Pada pertemuan keenam ini, kalian akan memperdalam limit tak berhingga yang
sudah kita pelajari pada pertemuan kelima, yaitu limit fungsi aljabar tak
berhingga, limit fungsi trigonometri tak berhingga atau limit tak berhingga
gabungan antara fungsi aljabar dan fungsi trigonometri.
Yang perlu diperhatikan dan kalian ingat-ingat adalah prinsip dasar limit tak
berhingga, yaitu :
1
1
1. lim
x
0 , Untuk x , maka berlaku 1
0
x x
bilangan bilangan 0
2. 0, , 0 , dan
0 bilangan bilangan
Catatan : Yang dimaksud bilangan di atas adalah selain nol (0)
3. Yang perlu dihindari dalam penyelesaian limit tak berhingga adalah bentuk-
bentuk tak tentu seperti : dan
A. Langkah-langkah penyelesaian limit tak hingga pada fungsi aljabar :
a. Jika fungsinya biasa (bukan bentuk rasional), maka penyelesaiannya dapat
dilakukan dengan prinsip dasar.
b. Jika fungsinya bentuk rasional (tidak memuat tanda akar), maka
penyelesaiannya dapat dilakukan dengan cara bagilah setiap suku pada
pembilang maupun penyebut oleh variabel yang mempunyai pangkat
tertinggi, setelah diperoleh bentuk sederhana barulah menggunakan
prinsip dasar.
c. Jika fungsinya bentuk rasional (memuat tanda akar), maka
penyelesaiannya dapat dilakukan dengan cara bagilah setiap suku pada
pembilang maupun penyebut oleh variabel yang mempunyai pangkat
tertinggi, setelah diperoleh bentuk sederhana barulah menggunakan
prinsip dasar.
d. Jika fungsinya bentuk irasional (memuat tanda akar), dan mengakibatkan
bentuk tak tentu , maka penyelesaiannya dapat dilakukan dengan
cara terlebih dahulu mengalikan dengan bentuk sekawannya, kemudian
bagilah setiap suku pada pembilang maupun penyebut oleh variabel yang
mempunyai pangkat tertinggi, dan setelah itu barulah menggunakan
prinsip dasar.
Untuk lebih jelasnya, perhatikan beberapa contoh berikut ini :
1. Hitunglah nilai lim 4 1 10 sesuai dengan langkah a)
x x x 3
(Setelah dicek dengan substitusi langsung, ternyata hasilnya bukan bentuk tak tentu)
Mari kita cek :
1 10 1 10
lim 4 lim (4) lim lim
x x x 3 x x x x x3
(4) 0 0 4
~2~
Jadi Penyelesaiannya : lim 4 1 10 4
x
x x 3
6 x 15 x 3
2. Hitunglah nilai lim
sesuai dengan langkah b)
x 3x 3 4 x 2
Penyelesaiannya :
6 x 15 x 3
6 x 15 x 3 3 3 3
lim
lim x x x
2 x 3x 3 4 x 2 x 3x 3 4 x 2
3
x x3
6 1
15
3 x2 0 0 15 15
lim x 5
x 3
4 3 0 3
x
6 x 15 x 3
3. Hitunglah nilai lim
sesuai dengan langkah b)
x 3x 2 4 x
Penyelesaiannya :
6 x 15 x 3
6 x 15 x 3 3 3 3
lim
lim x x x
x 3x 2 4 x x 3x 2 4 x
3
x x3
6 1
15
3 x2 0 0 15 15
lim x
x 3 4 00 0
x x 2
6 x 15 x 2
4. Hitunglah nilai lim
sesuai dengan langkah b)
x 3x 2 4 x 3
Penyelesaiannya :
6 x 15 x 2
6 x 15 x 2 3 3 3
lim lim x x x
x 3x 2 4 x 3 x 3x 2 4 x 3
3
x x3
6 1 15
3 x2 x 000 0
lim x 0
x 3
4 0 4 4
x
~3~
Kesimpulan :
Dari contoh pembahasan soal nomor 2, 3, dan 4 di atas , maka secara umum
diperoleh sebagai berikut :
3
6x 5
5. Hitunglah nilai lim sesuai dengan langkah c)
x
2 x 3x
2
Penyelesaiannya :
6x 5
6 5
6 x 5 x
lim
lim
x x
lim
x
2 x 2 3x x 2x 2
3x x 2
3
x
x 2 x 2
60 6 6
2 3 2
20 2 2
2
x 7 x 4 x 2 10
6. Hitunglah nilai lim
x sesuai dengan langkah c)
4x 3 9x 2x
2 2
Penyelesaiannya :
x 2 7x 4 x 2 10
x 2 7 x 4 x 2 10 x 2
x 2
x 2
x 2
lim
x lim
4 x 2 3 9 x 2 2 x x 4 x 2 3 9x 2 2x
x
2
x 2
x 2
x 2
1 7 4 10
lim
x x2
x 4 3 9 2
x2 x
1 0 4 0
40 90
1 4 1 2 3
4 9 23 5
~4~
Penyelesaiannya :
lim
x
5x 3
5x 7 lim
5x 3 5x 7
5x 3 5x 7
5x 3 5x 7
x
lim
5x 3 5x 7 5x 3 5x 7
x 5x 3 5x 7
lim
5x 3 5x 7 (ingat rumus (a b)(a b) a 2 b 2
x 5x 3 5x 7
4
5x 3 5x 7 10
lim lim
x
5x 3 5x 7 x 5x 3 5x 7
10
lim x
x 5x 3 5x 7
x x x x
10
x 0 0
lim 0
x 5 5
3 7 5 0 5 0 5 5
x x
Penyelesaiannya :
lim
x
5x 3
2 x 7 lim
5x 3 2 x 7
5x 3 2 x 7
5x 3 2 x 7
x
lim
5x 3 2x 7 5x 3 2x 7
x 5x 3 2 x 7
lim
5x 3 2x 7 (ingat rumus (a b)(a b) a 2 b 2
x 5x 3 2x 7
5x 3 2 x 7 3x 10
lim lim
x
5x 3 2 x 7 x 5x 3 2 x 7
3x 10
lim x x
x 5x 3 2 x 7
x2 x2 x2 x2
10
3
x 3 0 3
lim
x 5 3 2 7 00 00 0
x x2 x x2
~5~
Penyelesaiannya :
lim
x
2 x 3 5x 7 lim2 x 3 5x 7
2 x 3 5x 7
2 x 3 5x 7
x
lim
2 x 3 5x 7 2 x 3 5x 7
x 2 x 3 5x 7
lim
2x 3 5x 7 (ingat rumus (a b)(a b) a 2 b 2
x 2 x 3 5x 7
5
2 x 3 5x 7 3x 10
lim lim
x
2 x 3 5x 7 x 2 x 3 5x 7
3x 10
lim x x
x 2 x 3 5x 7
x2 x2 x2 x2
10
3
x 3 0 3
lim
x 2 3 5 7 00 00 0
x x2 x x2
Kesimpulan :
Dari contoh pembahasan soal nomor 7, 8, dan 9 di atas, maka secara umum
diperoleh sebagai berikut :
10. Hitunglah nilai lim 9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7 sesuai dengan langkah d)
x
Penyelesaiannya :
lim 9x 2 2x 3 9x 2 5x 7
x
9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7
lim 9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7
x
9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7
9 x 2 2 x 3 9 x 2 5 x 7 9 x 2 2 x 3 9 x 2 5 x 7
lim
x
9 x 2 2 x 3 9 x 2 5 x 7
~6~
9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7
lim
x 9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7
9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7 3x 10
lim lim
x 9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7 x 9 x 2 2 x 3 9 x 2 5x 7
3x 10 10
3
lim x x lim x
6 x 9x 2 2x 3 9x 2
5x 7 x 9 2 3 9 5 7
x x2 x x2
x2 x2 x2 x2 x 2
x 2
3 0 3 3 3 1
900 900 9 9 33 6 2
11. Hitunglah nilai lim 9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7 sesuai dengan langkah d)
x
Penyelesaiannya :
lim 9x 2 5x 3 9x 2 5x 7
x
9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7
lim 9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7
x
9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7
9 x 2 5 x 3 9 x 2 5 x 7 9 x 2 5 x 3 9 x 2 5 x 7
lim
x
9 x 2 5 x 3 9 x 2 5 x 7
9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7
lim
x 9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7
9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7 10
lim lim
x 9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7 x 9 x 2 5x 3 9 x 2 5x 7
10 10
lim x lim x
x 9x 2 5x 3 9x 2
5x 7 x 9 5 3 9 5 7
x x2 x x2
x2 x2 x2 x2 x2 x2
0 0 0 0
0
900 900 9 9 33 6
~7~
12. Hitunglah nilai lim 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7 sesuai dengan langkah d)
x
Penyelesaiannya :
lim 9x 2 2x 3 4x 2 5x 7
x
9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7
lim 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7
x
7 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7
9 x 2 2 x 3 4 x 2 5 x 7 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5 x 7
lim
x
9 x 2 2 x 3 4 x 2 5 x 7
9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7
lim
x 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7
9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7 5x 2 3x 10
lim lim
x 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7 x 9 x 2 2 x 3 4 x 2 5x 7
5x 2 3x 10 3 10
5
2
lim x x2 x2 lim
x x2
x 9x 2 2x 3 4 x 2 5x 7 x 9 2 3 4 5 7
x4 x4 x4 x4 x4 x4 x 2 x3 x 4 x 2 x3 x 4
500 5 5
000 000 0 0 0
lim
x2 x x2 x
x x 2 x x 2 x
~8~
x2 x x2 x 4 x
lim lim
x x 2 x x 2 x x x 2 x x 2 x
4 x
x 4
lim lim
x x 2 x x 2 x x 1 2 1 2
x x x x x x
4 4 4
2
1 0 1 0 11 2
8
Kesimpulan :
Dari contoh pembahasan soal nomor 10, 11, 12, dan 13 di atas, maka secara
umum diperoleh sebagai berikut :
3
4 sin
2. Hitunglah nilai lim x
x 1
tan
x
Penyelesaian :
Misalkan 1 y , ini berarti x , maka diperoleh y 0
x
3
4 sin
lim x lim 4 sin 3 y 43 12
x 1 y 0 tan y 1
tan
9 x
6
sin
4. Hitunglah nilai lim t
t 1
1 1
t
Penyelesaian :
Misalkan 1 y , ini berarti t , maka diperoleh y 0
t
6
sin
lim t lim sin 6 y
t 1 y 0 1 1 y
1 1
t
sin 6 y 1 1 y
lim dikalikan oleh bentuk sekawan
y 0 1 1 y 1 1 y
lim
1
1 y sin 6 y
lim
1 1 y sin 6 y
y 0 1 (1 y) y 0 1 1 y
lim 1 1 y
sin 6 y
1 1 0 6 2 6 12
y 0 y
~ 10 ~
SOAL-SOAL LATIHAN
Kerjakan soal-soal limit fungsi trigonometri berikut pada buku catatanmu
sebagai latihan untuk mengasah dan meningkatkan kemampuan anda. Nggak
perlu dikumpulkan.
1 10
1. Hitunglah nilai lim 6
x x x 3
5x 3 4 x
2. Hitunglah nilai lim 3
x 2
2x 7 x
5x 3 4 x 7
3. Hitunglah nilai lim
x 2 3x x 2
12 x 3
4. Hitunglah nilai lim
x
3x x
2
9 x 2 5x 4 x 2 1
5. Hitunglah nilai lim
x
x 9 x 3x
2 2
lim x 3 x x 3 x
x
9. Hitunglah nilai
4
10. Hitunglah nilai lim 3x tan
x x
~ 11 ~
1
5 sin
11. Hitunglah nilai lim x
x 2
2 tan
x
4
12. Hitunglah nilai lim t 2 1 cos
t t
8
tan
13. Hitunglah nilai lim x
x 1
2 4
x
11 6 2
14. Hitunglah nilai lim 2 cos cos
3
tan
15. Hitunglah nilai lim x
x 2
x 1 cos2
x