SUHU DAN KALOR

A. TujuanPercobaan
1. Pesertadidikdapatmenyelidikihubunganantarajumlahkalor (Q) dengankenaikansuhu (ΔT).
2. Pesertadidikdapatmenyelidikihubunganantaramassazat (m) denganjumlahkalor (Q).
3. Pesertadidikdapatmerumuskanpersamaankalor (Q).

B. TeoriSingkat
Suhuadalahsalahsatudaritujuhbesaranpokok SI yang
merupakanukuranmengenaipanasataudinginnyabendadandapatdiukurmenggunakantermometer.
Suhu juga merupakansifatsistem yang
menentukanapakahsistemberadadalamkesetimbangandengansistem yang lain.
Ketikaduasistemberadadalamkeadaankesetimbangantermal, makasuhumerekaakansama.
Kaloradalahenergi yang ditransferantarasistemdanlingkungannyadikarenakanperbedaansuhu
yang ada di antarasistemdanlingkungan, dimanaenergipanasmerupakanenergi internal yang
terdiriatasenergikinetikdanpotensial yang terkaitdengangerakanacak atom, molekul,
danbendamikroskopis lain dalamsebuahobjek.
Nilaipanasadalahpositifjikaenergitersebutditransferkeenergitermalsistemdarilingkungannya
(panasdiserapolehsistem),
dannilaikaloradalahnegatifketikaenergidipindahkandarienergitermalsistemkelingkungan
(panasdilepaskanatauhilangdarisistem). Ketikabagian-bagian yang berbedasistem yang
terisolasiberadapadatemperatur yang berbeda, kalorakanmengalirdaribagiandengantemperatur yang
lebihtinggikebagiantemperatur yang lebihrendah. Jikasistemterisolasiseluruhnya, tidakadaenergi yang
bisamengalirkedalamataukeluar.
Air yang dipanaskandalampanciakanmulaipanasdan lama-kelamaanakanmendidih.
Peristiwainiseringdijumpaidalamkeseharian. Proses air
menjadipanasdanmendidihmelibatkanperpindahankalordarisumberkalorkelingkungansekitarnya.
Sumberkaloradalahapi, sehinggadapatdikatakanbahwasemakinbesar nyala api,
makaberartimakinbesarkalor yang dimiliki, atausemakin lama dipanaskanmakasemakinbanyakkalor
yang dilepaskan. Akibatpemberiankalortersebut, makasuhu air
akanmengalamikenaikandimanasemakin lama dipanaskanmakasemakinbesarkenaikansuhupada air.
 Duawadahberisi air yang massanyaberbeda, jikadipanaskandenganwaktu yang samamakasuhu
yang terukurpadakeduawadahtersebutakanberbeda. Suhu air dalamwadah yang memiki air yang
massanyalebihkecilakanmemilkisuhu yang lebihtinggidibandingwadah yang berisi air lebihbanyak.
Sehinggadapatdisimpulkanbahwaterdapathubunganantarabanyakkalor(Q),
kenaikansuhu(ΔT)danmassa air (m).
Segelas air panas yang dicampurkandengansegelas air dingin, akanterasahangat. Hal
disebabkanolehkarenaadanyaperpindahankalordari air panaske air dingin. Itulahsebabnyasuhu air
panasturundansuhu air dingin naik setelahkeduanyabercampur. Pada proses pencampurantersebut,
kalor yang dilepaskan air panasdiserapoleh air dingin. Jadibanyaknyakalor yang
dilepaskansamadenganbanyaknyakalor yang diserap. PernyataaninidisebutAzaz Black yang
secaramatematisdapatdituliskan;

Qlepas = Qserap (1.1)

Banyaknyakalor yang diperlukanuntukmenaikkansuhubendadapat juga

diamatiketikasedangmemasak air, dimanasemakinbanyak volume air yang didihkanmakasemakin
lama selangwaktu yang diperlukan. Hal
inimenunjukkanbahwasuhubergantungpadabesarnyakenaikansuhubendadanmassanya.
Secaramatematisdapatdituliskan:

Q  m.c.T (1.2)

C. AlatdanBahan
1. Termometerbatang
2. Kaki tiga + kasaasbes
3. Pembakarspiritus
4. Stopwatch
5. Statif + klem
6. Kalorimeter
7. Gelaskimia 250 ml
8. Neracaohauss 311 gram
9. Korekapi
 10. Spiritus
11. Air
D. ProsedurKerja
Kegiatan 1.Hubunganantarajumlahkalor (Q) dengankenaikansuhu (∆𝐓)
1. Tuangkan air kedalamgelasukursecukupnya.
2. Ukursuhuawal air denganzatcair yang akandipanaskan.
3. Panaskan air tersebut di atas kaki tiga yang
dilapisidenganasbesdenganmenggunakanpembakarspritus.
4. Amati penunjukansuhupadaselangwaktu 30 detik (gunakanselangwaktu yang samauntuksetiap
data), mencatathasilpadatabelhasilpengamatan.
5. Lakukankegiatan yang samadengansuhumula-mula yang berbeda.
6. Catatkedalamtabelpengamatanwaktu yang dibutuhkansetiapselangkenaikansuhu.

Kegiatan 2.Hubunganantaramassazat (m) denganjumlahkalor (Q)

1. Masukkan air kedalamgelasukursehinggamenunjukkan volume tertentu, mencatat volume air yang
digunakansetelahditimbangpadaneracaohauss 311 gram (gunakan volume terkecilpadagelasukur
yang andagunakan) danperhatikanpenunjukansuhudengantermometer.
2. Tentukansuhuacuan (lebihbesardarisuhumula-mulasekitar 3℃) dan besar kenaikan suhu yang
diinginkan.
3. Panaskan air tersebut di atas kaki tiga yang dilapisiasbesdenganmenggunakanpembakarspiritus.
4. Amati kenaikansuhupadatermometerdanmenyalakan stopwatch
tepatketikatermometermenunjukkansuhuacuan. Ukurwaktu yang dibutuhkanuntukmenaikkansuhu air
sebesarnilaikenaikansuhu yang telahditentukan. Mencatathasilnyadalamtabelpengamatan.
5. Ganti air yang digunakan, danulangilangkah c dan d untuk volume air yang berbeda (lebihbesardari
volume sebelumnaya). Ulangisampaimemperoleh minimal 5 data.

E. HasilPengamatan
Kegiatan 1.Hubunganantarajumlahkalor (Q) dengankenaikansuhu (∆T)
Volume =
Jeniszatcair =
NST termometer =
NST stopwatch =
 NST neracaohauss 311 gram =
Tabel 1. Hubunganantarajumlahkalor(Q)denganperubahankenaikansuhu(∆T)
No Suhuawal(T0) (0C) Lama pemanasan(s) Suhuakhir(Tc) (C0)
1
2
3
4
5
6

Kegiatan 2.Hubunganantaramassazatcair(m)denganjumlahkalor(Q)
∆T =
Tabel 2. Hubunganantaramassazatcair(m)denganjumlahkalor(Q)
No Jeniszatcair Massa zatcair(gr) Lama pemanasan(s)
1
2
3
4
5

F. Analisis Data
1. Berdasarkanhasilpengamatanpadakegiatan 1, bagaimanagrafikhubunganantaralama
pemanasandenganperubahankenaikansuhu(∆T)?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Kenaikan suhu (oC)
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...…
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Lama pemanasan (s)
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2. Berdasarkanhasilpengamatanpadakegiatan 2,
bagaimanagrafikhubunganantaraantaramassazatcairdenganlama pemanasan?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Lama pemanasan (s)
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Massa zat cair (gr)
………………………………………….………………………………………………………………………………………………………………………………
3. Berdasarkangrafikbagaimanahubunganantarajumlahkalor(Q)denganperubahankenaikansuhu(∆T)da
nhubunganantaraantaramassazatcair(m)denganjumlahkalor(Q)? Dimanaindikatorjumlahkaloradalah
lama pemanasanzatcair.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
4. Berikanformulasipersamaankalorberdasarkangrafikhubunganantaralama
pemanasandenganperubahankenaikansuhu(∆T)danhubunganantaraantaramassazatcairdenganlam
a pemanasan!

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
G. Kesimpulan
1. Bagaimanahubunganantarajumlahkalor(Q)denganperubahankenaikansuhu(∆T)?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
2. Bagaimanahubunganantaraantaramassazatcair(m)denganjumlahkalor(Q)?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
3. Tuliskanpersamaankalorberdasarkanhasilpraktikum!
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..