TULANG
ALAT GERAK
a. pasif : - tulang-tulang
- hubungan antara tulang
b. aktif : - otot-otot
Tulang manusia
( Sceleton humanum )
A. Sceleton trunci
A.
Dibagi atas : - collumna vertebralis
- costae
- sternum
A. Vertebra
- Terdiri dari :corpus, arcus dan processus ( 7 buah, berpangkal pada
arcus )
- korpus dan arcus membatasi foramen vertebrale ( lubang )
- foramen dari atas ke bawah membentuk saluran → canalis vertebralis
- tiap corpus mempunyai incisura vertebralis superior dan inferior →
terbentuk foramina intervertebralia
- processus dibagi dalam :
3 buah untuk tempat perlekatan otot
2 buah processus transversus
1 buah processus spinosus
4 buah processus articularis
1) Vertebra thoracalis
di corpus vertebrae dan terdapat fovea costalis
processus transversus superior dan inferior
kecuali VTh I, X, XI dan XII hanya satu
Sendi costovertebralis
1. facies costalis processus transversus
2. facies costalis inferior
3. facies castalis superior
4
Vertebra thoracalis VI
a. tampak kranial
b. tampak samping ka
1. corpus vertebra
2. arcus vertebralis
3. pediculus arcus vertebrae
4. lamina arcus vertebrae
5. proc. articularis superior
6. proc. articularis inferior
7. proc. transversus
8. proc. spinosus
9. foramen vertebrale
10. incissura vertebralis
superior
11. incissura vertebralis
inferior
12. daerah marginal
13. fovea costalis superior
14. fovea costalis inferior
15. fovea costalis processus
transversus
2) Vertebra cervicalis
processus transversus berpangkal di arcus dan corpus → terjadi
lubang disebut foramen transversarium
ujung processus transversus terbagi dua tuberculum anterius dan
posterius
diantara 2 tuberculum terdapat sulcus n. spinalis
ujung processus spinosus terbagi dua
5
Vertebra cervicalis IV
a. tampak kranial
b. tampak samping ka
10. tuberculum anterior
11. sulcus n. spinalis
12. tuberculum posterior
13. foramen transversarium
a. Atlas
- tidak punya corpus diganti arcus, → 2 arcus : arcus anterior
dan arcus posterior
- didataran dalam arcus anterior terdapat fovea dentis
- di dataran ventral arcus anterior terdapat tuberculum anterius
sedang processus spinosus mengecil menjadi tuberculum
posterius
- processus articularis melebar dan memendek, berpangkalnya
massa lateralis
6
Tampak kranial
1. masa lateralis 11. facies articularis posterior
2. arcus anterior atlantis 12. processus transversus
3. fovea dentis 13. corpus
4. facies articularis superior 14. proc. articularis superior
5. foramen transversarium 15. proc. articularis inferior
6. proc. transversus atlantis 16. proc. spinosus
7. sulcus a. vertebralis 17. capsula articularis
8. arcus posterior atlantis 18. lig. transversus
9. tuberculum posterior 19. lig. cruciatum
10.dens (aksis) 20. a. vertebralis
b. Epistropheus
- tonjolan ke kranial disebut dens epistropheus
- di dataran ventral dan dorsal terdapat facies articularis anterior
dan facies articularis posterior
d. Vertebra cervicalis VI
7
3) Vertebra lumbalis
tepi kranial processus artic superior terdapat processus mamillaris
di pangkal processus transversus terdapat processus accessorius
Sacrum
a. dari ventral
b. dari dorsal
c. dari sisi kanan
d. dari kranial
1. facies pelvina 10. processus articularis superior
2. facies dorsalis 11. canalis sacralis
3. basis assis sacri 12. tuberositas sacralis
4. promontorium 13. facies auricularis
5. linea transverse 14. crista sacralis media
6. apex assis sacri 15. crista sacralis intermedia
7. foramina sacralia anterior 16. crista sacralis lateralis
8. foramina sacralia posteriora 17. cornu sacralis
9. pars lateralis 18. hiatus sacralis
3. Sternum
- tulang pipih
- dibagi : manubrium sterni, corpus sterni, dan processus xiphoideus
Manubrium sterni
- terdapat incissura jugularis di kranial
- pada tepi lateral terdapat
incissura clavicularis tempat bersendi clavicula
incissura costalis melekat cartilago costalis I
Corpus sterni
- incissura costalis untuk cartilago costalis III – VII
Processus xiphoideus
- tulang rawan, bentuk tidak tetap
B. Cingulum superius
- terdiri dari clavicula dan scapula
- berhubungan dengan truncus pada sternum
1) Clavicula
- tulang panjang, terletak transversal
- dibedakan : corpus
extremitas sternalis
extremitas acromialis
- corpus berbentuk huruf S, bagian medial melengkung ke ventral bagian
lateral ke dorsal
- extremitas sternalis bersendi dengan sternum facies articularis sternalis
pada incissura clavicularis
- disebelah lateral terdapat tuberositas costae
- extremitas acromialis, pipih kraniokaudal
- mempunyai facies articularis acromialis bersendi dengan scapula pada
acromion
- terdapat tuberositas coracoidea
2) Scapula
- berbentuk segitiga dikenal 3 sisi margo superior, margo vertebralis dan
margo axillaris ( lateralis )
- mempunyai 3 sudut (angulus)
angulus medialis (superior)
angulus inferior
angulus lateralis
- angulus lateralis melebar, terdapat cekungan = cavitas glenoidalis (sebagai
persendian)
- terdapat collum scapulae
- mempunyai 2 permukaan : facies dorsalis dan ventralis
- pada facies dorsalis terdapat spina scapulae ujungnya sebagai acromion
- oleh spina scapulae facies dorsalis dibagi menjadi fossa supraspinata dan
infraspinata
- facies ventralis (facies costalis) cekung disebut fossa subscapularis
- dimargo superior terdapat incissura scapulae
12
C.
C. Sceleton extremitatis superioris
(sceleton membri superioris liberi)
1) Humerus
- ujung proksimal terdapat caput humeri ( bulat )
- dihubungkan dengan corpus oleh collum anatomicum
- dorsal collum anatomicum terdapat tuberculum majus dan tuberculum minus
- di antara tubercula terdapat sulcus intertubercularis
- tubercula kedistal sebagai crista tuberculi majoris dan minoris
- di dataran lateral terdapat tuberositas deltoidea
- di dataran dorsal terdapat sulcus spiralis ( sulcus n. radialis ) yang arahnya
dari kraniomedial ke distolateral
- distal tubercula terdapat collum chirurgicum ( mudah patah )
- ujung distal melebar → tonjolan medial = trochlea humeri, sebagai roda
kerekan, dan tonjolan lateral = capitulum humeri
- pada tepi medial terdapat epicondylus medialis, sedang di lateral epicondylus
laterlis
- di dataran ventral terdapat fossa coronoidea sedang di dorsal terdapat fossa
olecrani
- di dataran ventral terdapat fossa radialis ( proksimal capitulum humeri )
2) Radius
- ujung proksimal berbentuk silinder permukaan cekung disebut fovea capituli
radii
- disebut capitulum radii dengan circumferentia articularis capituli radii
14
3) Ulna
- ujung proksimal berbentuk kait, ujung dorsal lebih panjang dan melengkung
( disebut olecranon ) dibanding volar ( processus coronoideus )
- antara kedua bangunan terdapat cekungan = incissura radialis bersendi
dengan circumferentia articularis capituli radii
- di distal prcessus coronoideus terdapat tuberositas ulnae
- terdapat crista interossea
- lanjutan olecranon ke distal disebut margo dorsalis
- ujung distal disebut capitulum ulnae berbentuk silinder dengan dataran
disebut circumferentia articularis capituli ulnae bersendi dengan incissura
ulnaris radii
- dijumpai processus styloideus ulnae
15
4) Ossa carpalia
- terdapat tulang-tulang pendek
- dibagi dalam 2 baris : proksimal dan distal
- baris proksimal : os naviculare
os lunatum
os triquetrum
os pisiforme
- os naviculare, os lunatum dan os triquetrum membentuk dataran sendi
berbentuk elips
- os naviculare seperti perahu, mempunyai tonjolan disebut tuberositas ossis
navicularis
- os lunatum seperti bulan sabit
- os triquetrum berbentuk segitiga
- os pisiforme, membulat, sebelah volar os triquetrum
- baris distal : os multangulum majus
os multangulum minus
os capitatum
os hamatum
16
1. phalanges 18. corpus ossis metacarpalia
2. os metacarpalia 19. caput metacarpalia
3. os carpalia 20. basis ossis phalangis
4. ulna 21. corpus phalangis
5. processus styloideus ulnae 22. caput phalangis
6. radius 23. os sesamoidea
7. processus styloideus radii 24. phalanx proximale
8. scaphoidea 25. phalanx medialis
9. lunatum 26. phalanx distalis
10. triquetrum 27. tuberositas phalanx distalis
11. os pisiforme 28. tuberculum ossis trapezium
12. trapezium 29. tuberculum ossis scaphoideum
13. trapezoideum 30. angulus ossis hamati
14. capitatum 31. facies articularis carpalis
15. hamatum 32. circumferentia articularis capituli ulnae
16. processus styloideus ossis metacarpalis 33. flexura distalis
17. basis ossis metacarpalia
5) Os metacarpalia
- banyaknya 5 buah
- ujung proksimal melebar → basis
- dataran sendi os metacarpalia I → pelana
- os metacarpalia I bersendi dengan os multangulum majus
- os matacarpalia II – V bersendi dengan os multangulum minus, os capitatum
dan os hamatum
- ujung distal os metacarpalia disebut capitulum, bulat
- os metacarpalia I terpisah dari yang kedua
- ossa metacarpalia terletak pada bidang yang melengkung ke dorsal
17
7) Ossa sesamoidea
- tulang-tulang kecil membulat
- di sebelah volar persendian
D.
D. Cingulum inferius
( Cingulum membri inferioris )
Os coxae
- terdiri dari os ilium, os pubis dan os ischii
- ketiganya tumbuh melekat pada suatu cekungan ( = acetabulum) membentuk
persendian dengan femur
- os ilium dibedakan corpus dan ala ossis ilii
- kedua bagian dipisah oleh linea arcuata
- ala ossis ilii, cekung = fossa iliaca
- tepi kranial melengkung = crista iliaca yang dibedakan : - labium externum
- linea intermedia
- labium internum
- crista iliaca ke ventral sebagai spina iliaca anterior superior dan ke dorsal
sebagai spina iliaca posterior inferior
- terdapat facies auricularis ossis ilii yang bersendi dengan facies auricularis
ossis sacri
- pada dataran luar ala ossis ilii
linea glutea inferior dari spina iliaca anterior superior ke kanan dorsal
sampai acetabulum
l. glutea anterior, dari pertengahan crista iliaca melengkung ke dorsal
19
Os Coxae
1. ilium
2. pubis
3. ischium
4. acetabulum
5. ala ossis ilii
6. fossa iliaca
7. linea acuata
8. corpus ilii
9. facies sacropelvina
10. facies auricularis
11. tuberositas iliaca
12. crista iliaca
13. labium externum crista iliaca
14. linea intermedialis
15. labium internum crista iliaca
16. spina iliaca anterior superior
17. spina iliaca anterior inferior
18. spina iliaca posterior superior
19. spina iliaca posterior inferior
20. incissura ischiadica major
21. facies glutealis
22. linea glutealis anterior
23. linea glutealis posterior
24. linea glutealis inferior
25. corpus pubis
26. eminentia iliopubica
27. r. superior ossis pubis
28. r. inferior ossis pubis
29. pecten ossis pubis
30. tuberc. pubicum + crista pubica
31. crista obturatoria
32. sulcus obturatoria
33. tuberc. obturatorium anterior
34. tuberc. obturatorium posterior
35. foramen obturatorium
36. facies symphysialis
37. corpus ossis ischii
38. r. ischiadicum
39. spina ischiadica
40. incissura ischiadica minor
41. tuber ischiadicum
42. incissura acetabuli
43. facies lunatum
44. fossa acetabularis
45. sulcus supra-acetabularis
46. tuberculum iliacum
D.
E. Sceleton extremitatis inferioris
( skeleton membri inferioris liberi )
- terdiri dari : femur ossa tarsalia
tibia ossa metatarsalia
fibula phalanges
23
Femur
- tulang terpanjang terdiri dari caput (kepala), collum (leher) dan corpus (batang)
dengan condylus medialis dan lateralis
- caput bersendi dengan acetabulum
- di kaput terdapat fovea tempat melekatnya ligamentum teres femoris
- kollum dan korpus membentuk sudut inklinasi
-
pada bayi (baru lahir) sudut inklinasi ± 1500, pada bayi 1400 dan umur 3 tahun 1250
- pada dewasa jika sudut inklinasi melebihi normal ( >125º dikenal sebagai coxa
valga, jika kurang dari 1200 disebut coxa vara
Sudut inklinasi
(dewasa)
a. normal
b. coxa valga
c. coxa vara
- korpus sedikit konvex ke depan dan di bagian belakang terdapat tepi disebut linea
aspera, mempunyai 2 bibir : labium laterale dan mediale
- linea ini sebagai tempat perlekatan otot, meningkatkan kekuatan batang femur
- di bagian distal terdapat facies popliteus terletak di antara kedua condylus femoris
- ke proksimal, labium mediale lanjut sebagai linea intertrochanterica distal
trochanter minor
24
Os femoris
1. caput femoris 14. labium laterale l. aspera
2. fovea capitis 15. labium mediale l. aspera
3. collum femoris 16. facies poplitealis
4. trochanter major 17. linea intercondyloidea
5. fossa trochanterica 18. condylus medialis
6. linea intertrochanterica 19. tuberculum adductorium
7. crista intertrochanterica 20. apicondylus medialis
8. trochanter minor 21. facies patellaris
9. corpus femoris 22. fossa intercondyloidea
10. tuberositas glutealis 23. condylus lateralis
11. linea pectinea 24. apicondylus lateralis
12. foramen nutricium 25. basis patellae
13. linea aspera 26. facies articularis patellae
- abduksi ( 450 )
terhadap aksis sagital
- adduksi ( 100 )
- endorotasi ( 350 )
terhadap aksis longitudinal
- eksorotasi ( 150 )
Tibia
terdiri dari : - corpus, pada penampang melintang triangular
- ujung proksimal mempunyai condylus medialis dan lateralis
- ujung distal membentuk malleolus medialis
- mempunyai : - margo anterior
- margo interosseus
- margo medialis
Tungkai bawah
1. condylus lateralis tibiae
2. condylus medialis tibiae
3. facies articularis superior tibiae
4. eminentia inter condyloidea
5. tuberc. intercondyloideum laterale
6. tuberc. intercondyloideum mediale
7. corpus tibiae
8. tuberositas tibiae
9. facies medialis tibiae
10. margo anterior tibiae
11. facies lateralis tibiae
12. margo interossia tibiae
13. malleolus medialis
14. facies articularis malleolus medialis
15. facies articularis inferior
16. caput fibulae
17. apex caput fibulae
18. corpus fibulae
19. margo interossea fibulae
20. margo interior fibulae
21. facies lateralis fibulae
22. malleolus lateralis
23. facies articularis malleolus lateralis
24. membrana interossea
25. lig. anterior caput fibulae
26. lig. tibiofibulare anterior
Tibia proksimal
1. facies articularis superior
2. condylus medialis
3. condylus lateralis
4. eminentia intercondyloidea
5. tuberc. intercondyloideum mediale
6. tuberc. intercondyloideum laterale
7. area intercondyloidea anterior
8. area intercondyloidea posterior
9. facies articularis fibulae
10.linea poplitea
11.foramen nutricia
Tulang Pedis
1. phalanges 21. tuberositas calcaneus
2. metatarsales 22. processus medialis tuber calcanei
3. tarsales 23. processus lateralis tuber calcanei
4. calcaneus 24. sustentaculum tali
5. talus 25. sulcus m. flexor hallucis longus
6. navicularis 26. caput tali
7. cuneiforme medialis 27. collum tali
8. cuneiforme intermedialis 28. trochlea tali
9. cuneiforme lateralis 29. facies superior tali
10. cuboideum 30. facies articularis malleolus medialis
11. basis metatarsalia V 31. facies articularis malleolus latelaris
12. corpus metatarsalia V 32. processus posterior tali
13. caput metatarsalia V 33. processus lateralis tali
14. basis phalanx 34. tuberositas navicularis
15. corpus phalanx 35. tuberositas cuboidea
16. caput phalanx 36. sulcus m. peroneus longus
17. tuberositas phalanx distal 37. tuberositas metatarsal I
18. phalanx proximal 38. tuberositas metatarsal V
19. phalanx medialis 39. os sesamoidea
20. phalanx distalis 40. lipatan kulit
30
2). Calcaneus
- terdapat tuber calcanei di ujung dorsoplantar
- dibagian plantar terdapat processus lateralis dan medialis
- di medial terdapat tonjolan disebut sustentaculum tali
- di ujung distal terdapat facies artic cuboidea menyerupai pelana untuk
bersendi dengan os cuboidea
- di dataran atas terdapat facies artic, talaris posterior, media dan anterior untuk
bersendi dengan os talus
- diantara facies artic.talaris media dan posterior terdapat sulcus calcanei yang
bersama sulcus tali membentuk sinus tarsi
3). Os naviculare
- bentuk sebagai perahu
- di dataran proksimal terdapat dataran sendi tempat bersendi dengan caput tali
- di dataran distal terdapat 3 permukaan untuk bersendi dengan ketiga os cunei
forme
- di sebelah medial plantar terdapat tuberositas ossis navicularis
4). Os cuboideum
- bentuk kubus
- permukaan dataran proksimal berbentuk pelana untuk bersendi dengan
calcaneus
- dataran distal bersendi dengan ujung proksimal os metatarsal IV dan V
- dataran medial bersendi dengan os cuneiforme III
- di dataran plantar terdapat sulcus tendineus mm. peronei longi yang berjalan
dari lateral proksimal ke medial distal
5). Os cuneiforme
- ada 3 buah
- bagian proksimal bersendi dengan os naviculare sedang bagian distal dengan
os metatarsalia
- os cumeiforme satu sama lain saling bersendi, dan os cumeiforme ke 3
bersendi dengan os cuboideum
Ossa metatarsalia
- banyak 5 buah
- ujung proksimal melebar = basis, dan ujung distal membulat disebut capitulum
31
Kaki ( pes)
Ossa tarsalia, metatarsalia dan phalanges membentuk kaki ( pes )
Kaki menapak pada tanah di 3 tempat
tuber calcanei
capitulum ossis metatarsalis primi
capitulum ossis metatarsalis quinti
Di kenal adanya 3 lengkung
arcus pedis longitudinalis pars medialis
arcus pedis longitudinalis pars lateralis
arcus pedis transversalis
Perawakan berdiri
a perawakan normal
b perawakan rapi
c perawakan santai
1. garis gravitasi
2. pusat gravitasi
3. aksis frontal sendi pinggul
4. aksis frontal sendi lutut
5. aksis pergelangan kaki
6. m. erector spinae
7. m.m gluteales
8. m.m ischiocrurales
9. m. iliopsoas
10. otot-otot fleksor kaki
Pada waktu berdiri 2 kaki, kaki muka yang menapak capitulum ossis metatarsalis primi
dan ossa sesamoidea
Berdiri satu kaki, kaki muka yang menapak capitulum ossis metatarsalis quinti
3) Arcus pedis transversalis, dibentuk oleh metatarsus dan bagian depan tarsus
- bagian pertengahan dan belakang merupakan setengah arcus dan
membuka ke medial plantar
- arcus yang dibentuk oleh capituli metarsal rendah, lebar dan lunak
33
CRANIUM
1 Neurocranium :
terdiri dari tulang – tulang pipih saling berhubungan
tidak ada kemungkinan gerakan
hubungan sebagai syndesmosis = sutura selanjutnya synostosis
macam-macam sutura :
- sutura serrata
- sambungan seperti gigi dan bersesuaian
- sutura squamusa
- tipis- tipis saling menutupi
- sutura plama ( karmoniana )
- tepi lurus dan tersusun tepi menepi
pembentuk neurocranium
- os frontale
- os parietale ( sepasang )
- os temporale ( sepasang )
- os sphenoidale
- os occipitale
- os ethmoidale
2 Viscero cranium
pembentuk : - os maxillare ( sepasang )
- os palatnum ( sepasang )
- os nasale ( sepasang )
- os lacrimale ( sepasang )
- os zygomaticum ( sepasang )
- concha nasalis inferior ( sepasang )
- vomer
- os mandibulare
34
Os frontale
Dibedakan : - squama frontalis
- pars orbitalis
- pars nasalis
Squama frontalis :
- pipih melengkung
- dibedakan facies frontalis dan facies temporalis
- permukaan dalam squama terdapat crista frontalis dan foramen cecum
36
Pars orbitalis
- terdapat kanan dan kiri dipisah pars nasalis
- tulang pipih diantara squama frontalis
- mempunyai facies orbitalis dan facies interna
- dibatasi medial oleh pars nasalis, lateral oleh processus zygomaticum
- berbentuk segitiga
- disebelah lateral terdapat fossa lacrimalis
Pars nasalis
- di linea mediana
- terdapat rongga disebut sinus maxillaris
- terdapat canalis frontonasalis
Os parietale
- tulang pipih berbentuk segiempat dengan empat tepi
a. margo sagitalis
b. margo frontalis
c. margo occipitalis
d. margo squamosus
38
Os parietale
Margo frontalis menempel pada margo temporalis squama frontalis dengan sutura
coronalis; margosagitalis menempel margo sagitalis ossis parietalis dengan sutura
sagitalis.
Mempunyai 4 buah sudut :
1. angulus frontalis
2. angulus sphenoidalis
3. angulus mastoideus
4. angulus occipitalis
Os occipitale
Dibedakan : - squama occipitalis
- pars basilaris
- pars lateralis
Squama occipitalis
- berbentuk segitiga sama kaki, puncak ke kranial, basis melekat dengan
pars lateralis kanan kiri
- kaki segitiga disebut margo lambdoideus dan margo mastoideus
↓
menempel margo occipitalis ossis temporalis
↓
membentuk sutura lambdoidea
Os occipitale,
dari depan.
Pars lateralis
- lateral foramen occipitale major
- tepi oksipital tumbuh dengan squama occipitalis
- mempunyai facies interna dan facies basalis ( externa )
- di facies basalis terdapat condylus occipitalis
- condylus occipitalis ditembus canalis nn. hypoglosi
Pars basilaris
- ujung frontal berhubungan dengan os sphenoidale menggunakan
synostosis
- dibedakan facies externa ( basalis ) dan facies interna
- Squama occipitalis terjadi secara desmal ( bagian kranial ), bagian kaudal secara
enchondral
- kedua bagian dapat tetap terpisah
41
- bila yang terpisah hanya bagian lateral, pada margo parietalis antara kedua
bagian ada sutura disebut sutura mendosa
- di dalam sutura lambdoidea kadang-kadang ada inti-inti penulangan → tulang-
tulang kecil = ossa suturarum
Os temporale
Dibedakan : - squama temporalis
tersusun mengelilingi lubang = meatus
- pars mastoidea
acusticus externus yang bermuara keluar
- pars petrosa
sebagai porus acusticus externus
- pars tympanica
42
Os temporale
Os temporale
43
Squama temporalis
- membentuk dinding lateral neurocranium
- pipih dalam bidang vertikel
- terdapat margo paritalis ( frontal kranial ) dan margo sphenonidalis (
frontal )
- kranial frontal porus acusticus externus terdapat processus zygomaticus
- kaudal frontal porus acusticus terdapat fossa mandibularis
- pada bagian oksipital squama terdapat sulc. n. temporalis
Pars mastoidea
- sebagai konus, pucuk ke kaudal frontal = proc.mostoideus
- sebagian pars mastoidea berasal dari squama temporalis
- sebagian dari pars petrosa → sutura petrosquamosa
- berhubungan dengan squama temporalis
- pada facies interna terdapat sulcus sigmoideus
- terdapat rongga – rongga = cellulae mastoeidae
Pars tympanica
- dinding suatu pipa meatus acusticus externus dengan lubang masuk porus
acusticus externus
Os temporale
- semi canalis tubae auditivae
- labirynthus osseus : vestibulum
3 canalis semicirculares
canalis spiralis cockleae
45
- canaliculus tympanicus
mulai apertura inferior canaliculi tympanici → cavum tympani → sulcus
promontorii→ apertura superior canaliculi tympanici
- canaliculi caraticotympanici
canalis caroticus → cavum tympani
- meatus acusticus internus
berakhir pada fundus meatus acustici ( terletak dalam dinding vertical ),
dibagi oleh crista tranversa menjadi daerah kranial dan kaudal
daerah kranial terdapat
- area n. facialis
- area vestibularis superior
daerah kaudal terdapat
- area cochleae
- area vestibularis inferior
- tractus spiralis foraminosus
Os sphenoidale
Dibedakan : - corpus
- lanjutan- lanjutan ( 4 buah ) kelateral
o ala parva ka – ki
o ala magna ka – ki
- lanjutan – lanjutan ke kaudal
o processus pterygoideus ka- ki
Os ethmoidale
Dibedakan : - lamina cribrosa
- lamina perpendicularis
- labyrinthus ethmoidalis
Lamina cribrosa,
- lembaran tulang berlubang- lubang
- crista galli
- terdapat sutura frontoethmoidalis dan sutura sphenoethmoidalis
Lamina perpendicularis
- lembaran tulang terletak vertikal
- berbentuk segitiga
- membantu membentuk kedua sutura
- membentuk sekat hidung / septum nasi
Labirynthus ethmoidalis
- berbentuk balok dengan rongga- rongga disebut cellulae ethmoidales
- melekat di tepi lateral lamina cribrosa
- mempunyai dataran kranial, kaudal medial, lateral, oksipital dan frontal
- terdapat hubungan dengan sinus frontalis
- dataran lateral tipis = lamina papyracea ( lamina orbitalis )
47
labyrinthus ethmoidalis
dari dalam
Os maxillare ( maxilla )
Dibedakan : - corpus maxillare
- processus berpangkal di bagian kranial
o processus frontalis
o processus zygomaticus
- processus berpangkal dibagian kaudal
o processus alveolaris
o processus palatinus
Corpus maxillare
- mempunyai facies orbitalis, facies infratemporalis, facies anterior dan
facies nasalis
Facies orbitalis
- berbentuk segitiga membentuk dasar orbita
- membatasi fissura orbitalis inferior
48
Maxilla
Facies anterior
- dalam bidang vertical
- tepi lateral meneruskan ke processus zygomations
- tepi kaudal ke processus alveolare
- di bagian kaudal cekung disebut fossa canina
49
Facies infratemporalis
- membentuk dataran lateral oksipital
- tepi lateral ke processus zygomaticus
- tepi kaudal ke processus alveolaris
- tepi oksipital vertikal
- biasanya cembung disebut tuber maxillare
Facies nasalis
- dataran medial, bidang sagital
- tepi cranial menempel pada lamina papyracea ossis ethmoidalus
- dibagian frontal ke processus frontalis
- tepi handal tempat pangkal processus palatines
- niatus mavillars → muara sinus maxillaries ( dalam corpus )
Processus frontalis
- berpangkal pada corpus menonjol ke kranal
- menempel pada pars nasalis ossis frontalis → sutura fronto maxillaries
Processus zygomaticus
- berpangkal di sudut lateral kranial corpus maxillae menonjol ke lateral
- berbentuk segitiga basis dikranial dengan apeks ke handal
Processus alveolaris
- berpangkal di tepi kaudal corpus maxillae
- ka-ki bertemu → sutura intermaxillaris
- tepi melebar → limbus alveolaris
- septum interalveolare di antara alveoleus
Processus palatinus
- lembaran tulang berpangkal pada tepi kaudal facies nasalis
- terdapat foramen incisivum masuk canalis incisivus →ke kranial→
bercabang dua→ bermuara di dataran kranial processus palatines
50
Os palatinum
Dibedakan : - pars perpandicularis ( lamina perpendicularis )
- pars horizontalis ( lamina horizontalis )
Pars perpendicularis
- lembaran tulang dalam bidang sagital
- berbentuk segiempat
- mempunyai - facies maxillaris ( facies lateralis )
- facies nasalis ( datar medial )
- pada facies maxillaris terdapat sulcus pterygopalatinus → canalis palatinus
→ foramen palatinum majus
- disebelah frontal foramen tersebut terdapat foramina palatina minores
Pars horizontalis
- lembaran tulang terletak dalam bidang horizontal
- berhubungan dengan pars perpendicularis dengan membentuk sudut 90 0
- kanan-kiri bertemu membentuk sutura palatina mediana
- tepi frontal pars horimontalis menempel pada processus palatinus ossis
maxillaries → sutura palatine transversa
Os nasale
- lembaran tulang yang licin, bentuk segiempat memanjang
- ujung kranial sempit, tebal
- tepi lateral menempel pada margo nasalis ossis frontalis → sutura naso
frontalis
- tepi medial menempel pada processus frontalis maxillae → sutura naso
maxillaris
Os lacrimale
- suatu lembaran tulang tipis, bentuk segiempat memanjang ke kranio
kaudal
- menempel processus frontalis maxillae → sutura lacrimo maxillaries
Os zygomaticum
mempunyai 3 dataran : - facies orbitalis ( atas )
- facies malaris ( lateral )
- facies temporalis ( media )
51
Facies malaris
- bentuk segiempat, cembung
- menempel pada os frontalis → sutura zygomatico frontalis
- menempel pada os temporalis → sutura zygomatico temporalis
- menempel pada os maxillare → sutura zygomatico maxillaries
Facies orbitalis
- membentuk dasar dinding lateral orbita
- terdapat foramen zygomatico faciale
- dikenal os japonicum yaitu os zygomaticum ( 2 buah ) yang tidak tumbuh
melekat satu sama lain
Facies temporalis
- konkaf
- terdapat foramen zygomaticotemporale berhubungan dengan foramen
zygomaticoorbitale
Vomer
- lembar tulang, bentuk trapezium, dalam bidang median
- tepi kaudal oksipital bebas mambatasi choanae
- ikut membentuk septum nasi
Mandibula
Dibedakan : - corpus mandibulae
- sepasang rami mandibulae
Corpus mandibulae
- kanan kiri berhubungan di linea mediana disebut symphysis menti, awal
berbentuk tulang rawan → menulang ( 1- 2 tahun )
- tepi kaudal = basis mandibulae, menebal dan membulat
- tepi kranial disebut limbus alveolaris
- pada pars alveolaris terdapat alveoli dentalis bermuara pada limbus
alveolaris
- diantara alveoli terdapat septa alveolaria
52
Ramus mandibulae
- tepi oksipital lebih tebal dari frontal
- basis mandibulae membentuk angulus mandibulae
- ujung kranial ada tonjolan : processus coronoideus dan processus
condyloideus
- tonjolan processus condyloideus, elips = capitulum mandibulae, dengan
collum mandibulae
- pada dataran medial terdapat foramen mandibulare → canalis
mandibulare→ foramen mentale ( di alveolus gigi I )
Cavum nasi
- kanan kiri dipisahkan oleh septum nasi
- lubang depan dibatasi os maxillare dan os nasale membentuk apertura piriformis
- lubang belakang disebut choanae langsung ke nasopharynx
- dikelilingi rongga – rongga disebut sinus paranasalis
- atap dibentuk oleh : lamina cribriformis os ethmoidale, os frontale dan os nasale
- lamina cribrifarmis dilalui oleh n. olfactorius
- dinding medial ( septum nasi )
o pars ossea : lamina perpendicularis dan vomer
o pars cartilaginea
- dasar dibentuk oleh palatum dibentuk oleh processus palatinus ossis maxillaris
dan pars horisontalis ossis palatini
- didepan ditembus oleh canalis incisivus
- lateral oleh : os nasale, processus frontalis maxillae, os lacrimale, processus
lacrimalis dan processus ethmoidalis concha inferior, processus
uncinatus, bulla ethmoidalis dan pars orbitalis ossis ethmoidalis,
lamua perpendicularis
- di dinding lateral menempel 3 buah concha nasalis menonjol ke dalam dan
membatasi 3 buah meatus nasi
- di atas concha nasalis superior terdapat recessus sphenoethmoidalis yang
berhubungan dengan sinus sphenoidalis
- dibelakang concha media terdapat foramen sphenopalatinum yang dilalui oleh a
sphenopalatina dan rr. nasalis posteriores superiores
Apparatus masticatorius
Caput mandibulare ( salah satu ) ke depan dan berhenti pada fossa articularis dan
terjadi rotasi dengan aksis vertical. Pada waktu yang sama, caput sisi yang lain pindah
ke depan dan bawah mencapai tuberculum articulare.
Di dalam mastikasi gerakan terjadi dengan segera
55