Anda di halaman 1dari 348

�•

Pengembangan
Pembelajaran Sains
Pada Anak Usia Dini
Penu/is:
AliNugraha
Editor:
A Sy. Dina Dwiyana
llak Cipta pad a penulis dan dilind1119i Undang-undang
llak l'enerbitan Pada Ill� Foundatoo

Di!arang mengurip sebagian ataupun seluruh isi buku ini dalam bentuk a pa pun tan pa izin tenulis
dari penerbit dan penuhs

l'enulis Ali Nugraha


Editor: A. ly. Dina Dw,yana

,-mail: jls_ind@yahoo.com
KATA PENGANTAR

Rasa syukur yang tak cerhingga penulis panjatkan ke Hadirat Allah,


Tuhan Yang Maha Esa, karena aras izin-Nya buk.u ajar ini dapat diselesaikan
sesuai dcngan jadwal yang telah direntukan. Buku ajar ini mcrupakan salah
saru judul d.ari scjumlah mareri ajar yang bersifat terstandar secara nasional
dan sengaja dipersiapkan untuk para calon pendidik dan pengajar pad a jen-
jang usia dini, termasuk di dalamnya pendidikan prasekolah (kindergarten ).
Penulis mengucapkan banyak rerima kasih kepada lbu Prof.
Dr. A. Suhaenah Supamo yang telah menjadi supervisor dan menelaah
buku ini secara mendalam, hingga merekomendasikannya untuk ditcr-
bitkan. Dimana kapasitas bcliau mewakili Direktorat Jendral Pendidi-
kan Tinggi c.q. Proyck Pcmbinaan Pendidikan Tenaga Kependidik.an.
Penulis juga menyampaikan terima kasih kepada Bapak Ors.
Abdurrahim Idris (Depdiknas-Jakarta), Guru TK, Play Group dan Orang
Tua Anak di Wilayah Bogor dan Bandung yang telah banyak mcmberikan
bcrbagai ketcrangan yang dipcrlukan bcrkairan dengan buku ini. Tentu
penulis tidak mungkin menyebutkan semua yang telah membanm sccara
satu per saru, pokoknya kepada semua fihak yang telah membantu, baik
secara material maupun spiritual hingga sdcsainya buku ajar ini, saya
haturkan terima kasih yang mendalam. Scmoga semua kebaikan dari
berbagai fihak mendapat ganjaran yang lebih tinggi dari-Nya. Amin.
T erakhir penulis berharap, semoga buku ini membawa manfaat bagi
kemajuan pendidikan di Indonesia, terutama pada jenjang pendidikan usia
dini dan prasekolah, kbih khususnya dalam penyiapan dan peningkatan

Pcngcmbwg.an Panhdajuan &.ins Pada Auak Usia Dini / 1


mutu SDM sejak dini pada bidangpenguasaan sains. Serta sasaran akhirnya
diharapkandapat berdampakpadapembangunan bangsasecarakeseluruhan,
sehinggabangsainimampubersaingsecararegionaJmaupunglobal.Semoga!

Bandung, Januari 2008

Penulis

n \ Pmgcmbangan Pcmbdaja,,i.u &ins l'ada Anak U.sia Dini


CSl 'e,\� 11':jl![ uea !Wng l!Ausn)fO:I
im_x .ref'e1:i9. (e:uy) mpns ueiJueqw:iiu:iJ ·1
tst 'uc..re[epq\u:id :>po1:>w I µJ:i11ms ·p
8f'( 'U1'.Jl!ft:pqW:>J !,J:llt:W dn:,:jun �U1!0)l -c
sn
'umf5m:.qw:>){!a/1n1Unl!(l '3ut:,t s;)S()JJ m:1!dWi.:J:tl:>)I ·q
ffol 'd� 1'£9-e{ ut:p !Wng J'eSt:G d�uo){ r
Z"J•r'-e.<ElJ te.lef
uep Jtung UeJ\!U,}i!UJd U�U,}(l l!ln[l:1.l Ui.:Jl!repqW:>d ·v
on 'rNI c d..
V!Sf1 n'NV V<I\/<l SN!YS N\/)IYIV138W3'<l N\/VN\/Sl!VT,IJ A 8YS:
6f[ 'lE,{l:!H �U\::fui:d:JS.Jt(1:[X{W:ld JOlOWOJd ·:i,
6£l '!SCJOldq:>ng Ul!W.}..[ rdeq:is n.JO!:) ·f
8fl 'Jo1en�"3 �eq:is run!:) ·1
8H '1:ipow �eq:is run!:) ·q
at 'JOH:J!S!lUV !deq:JS tun!:) ·:$
LET 'JOIU�OW !dEq:15 run0 ']
Lfl '.101CJoqlr[a !deq:,s runn -e
at '1:ih.l:isqQ Je:$eq� run9 ·p
9fl 'JOll:l!J!St::{ !clfeq:is nJO!) ·::,
9fl 'JO]C!'5!UJ J�Eq:l'S nJn!) "q
9£( 'eue:m:11:td !eileq;,s run!:) -e
SEC '!U!O EJsn ;f'i!IJ\'
0
ept;I SU!\!S IreJC[tpqw:iJ ){OlUO run!) S'l!l!(llO)I E!JJlP){ !}
set 'stiln.1. uEµ:iqw:iJ ·p
££T '.,M:i�u:i1uy., nnv uede'lflDJ:tJ -o
eet 'lOp)(JU.V UCl-ele:) ·q
ffl 'ue1Ewcl1u:id muv 1n,u:isqo -e
zrr '!ll!a
e11n Jfl:UV ept;J SU� Utuefupqw,J Wl:!{':(] UEfi!j!U:tJ ·:1
Ofl '1e!epg ueqnu:>f� !S"eltd:iu:iw 'p
OH '�epafi�:i,::is: )(nfuru:i,:[ ueµ�w:tJ ·:,
2. Pembuatan B#lkti1J Board (Majalah Dindi.ng) Di
Sckohh,156
3. Menggunakan Mctode Bcrbasis Discovery-
Inquiry, 160
B. Pcrnbclajann Sains Tcrkait Bidang Biologi, 173
a. Konscp Dasar Biolcgi, 173 ./
b. Kttcrampilan Proses Untuk Mcmahami Biologi,
174
c. .Ruang Ungkup Matcri Pcmbclajaran, 176
l.Matcri TcmangTumbuhan Dan Binat.tng, 176
2.Matcri Tcntang Pcngcnal:m Tubuh Manusia,176
d. Stratcgi/Mcrodc Pcmhtlajaran Yang Dupar
Digunakan, 179
l . Pcngcmbangan Sudut {Area) Biologi (Biology
Unrni,19 Centtr), 179
2. Pcmbuaun Bulltiin Board (Majafah
Dinding),J 86
3. Pcnggunaan Mctodc Discovery-Inquiry, 188
4. Mclalui Pcrmainan Biologi , 192
S. Pcnggunaan Mctodc Kunjungan Lapangan, 197
C. Pcmbclajaran Sains Tcrlcait Bidang Fisika, 208
a. Konsep Dasar Fisika, 208
b. Ketcrampilan Proses Untuk Mcm:a.hami Fisik:a, 211
c. Ruang Lingkup Marcri Pernbelajaran, 214
d. Str.1.tegi/Mctodc Pcmbclajaran Yang Oapat Digu-
nakan, 216
1. Pembuatan Sudut {Arca) Fisika, 216
2. Pcmbuatan Bulctin Board (Maj:llah Dinding),
217
3. Mcncmukan Dan Mcnggali Sa.ins Mclalui
Mctodc Discovcri-lnquiry, 218
4. Mcnggunakan Kegiatan Pennainan, 219

vi\ Pcngunbanpn Pembdajaran S,;i;ins Pad:a AP:ak Uria Dini


mqn1u� ')(Cue eped 1c[cpq l(CJ!cli uep Jl!U!UI l.re)(Jnqrn�u:mr
')!!P!P earosad tpro rureqedrp redep t(!qJJ sures m!)j!pe(u;)w S.LS
/W.lS !n["CJJlU SU�S lfelefepqm;id !SOlUOJd tre'.aUJQ
· uara [epq urcd
Ueleµi:J)[ urejep np!A!Pll! deucs !lUOLIOJO uepnfll.-\\.1:Jd re2il'!qJs ·01
tredJp
eseur 1qn1eSu;idw;iw !SOJOlD(Jl uep sures ereo-ereo tre)(nlUJUJW · 6
· eAu!SC)[Y!Jll:JP!!P
.SrreA qeresmu UE)jlft:JJWJW )(Olun eqesn urepp 1e)[e1eASew1=>q
urerep uerodcq ){n1un l!A\�S 1::pcd:>)1 u1::1edw::,s;,){ mD,:µ;,qw;,w ·g
!SOJOID{Jl trap sutes
m:Su;,p treSunqnq1� 8ue,( J:J�)J uarepescq eped U\?lC)(JpUJd · L
CA.utf?[l!SCW depClfJJl !SnJOS µe:>U::>W urerep CM.S!5 l{;}JO
�lmSW redep 1e8e sures scsoad uendurenJJ)( eped ueU?)(JUJd ·9
·ue1[n/sJ1 trqt:$:>pAu:xf
U?ill!JU:X:bl( )flllUO mp d;)SUO)j-d;)SUO)j uerenunoq Jep:>)j;)S µcp
lfNZ>f Jep:>)(JS uep lf!q;-,1 !S! !t2eq;)S stnes !lm:J:gu:nu u�uepuec1 ·5
lfCJO){)S ue�un�U!J
mp sep:l( 'cpouad !lf!q;ipm .refepq l:Au!pe!JJl )(ruun uesenpsd ·v
le)(tue.<sew we1ep 1nqw!1 �ueA �f�l:m ueqeccucd
:irruun fSCUI.TOJll! !JCJtlJW urejep !P J!l)IC eJeJJS CA\S!S ll'Clt:q!]JJlJ)l '£
qe11::s
-eur ueqeoaurcd Wt:[Cp lll:)(Clnl:g!P :gue,( !Sl:WJOJll! lJJJOJ=>dUJJW
eun8 ept: Sue.( 1;:iqwns-1:,qwns ue)[eunfiliu::nu ueJe:f1!pqw;,d ·z
l!AuueSu
-n)(8uq !P t!pl! �ueA qereseur-qereseur !S'C'J9!JUJp!2u�w eM.S!S ·I
:e,\Ue.i
-e1ue� 'eAuueJt:fepqw;xl U1lm1rud µr-,-µp undepy -refepq uereses
re'aeq� )(!P!P eucscd uewe1e:gu.;,d euremrcr '!ll! 1-eq we1ea -etsnuem
uewl'!Jl'!'au;xi q:,1uo)( Wl'!�p !'iJ01mnp1 uep SU!CS: 3ue:iu:,1 1ef�u;iw
-refepq trerexcpucd qeppe s.LS/W.LS �q-eq ue�:il'!,(u;iw l'!! '( uop
)ttlff. uep eurucucd rpetuaur t!P:>SJX, sn.re4 rees mens
eped 'uoqucd �eq:>s !-)tp qeqrucq .srueq n;n� ue2mpmJ ·g
uense4;:i(.p)[ redeaucur )!Tillm J!lCJ:ldOO)j rpefucur !SPJdwo::;
Ul"!PI! qeqruam redcp 'au-eA uerefepqurcd tre1e�:,)j l{l!J�tre:"JU� ·L
uedap J)( Ul?Sl::A\l'A\ !)f!f!W:.W cAUSCl!Af.l'l(C mp SCF)'l{ ucnfn.r ·9
uurelepqurod urergord sossns redeouour urelep eures
-J¥} ef.JJ)jJq aedep qEPfCPUJlf JElS uep SCF))f UJUOdUJO){ enw:,s ·g
·122u!J jjuu,< sep){ snnem1
repueis U"C� U?P 1c11s� l{CPfCpUJQ s1::p1 uresap nere 'aur,i1JS 't
�q qL<p( !Pefu:iw Uc){n::,er.p m'{tM
J)jm�M !.1ep JCS)G 1e4-req undncw f1JJ':1 (l!l(-(ClJ lfCPfCPUJH ·£
llt'.:f!t:qJ� ]Wt:Jt:2U
-aur nJtpS SnJJUJW-rnJJl enccs Sl!p){ UCCJOp�uJd lfl!�pUJH ·z
)f!CqJJJ �ueA !PCfu;::,w ,imun )f'CUC dencs
m'l(::lucqmJ�UJtu xmun lIB)flf'eJC!P .11*(� uereses t{tJ)ltpUJH ·1
:c.{ueJeJUe!P 3S(I uerexcpuod llt)lJCSt:pJJq 'stJJ')j urqep
sures uerefepqurad Sel!JCIUf un'aueqw::m1 UIC(Cp ire:Juei:id m:ii!PtfrP
usatu 2m:A drsuud 11e1wn!:'IS ·(mntJflv,mJ'{ it�pnQ'J fl/101.) WLU
uerexapuod cep uaursleueur d!SU!Jd-d!SU!Jd m:,pcscpi:iq uc)(2m:q
-tu:r,r nejlaq anqsrai :{SQ mte)ldpU?d -uesdereqrp 2u�( S-Cl!J-C!Df
repceis !qnu;mi;nu scp� UCl!(Op�u:,d m:rq;,puJd mens 11l!C,( '(rw�
-V11f.P'iJ. .toj mJ1t'5 /V:1fl11Hifop,ua) 3SQ Ue�UJp mqJS!P :ifuc,\ Stp")j
uee1opiiu:>d pporu mens lll!)(JCA\WJru (5661) OJCJ.JV snsrupt 4!GJJ
anocs 'etsauopuj !P sures m.refepqrn� sep)(-sep:i, eprd se1nemp;,q
ereccs l!UCS')[CJJJ1 redep SJ.S/W.LS ueie)(JpUJd .re'.ay
-xeuu eped SlJ!f.S OC)(!P!PUJd ue2ueqmJiiu;id ureniord
urerep trq:Jucqw.;,w uep !!'C"lJ!P '�rd!P redep µ-eq-µt!tps uednprqaq
rqnre'Sucdnraru uep JlnfOJ QEJel.-CW-qt:(l!SClU rrermucp tre'.3UJQ
·1qc.n?ASew WEJep �ueqWJ)!JXl 2ud uE�un)(liU!l 1:iqmns uep
faoJOU)J?l ucp eA\5"!'S ueuerad LIP.)fl!dureu:iw JdetJl 'ue:,irefe!p 8uel efes
dasucs-dcsuox eped sereqrcr e..<uc4 W!l sures trerefepqurcd
{-C!SUJSJ
c··Jai1: J:Au&.11?lf!J:JW:>W nm: clh:fUJW OWl'::l{ \l1Dfl':Ul':tu�2l':g ·5z
(Ol! sepu;,q trefiuap renq numi: aedep 'a'rreA eda l':Acs epedas tre)p(nfun.L ·yz
(l?Atn[muJq eueurregeq trep ede �p rencqrcr Ill! 1:pu:>g ·£z
(l':qo:, nurex redep 'a'u1:A lfl?)fl!de 11:q-JeH . 'l'l
(dll!f'lf1?J:>2u;nu esN nure:ii: qqeueUJ!C2eg · IZ
(ut:)£1:UO'a°J;xl�/tre)(n�J!P redep 'a'ud U�[ 'a'm:.{ qin[epy ·oz
·' �
1"
't. " ·!
•·. -

r
'
3: ! 6-3:
"
�e- f � ffi f ii ff ff "
• ���ft : f f "'[J .
•. jl. .....

• ••
El
![ . - •
"' ¥ J.• l
� { �
g lrl
s- ,.
1li<f- .,::
� rf
g? r
f
� -!

t l !, .
'
J!J1"1 ucp {!l!,1)1 ·!
J!ll!P:Kt u�-eq�� "!
f!il:lj u�,uuC[:MU �l"P mun!n!� ·14
..W><-01\l IITI[!euJ-UXI.I llfffl'P qu..11!»t11u,.aU1UJ>g ·JI
(au""'n l{fil:, q,,u.,... u1:p lll(lW;>[ !""-'.1l 'ui•[)'[
'[•�) dnpfli tpuaq Juviu1:u,w unpp !l"lf·!l•H J
m:1:'[nq.i.11� ":>
l.n!lllll(.117)( "p
.J3'.:f ":'I
l.n!lfl'lnlWlllU� ut!nl:W� ·q
Umtp1 .. iaU!7)( -e
t uvwvtc �NVA �w,·am
' ' ' '
SNIVS JVllIS NVlldWVll::11.Il N\IIV'l!N::!d .lVWl!O:I 'n
T.A.U[clltiq:H w,p snnuxu
•nqwdlww 'I.II)� URpp �11!1111W011HH ·q
�U!e!tlllpf
u1p nttlOd •,:,qwnt n11nq µ1:p !fl:W-qU! �H.)U:>W ·t
ru"I
ir=< !1UUfS 1:ptd dffllO"IJ nm 1¥1Sdd w11d1..1,u,w J
u,w ·,
Ulll!!?,J;).IU \l¥:llnW:>U.1V,. ·p
"W�P"I
µg)U.1'1' UIIDW� uep µ!pu:io,
-·-
l.n!"!!°n9U:lld !fl!"PW un.(111:u>d s�1 mq•.M.a( f)�W ·,
llllV'! ... u,w ·q
Ul:.lfttf/ ...... qo !l"uu:u,w 111:p µ,w�u,w .,
s t UVWVIQ �NVA !>NV01'11
' ' '
SNIVS S::!SO"l!d NVlldWVll::!.13li NV!VllN::!d .lVWl!O:I ·1
IVIIN::!d
l'.OdWO'lDI
VWVN
:qqs uq,,unlr.lu•w ioo•a !ll!<l •!'n '!"UV •P"d sores d"'l!S uea s=.i.r
mr.dure.i�l� �nu�w )JlUUO �U�!a 1-edea Sm:.x. ure-J 1etwO.:{
'£ NVllldWV'l
)f!'C9: • t �UCJH)I .. Z'
,nes: :i�2ITTS = S dn')JTI:) = £ :iitrem)l tE:iilll!S - I
(reptreuaur '){TllUn f' epuer rrqeuffif) :�ntD<f tre2m:.I�1�
'110 "L l
1eJeg e.....er 1pnedW!H leJll!O uep 6ueq1n 6uep!9 e1eda)I 'n L
(D)e JaUJe.z11.11rvwJ ll!?f0¥SeJdl!u!O e,sn ueii1P1J>llild 6ueP!S JaUJ1u1Ja1sew -s
6unpueg 9lJ uew1es·ddl !14V Jl'IS ••
1eJeg eMef !P onvdl)ll run� mnw ue1e>16u1uad 411e1ad "L
!U!Q l'!snt)ll !P dnP!H ue6un'Jl6un Ul')l!P!!)Uad 6ueP191euot,eN 4!1'l'lad ·9
D!QUOPUI g1'-Wi 6U/UJDiY] 1flJM)(: ISll(: IIOS muiaJtQ ·s:
e1sauopu1 - avwSU/ 1u� Al!/OflQ/OOf/:>S: 1t0s mptaJ!O ·v
·111uo!SeUJalU! undnew �eu 'Jl?'lfOI 1epuv1s itieq •eweu1a1
uep 1n66un 4e1o)!as ede� eped 'n,nWJ.-.g 4ejO)lit$ uep U1!)1!P!Pl.l.ld uv11nsuO)I ·r
·up ·11qJauad
Je6eqJaq pep xeue ue)f!Plpvad n,inq 'UV ue1enqtllad uewop;ld 'nQVd!)U wn1JOUrJoqe,
111pue1s '1euoiseN )l.19d wnrnll!J� : wn1n,iµm1 f ue,iJ�puad 4e,iseu 101ep11eA ·z
ldO n<ro'd-�lllO>fa5i!'d wnpo1uoqe, e1eda)f "l
:e,<uemuv[p 'ue(J1?qwe1 ll[W!� uewe1e6u.Kt ue,i6uepas ·no :sv-epµo1:1 µvp (.Jwu ap1!:)
pue JatU.JJ puo,';ae) .LJ)8 6u1u!l'Jl !(e16aMJoN-e!una )!Ute) uau!/\ ua1e>1 JOJd :10lil!f!se:1
'6u1u1ea1 al\\l� 6ue1ua1 do4sl}OM f 6u1u1e.i1 :sv-)0 uo16u14SeM·reuO\Seu1cuur IH) 11ep
6u1u1ea1 1a1uaJ Pl!l.Q 6u1u111..11 !(ANO + eiie,1snv A!UO) ipaqq3 .<10{1ew ',OJd : 101e1mse:1
1h1uo6,(,\ is 1afu:!1d !JOil! rse1uawa,dw1 6u1u1e•1 :e,<ue1e1ue1.p Wno:,-JJOt/S uep ue411e1ad
1e6eq1aq 11n>n6uaw ue6u.ap ,11p ue,i6ueqwa6u.,w uel1l[m?1al11aq eJDaS r6nf ne11ae
v.<unies 4l'll?S 4e1ipll r:>eq epuv 6urpas 6uell'
n,inq uep 'IU!P epn )leue ul')!1p1puad 6uepiq ue6u� 11e)!Ja1 1u1 rees e,<usnsn4>1 ·u�!P!PUild
6uepiq Wl?fep ewe1n1a1 •e,<us1tlll !P 1.1ewad 1.1e1eiiew uesmr1 uep n)!nq ue4n1nd 's11nuaw
6uruas R6nf ne11ae -eueucpuj (aJflJ!UUI �Nt/on()fOCXPS) IIOS ue:iinsuo)l 1?61!qwa1
6unll'ed 41?1111eq !P ·up 'fS.1Me1ns •mu...1 e.v.er '4e6ua1 e11111?r 'ueiuew11e>1 '1>10 •ua1uee '11?1ee
l!Ml'f !P )f!li?q 'V.LlS e66U!4 )ll uep !l'f"IW �I •P Jl?qilSJitl 6ue,( 41!'JO)l3S-4eroiias uep
uq1p1puad runur ue1e)!6u!uad weiep mueqwaw J!VII? e6nf n�raq •uasop !1?6eqas 6u1dwes1a
·e1sauopu1
Ul!)l!P!PU.ld settSJ.tA!un !P (uasop) J!ll')lnpa e6eual !Pl'fuaw J!l.j)ll!Jal e66u14 VWS uep dWS
'OS '>I.L !P Jefro\JilW 4ewild uep '(nm6) l(!P,puad !1?6eq� 4111epe e.<u1un)fal!P 6ue.<. J[lj)ll!'Jal
ueefJO)IOd "ll'WJOJ JOI)!� e66u!4 (pa.I 'uo6uaJo6 6u"6o(»d 1po(ww 1/DUJad) ll!'WJOJU! JOl)jilS
!Jl'P 1e1nw ef.ia)laq nei1� "(kin 6Ul?.ll'Jt<IS) 6unpute dl)I[ !P l-S uep L.-S !PnJS Ul!)llnful!Jaw
neueq 106og l !lOOaN vws µep snrn1 sedaps '896t !aw trl '.106oe !P U'E'llJ!41!11P 'oyw6nN m1
sunua.. eieo 0!8

Anda mungkin juga menyukai