Kata Pengantar

Puji syukur kehadirat Allah SWT yang senantiasa melimpahkan rahmat dan
hidayah-Nya sehingga penyusun dapat menyelesaikan Laporan Lengkap Praktikum
Dasar–Dasar Perlindungan Tanaman pada waktu yang ditentukan.

Penyusun menyadari bahwa kesempurnaan hanyalah milik sang pencipta,

penyusun sangat mengharapkan saran-saran dari para pembaca agar laporan ini
dapat menjadi lebih baik lagi. Semoga laporan praktikum ini memberi manfaat serta
membantu kepada setiap pembaca maupun pihak-pihak yang membutuhkan,
terutama bagi penyusun.

Surabaya, 15 Desember 2017

Penyusun

i
 DAFTAR ISI

Halaman

Kata Pengantar ............................................................................................. i

Daftar Isi ....................................................................................................... ii
Pendahuluan Umum ..................................................................................... ix

MENGENALI NEMATODA DAN GEJALA SERANGAN PADA

TANAMAN ...................................................................................................... 1
BAB I. PENDAHULUAN .................................................................................. 2
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 2
1.2 Tujuan ........................................................................................................ 2
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 3
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 5
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 5
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 5
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 5
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 6
4.1 Hasil Pengamatan ..................................................................................... 6
4.2 Pembahasan ............................................................................................. 7
BAB V. KESIMPULAN ..................................................................................... 9

MENGENALI HAMA VERTEBRATA DAN GEJALA SERANGAN PADA

TANAMAN........................................................................................................ 10
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 11
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 11
1.2 Tujuan dan Manfaat.................................................................................... 11
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 12
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 13
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 13
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 13
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 13

ii
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 14
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 14
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 15
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 17

MENGENALI HAMA INVERTEBRATA(BUKAN SERANGGA)

DAN GEJALA SERANGAN PADA TANAMAN .............................................. 18
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 19
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 19
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 19
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 20
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 22
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 22
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 22
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 23
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 24
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 24
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 26
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 34

MENGENALI HAMA INVERTEBRATA (SERANGGA) DAN GEJALA

SERANGAN PADA TANAMAN BUDIDAYA .................................................. 35
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 36
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 36
1.2 Tujuan dan Manfaat ................................................................................... 36
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA ......................................................................... 37
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 39
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 39
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 39
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 39
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 40
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 40

iii
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 40
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 42

GEJALA DAN TANDA SERANGAN VIRUS PADA TANAMAN ..................... 43

BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 44
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 44
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 45
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 46
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 47
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 47
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 47
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 47
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 48
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 48
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 48
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 49

MENGENALI GEJALA DAN TANDA SERANGAN PATOGEN PADA

TANAMAN........................................................................................................ 50
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 51
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 51
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 51
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 52
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 54
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 54
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 54
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 54
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 55
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 55
4.2 Pembahasan ............................................................................................. 55
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 57

iv
GEJALA DAN TANDA SERANGAN BAKTERI PATOGEN TANAMAN
.......................................................................................................................... 58
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 59
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 59
1.2 Tujuan dan Manfaat.................................................................................... 59
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 60
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 61
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 61
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 61
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 61
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 62
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 62
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 62
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 64

PENGENDALIAN OPT CARA FISIKA DAN BUDIDAYA ................................ 65

BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 66
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 66
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 66
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 67
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 68
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 68
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 68
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 69
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 70
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 70
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 70
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 70

PENGENDALIAN OPT CARA MEKANIS ........................................................ 73

BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 74
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 74

v
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 75
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 76
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 77
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 77
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 77
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 77
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 78
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 78
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 79
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 81

PENGENDALIAN OPT CARA KIMIA .............................................................. 82

BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 83
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 83
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 83
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 84
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 86
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 86
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 86
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 86
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 87
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 87
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 90
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 93

PENGENDALIAN HAYATI ORGANISME PENGGANGGU

TANAMAN........................................................................................................ 93
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................................... 94
1.1 Latar Belakang .......................................................................................... 94
1.2 Tujuan dan Manfaat .................................................................................... 94
BAB II. TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................... 95
BAB III. METODE PENELITIAN ....................................................................... 97

vi
3.1 Tempat dan Waktu ..................................................................................... 97
3.2 Bahan dan Alat ........................................................................................... 97
3.3 Cara Kerja .................................................................................................. 97
BAB IV. HASIL DAN PEMBAHASAN ............................................................... 98
4.1 Hasil Pengamatan ...................................................................................... 98
4.2 Pembahasan .............................................................................................. 99
BAB V. KESIMPULAN ...................................................................................... 103

DAFTAR PUSTAKA

vii
 PENDAHULUAN UMUM

Dalam pembudidayaan pertanian seringkali kita dihadapkan pada masalah-

masalah yang sering mengganggu tanaman,sehingga mempengaruhi hasil produksi
pertanian dan bahkan sangat merugikan. Masalah-masalah tersebut diantaranya
adalah serangan hama, penyakit, dan nematoda.

Hama adalah organisme pengganggu tanaman yang menyebabkan kerusakan

secara fisik pada tanaman pertanian sehingga menimbulkan kerugian secara
ekonomis. Penyebab hama tanaman dapat berupa serangga, hewan
vertebrata,tungau dan mollusca .Pada umumnya hama yang paling banyak
mengganggu tanaman berasal dari kelas insecta.

Penyakit adalah kelainan atau keadaan abnormal pada tanaman yang

disebabkan oleh bakteri,virus dan jamursehingga menimbulkan kerusakan secara fisik
dan juga kerugian ekonomis. Misalnya jenis bakteri Pseudomonas Solanaceraum
yang menyerang tanaman tomat.

Nematoda adalah juga merupakan organisme pengganggu tanaman yang

merusak tanaman secara fisik. Nematoda termasuk dalam fylum Nemathelminthes.
Namun tidak semua organisme ini bersifat parasitik,adapula yang tidak merugikan
tanaman. Nematoda menyerang tanaman dari dalam dan dari luar.

Tanaman yang terserang hama,penyakit maupun nematoda dapat diketahu

dengan gejala dan tanda yang terjadi pada tanaman. Timbulnya gejala ini karena
interaksi antara tanaman inang dan patogen. Berdasarkan perubahan yang terjadi
pada sel tumbuhan gejala penyakit dapat dibagi menjadi 3, yaitu nekrotik,hipoplastis
dan hiperplasia.

Dari gangguan yang telah dijelaskan maka perlulah diadakan perlindungan

tanaman yang tujuan adalah menjamin produktivitas tanaman pertanian pada taraf
yang tinggi,mengendalikan populasi dan serangan OPT agar tidak menimbulkan
kerugian secara ekonomis,mengupayakan keuntungan ekonomis yang maksimal
dapat diterima oleh petani,menghindarkan kandungan pestisida atau bahan beracun
dalam produk-produk pertanian melampaui ambang batas yang telah ditetapkan
,melindungi fungsi-fungsi lingkungan agar mampu menjamin keberlanjutan produksi

viii
pertanian,mengupayakan ketahana usaha tani yang maksimal dari gangguan
ketidaktentuan kondisi iklim dan gangguan dari luar lainnya.

Pada dasarnya pengendalian OPT merupakan setiap usaha yang dilakukan manusia
baik secara langsung maupun tidak langsung untuk mengusir,menghindari dan
membunuh OPT agar populasinya tidak mencapau batas yan secara ekonomi
merugikan. Pengendalian OPT tidak dimaksudkan untuk menghilangkan suatu
spesies ,melainkan hanya menekan populasinya.oleh karena itu,pengendalian
apapun yang diterapkan haruslah dapat dipertanggungjawabkan secara ekonomi dan
ekologi. Dalam melaksanakan pengendalian OPT, pemerintah telah mengaturnya
dalam UU No. 12 tahun 1992 tentang Sistem Budidaya Tanaman. Dalam UU No. 12
tahun 1992 pada pasal 20 ditetapkan bahwa perlindungan tanaman ditetapkan
dengan sistem Pengendalian Hama Terpadu. Terdapat beberapa metode
pengendalian , yaitu pengendalian secara kimiawi,biologi,budidaya, dan mekanis
serta penggunaan tanaman lahan.

ix