan ke Alokasi Waktu Ta un Ajaran I. : : : : : Kimia SMA XII/1 5 4 x 45 Menit 2!!" / 2!!#

S,an7ar Kom*e,en!" 1$ Mema ami karakteristik unsur-unsur (entin&) ke&unaan 'an *er*a an/a) serta ter'a(at 'i alam$

II. Kom*e,en!" Da!ar Men'eskri(sikan unsur-unsur ra'ioakti% 'ari se&i si%at-si%at %isik 'an si%at-si%at kimia) ke&unaan 'an *a a/an/a$ III. In7" a,or Men'eskri(sikan (enemuan sinar ra'ioaktoi%$ men&i'enti%ikasikan si%at-si%at sinar ra'ioakti%$ Menentukan (ita kasta*ilan inti$ Menuliskan (ersamaan reaksi inti$ Men'eskri(sikan ke&unaan unsur-unsur ra'ioakti%$ Men'eskri(sikan *a a/a unsur-unsur ra'ioakti%$

IV. T+9+an Pem/ela9aran Sis4a 'a(at men'eskri(sikan (enemuan sinar ra'ioakti%$ Sis4a 'a(at men&i'enti%ikasikan si%at-si%at sinar ra'ioakti%$ Sis4a 'a(at menentukan (ita kasta*ilan inti$ Sis4a 'a(at menuliskan (ersamaan reaksi inti$ Sis4a 'a(at men'eskri(sikan ke&unaan unsur-unsur ra'ioakti%$ Sis4a 'a(at men'eskri(sikan *a a/a unsur-unsur ra'ioakti%$ V. Ma,er" Pem/ela9aran 1$ Penemuan Kera'ioakti%an Pa'a ta un 1#"#) (asan&an suami istri (eerre 'an maria 0uril menemukan 'ua unsur-unsur ra'ioakti% lainn/a) /aitu ra'ium 'an (olonium$ 2$ Sinar-sinar ra'ioakti% a$ Sinar Al%a + , Sinar al%a meru(akan ra'iasi (artikel *ermuaran (ositi%$ Partikel sinar al%a sama 'en&an inti elium-4 Partikel sinar al%a itu meru(akan &a*un&an 'ari 2 (roton 'an 2 neutron$ Sinar al%a 'i(an0arkan ole inti 'en&an ke0e(atan sekitar (alin& lema 'iantara sinar ra'ioa%ti%$ *$ Sinar Ceta + ,

4 2

!e ) *ermuatan B2e 'an *ermassa 4sma$

1 ke0e(atan 0a a/a$ @le karena memiliki massa /an& *esar) 'a/a tem*us sinar al%a 1!

Sinar *eta a'ala *erkas elektron /an& *erasal 'ari inti atom$ Partikel *eta *ermuatan Lle 'an *ermasa 1/1"4! sma$ @le karena san&at ke0il) ! (artikel *eta 'ian&&a( ti'ak *ermassa se in&&a 'in/atakan 'en&an notasi 1 e$ Fner&i sinar *eta san&at *erOariasi) mem(un/ai 'a/a tem*us le*i *esar 'ari(a'a sinar al%a) teta(i 'a/a (en&ionn/a le*i lema $ 0$ Sinar Eamma + , Sinar &amma a'ala ra'iasi elektroma&net *erener&i tin&&i) ti'ak *ermuatan) 'an ti'ak *ermassa$ Sinar &amma 'in/atakan 'en&an notasi : $ Sinar &amma mem(un/ai 'a/a tem*us /an& san&at *esar) (alin& *esar 'iantara sinar ra'ioakti%) teta(i 'a/a (en&ionn/a (alin& lema $ 9enis Partikel Proton >eutron Flektron Positron :oton sinar &amma :oton sinas x Partikel sinar al%a + , >otasi
l 1 p atau 1 ! l

Muatan +e, B1 ! -1 B1 ! ! B2

Massa +sma, 1 1 ! ! ! ! 4

-io Bie : :x
4 2

1$ Persamaan Inti Peman0aran ra'iasi ole unsur ra'ioakti% 'ise*ut (eluru an +'isinte&rasi,$ Proses (eluru an 'i(a(arkan 'en&an suatu (ersamaan /an& 'ise*ut (ersamaan inti +nu0lear eAuation,$ Misaln/a) (eluru an uranium /an& 'isertai (eman0aran (artikel 'i(a(arkan 'en&an (ersamaan inti se*a&ai *erikut :
21" #2

>

214 #!

(h +

4 2

!e

4$ Pen&&unaan -a'ioakti% 1$ -a'ioakti% se*a&ai (erunut a$ Ci'an& ke'okteran *$ Ci'an& kimia 'an *iolo&i - Mem(elajari keseim*an&an 'inamis$ - Mem(elajari reaksi (en&esteran - Mem(elajari mekanisme reaksi %otosintesis$ 2$ -a'ioisoto( se*a&ai sum*er ra'iasi a$ Ci'an& Ke'okteran - Strilisasi ra'iasi - Tera(i tumor atau kanker *$ Ci'an& Pertanian - Pemuliaan tanaman - Pen/im(anan makanan a$ Ci'an& In'ustri - Pemeriksaan tan(a merusak - Pen&a4asan *a an VI. METODE MEN#AJAR

8erama ;iskusi in%ormasi Dati an Penu&asan

VII. LAN#KA$%LAN#KA$ PEMBELAJARAN 1$ Ke&iatan A4al : 1! menit Euru men/uru sis4a men/e*utkan (en&ertian 'ari ra'ioakti%$

2$

Ke&iatan Inti : 15! menit Ke&iatan Tata( Muka Euru menjelaskan tentan& (enemuan sinar ra'ioakti% 'an si%at-si%at sinar ra'ioakti%$ Euru menjelaskan (ita kesta*lian inti 'an reaksi (ersamaan inti$ Euru men'eskri(sikan ke&unaan 'an *a a/a unsur-unsur ra'iokti%$ Ke&iatan Penu&asan Terstruktur Sis4a menuliskan reaksi (ersamaan inti$ Sis4a menuliskan ke&unaan 'an *a asa unsur-unsur ra'iokti%$ Sis4a men&erjakan lati an 2$" 'an lati an 1$# 'ari *uku Paket Frlan&&a al : 11#-14! 'an al : 141 : 144$

1$

Ke&iatan ak ir: 1! menit Sis4a menan/akan ke(a'a &uru jika men&alami kesulitan 'alam men&erjakan lati an Men/im(ulkan Ke&iatan Man'iri Ti'ak Terstruktur Euru mem*erikan tu&as +P-, /an& 'i*uat ole &uru sen'iri$ SUMBER : - Pur*a) Mi0 ael) 2!!5) Kimia Untuk SMA Kelas XII semester I' 9akarta :Frlan&&a - Sutresna) >ana) 2!!!) Panduan Menguasai Kimia 3' Can'un&: Eane0a Fxa0t$

VIII. I'. Sum*er

EVALUASI&PENILAIAN Teknik Penilaian : Tu&as / P- +Test tertulis, Centuk instrumen : Pili an Ean'a Instrumen : Terlam(ir 1$ Pa'a reaksi transmutasi inti : 21" > 214 #2 #! (h B x ) (artikel x a'ala $ 2!5 2$ Peluru an isoto( 21" #2 (h men& asilkan isito( "2 (h 'an (artikel a$ 5 'an " '$ 5 'an 5 *$ 5 'an " e$ " 'an 5 0$ 6 'an 5

'an

jumla masin&-masin& (artikel

'an

*erturut-turut :

1$ Pa'a reaksi transmutasi inti :

# 4

)e + x >

1! 5

) +n

a$ Al%a *$ Ceta 0$ Proton

'$ Positron e$ >eutron

4$ Isito( ra'ioakti% /an& (a'a (eluru ann/a meman0arkan sinar *eta 14 5 !e > 14 a$ 14 '$ 2 5 & > 5 N 2 !e 11 1! 11 11 *$ 15 P > 14 Si e$ 5 & > 5 ) 116 1"5 0$ 51 I > 51 I 5$ -aksi /an& ter&olon& reaksi (emem*akan itni a'ala : 16 64 a$ 4 ) + io > 1 ,i 22 ! *$ 22 11 Na > 1! Ne + 1 e 1 1 4 0$ 1 ! + + 1 ! > 2 !e 12 ! '$ 12 15 P > 15 S + 1 e 14 4 16 1 e$ 6 N + 2 !e > ! + 1 ! 5$ ;ari isoto( *erikut :
+1,
14 5

&

+ 2,

11 24

Na

+1,

1! 26

&r

+ 4,

111 51

]an& *iasa 'i(akai se*a&ai (erunut 'alam *i'an& ke'okteran a'ala $$ a$ 1) 2) 1 '$ 4 *$ 1) 1 e$ 1)2)1)4 0$ 2)4 6$ 9ika atom 26 12 Al 'item*aki 'en&an (artikel nuetron) terja'i isoto( natrium ra'ioaktio% sesuai 'en&an reaksi : 2# 24 12 Al + n > 11 Na + x "$ ;i*a4a ini ter0antum 0onto -0onto (en&&unaan isoto( ra'ioakti% 'alam *i'an& kimia) ke0uali : a$ Penentian mekanisme reaksi *$ Penentuan k0e(atan reaksi 0$ Penentuan ka'ar .at 'alam 0am(uran '$ Penentuan ka'ar (en0emaran 'alam air e$ Penentuan umur %osil #$ ;ari reaksi a$ 5 *$ 1! 0$ 11
4 2

!+

4 2

)e akan 'i asilkan netron 'an unsur 'en&an nomor massa '$ 11 e$ 12

1!$ Isito( ra'ioaktio% /an& 'i(akai untuk mem(elajari mekanisme reaksi$ Fsteri%ikasi iala : a$ 12P '$ 128

*$ 0$ >o 1 2 1 4 5 5 6 " # 1!

14 24

8 >a

e$ 1"@ Skor 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 1! 155

Pen/elesaian ; 8 8 A 8 F A C F F To,al >ilai 7 Skor /an& 'i(erole Skor total

;iketa ui @le Ka$SMA >e&eri 1 Sei -am(a

Sei -am(a ) 12 Se(tem*er 2!!#$ Euru Mata Pelajaran$

RIADI6 S.P7 M.MP7 NIP < 1=::5)1= 1==;5) 1 551

T"+r S"moran2 "r. S.P7 NIP < 1=:=1151 1==)50 ) 551