DAFTAR ISI

halaman

KATA PENGANTAR ................................................................................ iii

KATA PENGANTAR ................................................................................ iv
UCAPAN TERIMAKASIH ....................................................................... v
CURRICULUM VITAE............................................................................. vi
DAFTAR ISI ............................................................................................ viii
DAFTAR GAMBAR ............................................................................... xvii
SARI ........................................................................................................... xx
1. PENDAHULUAN ................................................................................... 1
1.1. Latar Belakang Penyelidikan ................................................................... 1
1.2. Permasalahan ............................................................................................ 2
1.3. Pembatasan Permasalahan ...................................................................... 3
1.4. Metoda Penyelidikan ................................................................................ 3
1.5. Tujuan Penyelidikan ................................................................................. 4

2. FISIOGRAFI .......................................................................................... 5
2.1. Pendahuluan .............................................................................................. 5
2.2. Pembagian Fisiografi ................................................................................ 5
2.2.1.
2.2.2.
2.2.3.
2.2.4.

Zona Dataran Pantai Jakarta ...................................................................5

Zona Bogor .................................................................................................6
Zona Bandung ............................................................................................7
Zona Pegunungan Selatan .........................................................................7

3. STRATIGRAFI ...................................................................................... 9
3.1. Pendahuluan .............................................................................................. 9
3.2. Pembatasan ................................................................................................ 9
3.3. Sistematik ................................................................................................. 10
3.3.1. Formasi Ciletuh ........................................................................................10
3.3.1.1. Penamaan ....................................................................................10
3.3.1.2. Sinonim .......................................................................................11
3.3.1.3. Penyebaran dan Ketebalan ..........................................................11
3.3.1.4. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................11
viii

3.3.2.

3.3.3.

3.3.4.

3.3.5.

3.3.6.

ix

3.3.1.5. Ciri Litologi ................................................................................ 13

3.3.1.6. Ciri Batas ................................................................................... 14
3.3.1.7. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................ 14
3.3.1.8. Kedudukan Stratigrafi ................................................................ 14
3.3.1.9. Lingkungan Pengendapan .......................................................... 14
Formasi Bayah ......................................................................................... 15
3.3.2.1. Penamaan ................................................................................... 15
3.3.2.2. Sinonim ...................................................................................... 15
3.3.2.3. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................... 15
3.3.2.4. Ungkapan Morfologi .................................................................. 15
3.3.2.5. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................ 16
3.3.2.6. Ciri Litologi ................................................................................ 16
3.3.2.7. Ciri Batas ................................................................................... 21
3.3.2.8. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................ 21
3.3.2.9. Kedudukan Stratigrafi ................................................................ 22
3.3.2.10. Lingkungan Pengendapan .......................................................... 22
Formasi Jatibarang ................................................................................. 23
3.3.3.1. Penamaan ................................................................................... 23
3.3.3.2. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................... 24
3.3.3.3. Ungkapan Morfologi .................................................................. 24
3.3.3.4. Stratotipe dan Lokasitipe ............................................................ 24
3.3.3.5. Ciri Litologi ................................................................................ 24
3.3.3.6. Ciri Batas ................................................................................... 24
3.3.3.7. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................ 26
3.3.3.8. Kedudukan Stratigrafi ................................................................ 26
3.3.3.9. Lingkungan Pengendapan .......................................................... 26
Formasi Batuasih ..................................................................................... 26
3.3.4.1. Penamaan ................................................................................... 26
3.3.4.2. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................... 26
3.3.4.3. Ungkapan Morfologi .................................................................. 26
3.3.4.4. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................ 27
3.3.4.5. Ciri Litologi ................................................................................ 27
3.3.4.6. Ciri Batas ................................................................................... 27
3.3.4.7. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................ 27
3.3.4.8. Kedudukan Stratigrafi ................................................................ 29
3.3.4.9. Lingkungan Pengendapan .......................................................... 29
Formasi Rajamandala ............................................................................. 29
3.3.5.1. Penamaan ................................................................................... 29
3.3.5.2. Sinonim ...................................................................................... 29
3.3.5.3. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................... 29
3.3.5.4. Ungkapan Morfologi .................................................................. 30
3.3.5.5. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................ 30
3.3.5.6. Ciri Litologi ................................................................................ 30
3.3.5.7. Ciri Batas ................................................................................... 32
3.3.5.8. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................ 33
3.3.5.9. Kedudukan Stratigrafi ................................................................ 36
3.3.5.10. Lingkungan Pengendapan ........................................................... 36
Formasi Jampang ..................................................................................... 38
3.3.6.1. Penamaan ................................................................................... 38
3.3.6.2. Sinonim ...................................................................................... 38
3.3.6.3. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................... 38

3.3.6.4. Ungkapan Morfologi ...................................................................39

3.3.6.5. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................39
3.3.6.6. Ciri Litologi ................................................................................39
3.3.6.7. Ciri Batas ....................................................................................42
3.3.6.8. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................42
3.3.6.9. Kedudukan Stratigrafi .................................................................43
3.3.6.10. Lingkungan Pengendapan ...........................................................43
3.3.7. Formasi Citarum ......................................................................................44
3.3.7.1. Penamaan ....................................................................................44
3.3.7.2. Penyebaran dan Ketebalan ..........................................................44
3.3.7.3. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................44
3.3.7.4. Ciri Litologi ................................................................................46
3.3.7.5. Ciri Batas ....................................................................................47
3.3.7.6. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................47
3.3.7.7. Kedudukan Stratigrafi .................................................................49
3.3.7.8. Lingkungan Pengendapan ...........................................................49
3.3.8. Formasi Saguling ......................................................................................50
3.3.8.1. Penamaan ....................................................................................50
3.3.8.2. Penyebaran dan Ketebalan ..........................................................50
3.3.8.3. Ungkapan Morfologi ...................................................................51
3.3.8.4. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................51
3.3.8.5. Ciri Litologi ................................................................................51
3.3.8.6. Ciri Batas ....................................................................................53
3.3.8.7. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................54
3.3.8.8. Kedudukan Stratigrafi .................................................................55
3.3.8.9. Lingkungan Pengendapan ...........................................................55
3.3.9. Formasi Bantargadung ............................................................................55
3.3.9.1. Penamaan ....................................................................................55
3.3.9.2. Sinonim .......................................................................................56
3.3.9.3. Penyebaran dan Ketebalan ..........................................................56
3.3.9.4. Ungkapan Morfologi ...................................................................56
3.3.9.5. Lokasitipe dan Stratotipe ............................................................56
3.3.9.6. Ciri Litologi ................................................................................57
3.3.9.7. Ciri Batas ....................................................................................57
3.3.9.8. Kandungan Fosil dan Umur ........................................................59
3.3.9.9. Lingkungan Pengendapan ...........................................................60
3.3.10. Formasi Cimandiri ...................................................................................60
3.3.10.1. Penamaan ..................................................................................60
3.3.10.2. Sinonim .....................................................................................61
3.3.10.3. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................61
3.3.10.4. Ungkapan Morfologi .................................................................61
3.3.10.5. Lokasitipe dan Stratotipe ...........................................................61
3.3.10.6. Ciri Litologi ...............................................................................61
3.3.10.7. Ciri Batas ...................................................................................66
3.3.10.8. Kandungan Fosil dan Umur .......................................................66
3.3.10.9. Kedudukan Stratigrafi ...............................................................67
3.3.10.10. Lingkungan Pengendapan .........................................................67
3.3.11. Formasi Bojonglopang .............................................................................67
3.3.11.1. Penamaan ..................................................................................67
3.3.11.2. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................68
3.3.11.3. Lokasitipe dan Stratotipe ...........................................................68
x

3.3.11.4. Ungkapan Morfologi ................................................................ 68

3.3.11.5. Ciri Litologi .............................................................................. 68
3.3.11.6. Ciri Batas .................................................................................. 71
3.3.11.7. Kandungan Fosil dan Umur ...................................................... 72
3.3.11.8. Kedudukan Stratigrafi ............................................................... 72
3.3.11.9. Lingkungan Pengendapan ......................................................... 72
3.3.12. Formasi Cigadung ................................................................................... 72
3.3.12.1. Penamaan .................................................................................. 72
3.3.12.2. Sinonim .................................................................................... 73
3.3.12.3. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................ 73
3.3.12.4. Lokasitipe dan Stratotipe .......................................................... 73
3.3.12.5. Ungkapan Morfologi ................................................................ 73
3.3.12.6. Ciri Litologi .............................................................................. 73
3.3.12.7. Ciri Batas .................................................................................. 75
3.3.12.8. Kandungan Fosil dan Umur ...................................................... 75
3.3.12.9. Lingkungan Pengendapan ......................................................... 75
3.3.13. Formasi Cantayan ................................................................................... 76
3.3.13.1. Penamaan .................................................................................. 76
3.3.13.2. Sinonim .................................................................................... 76
3.3.13.3. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................ 76
3.3.13.4. Lokasitipe dan Stratotipe .......................................................... 76
3.3.13.5. Ungkapan Morfologi ................................................................ 76
3.3.13.6. Ciri Litologi .............................................................................. 76
3.3.13.7. Ciri Batas .................................................................................. 82
3.3.13.8. Kandungan Fosil dan Umur ...................................................... 82
3.3.13.9. Lingkungan Pengendapan ......................................................... 83
3.3.14. Formasi Cinambo .................................................................................... 83
3.3.14.1. Penamaan .................................................................................. 83
3.3.14.2. Sinonim .................................................................................... 84
3.3.14.3. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................ 84
3.3.14.4. Lokasitipe dan Stratotipe .......................................................... 84
3.3.14.5. Ungkapan Morfologi ................................................................ 84
3.3.14.6. Ciri Litologi .............................................................................. 84
3.3.14.7. Ciri Batas .................................................................................. 86
3.3.14.8. Kandungan Fosil dan Umur ...................................................... 86
3.3.14.9. Lingkungan Pengendapan ......................................................... 88
3.3.15. Formasi Cibulakan .................................................................................. 88
3.3.15.1. Penamaan .................................................................................. 88
3.3.15.2. Sinonim .................................................................................... 88
3.3.15.3. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................ 88
3.3.15.4. Lokasitipe dan Stratotipe .......................................................... 89
3.3.15.5. Ciri Litologi .............................................................................. 89
3.3.15.6. Ciri Batas .................................................................................. 92
3.3.15.7. Kandungan Fosil dan Umur ...................................................... 92
3.3.15.8. Lingkungan Pengendapan ......................................................... 92
3.3.15.9. Perubahan Fasies ...................................................................... 92
3.3.16. Formasi Parigi .......................................................................................... 92
3.3.16.1. Penamaan .................................................................................. 92
3.3.16.2. Sinonim .................................................................................... 93
3.3.16.3. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................ 93
3.3.16.4. Ungkapan Morfologi ................................................................ 93
xi

3.3.16.5. Ciri Litologi ...............................................................................93

3.3.16.6. Ciri Batas ...................................................................................93
3.3.16.7. Kandungan Fosil dan Umur .......................................................93
3.3.16.8. Lingkungan Pengendapan .........................................................94
3.3.17. Formasi Bojongmanik ..............................................................................94
3.3.17.1. Penamaan ..................................................................................94
3.3.17.2. Penyebaran dan Ketebalan ........................................................94
3.3.17.3. Lokasitipe dan Stratotipe ...........................................................94
3.3.17.4. Ungkapan Morfologi .................................................................96
3.3.17.5. Ciri Litologi ...............................................................................96
3.3.17.6. Ciri Batas ...................................................................................98
3.3.17.7. Kandungan Fosil dan Umur .......................................................98
3.3.17.8. Kedudukan dalam Cekungan .....................................................99
3.3.17.9. Lingkungan Pengendapan .........................................................99
3.3.18. Formasi Subang ........................................................................................99
3.3.18.1. Penamaan ..................................................................................99
3.3.18.2. Sinonim ...................................................................................100
3.3.18.3. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................100
3.3.18.4. Lokasitipe dan Stratotipe .........................................................100
3.3.18.5. Ciri Litologi .............................................................................100
3.3.18.6. Ciri Batas .................................................................................100
3.3.18.7. Kandungan Fosil dan Umur .....................................................101
3.3.18.8. Lingkungan Pengendapan .......................................................101
3.3.19. Formasi Kaliwangu ................................................................................101
3.3.19.1. Penamaan ................................................................................101
3.3.19.2. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................101
3.3.19.3. Lokasitipe dan Stratotipe .........................................................101
3.3.19.4. Ungkapan Morfologi ...............................................................105
3.3.19.5. Ciri Litologi .............................................................................105
3.3.19.6. Ciri Batas .................................................................................106
3.3.19.7. Kandungan Fosil dan Umur .....................................................106
3.3.19.8. Lingkungan Pengendapan .......................................................107
3.3.20. Formasi Citalang ....................................................................................108
3.3.20.1. Penamaan ................................................................................108
3.3.20.2. Sinonim ...................................................................................108
3.3.20.3. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................108
3.3.20.4. Lokasitipe dan Stratotipe .........................................................108
3.3.20.5. Ungkapan Morfologi ...............................................................108
3.3.20.6. Ciri Litologi .............................................................................108
3.3.20.7. Ciri Batas .................................................................................110
3.3.20.8. Kandungan Fosil dan Umur .....................................................110
3.3.20.9. Lingkungan Pengendapan .......................................................112
3.3.21. Formasi Tambakan ................................................................................112
3.3.21.1. Penamaan ................................................................................112
3.3.21.2. Sinonim ...................................................................................112
3.3.21.3. Penyebaran dan Ketebalan ......................................................112
3.3.21.4. Lokasitipe dan Stratotipe .........................................................112
3.3.21.5. Ciri Litologi .............................................................................113
3.3.21.6. Ciri Batas .................................................................................113
3.3.21.7. Kandungan Fosil dan Umur .....................................................113
3.3.21.8. Lingkungan Pengendapan .......................................................113
xii

3.4. Analisa Stratigrafi ................................................................................. 113

3.4.1. Bahan Analisa Cekungan Bogor .......................................................... 113
3.4.1.1. Kompleks Melange di Ciletuh .................................................. 115
3.4.1.2. Formasi Ciletuh ........................................................................ 116
3.4.1.3. Formasi Bayah ......................................................................... 117
3.4.1.4. Formasi Batuasih ...................................................................... 117
3.4.1.5. Formasi Rajamandala ............................................................... 117
3.4.1.6. Formasi Jampang ...................................................................... 118
3.4.1.7. Formasi Citarum ....................................................................... 119
3.4.1.8. Formasi Saguling ...................................................................... 119
3.4.1.9. Formasi Cimandiri .................................................................... 120
3.4.1.10. Formasi Bojonglopang ............................................................. 120
3.4.1.11. Formasi Bantargadung ............................................................. 120
3.4.1.12. Formasi Cigadung .................................................................... 120
3.4.1.13. Formasi Cantayan ..................................................................... 120
3.4.1.14. Formasi Cinambo ..................................................................... 120
3.4.2. Metoda Analisa ...................................................................................... 121
3.4.3. Teori Dasar ............................................................................................ 121
3.4.3.1. Aliran Gravitasi (Gravity Flow) ............................................... 121
3.4.3.1.1. Lembah Alur Pengisi (Feeder Channel) ................. 125
3.4.3.1.2. Kipas Atas (Upper Fan) .......................................... 126
3.4.3.1.3. Kipas Tengah (Middle Fan) .................................... 127
3.4.3.1.4. Kipas Bawah (Lower Fan) ...................................... 127
3.4.3.1.5. Perkembangan Kipas Laut Dalam .......................... 128
3.4.3.2. Gunungapi Bawah Permukaan Laut ......................................... 128
3.4.3.2.1. Pendahuluan ........................................................... 128
3.4.3.2.2. Khuluk Gunungapi Bawah Muka 1aut ................... 130
3.4.3.2.3. Evolusi Gunungapi Bawah Muka Laut ................... 131
3.4.3.3. Teori Cekungan ........................................................................ 134
3.4.4. Analisa Stratigrafi ................................................................................. 136
3.4.4.1. Kapur - Eosen Awal ................................................................. 136
3.4.4.2. Kala Eosen Tengah .................................................................. 138
3.4.4.3. Kala Oligo-Miosen (N3 - N5) .................................................. 138
3.4.4.4. Kala Miosen Awal (N5 - N8) ................................................... 139
3.4.4.5. Awal Miosen Tengah (N9 - N12) ............................................. 139
3.4.4.6. Awal Miosen Tengah (N12 - N15) ........................................... 141
3.4.4.7. Miosen Akhir (N15 - N18) ....................................................... 141

4. STRUKTUR GEOLOGI ................................................................... 143

4.1. Pendahuluan .......................................................................................... 143
4.2. Data Lapangan ...................................................................................... 143
4.2.1. Pendahuluan .......................................................................................... 143
4.2.2. Daerah Struktur Ciletuh ....................................................................... 143
4.2.2.1. Batasan ..................................................................................... 143
4.2.2.2. Struktur Sesar ........................................................................... 144
4.2.2.2.1. Sesar Naik .............................................................. 144
4.2.2.2.2. Sesar Mendatar ....................................................... 146
4.2.2.2.3. Sesar Turun ............................................................ 147
xiii

4.2.3.

4.2.4.

4.2.5.

4.2.6.

4.2.7.

4.2.8.

4.2.9.

4.2.2.3. Struktur Lipatan ........................................................................147

4.2.2.4. Struktur Kekar ...........................................................................147
4.2.2.5. Kesimpulan ...............................................................................148
Daerah Struktur Jampang Kulon .........................................................149
4.2.3.1. Batasan ......................................................................................149
4.2.3.2. Struktur Sesar ............................................................................149
4.2.3.2.1. Sesar Naik ...............................................................149
4.2.3.2.2. Sesar Mendatar .......................................................151
4.2.3.2.3. Sesar Turun .............................................................152
4.2.3.3. Struktur Lipatan ........................................................................152
4.2.3.4. Kesimpulan ...............................................................................153
Daerah Struktur Cimandiri ..................................................................153
4.2.4.1. Batasan ......................................................................................153
4.2.4.2. Struktur Sesar ............................................................................155
4.2.4.2.1. Sesar Naik ...............................................................155
4.2.4.2.2. Sesar Turun .............................................................155
4.2.4.2.3. Sesar Mendatar .......................................................155
4.2.4.3. Struktur Lipatan ........................................................................156
4.2.4.4. Kesimpulan ...............................................................................157
Daerah Struktur Rajamandala .............................................................158
4.2.5.1. Batasan ......................................................................................158
4.2.5.2. Struktur Sesar ............................................................................158
4.2.5.2.1. Sesar Naik ...............................................................158
4.2.5.2.2. Sesar Turun .............................................................159
4.2.5.3. Kesimpulan ...............................................................................159
Daerah Struktur Purwakarta ...............................................................159
4.2.6.1. Batasan ......................................................................................159
4.2.6.2. Struktur Sesar ............................................................................162
4.2.6.2.1. Sesar Naik ...............................................................162
4.2.6.2.2. Sesar Turun .............................................................162
4.2.6.2.3. Sesar Mendatar .......................................................164
4.2.6.3. Struktur Lipatan ........................................................................164
4.2.6.4. Kesimpulan ...............................................................................164
Daerah Struktur Krawang Selatan ......................................................167
4.2.7.1. Batasan ......................................................................................167
4.2.7.2. Struktur Sesar ............................................................................167
4.2.7.2.1. Sesar Naik ...............................................................167
4.2.7.2.2. Sesar Turun .............................................................169
4.2.7.3. Struktur Lipatan ........................................................................170
4.2.7.4. Kesimpulan ...............................................................................170
Daerah Struktur Leuwiliang .................................................................170
4.2.8.1. Batasan ......................................................................................170
4.2.8.2. Struktur Sesar ............................................................................171
4.2.8.3. Antiklinorium Leuwiliang .........................................................171
4.2.8.4. Kesimpulan ...............................................................................171
Daerah Struktur Subang .......................................................................174
4.2.9.1. Batasan ......................................................................................174
4.2.9.2. Struktur Sesar ............................................................................174
4.2.9.2.1. Sesar Naik ...............................................................174
4.2.9.2.2. Sesar Mendatar .......................................................174
xiv

4.2.9.3. Struktur Lipatan ....................................................................... 176

4.2.9.4. Kesimpulan .............................................................................. 176
4.2.10. Daerah Struktur Majalengka ............................................................... 176
4.2.10.1. Batasan ..................................................................................... 176
4.2.10.2. Pola Struktur Jatigede .............................................................. 176
4.2.10.3. Pola Struktur Baribis ................................................................. 179
4.2.10.4. Pola Struktur Malati ................................................................. 179
4.2.10.5. Kesimpulan .............................................................................. 179

4.3. Analisa Struktur Geologi ...................................................................... 179

4.3.1.
4.3.2.
4.3.3.
4.3.4.

4.3.5.

4.3.6.
4.3.7.

4.3.8.

Pendahuluan .......................................................................................... 179

Ringkasan Data Lapangan ................................................................... 179
Citra LANDSAT .................................................................................... 181
Data Gaya Berat .................................................................................... 181
4.3.4.1. Data Gaya Berat di Daratan ..................................................... 181
4.3.4.2. Data Gaya Berat di Lautan ....................................................... 181
Data Seismik .......................................................................................... 186
4.3.5.1. Penelitian di Darat dan Laut Jawa ............................................ 186
4.3.5.2. Penelitian seismik di Lautan Hindia ......................................... 186
4.3.5.2.1. Seismik Refraksi .................................................... 186
4.3.5.2.2. Seismik Refleksi di Selatan Jawa ............................ 188
Data Magnet .......................................................................................... 188
Data Lautan Hindia .............................................................................. 190
4.3.7.1. Pendahuluan ............................................................................. 190
4.3.7.2. Perjalanan Kontinen Hindia (India) ......................................... 190
Analisa .................................................................................................... 193
4.3.8.1. Pendahuluan ............................................................................. 193
4.3.8.2. Genesa Struktur Geologi .......................................................... 195

5. SINTESA EVOLUSI CEKUNGAN BOGOR .................................. 199

5.1. Pendahuluan .......................................................................................... 199
5.2. Sistematik ............................................................................................... 199
5.2.1.
5.2.2.
5.2.3.
5.2.4.
5.2.5.
5.2.6.
5.2.7.
5.2.8.
5.2.9.

Kala Kapur (?) - Awal Eosen ............................................................... 199

Kala Eosen Tengah ................................................................................ 201
Kala Oligo-Miosen (N3 - N4) ................................................................ 203
Kala Miosen Awal (N5 - N8) ................................................................ 204
Kala Awal Miosen Tengah (N9 - N13) ................................................. 206
Kala Akhir Miosen Tengah (N12 - N15) ............................................. 209
Kala Miosen Akhir (N15 - N18) ........................................................... 210
Kala Pliosen ........................................................................................... 211
Kala Plistosen - Resen ........................................................................... 214

6. KESIMPULAN ................................................................................... 217

xv

DAFTAR PUSTAKA .............................................................................. 221

INDEKS ................................................................................................... 239

xvi

DAFTAR GAMBAR

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
xvii

halaman
Fisiografi Jawa Barat (van Bemmelen, 1949). .....................................................................5
Cekungan Bogor. ..................................................................................................................6
Daerah Fokus Penyelidikan. ...............................................................................................10
Lokasi Kolom. ....................................................................................................................11
Stratotipe Fm. Ciletuh. ........................................................................................................12
Stratotipe Fm. Bayah. .........................................................................................................17
Ratio Zgt Batupasir Kwarsa G. Walat. ...............................................................................20
Ratio Zgt Batupasir Konglomeratan G. Walat. ...................................................................20
Ratio Zgt Cukanglemah. .....................................................................................................20
Ratio Zgt Ps. Bongkok. .......................................................................................................20
Tipe Batupasir G. Walat. ....................................................................................................21
Pengukuran Arah Struktur Silang Siur di G. Walat. ...........................................................22
Sebaran Sumbu Panjang Komponen Konglomerat G. Walat. .............................................23
Stratotipe Fm. Jatibarang. ...................................................................................................25
Stratotipe Fm. Batuasih. .....................................................................................................28
Stratotipe Fm. Rajamandala. ...............................................................................................31
Analisa Fm. Rajamandala, G. Hawu. ..................................................................................34
Analisa Fm. Rajamandala, Ps. Cikamuning - Tagogapu. ....................................................35
Hubungan Singkapan Barat - Timur Fm. Rajamandala di Padalarang. ...............................37
Stratotipe Fm. Jampang di Cibalengbeng. ..........................................................................40
Stratotipe Fm. Citarum di Cinongnang. ..............................................................................45
Korelasi Penampang di Lembah Cimandiri. .......................................................................48
Stratotipe Fm. Saguling. .....................................................................................................52
Hubungan Lapangan Antara Fm. Saguling dengan Cimandiri. ...........................................54
Stratotipe Fm. Bantargadung. .............................................................................................58
Stratotipe Fm. Cimandiri. ...................................................................................................62
Hipostratotipe Fm. Cimandiri. ............................................................................................64
Penampang Barat - Timur Fm. Cimandiri dan Bojonglopang di Sepanjang Cimandiri. .....65
Penampang Fm. Cimandiri di Daerah Saguling. .................................................................65
Hipostratotipe Fm. Bojonglopang di S. Cijarian. ...............................................................69
Stratotipe Fm. Cigadung di Cigadung. ................................................................................74
Stratotipe Fm. Cantayan di Cicantayan. ..............................................................................77
Hipostratotipe Fm. Cantayan di Purwakarta. ......................................................................78
Stratotipe Fm. Cinambo di Cinambo. .................................................................................85
Stratotipe Anggota Jatigede di Cinambo. ...........................................................................87
Stratotipe Fm. Cibulakan dan Parigi di S. Cisubah. ............................................................90
Diagram Fm. Cibulakan dan Parigi di Purwakarta. .............................................................94
Stratotipe Fm. Bojongmanik di Banten. ..............................................................................95
Stratotipe Fm. Kaliwangu. ................................................................................................102
Lokasitipe Fm. Kaliwangu. ...............................................................................................103
Hipostratotipe Fm. Kaliwangu. .........................................................................................104
Lokasi Hipostratotipe Fm. Kaliwangu. .............................................................................105
Diagram Barat - Timur Fm. Kaliwangu. ...........................................................................106
Hipostratotipe Fm. Citalang di Cipanas. ...........................................................................109
Penampang Barat - Timur Fm. Citalang. ..........................................................................111
Stratotipe Fm. Tambakan. .................................................................................................114
Stratigrafi Fm. Tambakan Subang - Cipanas. ...................................................................115

48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.

Stratigrafi Fm. Tambakan Subang - Purwakarta. .............................................................. 116

Penampang Stratigrafi Terpulihkan U - S di Jawa Barat. ................................................. 121
Penyebaran Anomali Bouguer di Jawa Barat. .................................................................. 122
Peta Pengukuran Gaya Berat di Lepas Pantai Selatan. ..................................................... 122
Penyebaran Anomali Gravitasi Positif di Jawa. ................................................................ 123
Model Kipas Laut Dalam Menurut Walker, 1978. ........................................................... 126
Model Urutan Kipas Laut Dalam. .................................................................................... 129
Morfologi Gunungapi Bawah Laut. .................................................................................. 131
Morfologi Gunungapi Bawah Laut. .................................................................................. 132
Morfologi Gunungapi Bawah Laut. .................................................................................. 132
Konsep Penyebaran Endapan Gunungapi Bawah Laut. .................................................... 134
Model Pembagian Cekungan oleh Dickinson, 1979. ........................................................ 135
Diagram Stratigrafi Rajamandala - Purwakarta - Paparan Sunda. .................................... 140
Diagram Stratigrafi Jampang, Sukabumi. ......................................................................... 140
Pola Umum Struktur di Jawa Barat. ................................................................................. 144
Struktur Geologi Blok Ciletuh. ......................................................................................... 145
Pola Umum Kekar di Blok Ciletuh. .................................................................................. 148
Arah Kelurusan Citra Landsat Menurut Suwiyanto, 1978. ............................................... 150
Struktur Geologi Blok Jampang Kulon. ........................................................................... 150
Pola Jurus dan Kemiringan Anggota Lengkong, Jampang. .............................................. 151
Penampang Blok Jampang dan Blok Cimandiri. .............................................................. 154
Struktur Geologi Blok Lembah Cimandiri. ...................................................................... 154
Struktur Geologi Blok Rajamandala. ................................................................................ 158
Peta Geologi Ps. Sanghiangtikoro. ................................................................................... 160
Peta Geologi Jalan Baru Rajamandala - Saguling. ........................................................... 161
Penampang Geologi Blok Rajamandala. .......................................................................... 161
Struktur Geologi Blok Purwakarta. .................................................................................. 165
Penampang Geologi Blok Purwakarta. ............................................................................. 166
Struktur Geologi Blok Krawang Selatan. ......................................................................... 168
Penampang Geologi Blok Krawang Selatan. .................................................................... 169
Struktur Geologi Blok Leuwiliang. .................................................................................. 172
Penampang Geologi Blok Leuwiliang. ............................................................................. 173
Letak Sesar Cidurian Pada Penampang Barat - Timur Jawa Barat Utara. ........................ 173
Struktur Geologi Blok Subang. ........................................................................................ 175
Penampang Geologi Blok Subang. ................................................................................... 175
Struktur Geologi Blok Majalengka. .................................................................................. 177
Penampang Geologi Blok Majalengka. ............................................................................ 178
Peta Gravimetri Sisa Derajat Pertama. ............................................................................. 182
Peta Gravimetri Sisa Derajat Kedua. ................................................................................ 182
Peta Gravimetri "Running Average Deteksi Normal. ..................................................... 183
Peta Gravimetri "Running Average" Deteksi Binormal. .................................................. 183
Peta Gravitasi Kelanjutan ke Atas. ................................................................................... 184
Penampang Gravitasi di Jawa Barat Utara. ...................................................................... 184
Peta Anomali Gravitasi di Lautan Indonesia. ................................................................... 185
Jalur Pengamatan Seismik di Jawa Barat Utara. ............................................................... 187
Penampang Barat - Timur Jawa Barat Utara Berdasar Seismik Refleksi. ........................ 187
Penampang Seismik Refraksi dan Refleksi di Selatan Jawa. ............................................ 188
Jalur Udara Aeromag di Jawa Barat. ................................................................................ 189
Kedalaman Batuan Dasar Magnetik di Jawa Barat Utara. ................................................ 189
Pola Anomali Magnetik dari Pemboran di Lautan Hindia. ............................................... 192
Jalur Anomali Magnetik di Lautan Hindia. ...................................................................... 194
Paleogeografi Kala Kapur - Awal Eosen. ......................................................................... 199
xviii

100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.

xix

Penampang Geologi Eosen - Miosen Awal. ......................................................................202

Paleogeografi Kala Eosen Tengah. ...................................................................................203
Paleogeografi Kala Oligo-Miosen. ...................................................................................204
Paleogeografi Kala Miosen Awal. ....................................................................................205
Paleogeografi Awal Miosen Tengah. ................................................................................207
Penampang Geologi Miosen Awal - Miosen Tengah. ......................................................208
Paleogeografi Akhir Miosen Tengah. ...............................................................................209
Paleogeografi Kala Miosen Akhir. ...................................................................................211
Penampang Geologi Miosen Tengah - Plistosen. .............................................................212
Paleogeografi Kala Pliosen. ..............................................................................................213
Paleogeografi Kala Plistosen. ...........................................................................................213
Rekapitulasi Sejarah Cekungan Bogor. ............................................................................216

SARI

Pulau Jawa berbeda dengan Sumatra dari segi stratigrafi, karena adanya cekungan di tengah
pulau ini yang umumnya terisi endapan aliran gravitasi. Cekungan ini di Jawa Barat dinamakan
sebagai Cekungan Bogor. Dari letak tektoniknya, Cekungan Bogor sebenarnya dapat diikuti menerus
ke Jawa Tengah dan Jawa Timur. Nama lain, seperti Cekungan Serayu d1l., lebih bersifat geografi
daripada geologi. Di Jawa Tengah dan Jawa Timur cekungan yang sejenis kebanyakan tertutup oleh
endapan Gunungapi Kwarter, sedangkan di Jawa Barat seluruh batuan tersingkap dengan baik. Oleh
karena itu sesuai dengan judulnya, fokus thesis ini adalah mempelajari Cekungan Bogor yang
dianggap sebagai parameter terpenting dalam evolusi geologi Pulau Jawa.
Pendekatan yang ditempuh dalam meneliti Cekungan Bogor adalah penerapan konsep-konsep
mutakhir dalam stratigrafi, sedimentasi dan struktur serta pendapat-pendapat terbaru dalam Teori
Tektonik Lempeng terhadap data lapangan. Data geofisika dan penelitian lainnya juga dipakai sebagai
bahan analisa. Penelitian lapangan telah dimulai sejak tahun 1976 sampai dengan tahun 1980.
Pekerjaan laboratorium dilakukan sesudah itu dan berlangsung selama 2 tahun dengan diselingi
penelitian ulang ke lapangan.
Jawa Barat dibagi menjadi tiga mandala pengendapan, yakni : Mandala Paparan Kontinen di
utara, Mandala Banten di barat dan Mandala Cekungan Bogor di selatan dan timur.
Mandala Paparan Kontinen di utara mempunyai batuan dasar berupa batuan metamorf,
berumur Jura - Kapur dan batuan granit berumur Kapur - Eosen Awal. Agak lebih ke selatan
ditemukan Formasi Jatibarang terdiri dari batuan volkanik yang hampir seumur dengan granit di
utaranya. Tidak selaras di atas Formasi Jatibarang dan batuan dasar terdapat endapan laut dangkal
dari umur Miosen Awal sampai Resen dengan tebal hampir 4000 m, umumnya terdiri dari lempung,
pasir dan gamping.
Mandala Banten terdiri dari tiga sistem pengendapan. Bagian terbawah dicirikan oleh endapan
darat sampai laut dangkal, tebal 800 m, diikuti oleh breksi dan tufa, yang mekanisme pengendapannya
berupa aliran gravitasi, tebal 1500 m. Sistem ke tiga berupa endapan laut dangkal, tebal 1000 m yang
berumur Miosen Tengah.
Mandala Cekungan Bogor didasari oleh melange yang ditutupi endapan laut dalam berupa
endapan lereng bawah terdiri dari lempung dan pasir kwarsa dengan sisipan breksi, kaya fragmen
batuan metamorf dan beku ultrabasa, termasuk pada Formasi Ciletuh, tebal 1400 m. Endapan
terbawah Cekungan Bogor dimulai oleh Formasi Bayah, terdiri dari pasir kwarsa dan lempung dengan
sisipan batubara (tebal maksimal 80 cm), berumur Eosen Tengah sampai Akhir dengan lingkungan
pengendapan darat sampai laut dangkal. Satuan ini ditutupi secara tidak selaras oleh endapan laut
dangkal, Formasi Batuasih tebal 150 m yang terdiri dari lempung dan Formasi Rajamandala yang
terdiri dari gamping, tebal 90 m, umur Oligo-Miosen. Di atas endapan ini berupa endapan aliran
gravitasi, dimulai oleh Formasi Jampang terdiri dari breksi dan tufa, tebal 1000 m, umur Miosen
Awal. Nama Andesit Tua sering diberikan untuk satuan ini. Di daerah utaranya seumur dengan
Formasi Jampang adalah Formasi Citarum, terdiri dari tufa dan greywacke tebal 1250 m. Kedua
satuan ini merupakan satu sistem kipas laut dalam, dimana Formasi Jampang adalah bagian dalam dan
Formasi Citarum merupakan bagian kipas luar. Di atas Formasi Citarum diendapkan Formasi
Saguling (nama baru) terdiri dari breksi, tebal lebih dari 1500 m, umur Miosen Tengah. Diatasnya
ditutupi oleh Formasi Bantargadung (nama baru), terdiri dari lempung dan greywacke berumur
Miosen Tengah bagian akhir, tebal 600 m. Endapan termuda di Cekungan Bogor berupa breksi,
berumur Miosen Akhir termasuk Formasi Cigadung (nama baru) di bagian Lembah Cimandiri dan
Formasi Cantayan di bagian utara cekungan.
Pengisian Cekungan Bogor, pada waktu pengendapan Formasi Bayah dan kemungkinan pula
Batuasih, umumnya berasal dari utara, sedangkan pada waktu pengendapan Formasi Jampang berasal
dari selatan. Pengisian selanjutnya berupa sistem kipas laut dalam yang tumbuh maju (accreting) dari
selatan ke utara sejak Awal Miosen sampai Miosen Akhir.
xx

Ditinjau dari waktu terjadinya, di Jawa Barat ada tiga jalur batuan beku yang diperkirakan
sebagai busur magmatik. Jalur tertua berumur Kapur - Eosen Awal adalah granit dan Formasi
Jatibarang yang berarah Meratus. Jalur kedua terletak di selatan Jawa, berumur Oligo-Miosen, berarah
baratlaut - tenggara, atau berarah Sumatra. Busur ke tiga adalah deretan gunungapi Resen yang
menempati poros Pulau Jawa.
Struktur geologi Jawa Barat terdiri dari tiga arah, yakni Arah Meratus, Arah Sumatra dan Arah
Utara-Selatan. Sesar-sesar tertua berarah Meratus, kemudian disusul oleh sesar-sesar Arah Sumatra.
Sesar Arah Utara-Selatan hanya ditemukan di daerah Paparan Utara dan dianggap tidak mempunyai
hubungan langsung dengan evolusi Cekungan Bogor.
Cekungan Bogor ini berubah statusnya dari waktu ke waktu. Pada Kala Eosen Tengah,
Cekungan Bogor merupakan Cekungan Depan Busur. Perkembangan Cekungan Bogor paling jelas
adalah mulai Kala Oligo-Miosen, cekungan berupa laut dangkal. Pada Kala Awal Miosen cekungan
merupakan Cekungan Belakang Busur dan batasnya melebar ke selatan. Pada Kala Pliosen Akhir,
Cekungan Bogor sudah berupa daratan yang ditempati oleh jalur magmatik, dan merupakan akhir dari
cekungan ini.
Macam gerak tektonik yang bekerja di Cekungan Bogor berbeda-beda sesuai dengan status
cekungan. Pada Eosen Tengah sampai Oligo-Miosen di Cekungan Bogor masih didominer oleh gayagaya tarikan mengakibatkan sesar turun dengan Arah Meratus. Pada Miosen Awal dan juga Plistosen
pada Cekungan Bogor bekerja gaya tekanan yang mengakibatkan sesar-sesar naik yang merupakan
jalur anjakan-lipatan (thrust-fold belt) yang berarah Sumatra. Sistem sesar mendatar di Jawa Barat
ternyata tidak dominan.
Waktu perpindahan busur magmatik di Jawa Barat adalah bersesuaian dengan waktu
perpindahan arah gerakan lempeng samudra di Lautan Hindia. Tetapi gerak-gerak tektonik di daerah
ini juga cenderung berhubungan dengan aktifitas pluton.
Perpindahan status Cekungan Bogor dari Cekungan Depan Busur Magmatik ke Cekungan
Belakang Busur Magmatik pada Kala Oligo-Miosen, secara langsung mempengaruhi potensi minyakbumi cekungan ini, dari kurang baik menjadi cukup baik. Di Cekungan Bogor sendiri, horison yang
paling menarik sebagai batuan induk minyak-bumi adalah Formasi Batuasih dan Formasi Bayah
bagian bawah, sedangkan sebagai batuan reservoar adalah Formasi Bayah bagian atas yang terdiri dari
pasir kwarsa. Perkembangan maksimal dari horison-horison ini berada di sebelah barat dan baratlaut
dari Sesar Cimandiri.
Perkembangan sesar-sesar naik di Jawa Barat bagian utara, yang merupakan daerah anjakanlipatan (thrust-fold belt) dapat menutupi daerah prospektif di bawahnya.

xxi