LAPORAN KEGIATAN PPDH

ROTASI DIAGNOSA LABORATORIK

MIKROBIOLOGI DAN VIROLOGI
Yang dilaksanakan di
LABORATORIUM MIKROBIOLOGI DAN VIROLOGI
FKH UNIVERSITAS AIRLANGGA SURABAYA

Oleh :
BONA ARI SWASTI M
NIM. 170130100011088

PENDIDIKAN PROFESI DOKTER HEWAN (PPDH)

FAKULTAS KEDOKTERAN HEWAN
UNIVERSITAS BRAWIJAYA
MALANG
2019
 LEMBAR PENGESAHAN
LAPORAN KEGIATAN PPDH
ROTASI DIAGNOSA LABORATORIK
di LABORATORIUM MIKROBIOLOGI DAN VIROLOGI
FAKULTAS KEDOKTERAN HEWAN UNIVERSITAS AIRLANGGA

Surabaya, 02 Juli 2018 – 10 Agustus 2018

Oleh :
Bona Ari Swasti, S.KH
NIM. 170130100011088

Menyetujui,
Komisi Penguji

Penguji II Penguji III

drh. Dahliatul Qosimah, M.Kes drh. Indah Amalia A., M.Si

NIP. 19820127 201504 2 001 NIK. 20130487 09252001

Mengetahui,
Dekan Fakultas Kedokteran Hewan
Universitas Brawijaya

Dr. Ir. Sudarminto Setyo Yuwono, M. App. Sc

NIP. 19631216 198803 1 002

ii
 KATA PENGANTAR

Puji syukur penulis panjatkan kepada Tuhan semesta alam Allah SWT
yang telah memberikan rahmat dan hidayah-Nya serta junjungan Nabi besar
Muhammad SAW, sehingga penulis dapat menyelesaikan laporan kegiatan PPDH
Rotasi Mikrobiologi yang dilaksanakan di Fakultas Kedokteran Hewan
Universitas Airlangga. Dalam menyelesaikan penulisan laporan ini, penulis
mengucapkan terima kasih kepada banyak pihak yang telah membantu
Pada kesempatan ini, penulis mengucapkan terima kasih kepada :
1. Dr. Ir. Sudarminto Setyo Yuwono, M. App. Sc., selaku dekan Fakultas
Kedokteran Hewan Universitas Brawijaya.
2. drh. Wawid Purwatiningsih, M.Si selaku koordinator PPDH FKH UB.
3. drh. Dahliatul Qosimah, M.Kes, dan drh. Indah Amalia A., M.Si selaku
penguji ujian PPDH Rotasi Mikrobiologi dan Virologi di FKH UB yang
telah banyak memberikan arahan dan masukan kepada penulis.
4. Dosen dan staff Laboratorium Mikrobiologi dan Virologi FKH
Universitas Airlangga yang telah memberikan bimbingan, arahan dan
waktu kepada penulis untuk melaksanakan kegiatan PPDH Rotasi
Diagnosa Mikrobiologi dan Virologi.
5. Keluarga penulis atas kasih sayang, dukungan dan doa tak terhingga
sehingga penulis mampu menyelesaikan laporan ini.
6. Teman kelompok 1 PPDH Gelombang X atas semangat dan
kekompakan.
7. Semua pihak yang telah membantu dalam menyelesaikan penulisan
laporan ini yang tidak dapat disebut satu persatu.
Akhir kata, penulis berharap semoga Allah SWT membalas semua
kebaikan yang telah diberikan dan agar laporan ini dapat memberikan manfaat
bagi pembacanya.

Malang, Maret 2019

Penulis

iii
 DAFTAR ISI

Halaman
HALAMAN JUDUL ........................................................................................... i
HALAMAN PENGESAHAN ............................................................................ ii
KATA PENGANTAR ........................................................................................ iii
DAFTAR ISI ........................................................................................................ iv
DAFTAR TABEL .............................................................................................. vi
DAFTAR GAMBAR .......................................................................................... vii
BAGIAN 1. MIKROBIOLOGI ......................................................................... 1
BAB 1. PENDAHULUAN ................................................................................... 2
1.1 Latar Belakang ........................................................................................ 2
1.2 Rumusan Masalah ................................................................................... 3
1.3 Tujuan .................................................................................................... 3
1.4 Manfaat .................................................................................................. 3
BAB 2. TINJAUAN PUSTAKA ......................................................................... 4
2.1 Sapi Perah ............................................................................................... 4
2.2 Saluran Pencernaan Sapi ......................................................................... 5
2.3 Infeksi Bakteri pada saluran pencernaan sapi .......................................... 6
2.3.1 E.colli ................................................................................................ 6
2.3.2 Salmonella sp .................................................................................... 8
2.3.3 Proteus sp ......................................................................................... 10
2.4 Enteritis pada sapi .................................................................................. 11
BAB 3. METODOLOGI .................................................................................... 12
3.1 Tempat dan Waktu Pelaksanaan Kegiatan ........................................... 12
3.2 Alat dan Bahan ..................................................................................... 12
3.3 Sterilisasi Alat ....................................................................................... 12
3.4 Metode Pemeriksaan ............................................................................. 13
3.4.1 Pengambilan Sampel .................................................................... 13
3.4.2 Pengujian Sampel ......................................................................... 13
3.4.3 Persiapan dan Pembuatan Media .................................................. 13
3.4.3.1 EMBA (Eosin Methylen Blue Agar) ...................................... 14
3.4.3.2 MCA (Mac Conkey Agar) ...................................................... 15
3.4.3.3 SSA (Salmonella-Shigella Agar) ............................................ 16
3.4.3.4 SIM (Sulfide indol motility) ................................................... 16
3.4.3.5 TSIA (Triple Sugar Iron Agar) ............................................... 17
3.4.3.6 SCA (Simmons citrat Agar) ................................................... 18
3.4.3.7 TB (Tetrathionate broth Base) ................................................ 18
3.4.3.4 Urease Agar ............................................................................ 18
3.4.3.5 Media Gula-Gula..................................................................... 19
3.4.4 Penanaman Bakteri....................................................................... 19
3.4.5 Evaluasi dan pendugaan Bakteri ang tumbuh .............................. 20
BAB 4. HASIL DAN PEMBAHASAAN .......................................................... 21
4.1 Hasil Pengamatan ................................................................................. 21
4.2 Hasil Pemeriksaan Laboratorium ......................................................... 21
4.3 Identifikasi Bakteri asal feses sapi ........................................................ 22
4.3.1 Identifikasi Bakteri secara makroskopis ........................................ 22
4.3.2 identifikasi Morfologi bakteri secara mikroskopis ........................ 24

iv
 4.3.3 Identifikasi bakteri secara Makroskopis dan Mikroskopis ............ 30
4.3.4 Identifikasi bakteri secara biokimia ............................................... 32
4.4 Pembahasan hasil Pemeriksaan ............................................................. 37
4.4.1 Infeksi bakteri E.colli ..................................................................... 37
4.4.2 Infeksi bakteri Proteus sp .............................................................. 39
BAB 5. PENUTUP ............................................................................................. 41
5.1 Kesimpulan .......................................................................................... 41
5.2 Saran .................................................................................................... 41
DAFTAR PUSTAKA ......................................................................................... 42
BAGIAN 2. VIROLOGI .................................................................................... 45
BAB 1. PENDAHULUAN ............................................................................... 46
1.1 Latar Belakang ................................................................................... 46
1.2 Rumusan Masalah ............................................................................... 47
1.3 Tujuan ............................................................................................... 47
1.4 Manfaat ............................................................................................. 47
BAB 2. TINJAUAN PUSTAKA ........................................................................ 48
2.1 New Castle Disease (ND) .................................................................... 48
2.1.1 Morfologi Virus ND .................................................................... 48
2.1.2 Penularan ND ............................................................................... 49
2.1.3 Gejala Klinis ND ......................................................................... 51
2.1.4 Diagnosa ND................................................................................. 53
2.2 Tinjauan Umum tentang Isolasi dan Identifikasi Virus ........................ 54
2.2.1 Telur Ayam Berembrio (TAB) .................................................... 54
2.2.2 Hemaglutinasi Test (HA) dan Hemaglutinasi Inhibition Test (HI) .. 58
BAB 3. METODOLOGI .................................................................................... 60
3.1 Tempat dan Waktu Pelaksanaan Kegiatan ........................................... 60
3.2 Peserta dan Pembimbing PPDH ............................................................ 60
3.3 Metode Kegiatan ................................................................................. 60
3.3.1 Isolasi Virus pada TAB ................................................................. 60
3.3.2 Deteksi Antibodi Metode HA-HI Test .......................................... 63
3.3.3 Uji HA Mikroplate ........................................................................ 63
3.3.4 Uji HI Mikroplate.......................................................................... 64
BAB 4. HASIL DAN PEMBAHASAAN .......................................................... 65
4.1 Hasil Pengamatan ................................................................................. 65
4.1.1 Pemeriksaan Patologi Anatomi Organ Ayam ............................. 65
4.2 Inokulasi Virus pada TAB .................................................................... 67
4.3 Identifikasi Virus dengan Tes HA-HI ................................................... 71
BAB 5. PENUTUP ............................................................................................. 75
5.1 Kesimpulan .......................................................................................... 75
5.2 Saran .................................................................................................... 75
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................................ 76

v
 DAFTAR TABEL

Tabel Halaman
Bagian Mikrobiologi
4.1 Hasil Identifikasi Koloni Bakteri dari Media EMBA dan MCA .................... 25
4.2 Hasil Identifikasi Uji Biokimia Bakteri asal feses sapi .................................. 33
4.3 Hasil identifikasi koloni bakteri dari media SSA........................................... 34
Bagian Virologi
4.1 Gambaran Makroskopis Sampel Organ .......................................................... 65
4.2 Waktu Kematian Embrio pada TAB Hasil Inokulasi ..................................... 69
4.3 Hasil Ilustrasi Uji HA pada Sampel ............................................................... 73

vi
 DAFTAR GAMBAR

Gambar Halaman
Bagian Mikrobiologi
4.1 Sapi yang diduga Enteritis ............................................................................ 21
4.2 Hasil pengamatan isolasi primer pada media EMBA dan MCA ..................... 24
4.3 Hasil pewarnaan gram pada media EMBA dan MCA. ................................... 25
4.4 Media TSIA dari koloni media ....................................................................... 26
4.5 Media SIM dari koloni media EMBA ............................................................. 27
4.6 Media SCA dari koloni media EMBA ............................................................ 29
4.7 Media Urease dari koloni media EMBA......................................................... 29
4.8 Media gula-gula dari koloni media EMBA..................................................... 30
4.9 koloni pada media SSA ................................................................................... 31
4.10 Pewarnaan gram pada media SSA ................................................................ 32
4.11 Media Gula-gula dari media SSA ................................................................. 32

Bagian Virologi
2.1 Morfologi Virus ND........................................................................................ 49
2.2 Skema Inokulasi pada Telur Ayam Berembrio ............................................... 56
2.3 Skema inokulasi virus pada Yolk sac TAB .................................................... 57
2.4 Skema inokulasi virus pada rung koriolantois TAB ...................................... 58
2.5 Skema inokulasi TAB pada bagian membrane alantois .................................. 59
4.1 Gambaran makroskopis sampel organ ........................................................... 65
4.2 Organ digerus dilarutkan dengan NaCl ......................................................... 67
4.3 Telur yang sudah dilakukan candler .............................................................. 68
4.4 TAB yang sudah diinkubasi ........................................................................... 70
4.5 Hasil Uji HA ................................................................................................... 72

vii
viii