a I
(i)
a
I
(iii)
I
(ii)
Sebagai contoh:
1. f : I R, I = (0, 2)
f(x) =
1 x2
, x 1 f(x) = x+1, x 1 2
1 x
(1 - x2) = (1 x)(1 + x)
Perhatikan :
f(x) =
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
0,99
0,999
1,002
1,01
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
1,99
1,999
2,001
2,01
1 x2
1 x
x 1
1 x2
2
1 x
1 x
untuk x mendekati 1 adalah 2.
1 x
2
1 x 1 x
1 x2
=
= 1 + x, x 1
1 x
1 x
Jarak f(x) ke 2 dapat dibuat kurang dari 0,01 dengan syarat mengambil
x yang jaraknya ke 1 kurang 0,01, tetapi x 1.
Atau dengan lambang nilai mutlak.
0 < | x 1 | < 0,01 |f(x) 2| < 0,01.
0 < | x 1 | < 0,1 |f(x) 2| < 0,1. dst.
Contoh 2.
h(x) =
x3 1
, x 1.
x 1
0
. Tetapi bagaimana nilai h(x) bila x mendekati 1.
0
7
6
5
4
3
2
1
1
X
1,5
1,25
1,1
1,01
1,001
0,999
0,99
0,9
0,75
h(x) =
4,75
3,813
3,310
3,030
3,003
2,997
2,970
2,710
2,313
Atau :
Lim
x 1
x3 1
3
x 1
berikut :
x 1 x 2 x 1 Lim x 2 x 1 3
x3 1
Lim
Lim
x 1 x 1
x 1
x 1
x 1
Perhatikan bahwa :
Kita bisa mengambil jarak f(x) ke 3 kurang dari 0,003 dengan cara
mengambil x yang jaraknya ke 1 kurang dari 0,001.
Atau :
0 < | x 1 | < 0,001 |f(x) 3| < 0,003.
0 < | x 1 | < 0,01 |f(x) 3| < 0,03. dst.
Dua contoh di atas, adalah pemahaman konsep limit secara intuisi.
L+
L-
Mengatakan nilai f(x) dekat dengan L, atau nilai f(x) berbeda dari L lebih
a
a
x
kecil
:
0 . Sama saja dengan mengatakan
S
S
-< f(x) L < .
|f(x) L | <
0 < |x a| < S
L < f(x) < L + .
I
Ini berarti f(x) terletak dalam selang terbuka (L , L + ).
Demikian juga untuk x cukup dekat dengan a tetapi berlainan dengan a,
sama saja dengan mengatakan bahwa untuk suatu S > 0, x terletak pada
selang terbuka (a S, a + S).
Ekuivalen dengan;
0 < |x - a| < S
Perhatikan :
|x a | < S -S< x a < S.
(a S) < x < (a + S).
Sedangkan
0 < |x a| x = a dikecualikan.
DEFINISI :
Misalkan f terdefinisi pada selang buka I yang memuat a, kecuali mungkin
di titik a sendiri.
f x L .
Limit fungsi f untuk x mendekati a adalah L, ditulis Lim
x a
0, 0 0 | x a | | f x L |
Contoh 1 :
Diketahui f(x) = 2x + 4.
Buktikan bahwa Lim f x 10
x 3
Bukti :
Langkah 1 : Ambil > 0, sebarang.
Langkah 2 : Pilih S > 0, sehingga |f(x) 10| <
bila 0 < |x 3| < S
Analisis:
0 < |x 3| < S
|f(x) 10| = |2x + 4 10| = |2x 6| = 2 |x 3| < 2.S
=2.
.
2
.
2
.
2
= 0,01.
0,01
= 0,005
2
TEOREMA :
Lim f x L dan Lim f x M
x a
x a
Maka :
f x g x Lim
f x Lim g x L M
(i) Lim
x a
x a
x a
f x g x Lim
f x Lim g x L M
(ii) Lim
x a
x a
x a
(iii)
Lim f x . g x L . M
(iv)
Lim
x a
x a
Bukti :
f x
L
,M0
g x M
f x g x L M
(i) Lim
x a
Bukti :
Maka,
0,
2
S1 > 0
Lim g x M
(*)
x a
0,
2
S2 > 0
(**)
f x g x L M
Lim
x a
+
=
2
2
f x . g x L . M
(iii) Lim
x a
Bukti :
f(x) . g(x) = (f(x) L) g(x) + L (g(x) M) + L . M
x a
x a
x a
L.M
= Lim
x a
=L . M
(iv) Lim
x a
f x
L
,M0
g x M
Bukti:
Lim
x a
f x
1
Lim f x
x
a
g x
g x
1
f x . Lim
= Lim
x a
x a g x
=L.
1
M
L
M
3x 2x
1. Cari Lim
x 4
Jawab :
B.II
a
x 2 2 Lim x
= 3 Lim
x 4
x 4
9 3 Lim x
=
x 4
a
2.4
= 3 . 16 18 = 40
x2 8
2x
2. Lim
x 1
Jawab :
Lim x 2 8
x 1
7
iv
Lim 2x
Lim x 2 8
x 1
2 Lim x
x 1
Lim x 2 Lim 8
x 1
x 1
2 .1
x 1
3
1 8
=
2
2
Jawab :
f x . 3 Lim g x
= Lim
x 3
x 3
= 42 .
8 = 32
PRINSIP APIT
Misalkan f, g, dan h adalah fungsi-fungsi terdefinisi pada selang buka I
yang memuat a, kecuali mungkin di a sendiri dan memenuhi f(x) g(x)
h(x), x I.
Jika Lim f x L = Lim h x
x a
g x L
Maka Lim
x a
xa
Y
h
L
g
f
Bukti :
g x L ,
Yang harus dibuktikan Lim
x a
> 0, S > 0 0 < |x a| <
X S |g(x) L| < .
a
0
Diketahui
:
Lim f x L
x a
(*)
x a
(**)
(***)
(****)
x a
Contoh :
Jika diketahui |g(x) 2| 3(x 1)2, x.
g x
Gunakan teorema apit untuk menghitung Lim
x1
Jawab :
|g(x) 2| 3(x 1)2 -3(x 1)2 g(x) 2 3(x 1)2
-3(x 1)2 + 2 g(x) 2 + 3(x 1)2
Tulis : f(x) = 2 3(x 1)2 dan h(x) = 2 + 3(x 1)2
Lim f x = Lim (2 3(x 1)2) = 2
x 1
x1
Jawab :
-1 sin t 1, t
0 |sin
1
| 1, x 0
x
1
| |x|
x
1
Terbukti, menurut teorema apit, Lim
|x sin
|=0
x 0
x
Contoh 3 :
sin x
Buktikan Lim
=1
x 0
x
Bukti :
Karena 1 -
sin x
sin x
x2
TEOREMA :
Lim sin x = 1
x 0
Bukti :
T
Pada teorema
Y ini ukuran sudut x dalam Radian, sehingga untuk x yang
cukup kecil, sin x x.
R
x
O
Q (1, 0)
x2 + y2 = 1
.
2
sin x
<1
x
cos x <
Sin x < x
x
x
<
2
2
2
x
x
sin2
<
2
4
x
x2
2 sin2
<
2
2
x2
1 cos x <
2
x2
Cos x > 1
2
Diperoleh : sin
Jadi,
Cos x = 1 2 sin2
2 sin2
x
2
x
= 1 cos x
2
sin x
x2
< cos x <
<1.................. ......
x
2
Untuk
(*)
sin x
x2
< cos x <
< 1, untuk < x<0
x
2
2
sin x
x2
< cos x <
< 1, < x<
.
x
2
2
2
x2
Ok, Lim
1
= 1 dan Lim
1 = 1,
x 0
x 0
2
sin x
Maka, berdasarkan teorema apit, Lim
=1
x 0
x
(**)
AKIBAT :
Lim cos x = 1
x 0
Sebab : (1 -
x2
) < cos x < 1
2
sin 3x
3
3x
Lim
Lim
1. x 0
= x 0
=
.
sin 5x
5
sin 5x
5
5x
1 - cos t
2. Lim
x 0
t
2
1 - cos t 1 cos t
Lim 1 - cos t
= Lim
.
=
x 0
x 0
t 1 cos t
1 cos t
t
2
sin t
sin t
sin t
= Lim
= Lim
. Lim
=0
x 0 t (1 cos t)
x 0
x 0
1 cos t
t
1 - cos x
1 - cos x
Lim
x 0
1 - cos x
0
sin x
x
3. Lim
= Lim
=
=
=0
x 0
x 0
sin x
sinx
sin x
1
Lim
x 0
x
x
3
ada
(ii) f(a)
ada
(iii) Lim
f(x) = f(a).
x a
Jika tidak memenuhi salah satu syarat, fungsi f dikatakan Diskontinu (tak
kontinu).
Situasi suatu fungsi yang diskontinu.
Y
Lim f(x)
a
Lim f(x)
tidak ada
x
x a
x a
f(x)
OTetapi aLim
x a
Diskontinu loncat
BUKTI :
Y
T
R
x
O
x
f(a).
dihapus
x 0
ada,
, berlaku :
2
. tg x.
2
2
2
sin x
x
sin x
2
2
2 cos x
sin x
Sin x x
cos x
x
1
1
1
dikalikan
sin x
cos x
sin x
sin x
Cos x <
< 1 (i)
dibalik.
x
x
, diperoleh :
2
x
x
<
2
2
x
x2
sin2
<
2
4
x
x2
2 sin2
<
.
2
2
x2
1 cos x <
2
x2
cos x > 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ii)
2
sin
x2
< cos x <
< 1, untuk 0 < x <
. . . . . . . . . . . . . . (iii)
x
2
2
1-
sin x
x2
< cos x <
< 1,
x
2
11
sin x
x2
< cos x <
<
x
2
<x<0
2
Jadi
<x<
2
2
x2
Ok, Lim
(1
)=1
x 0
2
sin x
Maka, menurut teorema apit, Lim
= 1.
x 0
x
AKIBAT :
Lim cos x = 1
x 0
i.
ii.
Lim tan x = 1
x 0
x
cos x
Bukti :
Lim sin x
x 0
iii.
Lim
x 0
x cos x
sin x
= Lim
.
x 0
1
cos x
x
sin x Lim 1
= Lim
. x 0
=1.1=1
x 0
x
cos x
x
=1
tan x
Bukti :
x
x
x . cos x
= Lim
= Lim
x 0 sin x cos x
x 0
tan x
sin x
x
= Lim
. cos x
x 0
sin x
x
= Lim
. Lim
cos x = 1 . 1 = 1
x 0
x 0
sin x
Lim x sin 3x
x 0
2x - tan 5x
x sin 3x
sin 3x
sin 3x
1
.3
1
3x
x
x
= Lim
=
=
x 0
tan 5x
tan 5x
2x - tan 5x
2.5
25x
x
x
sin 3x
sin 3x
Lim 1
. 3
1 3 . Lim
x 0
x 0
3x
3x
=
=
tan 5x
tan 5x
2 - 5 . Lim
Lim 2 . 5
x
0
x 0
5x
5x
1 3
4
=
=
2-5
3
Lim 1 cos x
x 0
x sinx
x
x
1 1 - 2 sin 2
2 sin 2
Lim
Lim
= x 0
2 = x 0
2
x sinx
x sinx
Lim
x 0
iv.
v.
= Lim
x 0
sin
x
x
. sin
2
2
= Lim
x
x
sin
2.
2. x
x
x
sinx
.2
2
2
sin
x 0
x
sin x
2
x
x
sin
sin
1 Lim x
2
2
= Lim
. Lim
.
x 0
x
0
x
x
2 x 0 sinx
2
2
1
1
=
.1.1.1=
2
2
sin
3x
vi. Lim
x 0
sin 5x
sin 3x
.3
3x
= 3
Lim
x 0
sin
5x
5
.5
5x
1 cos t
vii. Buktikan Lim
=0
x 0
t
Bukti :
sin t
1 cos t
0
=1.0=0
2
1 cos x
viii. Lim
x 0
sin x
=1.
Jawab :
1 cos x
0
x
Lim 1 cos x = Lim
=
=0
x 0
x 0
sin x
1
sin x
x
Contoh 1 :
Misalkan fungsi f diberikan oleh f(x) = |x|. Apakah f kontinu di x = 0 ?
Jawab :
Y
o Untuk x < 0 f(x) = x
o Untuk x 0 f(x) = x
x
, untuk x 0
f(x) =
-x , untuk x < 0
Lim f(x) = Lim (-x) = 0
x 0
x 0
(1)
f(0) = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2)
oleh karena, Lim
f(x) = Lim
|x| = f(0) = 0 . . . . . . . . (3)
x 0
x 0
Jadi, f(x) = |x|, kontinu di x = 0
Contoh 2 :
x2 x 2
,
x2
untuk x -2
Misalkan g(x) =
-3,
untuk x = -2
Apakah g kontinu di x = -2 ? Bila g diskontinu di x = -2, diskontinu jenis
mana? Jelaskan.
Jawab :
(i) g(-2) = -3
(ii)
2
Lim g(x) = Lim x x 2 = Lim x - 1 x 2
x 2
x 2
x 2
x2
x2
= Lim x-1 = -3
x 2
Jadi, xLim
2 g(x) = g(-2) = -3
Jadi, g(x) =
x2 x 2
x2
kontinu di x = -2
Contoh 3 :
5
x-4
f(x) =
1
, jika x 4
, jika x = 4
Jawab :
(i) f(4) = 1
5
=-
x-4
Lim f(x) = Lim 5 = +
x 4
x 4 x - 4
(ii) Lim
f(x) = Lim
x 4
x 4
Lim
f(x) tak terdefinisi
x 4
Jadi f(x) diskontinu di x = 4 dan diskontinu esensial (sesungguhnya).
o
Contoh 4 :
h(x) =
Jawab :
x2 x 6
x3
(i) h(3) =
0
.
0
x=4
Jadi, h(-3) tak terdefinisi
2
Lim x x 6 = Lim x 3 x 2 = Lim (x 2)
(ii) Lim
h(x)
=
x 3
x 3
x 3
x 3
x3
x3
= -5
Jadi, h(x) diskontinu di x = -3.
Diskontinu yang dapat dihapus. Supaya h(x) menjadi kontinu di x = -3,
definiskan h(-3) = -5
Contoh 5:
f(x) = [x].
Jawab :
Ambil x = n,
x n
x n
x n
x n
Jadi, Lim
f(x) tak ada.
x n
Jadi f(x) = [x] diskontinu untuk setiap x bilangan bulat.
DEFINISI : (, S)
Fungsi f kontinu di a bhb
> 0, S > 0 bila |x a| < S maka |f(x) f(a)| < .
TEOREMA : (Limit Komposit)
Jika fungsi f kontinu di titik a, dan fungsi g kontinu di titik f(a) , maka fungsi
(g o f) kontinu di titik a.
Bukti
Misalkan diberikan > 0, sebarang.
Pilih S1 > 0, sehingga |g(f(x)) g(f(a))| <
. . . . . . . . . . (i)
Sebab g kontinu di f(a).
Sekarang diketahui f kontinu di a.
Maka terdapat S2 > 0
|f(x) f(a)| < S1 bila |x a| < S2 . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . (ii)
Dari (i) dan (ii) diperoleh :
|g(f(x)) f(f(a))| <
bila |x a| < S2.
> 0, S2 > 0
bila |x a| < S2 maka |g(f(x)) g(f(a))| < .
Jadi (g o f) kontinu di titik a.
TEOREMA :
Lim f(x) = b dan g kontinu di titik b.
x a
Maka Lim
(g o f)(x) = g [ Lim
f(x)]
x a
x a
Contoh :
Hitung Lim 5x 2 4
x 1
Jawab :
Tulis : f(x) = 5x2 + 4 dan g(x) = x .
Jadi, (g o f)(x) = 5x 2 4 .
Fungsi g kontinu pada [0, ] dan f kontinu pada R.
Oleh karena 1 [0, ], maka,
Lim (g o f)(x) = g ( Lim f(x))
x 1
x 1
Lim 5x 2 4 =
x 1
=3
TEOREMA :
Setiap fungsi berikut kontinu pada daerah definisinya.
i. Suku banyak Pn (x) Polinom
Pn (x) = a0 + a1x + a2x2 + . . . + anxn.
ii. Fungsi rasional, f(x) =
P x
, P & Q merupakan suku banyak.
q x
Lim f x L
x a
.
Secara grafis :
Y
L+
L
L-
Lim f x L
x a
Lim f x L
x b
> 0, S > 0
L
L-
L+
L
Lim
f xx L
x aa
a+s
Lim f x bL- s
x b
Contoh :
f(x) =
x
x
x
x
1, jika x 0
Y
1
X
-1
b. Lim
f(x), bila ada.
x 1
Jawab :
o Kasus I : x < 0
f(x) = -x +
x -1
1- x
- x 1 - x x - 1
x - 1 x 1
x 2 -1
=
=
1- x
1- x
1- x
= (x + 1)
o Kasus II : 0 x < 1
x -1
f(x) = |x| + x - 1
x 1 - x x - 1
x -1
=
1- x
1- x
2
2
- x 2x - 1
x 2x 1
=
=
1- x
x -1
x - 1 x 1
=
x -1
=x+
=x1
o Kasus III : x 1
x -1
f(x) = |x| + x - 1
x x - 1 x - 1
x -1
=
1- x
x -1
2
x -1
=
x -1
=x+
= x + 1.
-x 1 , x < 0
f(x) =
x1,0x<1
x+1,x1
a. Lim
f(x) = Lim
(-x 1) = -1
x 0
x 0
+
=
2
2
p & q konstanta
1
1
(iv) Lim
=
,a0
x a
x
(v) Lim
x = a , a0
x a
Bukti :
o Lim
(px + q) = pa + q
x a
Misalkan diberikan > 0, sebarang.
Pilih S > 0 bila 0 < |x a| < S maka |(px + q) (pa + q)| < .
Analisis : 0 < |x a| < S
Kasus I : p 0.
Pilih S() =
>0
. |p| = .
Lim
(px + q) = pa + q.
x a
Kasus II : p = 0
Ok, untuk p = 0 |(px + q) (pa + q)| = 0.
Sehingga, untuk sebarang S > 0 yang dipilih senantiasa berlaku |(px +
q) (pa + q)| < .
Jadi, Lim
(px + q) = pa + q
x a
o
Lim 1 = 1 , a 0
x a
x
1
1
| < .
x
a
Perhatikan :
|
1
1
1
1
a-x
|=|
| = a . x . |x a|.
x
a
ax
1
Misalkan |x a| < S =
Sehingga : |
a
2
, maka |x|
a
2
1
1
1
1
| = a . x . |x a|
x
a
1
2
a2
a . a .
< .
2
Bukti Formal :
Diberikan > 0, pilih S = min {
0 < |x a| < S |
o
Lim
x a
x =
a
2
a2
} > 0, maka
2
1
1
|<
x
a
, a0
Analisis pendahuluan :
Kita harus mencari S > 0 bila 0 < |x a| < S maka | x Perhatikan :
| x -
x a x a
x a
xa
|=|
| < .
x a
x a
Supaya :
| x - a | < , maka harus kita buat |x a| < a = S.
Bukti Formal :
Diberikan > 0, sebarang. Pilih S = a > 0, maka
0 < |x a| < S | x - a | < .
2.4 LIMIT TAK HINGGA DAN LIMIT DI TAK HINGGA
Pengertian Limit ;
Lim f x L > 0, S > 0
berlaku |f(x) L| < bila 0 < |x a| <
x a
S.
Y
f
L
a x
Definisi 1 :
Lim f(x) = + untuk setiap M > 0, terdapat bilangan S > 0 sehingga
x a
f(x) > M bila 0 < |x a| < S
M > 0, S > 0
berlaku f(x) > M bila 0 < |x a| < S
f(x) =
2
1
,x0
x
Contoh O1 : 1 1
o
1 2
f(x) =
,x>0
Bukti :
1. Ambil M > 0, sebarang
2. Pilih S > 0
bila 0 < |x a| < S, maka f(x) > M.
Analisis :
Kita punya 0 < |x 0| < S 0 < |x| < S.
Karena 0 < |x| < S
1
x
>
1
, maka :
S
1
1
1
= x >
x
S
1
1
Jadi pilih M =
S=
S
M
f(x) =
Bukti Formal.
Ambil M > 0, sebarang
Pilih S =
1
> 0.
M
f(x) =
Contoh 2 :
1
f(x) = 2 , x 0.
x
Tunjukkan : Lim
f(x) = +
x 0
Bukti :
1. Ambil M > 0, sebarang
2. Pilih S > 0 f(x) > M bila 0 < |x 0| < S.
Analisis :
Kita punya 0 < |x| < S.
1
1
1
1
2
> 2 .
2 = x
x
S
1
1
Pilih M = 2 S =
.
M
S
Bukti formal :
Ambil M > 0, sebarang
f(x) =
Pilih S =
1
.
M
1
1
1
f(x) = 2 = x 2 > 2 =
x
S
1
M
1
Jadi, Lim
f(x) = Lim
= .
x 0
x 0
x2
= M.
Definisi 2 :
Lim f(x) = - untuk setiap N < 0, terdapat S > 0 sehingga f(x) < N bila
x a
0 < |x a| < S.
Contoh 1 :
f(x) =
1
, x < 0, hitung Lim
f(x)
x 0
x
Jawab :
Lim f(x) = Lim 1 = - .
x 0
x 0
x
(x < 0)
Bukti :
1. Ambil N < 0, sebarang
2. Pilih S > 0 sehingga f(x) < N bila 0 < |x| < S.
Analisis :
Kita punya 0 < |x| < S.
Karena 0 < |x| < S maka 0 < -x < S -S < x < 0.
1
1
<x
S
1
1
Jadi f(x) =
<x
S
1
1
Pilih N = S=.
S
N
Jadi
Bukti formal :
Ambil N < 0, sebarang
Pilih S = -
1
.
N
1
< N bila 0 < |x| < S.
x
Bukti :
Dipunyai 0 < |x| < S.
Jadi f(x) =
1
1
<= N.
x
S
Lim
f(x) = - .
x 0
Contoh 2 :
2
4x 2
Lim 4x
Hitung Lim
dan
x 3
x 3
9 - x2
9 - x2
Contoh 3 :
t2
Lim t2 2
Hitung Lim
dan
2
t 2
t 2
t 4
t 4
Jawab :
Lim 4x 2
4. 3
36
4x 2
x 3
2. Lim
=
= - =-
2 =
2
2
x 3
0
9 - 3
9-x
Lim 9 - x
x 3
2
Lim 4x =
x 3
9 - x2
Lim 4x 2
x 3
Lim 9 - x
x 3
4. 3
9- 3
36
=+
0
t2
t2
Lim
Lim 1 = +
3. Lim
=
=
2
t 2
t 2 t 2 t - 2
t 2 t - 2
t 4
Lim t2 2 = Lim 1 = -
t 2
t 2 t - 2
t 4
4. Lim
t 2
t2
t 2 2
Jawab :
Lim t 2 2 = 4 = + .
t 2
t 2
Lim t 2 2 = + .
t 2 t 2
t2
Jadi, Lim
=+
t 2 t 2 2
LIMIT SEPIHAK UNTUK LIMIT TAK HINGGA
(i) Lim
f(x) = + M > 0 S > 0 0 < x a < S f(x) > M
x a
(ii) Lim
f(x) = N < 0 S > 0 0 < x a < S f(x) < N
x a
Contoh :
t2
1. Lim
=+
2
t 2
t 4
4x 2
2. Lim
= .
x 3
9 - x2
(i) Lim
f(x) = + M > 0 S > 0 f(x) > M bila 0 < a x < S
x a
(ii) Lim
f(x) = N < 0 S > 0 f(x) < N bila 0 < a x < S
x a
Buktikan!
1.
lim (5x 2) 8
x 2
2.
lim x
3.
lim
4.
x2 4
4
lim
x 2 x 2
x 3
x 2
x4
5.
lim 9 x
x 1 / 3
3x 1
2,