Topik  Sumbangan

Tamadun
3 Islam
terhadap
Kesejahteraan
Hidup
Insan Sejagat
HASIL PEMBELAJARAN
Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mengenal pasti sumbangan tamadun Islam dalam pelbagai bidang;
2. Menyenaraikan kegunaan ilmu astronomi terhadap umat Islam;
3. Membezakan bentuk tulisan khat seperti thuluth, riqaÊah, ijazi dan
dewani; dan
4. Membezakan sumbangan tamadun Islam dalam bidang pertanian dan
botani.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  43
INSAN SEJAGAT

 PENGENALAN
Keagungan empayar Islam satu masa dahulu telah memberikan sumbangan yang
amat besar di dalam pembentukan sejarah ketamadunan manusia. Antara ciri-ciri
keagungan yang telah dicapai oleh umat Islam pada zaman kegemilangan mereka
dilihat melalui penciptaan mereka dalam pelbagai bidang yang seterusnya
memberi sumbangan terhadap kesejahteraan hidup insan sejagat baik manfaatnya
untuk dunia Timur (Islam) mahu pun dunia Barat (Kristian). Hasil pencipataan
karya mereka dalam pelbagai bidang seperti seni bina, astronomi, ekonomi,
kesenian, politik, ilmu pengetahuan, sejarah, geografi, pertanian, sains, falsafah
dan sebagainya telah melahirkan tokoh ternama yang sangat ramai. Antaranya
ialah al-Khawarizmi, al-Kindi, al-Farabi, al-Biruni dan sebagainya. Mereka ini
beserta ramai lagi tokoh ilmu yang lain telah meninggalkan kesan yang besar
dalam kemajuan manusia sejagat.

Keagungan sesebuah negara atau bangsa banyak bergantung kepada

pencapaiannya dalam pelbagai bidang. Pencapaian ini akhirnya menjadi
sumbangan tamadun manusia kepada peradaban dunia yang kekal
mempengaruhi perjalanan masyarakat dunia sejak zaman dahulu hingga kini.
Tamadun Islam banyak memberi sumbangan kepada tamadun dunia seperti
Eropah, Mesir, Mesopotamia (Babylon), Yunani, Rom, Parsi, China, India, Afrika
dan lain-lain negara di dunia ini, berbanding tamadun lain yang pernah dibina
dan dicatat dalam sejarah dunia. Dalam topik ini, kita akan membincangkan
sumbangan pelbagai bidang dalam tamadun Islam kepada tamadun dunia seperti
dalam Rajah 3.1. Sumbangan dalam setiap bidang akan dibincangkan lebih lanjut
dalam subtopik yang seterusnya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

44  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

Rajah 3.1: Bidang sumbangan tamadun Islam untuk kesejahteraan sejagat

3.1 SUMBANGAN DALAM BIDANG SOSIAL

Nabi Muhammad s.a.w. berjaya menyusun dan mengatur stratifikasi sosial
masyarakat Arab daripada hidup berpuak-puak kepada kesatuan umat di bawah
satu agama (Islam). Penyatuan masyarakat yang selama ini tidak pernah wujud
dalam kehidupan bangsa Arab telah menjadi kenyataan dengan kedatangan
Rasulullah s.a.w. Kehidupan mereka menjadi lebih aman dan tenteram.
Contohnya, Rasulullah s.a.w. berusaha mempersaudarakan golongan Ansar
dengan Muhajirin sehingga masing-masing sanggup berkorban apa sahaja untuk
kepentingan bersama. Taraf wanita juga dimartabatkan apabila mereka
dibolehkan menerima harta pusaka kerana sebelum ini mereka tidak punya apa-
apa hak.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  45
INSAN SEJAGAT

Selain itu, Rasulullah s.a.w. juga telah memberi fungsi penting kepada institusi
masjid, iaitu sebagai pusat ibadat khusus sekaligus menjadikan masjid sebagai
sebuah markas, madrasah dan juga parlimen. Rasulullah s.a.w. telah menyusun
segala aktiviti harian yang berbentuk sebaran maklumat dan arahan melalui
institusi masjid. Ia juga berperanan sebagai tempat menerima tetamu, tempat
musafir bermalam dan menyelesaikan masalah ketenteraan serta kehakiman.

AKTIVITI 3.1

Selain daripada yang dinyatakan di atas, berikan contoh sumbangan

tamadun Islam dalam bidang sosial lain dari zaman yang berbeza.

3.2 SUMBANGAN DALAM BIDANG EKONOMI

Melalui keagungan tamadun Islam, orang Eropah juga telah mendapat
pengetahuan dalam bidang ekonomi seperti kegiatan perdagangan,
perindustrian, teknologi pertanian serta sistem perairan. Teknik tanaman seperti
sekoi, padi, tembikai, aprikot dan limau juga telah dipelajari daripada orang Islam.
Tokoh Islam yang dicontohi dalam bidang ekonomi ini ialah Ibn Baytar dan al-
Ghafiqi.

Selain itu, Rasulullah s.a.w. telah mengemaskinikan sistem pungutan zakat, cukai
ghanimah, faiÊ dan kharaj. Pada ketika itu, golongan Yahudi adalah kapitalis yang
menguasai ekonomi Madinah. Mereka mengaut keuntungan tanpa perhitungan
moral. Oleh sebab itu, Rasulullah s.a.w. telah memberi galakan kepada orang
Islam untuk menceburkan diri dalam bidang perniagaan bagi memecah monopoli
yang selama ini dikuasai oleh orang Yahudi. Melalui cara ini, masyarakat Islam
dapat memecahkan jaringan kewangan golongan Yahudi yang telah
memerangkap golongan orang miskin dengan memberi pinjaman dengan kadar
faedah yang sangat tinggi.

AKTIVITI 3.2

Apakah kesinambungan sumbangan tamadun Islam dalam bidang

ekonomi setelah kewafatan Rasulullah? Bincangkan bersama rakan dan
bentangkan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

46  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

3.3 SUMBANGAN DALAM BIDANG

PERUBATAN
Tamadun Islam juga banyak memberi sumbangan dalam bidang perubatan (lihat
Rajah 3.2). Tokoh Islam yang terkenal dalam bidang perubatan ialah al-Razi dan
al-Asrar. Al-Razi telah menghasilkan buku berjudul Al-Hawi. Buku ini telah
dijadikan sebagai rujukan di Eropah dalam bidang kimia. Begitu juga buku Ibn
Sina yang berjudul Al-Qanun yang telah menjadi bahan rujukan penting di
Eropah.

Dalam bidang perubatan, Islam telah memperkenalkan kaedah perubatan melalui

eksperimen, amali dan pemerhatian. Perubatan dalam Islam terbahagi kepada
dua: Tib al-Nabi dan Tib al-Nafs (perubatan jiwa). Ibn Hazm telah menyatukan
dua jenis perubatan ini melalui rawatan jiwa dan perubatan fizikal melalui kauteri,
surgeri serta penyediaan ubat-ubatan. Etika kedoktoran juga mula diperkenalkan
melalui kelayakan, kebersihan badan, kebersihan pakaian dengan warna putih.
Hospital juga mula dibuka 24 jam dan mempunyai bahagian yang berlainan
menurut jenis penyakit. Al-Razi, Haly Abbas dan Ibn Sina antara tokoh terkemuka
dalam perubatan Islam. Ibnu Juljul (934M) telah mengkelaskan ubat-ubatan
menurut spesifikasi farmakologi. Ibn Abd. Al-Rahman Ibn Shuhayd terkenal
dengan cara mengubati penyakit dan pakar mengenai dadah dalam perubatan.
Abu al-Qasim al-Zahrawi (1013M) (Abd Casis) seorang pakar surgeri telah
menulis Al-Tasrif yang merupakan ensiklopedia perubatan yang sangat lengkap.
Abu Marwan Ibn Auhr (1162M) sangat popular di dunia Barat sebagai Avenzoar
yang merupakan doktor perubatan dan farmasi. Beliau telah melakukan banyak
eksperimen dan perawatan mengenai tumor melalui panduan perubatan melalui
kitab Al-Iqtisad fi Islah. Ibn Rusyd (Averoses) juga sangat masyhur di Barat
menulis Kulliyat fi al-Tibb telah diterjemahkan ke bahasa Latin memberikan
penerangan yang lengkap mengenai anatomi fisiologi penyakit, simptom-
simptom serta rawatannya, ubat-ubatan, makanan dan pemeliharaan kesihatan.
Tokoh lain yang masyhur adalah seperti Ibn Bajah, Ibn Tufail, dan Maimonides.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  47
INSAN SEJAGAT

Rajah 3.2: Sebahagian daripada peralatan pembedahan dalam perubatan Islam

Sumber: https://www.google.com/search?rlz=1C2RNRC_enMY509MY509&source

SEMAK KENDIRI 3.1

Senaraikan tokoh perubatan Islam yang telah dibincangkan dan

sumbangannya. Sila buat penambahan tokoh lain yang anda ketahui.
Kemudian, bincangkan.

3.4 SUMBANGAN DALAM BIDANG

MATEMATIK
Bidang matematik telah wujud sejak awal zaman perkembangan Islam (lihat
Rajah 3.3). Pada zaman pemerintahan Islam, ramai penuntut berbangsa Eropah
yang datang belajar ke Andalus. Kebanyakan mereka telah menjadi pakar dalam
bidang tersebut. Antaranya ialah Adelard dan Morley dari Britain. Adelard telah
berguru dengan orang Islam dan beliau telah menterjemahkan karya
al-Khawarizmi tentang teori geometri dalam matematik dan statistik. Beliau telah
menggunakan nombor Arab dalam terjemahannya. Leonardo Fibonacci of Pisa
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
48  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

iaitu tokoh Matematik Eropah pula telah mempelajari ilmu matematik di Andalus.
Karya-karya beliau antaranya LiberabÊci telah dijadikan bahan bacaan asas ahli
matematik di Eropah. Begitu juga George Purbach, pakar matematik dari Vienna
pada abad ke-15 banyak berpandukan kajian yang dilakukan oleh ahli matematik
Islam seperti Ibn al-Zarqiyali. Beliau mahir dalam matematik rajah segi tiga.

Rajah 3.3: Ilmu matematik awal zaman Islam

Sumber: http://upload.wikimedia.org/wikipedia

3.5 SUMBANGAN DALAM BIDANG

ASTRONOMI
Dalam bidang ini, terdapat beberapa karya Abu MaÊsyar dan al-Khawarizmi yang
telah diterjemahkan ke bahasa Latin oleh Adelard of Bath dan John of Siville.
Karya Al-Battani juga telah diterjemahkan ke dalam bahasa Latin oleh Alfonso X.
Romond, ahli astronomi Eropah yang telah menulis karya astronominya
berdasarkan karya Ibn al-Zarqiyali.

Ibn al-Zarqiyali mahir dalam menentukan gerhana matahari. Beliau telah

mencipta sebuah kompas untuk menentukan jarak antara bulan dan bumi dan
antara bintang-bintang dengan matahari (lihat Rajah 3.4). Selain itu, dalam bahasa
Eropah terdapat beberapa istilah astronomi yang dipinjam daripada bahasa Arab.
Antaranya ialah alsumut dan nadir (nazir).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  49
INSAN SEJAGAT

Pada zaman keagungan tamadun Islam juga, umat Islam telah berjaya mencipta
kompas yang digunakan dalam pelayaran di laut. Dengan terciptanya kompas itu,
pelayaran di laut dan juga kegiatan perdagangan semakin berkembang dengan
lebih pesat. Muhammad bin Musa pula telah mencipta astrolab iaitu jam matahari.
Beliau juga telah mencipta sebuah alat yang dapat mengukur bulatan dunia. Pada
abad ke-12, Abu Solet telah mencipta sebuah alat yang dapat menimbulkan
semula kapal yang sudah tenggelam. Sultan Malik Syah telah membina Balai
Cerap (Observatori) untuk kegunaan ahli astronomi mengadakan persidangan.
Di balai cerap inilah Kalendar Parsi diperbaharui (Mahayudin, 2004).

Rajah 3.4: Ibn al-Zarqiyali mahir dalam bidang astronomi Islam

Sumber: https://www.google.com/search?rlz=1C2RNRC_enMY509MY509&source

3.6 SUMBANGAN DALAM BIDANG SENI

MUZIK
Muzik boleh ditakrifkan sebagai bunyi yang menghasilkan bentuk dan irama yang
indah dan menyenangkan (Mahayudin, 2004). Bangsa Yunani dikatakan perintis
dalam bidang seni muzik. Namun begitu setelah kedatangan Islam, orang Islam
telah memajukannya. Perkembangan seni muzik berlaku pesat pada zaman
pemerintahan Kerajaan Abbasiyah di mana kebolehan menyanyi dan bermain alat
muzik dijadikan prasyarat untuk diterima bekerja (Mohd Mokhtar, 1993).
Kesannya, lahirlah ramai tokoh terkemuka yang arif dalam bidang muzik seperti
al-Farabi dan al-Kindi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

50  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

Pada abad ke-12, didapati karya penting yang dihasilkan oleh orang Islam tentang
muzik telah diterjemahkan ke bahasa Latin. Terjemahan ini giat dilakukan di
Toledo. Ahli muzik Eropah, Franco of Cologne (1190M) telah mengikut jejak
Al-Kindi dalam bidang seni muzik. Setelah itu muncul pula John of Garland
dengan karyanya berjudul Ochetus yang mengkaji tentang nada suara yang
diambil daripada kaedah nada suara muzik Arab.

Al-Farabi (847 Masihi) merupakan seorang pemuzik yang handal dan lagu hasil
karya beliau meninggalkan kesan secara langsung kepada pendengarnya. Selain
mempunyai kemampuan bermain alat muzik, beliau juga berjaya mencipta sejenis
alat muzik yang dikenali sebagai gambus (Umar, 1983) (lihat Rajah 3.5).
Mahayudin (2004) pula menyatakan bahawa al-Farabi adalah pencipta dan
pengembang seni muzik daripada alat rabah dan qanun. al-Farabi turut
menghasilkan sebuah buku yang mengandungi pengajaran dan teori muzik Islam
yang diberi judul al-Musiqa (Abd Alim dan Syed Idrus (1995), Mahayudin (2004),
Haliza (2006). Menurut Mahayudin (2004), al-Farabi juga terkenal menerusi
karyanya yang diterjemahkan bertajuk Grand Book on Music, Styles in Music dan
On The Classification of Rhythm. Buku ini menjadi rujukan penting di Eropah.
Selain itu, beliau juga memberi sumbangan yang besar dalam penciptaan not-not
muzik.

Al-Kindi (800M) merupakan seorang yang pakar dalam bidang muzik dan banyak
menghasilkan buku mengenai teori muzik. Banyak karyanya telah diterjemahkan
ke dalam bahasa Inggeris; antaranya, Essentials of Knowledge in Music, On The
Melodies dan The Necessary Book in the Composition of Melodies (Mahayudin,
2004). Al-Kindi juga telah berjaya menemui pelbagai not muzik yang mana apabila
digabung akan menghasilkan harmoni. Menurut beliau, nada suara yang terlalu
rendah dan terlalu tinggi adalah tidak seimbang dan tidak menyenangkan.
al-Kindi juga berpendapat bahawa muzik termasuk dalam disiplin ilmu sains, di
samping turut berhubung rapat dengan matematik dan memberi kesan terhadap
kesihatan (Mahmood Zuhdi, 2003).

Muhyiddin Ibn Arabi merupakan seorang ahli muzik Islam yang terkenal.
Karyanya banyak berkisar tentang alat muzik. Di dalam bukunya beliau
menerangkan bahawa Islam mencadangkan agar seni muzik dipertingkatkan
(Mahayudin, 2004). Safi al-Din Abd al-MuÊmin merupakan orang yang pertama
sekali membina sekolah muzik. Malahan, beliau turut menghasilkan beberapa
karya muzik menerusi Syarifiya dan Modus Muzik. Beliau turut digelar ÊFather of
MusicÊ oleh ahli muzik Barat yang mengagumi hasil karya seninya (Mahayudin,
2004).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  51
INSAN SEJAGAT

Shams al-Din Muhammad bin Safi al-Din telah menulis buku muzik dan telah
diterjemahkan sebagai The Jewels of Arrangement in the Knowledge of the
Melodies (Mahayudin, 2004). Selain itu, al-Isfahani telah menulis al-Aghani dan
telah diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris dengan nama The Grand Book of
Songs yang mengandungi 21 jilid (Mahayudin, 2004). Khalil bin Ahmad adalah
orang yang pertama berjaya menghasilkan kamus muzik yang telah
diterjemahkan bertajuk The Book Notes dan The Book of Rhythm. Hasil karya
beliau ini telah dijadikan sebagai buku teks rujukan bagi pelajar universiti di
Sepanyol (Mahayudin, 2004). Al-Urmawi (1230M) pula adalah seorang pemuzik
yang telah mencipta biola dan juga ahli muzik pada zaman Khalifah al-MustaÊsim.

Berdasarkan fakta di atas, dapat disimpulkan bahawa orang Islam bukannya

mencedok ilmu muzik daripada masyarakat Yunani tetapi telah terbukti mereka
begitu kreatif dalam penghasilan karya muzik yang tersendiri.

Rajah 3.5: Contoh gambus yang dicipta oleh al-Farabi dalam satu persembahan muzik
Sumber: https://www.google.com/search?q=images+seni+musik+islam&rlz

3.7 SUMBANGAN DALAM BIDANG SENI BINA

Seni bina merupakan antara bentuk seni yang terdapat pada sesuatu tamadun.
Menurut Ab. Alim dan Syed Idrus (1995), seni bina bermaksud satu bidang seni
untuk mendirikan bangunan, reka bentuk dan reka letak yang dibina oleh
manusia untuk digunakan oleh manusia. Mahayudin (2004) pula berpendapat
bahawa seni bina merupakan satu daripada ciri-ciri ketamadunan yang penting
kerana ia merupakan lambang atau mercu tanda kegemilangan sesuatu bangsa
atau negara, contohnya seperti yang kita dapat lihat pada Rajah 3.6.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

52  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

Pencapaian dan pembangunan seni bina telah bermula sejak zaman Rasulullah
s.a.w. yang dilihat menerusi pembinaan Masjid QubaÊ dan Masjid Nabawi
(Mahayudin, 2004). Pada zaman pemerintahan KhulafaÊ al-Rashidin, terutamanya
zaman Khalifah ÂUmar al-Khattab, perkembangan seni bina dianggap paling
berjaya kerana beliau amat mengambil berat tentang pembaharuan dalam
pelbagai bidang khususnya pembinaan masjid. Pada zaman Kerajaan Bani
Umaiyah dan Bani Abbasiyah, khalifah yang memerintah telah banyak memberi
sumbangan penting dalam pencapaian seni bina Islam.

Khalifah al-Walid bin ÂAbdul Malik (86-87H) telah membina Masjid Suriah di
Damsyik, membina pejabat kerajaan dan juga beberapa bangunan bagi
mengindahkan kota Damsyik dan memulihara Masjid Nabawi di Madinah,
Masjidil Haram di Makkah dan Masjidil ÊAqsa di Baitul Maqdis. Beliau juga telah
menyempurnakan pembinaan batu di Baitul Maqdis iaitu Qubbah al-Sakhrah
(Mahayudin, 2004).

Khalid bin ÂAbdullah al-Qasri membina parit dan tali air dalam usaha menyiapkan
projek pertanian yang dirancang oleh Khalifah Hisham bin Abd al-Malik. Khalifah
Abdul Rahman II membuat projek membina menara lampu di beberapa
pelabuhan untuk memudahkan kapal perdagangan berlabuh di pantai Andalus
(Mahayudin, 2004). Khalifah Abu JaÊafar al-Mansur pula telah mendirikan sebuah
istana yang bernama Al-Khuldi di pinggir Sungai Dajlah. Reka bentuk istana ini
sangat indah dan kedudukannya yang strategik telah menyebabkan beliau
menamakannya ÊQasr al-KhuldiÊ yang bermaksud istana abadi. Beliau juga telah
membina Masjid JamiÊ al-Mansur di hadapan Istana Al-Zahab yang mana
merupakan masjid yang tertua di Kota Baghdad (Mahayudin, 2004).

Khalifah al-Mahdi telah membina Istana Al-Salam di Isabaz dan Masjid JamiÊ
al-Rishafah pada tahun 157H. Khalifah al-MaÊmun sinonim dengan pembinaan
Universiti Nizamiyyah merupakan pusat pengajian tinggi secara formal, Imam
Abu Hanifah, Imam Shafie, Imam Malik, al-Kindi, al-Farabi, Abu Bakar al-Razi
dan Ibn Sina adalah antara tokoh intelektual yang pernah menuntut di universiti
bersejarah tersebut. Al-MaÊmun juga telah membina Bayt al-Hikmah yang
merupakan pusat kegiatan ilmu pengetahuan yang terbesar terletak di Baghdad
(Mahayudin, 2004). Pelbagai aktiviti penulisan karya ilmiah dan juga aktiviti
penterjemahan buku ke dalam bahasa Arab dijalankan di kutub khanah ini. Beliau
juga telah memperkembangkan bidang astronomi dengan membina pusat
astronomi di Syamsiyah, berhampiran Kota Baghdad untuk mengawasi
pergerakan bintang (Mahayudin, 2004). Kesan daripada penubuhan ini ahli
geografi Islam telah berjaya membuktikan bahawa bumi ini bulat yang
mengandungi 360 darjah.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  53
INSAN SEJAGAT

Seni bina dan seni halus Islam telah berkembang luas meliputi Asia Barat, Asia
Timur dan Selatan Eropah. Bandar baru dibina seperti Kufah, Basrah, Qayrawan
dan Baghdad. Setiap bandar dibina masjid, istana, perumahan, pasar dan tembok.
Monumen dari seni bina Islam diakui keindahan seni binanya baik di luar
mahupun hiasan dalamannya. Masjid Cardoba, rumah rekreasi, istana, dinding
mihrab diukir dengan emas 8 ela panjang, mimbar diukur daripada kayu jati pilar,
Al-Cazar, pintu gerbang yang dihiasi dengan tembaga diukir dengan halus dan
Giralda di Sevile, istana Al-Zahra dan Al-Zahirah yang dilengkapi dengan lukisan
berwarna, ukiran kayu yang berbunga dan geometri, dewan yang dilengkapi
dengan kristal tulen yang disinari oleh cahaya matahari mengeluarkan pelangi
serta Masjid al-HambraÊ di Granada terkenal sebagai Âthe artistic genius of Muslim
SpinÊ. Keindahannya terletak pada kehalusan geometrinya.

Rajah 3.6: Seni bina Islam bercirikan bangunan Turki

Sumber: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/07/Ventanas_con
_arabescos_en_la_Alhambra.JPG

AKTIVITI 3.3

Pada pendapat anda, bagaimana ciri-ciri seni bina dalam tamadun Islam
telah mempengaruhi seni bina bangunan di negara kita, khususnya
dalam pembinaan masjid? Bincangkan beserta bukti yang sesuai.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

54  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

3.8 SUMBANGAN DALAM BIDANG SENI

KALIGRAFI
Syeikh Shams al-Din al-Akfani (dalam Mahayudin, 2004) menjelaskan bahawa
seni khat atau kaligrafi adalah satu ilmu yang memperkenalkan bentuk huruf
tunggal, letaknya dan cara merangkainya menjadi tulisan yang tersusun atau apa-
apa yang ditulis di atas garis-garis, bagaimana cara menulisnya dan menentukan
mana yang tidak perlu ditulis; menggubah ejaan yang perlu digubah dan
menentukan cara bagaimana untuk menggubahnya (lihat Rajah 3.7).

Terdapat banyak khat yang digunakan oleh orang Islam seperti khat kufi, nasakh,
thuluth, rayhan, muhaqqaq, tawqiÊ, riqÊah, diwan, ijazah, parisi, diwan jali, taÊliq
dan nastaÊliq, (Kamil al-Baba, 1992). Terdapat sumber mengatakan bahawa khat
yang tertua ialah khat kufi (Seyyed Hossein Nasr, 1987, Ab. Alim dan Syed Idrus,
1995 dan Mahayudin, 2004). Antara tokoh ilmuwan yang terkenal dalam bidang
seni khat dan kaligrafi ialah Ibn Muqlah, Ibn Bawwab dan juga Yaqut
al-MustaÊsimi.

Ibn Muqlah (886M) merupakan antara ahli kaligrafi yang masyhur di zaman
pemerintahan Bani Abbasiyah. Ibn Muqlah dianggap sebagai pencipta tulisan
khat naskhi yang menggantikan tempat khat kufi dalam keseragaman kaligrafi
Islam (Kamil al-Baba, 1992). Beliau telah memperkenalkan khat al-Mansub
(proportional script) di dalam sejarah kaligrafi Islam. Di dalam khat ini, beliau
telah menetapkan satu sistem ukuran dalam menulis sesuatu huruf. Misalnya
huruf alif ditulis berpandukan titik-titik (3, 5 atau 7 titik) (Kamil al-Baba, 1992).

Ibn Bawwab yang merupakan ahli kaligrafi pada zaman Bani Abbasiyah dianggap
sebagai pencipta kepada khat rayhani dan muhaqqaq. Terdapat sebanyak 64 buah
al-Quran ditulis oleh Ibn Bawwab yang mana salah satunya ditulis dengan khat
rayhani (Kamil al-Baba, 1992). Yaqut al-MustaÊsimi selain daripada menjadi ketua
di Perpustakaan Al-Mustansyiriyyah, beliau juga dikenali sebagai budayawan
dan ahli pujangga. Tulisannya dikatakan lebih cantik daripada Ibn Muqlah dan
Ibn Bawwab. Beliau pernah digelar sebagai Qiblat al-Kuttab yang bermaksud
kiblat para penulis khat (Kamil al-Baba, 1992). Beliau juga dikatakan pengasas
kepada „Sittah‰ enam jenis tulisan yang terkenal ketika itu (Ghazali Darusalam,
2001).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  55
INSAN SEJAGAT

Rajah 3.7: Contoh seni khat Islam dan peralatan penulisan khat
Sumber: http://1.bp.blogspot.com/ALSBNwjZhS4

AKTIVITI 3.4

Senaraikan jenis seni khat yang telah dibincangkan dan cari bagaimana
bentuk rupanya. Bentangkan di dalam kelas.

3.9 SUMBANGAN DALAM BIDANG SENI

SASTERA
Kesusasteraan Islam bermula sejak turunnya wahyu dari Allah s.w.t. yang
terakhir iaitu kitab al-Quran al-Karim. Al-Quran merupakan sebesar-besar
mukjizat bagi umat Islam. Menurut Mustafa Haji Daud (1991) al-Quran adalah
sumber kesusasteraan Islam yang dapat dilihat dari dua aspek iaitu keindahan
bahasa dan dari segi isi. Terdapat ramai tokoh ilmuwan Islam yang memberi
sumbangan yang besar di dalam seni sastera Islam. Karya seperti The Arabian
Night, Ali Baba and the 40 Thieves, Sinbad the Sailor, dan Aladin and the Magic
Lamp begitu popular hingga ke negara Barat. Antara intelektual Islam yang
terkenal dalam seni sastera ialah Firdawsi amat terkenal melalui hasil karyanya
yang berjudul Hikayat 1001 Malam. Ceritanya telah banyak memberi kesan
kepada masyarakat Islam dan tidak ketinggalan juga orang Barat sehinggakan ia
telah diterjemahkan ke dalam beratus-ratus bahasa. Beliau juga menghasilkan

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

56  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

karya bertajuk Shah Nameh yang turut diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris
dengan judul Epic Kings (Ghazali Darusalam, 2001).

Ibn Tufayl dalam karyanya menceritakan tentang bagaimana seseorang mencapai

fasa perkembangan yang tinggi sekali tanpa bantuan apa-apa daripada orang lain
atau dari alam sekitarnya (Hasan, 1971). Ibn Tufayl dengan karyanya Hayy Ibn
Yaqzan mengungkapkan bahawa manusia boleh mengenal Tuhan tanpa wahyu
dan guru telah mempengaruhi pemikiran orang Eropah. Karya ini telah
diterjemahkan ke bahasa Latin oleh Roger Bacon dan diterbitkan bersama-sama
teks Arab di Oxford pada tahun 1671. Orang Eropah bukan setakat menterjemah
malahan mereka juga menghayatinya melalui penciptaan kisah berdasarkan idea
yang dikemukakan dalam buku tersebut. Antara kisah tersebut ialah Crusoe yang
dihasilkan pada abad ke- 18 (Hasan, 1971).

Omar Khayyam juga terkenal sebagai seorang failasuf dan penyair yang hebat di
zamannya. Malah, beliau pernah menjadi terkenal dalam kalangan dunia Barat
sejak tahun 1839 apabila Edward Fitzgerald menerbitkan terjemahan bahasa
Inggeris bagi bukunya, Rubayyat. Abu al-Sult Ibn Abdul Aziz (1067M) banyak
menggubah syair puji-pujian kepada raja untuk mencari rezeki. Selain antologi
syair, beliau juga menghasilkan karya sastera iaitu al-Mulah al-Asriyah, Hadiqah
al-Adab dan al-Risalah al-Misriyyah (Mahmood Zuhdi, 2003). Ibn Bajjah
merupakan seorang sasterawan yang unggul, ahli bahasa dan seorang hafiz
al-Quran. Beliau menghasilkan karya seperti Risalah al-WidaÊ, Al-Risalah al-Ittisal
dan Al-Madinah al-Fadilah (Umar Furrukh, 1983).

AKTIVITI 3.5

Buat kumpulan kecil di kelas anda, bincangkan aspek berikut:

(a) Kedudukan seni muzik dalam Islam;

(b) Perubatan Tib al-Nabi dan perubatan moden;

(c) Keindahan nilai estetika dalam seni bina Islam; dan

(d) Penulisan sastera Islam.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  57
INSAN SEJAGAT

3.10 SUMBANGAN DALAM BIDANG POLITIK

Tamadun Islam juga banyak memberi sumbangan yang besar dalam bidang
politik. Menurut catatan Ibnu Hisyam, Sahifah al-Madinah atau Piagam Madinah
adalah perlembagaan negara yang pertama ditulis di dunia yang telah diasaskan
selepas terbinanya Masjid Nabawi. Piagam ini mengandungi perjanjian antara
orang Muhajirin dan Ansar serta seluruh penduduk Madinah yang berbilang
kaum seperti Aus, Khazraj serta kaum Yahudi (Bani Quraizah, Bani Qainuqa dan
Bani al-Nadir).

Termeterainya perjanjian ini bermakna Rasulullah s.a.w. telah berjaya mengasas

dan memantapkan kedudukan politik umat Islam di Madinah. Dalam masa yang
sama Baginda telah berjaya mewujudkan satu masyarakat baru dikenali sebagai
ÂUmmahÊ. Ini juga telah mengubah prinsip suku bangsa yang selama ini
melahirkan ketegangan kaum yang berpanjangan. Kejayaan Rasulullah s.a.w.
dalam bidang ini telah membawa keharmonian kepada penduduk kota Madinah.
Sebarang aktiviti yang tidak sihat, kebangkitan Yahudi dan kaum munafik di
Madinah juga dapat dibendung dengan baik. Sebarang pihak yang melanggar
perjanjian akan dihukum.

3.11 SUMBANGAN DALAM BIDANG SEJARAH

Mengenai sejarah, Ibnu Khaldun (1332M), berpendapat ahli sejarah sepatutnya
mempunyai tamadun.

Berikut adalah senarai antara tokoh yang telah memberi sumbangan dalam bidang
sejarah pada tamadun Islam:

(a) ÂAbd. Al-Malik Ibn Habib (845M) telah menulis karya sejarah yang masyhur
iaitu Tarikh;

(b) Muhammad Ibnu Musa al-Razi (886M), menulis salasilah keturunan amir-
amir di Andalus serta sejarah ibu kota, jalan raya bandar dan peperangan;

(c) Marwan Ibn Hayyan (987M) menulis buku sejarah yang tebal seperti
Al-Matin yang mengandungi 60 jilid, Al-Muqtabis 10 jilid, menulis protokol
istana, majlis istana juga peperangan;

(d) Ibn Hazm pula telah mengarang 400 judul dalam pelbagai bidang seperti
falsafah, teologi, moral, perundangan, puisi, sastera dan sejarah;

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

58  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

(e) Ibnu Idhari dengan karya Al-Bayan al-Maghrib, menjadi salah satu sumber
rujukan sejarah mengenai Afrika Utara;

(f) Ibnu al-Khatib (1313M) menulis riwayat hidup Nabi Muhammad s.a.w.
secara lengkap; dan

(g) Al-Maqqari (1631M) kitabnya Nafh al-Tib dan Azhar al-Riyad mengandungi
maklumat mengenai sejarah dan kebudayaan di Andalus dan Arab (Azizan
Baharudin, 1986).

3.12 SUMBANGAN DALAM BIDANG

GEOGRAFI
Istilah geografi itu sendiri telah diambil daripada perkataan Arab ÂJughrafiyahÊ.
Bidang ilmu geografi sangat penting dalam mengetahui tentang dunia daripada
segi bentuk, kedudukan tempat, garis bujur dan garis lintang (lihat Rajah 3.8).

Terdapat tiga pembahagian ilmu Geografi, iaitu:

(a) Geografi deskriptif membicarakan hal ketenteraan serta pemerintahan,

topografi, cuaca dan sumber asli. Contohnya, kitab Ilm Ajaib al-Buldan yang
merupakan sebuah ensiklopedia, kamus geografi dan cerita pengembaraan;

(b) Geografi matematik pula menjelaskan bentuk bumi, garisan bujur dan
garisan lintang, dan peta negara dunia;

(c) Geografi teoretikal dan amalinya pula dikenali melalui tokoh seperti
al-Khawarizmi (847M) yang mengarang kitab Surat al-Ard yang di
dalamnya mengandungi peta dunia, Ibn Kurdadhbih (900M) melalui kitab
Al-Masalik wa al-Mamalik menjelaskan kedudukan bumi dan benua.
Ibrahim al-Farazi merupakan seorang ahli geografi Islam yang telah
membuat banyak kajian. Beliau telah berjaya mencipta astrolab yang
digunakan oleh ahli pelayaran sehingga kini (Mahayudin, 2004).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  59
INSAN SEJAGAT

Rajah 3.8: Peta awal dalam geografi Islam

Sumber: https://www.google.com/search?q=images+zoologi+tamadun+islam&rlz=
1C2RNRC_enMY509MY509&source

3.13 SUMBANGAN DALAM BIDANG INDUSTRI

Bidang perindustrian berkembang sejajar dengan bidang pertanian dan
perlombongan. Al-Qaysariayahd, Andalus adalah sebuah bangunan yang
menempatkan urusan perdagangan yang menjual pelbagai barang seperti tekstil,
logam (emas, perak, besi, tembaga, kuprum), Bab al-Attarin tempat menjual
rempah ratus di Cordoba, Sug al-Itr plaza tekstil. Kilang pengisar tepung telah
wujud sejak kurun ke-8M di Andalus yang digerakkan dengan menggunakan
jentera air melalui tenaga angin dan haiwan. Kilang memerah minyak zaitun juga
telah digunakan pada abad ke-9M. Pertukangan kayu bagi pembinaan perkapalan
berkembang maju di sekitar pelabuhan seperti di Tortosa dan juga industri kulit
dan kertas di Samarkand tahun 704 Masihi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

60  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

Pada kurun ke-12M pada zaman kerajaan Umaiyah, orang Islam telah
mempelajari membuat kertas yang bermutu tinggi melalui perdagangan dengan
orang Cina serta menjadi bahan eksport ke Timur dan Barat. Pada kurun ke-13M
orang Islam telah membuat kertas daripada kapas dan linen di mana industri
kertas dan penulisan ini mula ditiru di Perancis dan England. Satu lagi
perindustrian yang berkembang maju ialah industri tenunan tekstil di sekitar laut
Mediterranean (Byzantium, Mesir, Sepanyol dan kepulauan Sicily). Industri
tembikar juga mula berkembang sejak kurun ke-10M hingga ke-14M. Selain itu,
pada zaman Islam tembikar emas Hispono-Morisco sangat masyhur di dunia
Eropah.

3.14 SUMBANGAN DALAM BIDANG

PERTANIAN
Masyarakat Arab adalah antara bangsa yang paling rajin dalam mengusahakan
tanah untuk pertanian serta bangsa yang pakar dalam mencipta peralatan
pertanian untuk menambahkan pengeluaran dan juga menggunakan baja serta
saliran air untuk menyuburkan tanah. Ahli botani yang mashyur seperti Ibnu
al-Hajah dan Ibnu al-Awwam telah melakukan kajian mengenai kualiti tanah
kepada 10 kelas mengikut sifat dan jenis tanah untuk pertanian. Terusan air dibina
secara saintifik bukan sahaja untuk pertanian tetapi juga untuk membekalkan air
kepada beribu-ribu masjid dan kepada penduduk tempatan. Jentera hidraulik
dibina di Fez oleh Muhammad Ibn al-Haj pada kurun ke-13M. Pada masa itu
orang Islam juga pandai mengawetkan buah-buahan dan juga bijirin seperti
anggur, jagung, padi, gandum, zaitun, ceri dan pic yang boleh digunakan
sehingga 30ă100 tahun.

Selain itu sains botani mula diperkenalkan pada kurun ke-11M oleh Abu Ubaid
al-Bakri yang telah menyusun buku tentang tumbuh-tumbuhan, menama dan
mengkelaskannya melalui tulisannya. Kemudian pada abad ke-12M Ibn Sarabi
telah menulis buku al-Ghafiqi juga mengenai botani di samping buku al-Nabati
oleh Abu al-Abbas. Serorang lagi tokoh ialah Ibnu Baytar (1197M). Beliau adalah
pengkaji ilmu tumbuh-tumbuhan yang terbaik dengan membuat kajian yang
mendalam melalui pemerhatian dan uji kaji dengan mengembara ke seluruh
benua seperti Afrika Utara Semenanjung Arab, Syiria dan negeri di pesisir lembah
Nil dan Mesopotamia. ÂBuku PertanianÊ yang ditulis oleh Ibn al-Awwam
mengandungi 34 bab (Azizan Baharudin, 1986).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  61
INSAN SEJAGAT

3.15 SUMBANGAN DALAM BIDANG ZOOLOGI

Zoologi adalah ilmu mengenai haiwan. Salah seorang tokoh yang telah memberi
sumbangan dalam bidang ini pada zaman awal tamadun Islam ialah Ibn Jawa Liqi
yang telah menulis buku mengenai perihal pelbagai jenis haiwan tentang, jantina,
sifat dan ciri-ciri, sihat dan sakit seekor haiwan (Azizan Baharudin, 1986) (lihat
Rajah 3.9).

Rajah 3.9: Contoh ilmu zoologi Islam

Sumber: https://www.google.com/search?q=images+zoologi+tamadun+islam&rlz=
1C2RNRC_

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

62  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

3.16 SUMBANGAN DALAM BIDANG FIZIK

DAN FALSAFAH
Bidang fizik juga telah bermula dan berkembang pada zaman awal tamadun
Islam. Antara tokohnya ialah Ibn Bajah atau Avenpace yang terkenal dengan teori
Avenpace mengenai teori daya gerak atau pergerakan. Dari sinilah Galileo,
St. Thomas dan Duns Scotus mengembangkan idea Ibn Bajah di dunia Barat
dengan menggunakan formula yang telah ditulis oleh Ibn Bajah (Azizan
Baharudin, 1986).

Dalam bidang falsafah pula tamadun Islam telah mempelajarinya daripada

falsafah Yunani dan Sanskrit pada sekitar kurun ke-7M dan ke-8M dan telah
mencapai kemuncaknya pada kurun ke-10M. Bermula dengan falsafah
Hellenisme Yunani orang Islam telah mengembangkan asas ilmu falsafah ini
melalui penterjemahan buku falsafah ke dalam bahasa Arab. Pada zaman Khalifah
Abbasiyah, al-Mansur (754M) dan al-MaÊmun (833M) telah menterjemahkan karya
falsafah daripada Aristotle, Galen, Hippocrates, Ptolemy dan Euclid ke dalam
bahasa Arab. Ilmu falsafah sangat dipentingkan dalam Islam kerana ia dapat
membantu pemikiran logik mengenai manusia, alam dan ketuhanan yang tidak
bertentangan dengan wahyu.

Al-Kindi (865M) adalah seorang failasuf Islam yang terkemuka kerana telah
menulis lebih daripada 270 karya yang antaranya mencakupi buku falsafah.
Al-Kindi membahaskan Al-Mahiyah dan realiti segala fizik (benda) dan metafizik
(ketuhanan). Al-Farabi (950M) membahaskan jirim dan hubungannya dengan
bentuk dan roh. Ibn Sina (1037M) telah merungkai fahaman Ikhwan al-Safa
mengenai Âmanusia akan mencapai kesempurnaan apabila dapat memahami
bahawa Tuhan itu satu, roh itu satu, alam ini satu, kemanusiaan itu satu, agama
itu satu, kebenaran itu satu dan falsafah itu satuÊ. Ibn Masarrah, Ibn Hazm dan
Ibnu Tumlus menjelaskan kebenaran itu terletak dalam falsafah serta dapat
memadukan antara agama dengan falsafah.

Said Ibn Fattah (1029M) telah menulis Shajat al-Hikmah mengenai pengenalan
terhadap ilmu falsafah. Ibn Bajah melalui kitab Tadbir al-Mutawahhid menulis
mengenai alam metafizik yang dirujuk daripada Plato, Aristotale, Galen,
Al-Farabi, Ibn Sina dan Al-Ghazali. Ibn Tufayl (1106M) dengan kitab Hayy ibn
Yaqzan mengenai kronologi kehidupan seorang manusia. Ibn Rusyd (1198M) atau
Averroism dengan aliran pemikiran bahawa dunia ini abadi, jirim dan bentuk,
jasad dan roh yang dimuatkan dalam kitabnya Fasl al-Maqal dan Tahafut
al-Tahafut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  63
INSAN SEJAGAT

Semua pengetahuan daripada pelbagai disiplin keilmuan khususnya bidang sains

tabii mula mencerah di Andalusia sejak kurun ke-8 hingga kurun ke-13M. Dunia
Eropah pada masa itu berada dalam zaman kegelapan daripada sumber
pengetahuan. Ini kerana pihak gereja melarang penganutnya daripada menuntut
ilmu dengan tujuan memudahkan institusi gereja mengawal orang Kristian. Situasi
ini berubah apabila berlakunya perang agama atau perang Salib pada abad ke-11M.
Pertembungan, pertempuran dan peperangan antara tentera Kristian dengan Islam
telah menyedarkan orang Kristian akan kehebatan keilmuan yang dimiliki oleh
orang Islam. Pertemuan ini telah membuat fikiran mereka berminat terhadap
intelektual Islam. Kemasukan mereka melalui Sepanyol, Syira, Palestin dan Sicily
telah membawa kejayaan dalam bidang keilmuan kerana orang Kristian belajar
dengan orang Islam. Penterjemahan buku Arab ke bahasa Latin membolehkan
khazanah Islam ini tersebar dan berpindah ke dunia Barat sehingga kurun ke-16M.
Orang Islam Andalus yang telah menyampaikan keilmuan Islam ke negara Eropah.

 Berdasarkan fakta yang dinyatakan di atas, sememangnya telah terbukti

bahawa tamadun Islam telah memberikan sumbangan yang amat besar
melalui intelektual Islam di dalam perkembangan sebahagian besar cabang
seni yang wujud pada hari ini.

 Pada hakikatnya Islam tidak pernah menolak kesenian malahan menerapkan

unsur murni yang menjadi teras kepada setiap cabang seni iaitu tauhid
bersesuaian dengan peredaran zaman.

 Jelas menunjukkan bahawa perkembangan seni sama ada seni khat, seni bina,
seni sastera mahupun seni muzik telah pun dibangunkan awal-awal lagi oleh
ilmuwan Islam. Buktinya ramai pencinta seni dari barat mempelajari dan
mengkaji hasil seni ilmuwan Islam dan seterusnya menggunakan
pengetahuan itu untuk menjadi teras kebangkitan ketamadunan mereka.

 Pembangunan ilmu dalam dunia Islam telah diakui sebagai pemangkin

kepada zaman Renaissance atau Pembaharuan di Eropah yang akhirnya
melahirkan satu tamadun yang gemilang di sana.

 Generasi pada hari ini sepatutnya merasa bangga dengan sumbangan

ilmuwan Islam yang begitu besar terhadap peradaban dan tamadun manusia
malahan mereka perlu mempunyai semangat dan iltizam untuk mengulangi
keagungan tahap pencapaian ilmu pengetahuan intelektual Islam satu masa
dahulu.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

64  TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP
INSAN SEJAGAT

 Apa yang membantu kejayaan umat Islam dalam bidang ilmu seperti ini ialah
Islam itu sendiri yang bersikap terbuka dan positif terhadap ilmu
pengetahuan.

 Al-Quran juga sentiasa menggesa umat Islam supaya berfikir dan meneliti
tentang manusia dan alam.

 Adalah menjadi aspirasi dan impian kita untuk menyaksikan suatu hari nanti
sejarah keagungan umat Islam seperti dahulu akan kembali berulang.

Astronomi Kitab
Botani Metafizik
Falsafah Monumen
Farmakologi Sains Tabii
Fizik Seni bina
Kaligarafi Zoologi
Khat

Abdul Alim Abdul Rahim, & Syed Idrus Syed Mohamad. (1995). Tamadun Islam.
Kuala Lumpur, Malaysia: Fajar Bakti.

Azhar Mad Aros, Azharudin Mohd Dali, Suffian Mansor, & Zulkanain Abdul
Rahman. (2002). Tamadun Islam dan tamadun Asia. Ed. ke-2. Kuala Lumpur,
Malaysia: Fajar Bakti.

Azizan Baharudin. (1986). Pengenalan tamadun Islam di Andalus. Kuala Lumpur,

Malaysia: Dewan Bahasa dan Pusataka.

Ghazali Darusalam. (2001). Sumbangan sarjana dalam tamadun Islam. Kuala

Lumpur, Malaysia: Utusan Publications and Distributors.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3 SUMBANGAN TAMADUN ISLAM TERHADAP KESEJAHTERAAN HIDUP  65
INSAN SEJAGAT

Hasan Langgulung. (1987). Pendidikan Islam: Satu analisa sosio psikologikal.

(t.th.). Kuala Lumpur, Malaysia: Pustaka Antara.

Kamil al-Baba. (1983). Dinamika kaligrafi Islam. (Terj. Sirojuddin, A. R., 1992).
Jakarta, Indonesia: Dar al-ÂUlum Press.

Mahayudin Yahya. (2004). Tamadun Islam. Shah Alam, Malaysia: Fajar Bakti.

Mohd Mokhtar Shafie. (1993). Sejarah keagungan kerajaan Islam. Kuala Lumpur,
Malaysia: Nurin Enterprise.

Seyyed Hossein Nasr. (1987). Spiritualitas dan seni Islam. (Terj. Sutejo, 1992).
Bandung, Indonesia: Mizan.

Zulkifli Hassan, & Hanani Harun. (2006). Sumbangan intelektual Islam dalam
seni. Penang, Malaysia: Universiti Sains Malaysia.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)