EKOSISTEM DARAT

1. Tujuan
Membandingkan Komponen-komponen yang terdapat pada ekosistem darat alami dan
buatan.
2. Alat dan bahan
1) Seperangkat alat tulis
2) Loup/ kaca pembesar
3) Barometer
4) Lingkungan sekitar
3. Landasan teori
Semua organisme yang hidup di alam harus berinteraksi baik dengan lingkungannya
(alam). Organisme hidup dalam sebuah sistem yang ditopang oleh berbagai komponen
yang saling berhubungan dan saling berpengaruh baik secara langsung maupun tidak
langsung. Ekosistem merupakan hubungan timbale balik antara komponen biotik dengan
komponen abiotik.

Komponen biotik terdiri dari makhluk hidup yang hidup di ekosistem tersebut.
Sedangkan komponen abiotik meliputi udara, air, dan tanah. Ekosistem juga dibagi
menjadi 2 yaitu ekosistem alami dan buatan.
4. Cara kerja
1) Tentukan ekosistem darat alami di sekitar tempat tinggal atau sekolah tempat anda
mengajar yang akan kita amati komponen – komponennya.
2) Setelah anda temukan tempatnya, kemudian amati komponen – komponen abiotiknya
meliputi suhu udara, pencahayaan, angin, jenis/ warna tanah.
3) Untuk mengetahui suhu udara gunakan barometer, sementara untuk mengetahui
keadaan pencahayaan, angin, atau tanah anda dapat memperkirakannya saja.
4) Catat semua data pada pada tabel 2.1 dalam lembar kerja
5) Setelah mengamati komponen abiotik, anda perhatikan komponen biotiknya. Catatlah
semua makhluk hidup yang ada di ekosistem tersebut.
6) Mulailah mencatat jenis tumbuhan sebagai produsen yang ada. Jika dapat lengkapi
dengan nama latinnya.
7) Catat semua jenis hewan sebagai konsumen yang anda temui di ekosistem tersebut,
baik tetap maupun yang hanya singgah (hewan terbang).
8) Amati lebih teliti hewan-hewan kecil yang mungkin terdapat di dalam tanah/dekat
permukaan, atau pada sela-sela daun/batang. Gunakan kaca pembesar jika perlu.
9) Semua data dicatat pada lembar kerja tabel 2.2
10) Sebagai pendamping, tentukan suatu ekosistem darat buatan yang ada di sekitar
tempat tinggal atau sekolah tempat mengajar anda.
11) Lakukan semua kegiatan dari no.2 sampai dengan nomor 8 seperti diatas. Kemudian
semua data dicatat pada lembar kerja tabel 2.3 dan tabel 2.4
12) Buat kesimpulan umum tentang perbedaan pada kedua tipe ekosistem tersebut.
5. Hasil Pengamatan

6. Pertanyaan – pertanyaan
Menurut pendapat anda ekosistem manakah yang mempunyai jenis komponen biotik
lebih banyak ? mengapa demikian ? jelaskan secara singkat!
Jawaban
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

7. Pembahasan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

8. Kesimpulan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
9. Daftar Pustaka
Dr. Maman Rumanta, dkk.(2019). Pratikum IPA di SD. Tangerang Selatan; Universitas
Terbuka.
10. Dokumentasi
 EKOSISTEM PERAIRAN
1. Tujuan
Mengamati komponen-komponen yang terdapat pada ekosistem perairan.
2. Alat dan bahan
1) Alat tulis
2) Loup/ kaca pembesar
3) Barometer
4) Termometer
5) Lingkungan sekitar
3. Landasan teori
4. Cara kerja
1) Tentukan satu ekosistem perairan alam atau buatan yang ada di sekitar tempat tinggal
atau sekolah tempat mengajar anda.
2) Amati komponen abiotiknya seperti pada percobaan 1 di atas. Catat semua data pada
lembar kerja. Tabel 2.5
3) Amati pula komponen biotiknya seperti pada percobaan 1 di atas. Catat data yang
diperoleh pada lembar kerja.tabel 2.6
4) Buat kesimpulan secara singkat.
5. Hasil Pengamatan

6. Pertanyaan – pertanyaan
Jelaskan menurut anda perbedaan apa yang tampak jelas antara ekosistem darat pada
percobaan 1 dengan ekosistem perairan ini.
Jawaban
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

7. Pembahasan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
 ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

8. Kesimpulan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
9. Daftar Pustaka
Dr. Maman Rumanta, dkk.(2019). Pratikum IPA di SD. Tangerang Selatan; Universitas
Terbuka.
10. Dokumentasi
 RANTAI MAKANAN, JARING-JARING MAKANAN
DAN PIRAMIDA EKOLOGI

1. Tujuan
Menentukan rantai makanan, jaring-jaring makanan, dan piramida ekologi dalam
ekositem darat dan ekosistem perairan.
2. Alat dan bahan
1) Alat tulis
2) Lingkungan sekitar
3. Landasan teori
4. Cara kerja
1) Ekosistem darat
a) Perhatikan data pada tabel 2.2 atau tabel 2.4 dari percobaan 1 (pilih salah satu).
Buatlah bagan rantai makanan pertama dari komponen biotiknya, mulai dari
tumbuhan sebagai produsen pada urutan pertamanya.
b) Tentukan jenis hewan pertama sebagai konsumen 1 (herbivor) pada urutan
kedua. Selanjutnya tentukan jenis hewan kedua sebagai konsumen 2 (karnivor)
pada urutan ketiga, dan seterusnya.
c) Buat beberapa bagan rantai makanan sesuai dengan urutanya. Sehingga
konsumen 2 (karnivor) pada urutan ketiga, dan seterusnya.
d) Dari beberapa rantai makanan yang sudah ada dan saling berinteraksi, buatlah
jaring-jaring makanannya.
e) Bagan semua rantai makanan dan jaring makanan dibuat pada gambar 2.1 dan
gambar 2.2 dalam lembar kerja di belakang modul ini.
f) Dari bagan semua rantai makanan yang ada pada ekosistem ini, kelompokkan
komponen biotiknya ke dalam tingkat trofik. Catat data tersebut pada lembar
kerja tabel 2.7
g) Dari data pada tabel 2.7, buat bagan piramida ekologinya bedasarkan kolompok
tingkatan trofik komponen biotiknya pada gambar 2.3 dalam lembar kerja.
2) Ekositem Perairan
a) Untuk ekosistem perairan, buat bagan rantai makanan dan jaring-jaring
makananya bedasarkan data pada tabel 2.6 Caranya sama seperti yang dilakukan
pada ekosistem darat, poin a) sampai dengan d).
b) Bagan semua rantai makanan dan jaring makanan dibuat pada Gambar 2.4 dan
Gambar 2.5 dalam lembar kerja.
c) Dari bagan semua rantai makanan yang ada pada ekosistem ini, kelompokkan
komponen biotiknya ke dalam tingkat trofik. Catat data tersebut pada lembar
kerja tabel 2.8.
d) Dari data pada tabel 2.8, buat bagan piramida ekologinya pada gambar 2.6 dalam
lembar kerja.
e) Buat kesimpulan mengenai rantai makanan, jaring-jaring makanan maupun
bagan piramida ekologi dari kedua tipe ekosistem ini.
5. Hasil Pengamatan

6. Pertanyaan – pertanyaan
1) Komponen apakah yang sama-sama terdapat pada ekosistem darat maupun ekosistem
perairan? Jelaskan!
2) Ditijau dari data yang di peroleh, pada ekosistem mana lebih banyak jenis komponen
biotiknya? Mengapa demikian?
Jawaban
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

7. Pembahasan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

8. Kesimpulan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
 ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
9. Daftar Pustaka
Dr. Maman Rumanta, dkk.(2019). Pratikum IPA di SD. Tangerang Selatan; Universitas
Terbuka.
10. Dokumentasi
 PENGARUH DETERJEN TERHADAP PERTUMBUHAN
BAWANG MERAH (ALLIUM CEPA)

1. Tujuan
Mengamati pengaruh deterjen terhadap petumbuhan akar bawang merah.
2. Alat dan bahan
1) Neraca analitik 1 buah
2) Tabung reaksi 14 buah
3) Rak tabung reaksi 1 buah
4) Gelas kimia 1000 ml 7 buah
5) Pengaduk 7 buah
6) Mistar dengan skala mm 1 buah
7) Kertas untuk label secukupnya
8) Air/ledeng/air PDAM sekucupnya
9) Bawang merah 14 siung
10) Diterjen serbuk 1 gram
3. Landasan teori
4. Cara kerja
1) Sediakan larutan deterjen serbuk 100%, pengeceran 50%, penegeceran 25%,
pengeceran 12,5%, pengeceran 6,25%, pengeceran 3,1% serta control yang berupa
air ledeng / air PDAM saja. Lalu simpan larutan yang telah diberi label sebagai
berikut.
Label 1 : 100%
Label 2 : 50%
Label 3 : 25%
Label 4 : 12,50%
Label 5 : 6, 25%
Label 6 : 3,10%
Label Kontrol : Air ledeng / air PDAM saja.
2) Cara menyediakan larutan
a) Larutkan, satu gram deterjen serbuk ke dalam ledeng / PDAM hingga 1000 ml.
kemudian beri label 100%
b) Ambil 500 ml larutan deterjen 100 %, lalu tambahkan air ledeng / PDAM hingga
1000 ml. kemudian beri label 50%
c) Ambil 500 ml larutan deterjen 50%, lalu tambahkan air ledeng/PDAM hingga
1000 ml. kemudian beri label 25%
d) Ambil 500 ml larutan deterjen 25%, lalu tambahkan air ledeng/PDAM hingga
1000ml. kemudian beri label 12,50%
e) Ambil 500 ml larutan deterjen 12,50%, lalu tambahkan air ledeng/PDAM hingga
1000 ml. kemudian beri label 6,25%
f) Ambil 500 ml larutan deterjen 6,25%, lalu tambahkan air ledeng hingga 1000
ml. kemudian beri label 3.10%
 3) Sediakan bawang merah berukuran sama yang memiliki diameter hampir sama
dengan diameter lubang tabung reaksi berjumlah 14 buah. Kupas kulit epidermis
untuk menghindari bahan kimia tersisa yang terdapat di kulit epidermis tersebut.
Kupas juga bagian akar primodial yang berwarna kecoklatan dari bawang merah
tersebut. hati-hati agar lingkaran primordial itu tetap tersisa untuk pertumbuhan akar.
4) Isikan larutan deterjen yang sudah disediakan kedalam tabung reaksi hingga penuh.
Setiap konsentrasi larutan yang sama di isikan ke dalam dua tabung reaksi.
5) Letakkan bawang merah dengan posisi calon akar primordial terletak di bawah
hingga menyentuh larutan deterjen.
6) Letakkan pula bawang merah dengan posisi yang sama dengan bawang merah lain di
atas tabung tabung kontrol ( yang berisi air)
7) Amati pertumbuhan akarnya setiap 24 jam, bila larutannya tampak berkurang tambah
lagi hingga penuh.
8) Setelah 72 jam, angkat bawang merah tersebut lalu hitung panjang akarnya. Rata-
ratakan panjang akar yang diperoleh untuk setiap perlakuan. Bila ada panjang akar
yang mencolok perbedaanya diabaikan (tidak usah dirata-ratakan). Tuliskan hasil
pengamatan Anda pada tabel 2.9 dalam lembar kerja.
9) Hitung hambatan pertumbuhannya untuk setiap konsentrasi larutan dengan
menggunakan rumus :

(rata−rata panjang akar kontrol)−(rata−rata panjang altar konsentrasi)

IG= x 100 %
rata−rata panjang akar kontrol
\
10) Buatlah grafik IG 50/hambatan pertumbuhannya pada grafik 2.1 dalam lembar kerja.

5. Hasil Pengamatan

6. Pertanyaan – pertanyaan
Berapa konsentrasi larutan deterjen minimum yang menghentikan proses pertumbuhan
akarnya?
Jawaban
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
7. Pembahasan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

8. Kesimpulan
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
9. Daftar Pustaka
Dr. Maman Rumanta, dkk.(2019). Pratikum IPA di SD. Tangerang Selatan; Universitas
Terbuka.
10. Dokumentasi