MA1201 K15 - 121 Fungsi Dua Peubah Atau Lebih 122 Turunan Parsial
MA1201 K15 - 121 Fungsi Dua Peubah Atau Lebih 122 Turunan Parsial
Diketahui fungsi
𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = 𝑥𝑥 2 + 3𝑦𝑦 2 𝑥𝑥
Hitunglah 𝑓𝑓(1, −3) dan 𝑓𝑓(4, 2)
Penyelesaian:
𝑓𝑓 1, −3 = 12 + 3 −3 2 1 = 28
𝑓𝑓 4, 2 = 42 + 3 2 2 4 = 40
Contoh 2
Diketahui fungsi berikut b) Skesta daerah asal
𝑦𝑦 ≥ 𝑥𝑥 2 − 0, 1
𝑦𝑦 − 𝑥𝑥 2
𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = 2 2
𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 − 1
a) Tentukan daerah asal (domain)
b) Sketsa daerah asal
Penyelesaian:
a) Syarat 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 terdefinisi:
• 𝑦𝑦 − 𝑥𝑥 2 ≥ 0
• 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 − 1 2 ≠ 0
−𝑥𝑥 2 ≠ 𝑦𝑦 − 1 2
𝑥𝑥, 𝑦𝑦 ≠ 0, 1
𝐷𝐷𝑓𝑓 = 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 | 𝑦𝑦 − 𝑥𝑥 2 ≥ 0 − 0, 1 , 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 ∈ ℝ2
Kurva Fungsi Dua Peubah
Grafik fungsi dua peubah merupakan permukaan di ruang tiga dimensi (ℝ3 ).
Contoh 3
Fungsi riil dengan tiga peubah adalah fungsi yang memadankan pasangan terurut
𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 dengan satu bilangan riil 𝑢𝑢 dan dinotasikan: 𝑢𝑢 = 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 .
Contoh:
• 𝑢𝑢 = 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 2
2 2 2
𝑓𝑓 1, −2, 2 = 1 + −2 + 2 =9
• 𝑣𝑣 = 𝑔𝑔 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 2
2
𝑔𝑔 3, −1, 2 = 2 3 + −1 =2 3+1
• Temperatur setiap titik dalam suatu ruang 𝑇𝑇 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧 − 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 .
Grafik fungsi tiga peubah sudah tidak mungkin digambarkan.
Namun, kurva ketinggian (peta kontur) dapat digambarkan
dan berbentuk permukaan 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 𝑘𝑘.
Contoh:
Gambarkan peta kontur dari 𝑇𝑇 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧 − 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 .
𝑇𝑇 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 𝑘𝑘
𝑘𝑘 = 0, 𝑧𝑧 − 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 = 0 ⟹ 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2
𝑘𝑘 = 1, 𝑧𝑧 − 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 = 1 ⟹ 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 1
𝑘𝑘 = 2, 𝑧𝑧 − 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 = 2 ⟹ 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 2
𝑘𝑘 = 3, 𝑧𝑧 − 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 = 3 ⟹ 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 3
Latihan
• 𝑓𝑓𝑥𝑥 1, −2 = 4 1 −2 3
−3 1 2
−2 5
= ⋯ (gradien garis singgung yang sejajar
sumbu-𝑥𝑥)
• 𝑓𝑓𝑦𝑦 1, −2 = 6 1 2
−2 2
−5 1 3
−2 4
= ⋯ (gradien garis singgung yang sejajar
sumbu-𝑦𝑦)
Contoh 2
2
Tentukan turunan parsial pertama dari 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = 𝑒𝑒 𝑥𝑥 cos 𝑦𝑦 2 + 1
Penyelesaian:
𝑥𝑥 2
𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = 2𝑥𝑥𝑒𝑒 cos 𝑦𝑦 2 + 1
2 2
𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = 𝑒𝑒 𝑥𝑥 − sin 𝑦𝑦 2 + 1 2𝑦𝑦 = −2𝑦𝑦𝑒𝑒 𝑥𝑥 sin 𝑦𝑦 2 + 1
𝜕𝜕 𝑒𝑒 𝑥𝑥 2 𝑥𝑥
𝜕𝜕
𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = ⋅ cos 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 + 𝑒𝑒 ⋅ cos 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
= 0 ⋅ cos 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 + 𝑒𝑒 𝑥𝑥 ⋅ − sin 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 ⋅ 1
= −𝑒𝑒 𝑥𝑥 sin 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦
Turunan Parsial Kedua
Turunan parsial pertama dari fungsi dua peubah 𝑧𝑧 = 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 menghasilkan dua buah
fungsi baru, yaitu 𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 dan 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 .
Bila kedua fungsi ini masing-masingnya diturunkan lagi terhadap variabel 𝑥𝑥 dan 𝑦𝑦,
hasilnya disebut turunan parsial kedua.
Untuk fungsi dua peubah 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 , ada empat turunan parsial kedua, yaitu
𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑓𝑓 𝜕𝜕 2 𝑓𝑓 𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥 + Δ𝑥𝑥, 𝑦𝑦 − 𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = = 2 = lim
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑥𝑥 Δ𝑥𝑥→0 Δ𝑥𝑥
𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑓𝑓 𝜕𝜕 2 𝑓𝑓 𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 + Δ𝑦𝑦 − 𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = = = lim
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑥𝑥 Δ𝑦𝑦→0 Δ𝑦𝑦
𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑓𝑓 𝜕𝜕 2 𝑓𝑓 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 + Δ𝑦𝑦 − 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = = 2 = lim
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑦𝑦 Δ𝑦𝑦→0 Δ𝑦𝑦
𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑓𝑓 𝜕𝜕 2 𝑓𝑓 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥 + Δ𝑥𝑥, 𝑦𝑦 − 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 = = = lim
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝑦𝑦 Δ𝑥𝑥→0 Δ𝑥𝑥
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
turunkan
terhadap 𝑥𝑥
𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
turunkan turunkan
terhadap 𝑥𝑥 terhadap 𝑦𝑦
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
turunkan turunkan 𝑓𝑓𝑦𝑦𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
terhadap 𝑦𝑦 terhadap 𝑥𝑥
𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
turunkan
terhadap 𝑦𝑦
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦
Apabila turunan parsial kedua diturunkan lagi terhadap 𝑥𝑥 dan 𝑦𝑦, maka diperoleh
turunan parsial ketiga, keempat, kelima, dan seterusnya.
Beberapa contoh notasi turunan parsial tingkat tinggi.
𝜕𝜕 3 𝑓𝑓
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 =
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝜕𝜕 4 𝑓𝑓
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 =
𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑥𝑥
𝜕𝜕 4 𝑓𝑓
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 =
𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝜕𝜕 5 𝑓𝑓
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦 =
𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝜕𝜕
Contoh 6
Misalkan fungsi tiga peubah 𝑓𝑓 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 , fungsi tiga peubah mempunyai tiga turunan
parsial pertama, yaitu
𝑓𝑓𝑥𝑥 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 , 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 , 𝑓𝑓𝑧𝑧 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧
Lebih lanjut, fungsi tiga peubah mempunyai sembilan turunan parsial kedua.
3 𝜕𝜕
• 𝑓𝑓𝑦𝑦 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 4 𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 𝜕𝜕𝑦𝑦
𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 = 8𝑦𝑦 𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 3
𝑓𝑓𝑦𝑦 0, 1, 1 = 8 1 03 + 12 + 1 3 = 64
3 𝜕𝜕
• 𝑓𝑓𝑧𝑧 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 4 𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 = 4 𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 3
+ 𝑧𝑧 𝜕𝜕𝑧𝑧
3 2 2
𝜕𝜕 3
𝑓𝑓𝑧𝑧𝑧𝑧 𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 𝑧𝑧 = 12 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 + 𝑧𝑧 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 = 12 𝑥𝑥 3 + 𝑦𝑦 2 + 𝑧𝑧 2
𝜕𝜕𝜕𝜕
Latihan
• Calculus, Dale Varberg, Edwin Purcell and Steve Rigdon, Pearson, 2007, 9th ed.
• Calculus, James Stewart, Brooks/Cole Publishing Company, 2016, 8th ed.