KEAGAMAAN

Istilah candi yang terdapat di Lembah Bujang merujuk kuil Hindu-Buddha yang
pernah diguanakan oleh masyarakat Kedah Tua.1 Candi-candi yang terdapat di Lembah
Bujang kebanyakan berunsurkan keagamaan yang dipengaruhi oleh unsur Hindu-Buddha.
Perkataan candi berasal daripada perkataan Candika iaitu salah satu daripada nama isteri
Dewa Maut. Selain itu, candi merupakan kependekan daripada Candika-graha atau rumah
(kuil) untuk Dewi Candika. 2
Di sini kita dapat melihat bahawa candi merupakan salah satu lambang atau arca
yang penting dalam upacara keagamaan. Pengertian candi di bawah jelas menunjukkan
bahawa candi sememangnya penting untuk tujuan keagamaan bagi masyarakat Hindu di
Lembah Bujang ketika itu.

Bangunan purba yang dibuat daripada batu ( tempat orang Hindu atau Buddha
menyembah berhala, menyimpan abu mayat dan lain-lain

Cinandi bererti dimakamkan padahal arti harafiahnya adalah dicandikan.

PERANAN CANDI
Menurut para sarjana, candi boleh dibahagikan kepada dua peranan utama iaitu candi
berperanan sebagai tempat untuk memuliakan orang yang telah mati terutamanya raja, para
pembesar ataupun golongan Brahmin. Oleh itu. Abu mayat akan ditempatkan di tengah-

. Mohd Supian Sabtu ( 2002 ), Tamadun Awal Lembah Bujang, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
hal. 32
2
.Ibid, hal. 32

tengah bangunan candi sebagai penghormatan. Biasanya, abu mayat diletakkan dalam cepu
batu ataupun relikuari dan ditempatkan di bahagian vimana sesebuah candi.3
Selain itu, candi juga berperanan sebagai tempat untuk melakukan kegiatan atau
upacara yang mempunyai kaitan dengan unsur keagamaan sama ada untuk tujuan harian
mahupun upacara keagamaan yang disambut secara tahunan.4
Di samping itu, para sarjana juga berpendapat bahawa candi merupakan tempat
untuk melakukan kegiatan keagamaan dan bukannya sebagai pemakanan juga berlandaskan
hasil artifak yang dijumpai dalam cepu batu ataupun relikuari tidak kesemuanya terdapat
abu mayat tetapi lebih kerap dijumpai ialah barangan berharga seperti patung yang
diperbuat daripada logam, emas, batu permata dan disertai dengan saji-sajian. Peninggalan
tersebut juga dikenali sebagai peripih. Bahan berharga tersebut sering dihubung kait dengan
pergabungan antara roh para pembesar dengan dewa yang menjadi anutan semasa
hayatnya.5 Berdasarkan kajian yang dibuat oleh para sarjana telah membuktikan bahawa
candi amat penting untuk tujuan upacara ritual dalam agama masyarakat Hindu dan
Buddha ketika itu.

CANDI UTAMA LEMBAH BUJANG

Terdapat beberapa candi utama yang terdapat di Lembah Bujang dan kesemua candi-candi
tersebut mempunyai keunikan yang tersendiri terutamanya dari segi keagamaan dan setiap
satunya kuat dipengaruhi oleh unsur agama Hindu-Buddha. Candi-candi tersebut adalah
Candi Tapak 21 dan Tapak 22 ( Kampung Pengkalan Bujang), Candi Tapak 16 ( Kampung

. Mohd Supian Sabtu ( 2002 ), Tamadun Awal Lembah Bujang, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
hal. 32&33
4
.Ibid, hal.33
5
. Ibid, hal. 33 & 34

Pendiat), Candi Tapak 50 ( Kampung Bendang Dalam ), dan Candi Tapak 8 ( Bukit Batu
Pahat ).
CANDI PANGKALAN BUJANG

Rajah 1: Candi Tapak 21 ( Kampung Pangkalan Bujang )

Rajah 2 : Candi Tapak 22 ( Kampung Pangkalan Bujang )

Tapak candi 21 dan Tapak 22 ( Kampung Pangkalan Bujang ) telah digalicari secara
serentak oleh Jabatan Muzium dan Antikuiti pada tahun 1974. struktur candi tersebut secara
keseluruhannya terdiri daripada batu bata termasuk pada binaan asas bangunan. Candi ini
mempunyai lubang di bahagian tengah. Candi ini dipercayai dibina pada sekitar abad ke-9
sehingga abad ke-10. Candi ini dipercayai mewakili ajaran Buddha.6

Rajah 3 : Relikuari Tapak 19 ( Kampung Pangkalan Bujang )

Relikuari Tapak 19 mempunyai artifak yang berkaitan dengan unsur keagamaan. Salah satu
ialah Lingga. Lingga merupakan salah satu objek pemaju yang dilakukan oleh penganut
aliran Siwa.7 Lingga yang ditemui di Tapak 19 mempunyai ciri gabungan dewa Trimurthi.
Lingga ini di bahagian dasarnya berbentuk segi empat ( Brahma-bhaga ), bahagian
tengahnya berbentuk segi lapan ( Visnu-bhaga ), sementara di bahagian atas tidak kelihatan
kerana terdapat kesan pahatan. Secara tidak langsung keadaan ini telah mewujudkan
6

. Mohd Supian Sabtu ( 2002 ), Tamadun Awal Lembah Bujang, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
hal. 38 & 39
7
. Ibid, hal. 60

perlambangan unsur waktu yang dimiliki oleh kedua-dua dewa Trimurthi ( dewa Brahma
sebagai dewa pencipta diletakkan di bahagian dasar, dewa Wisnu sebagai dewa pemelihara.
8

Hal ini jelas menunjukkan wujudnya ritual keagamaan di Lembah Bujang ketika itu.

Buktinya, penemuan arca Ganesha di sekitar tapak berkenaan. Berdasarkan arca yang telah
ditemui jelas menunjukkan arca-arca tersebut digunakan oleh penganut yang mengamalkan
Sivaisme. Candi ini juga digunakan oleh penganut Buddha berdasarkan jumpaan arca
Buddha yang diperbuat daripada terracotta.9

CANDI PENDIAT 16 ( KAMPUNG PENDIAT)

Rajah 4: Candi Tapak 16 ( Kg. Pendiat)

. Mohd Supian Sabtu ( 2002 ), Tamadun Awal Lembah Bujang, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
hal. 65 & 66
9
. Ibid, hal. 146

Menurut Quaritch Wales, pada asalnya tapak ini berada di sebelah kanan sungai Bujang dan
sekitar 25 ela dari kawasan sawah padi. Tinggalan struktur candi tersebut telah di carigali
dan kemudiannya dipindahkan dan dibina semula di kawasan Muzium Arkeologi Lembah
Bujang. Candi Tapak 16 atau dikenali sebagai Kampung Pendiat secara keseluruhannya
dibina daripada batu lada atau batu laterit. Seperti struktur yang terdapat di Lembah Bujang
yang lainnya, dipercayai di bahagian atas lapisan batu lada atau batuan laterit terutamanya
di bahagian badan dan atap candi, kayu dan genting masih digunakan. 10
Oleh itu, strukutr candi Tapak 16 telah rosak, Quaritch Wales hanya membuat
perbandingan secara umum dengan Tapak 15. Penyelidikan arkeologi yang dijalankan pada
awal tahun 1970-an telah menunjukkan bahawa perlu dilakukan galicari yang berterusan.
Hasilnya pada tahun 1974, tapak ini telah digalicari dan dibina semula. Hasil daripada
galicari itu telah menemui suatu struktur yang berbeza dengan struktur candi di Tapak 15
kerana di Tapak 16 iaitu di kampung Pendiat terdapat bahagian vimana-mandapa. Semasa
galicari

dilakukan

telah

menemui

peripih

bersama-sama

dengan

relikuari.

Walaubagaimanapun, bahagian vimana-mandapa candi Tapak 16 terpisah antara satu sama

lain.11Candi Tapak 16 ( Kampung Pendiat) merujuk kepada unsur keagamaan Hindu.

10

. Mohd Supian Sabtu ( 2002 ), Tamadun Awal Lembah Bujang, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
hal. 39
11
. Ibid, hal. 40

Rajah : 5 : Peripih dalam relikuari tembaga yang ditemui dari Candi Pendiat (Tapak 16)

Rajah 6:Relikuari yang ditemui dari Candi Pendiat (Tapak 16)

Merujuk kepada rajah 5 dan 6 di atas, menunjukkan penggunaan relikuari dalam upacara
keagamaan bagi penganut Hindu di Lembah Bujang. Relikuari merupakan sejenis bekas
atau wadah yang digunakan untuk meletakkan barang-barang peninggalan orang alim
( Joyce M.Hawkins, 1981:290).

12

Wadah yang diperbuat daripada tanah liat ini mungkin

dijadikan perlambangan untuk kedudukan dewa yang menjaga kelapan-lapan arah mata
angin ( Dikpalaka ). Perkembangan ini dapat dilihat berdasarkan kegiatan agama Hindu
masa kini yang pada saat akhir untuk upacara keagamaan dipecahkan kelapa dan
kemungkinan pada masa dahulu di Lembah Bujang, kelapa tidak digunakan tetapi diganti
dengan wadah tanah liat yang diisi dengan air lalu dipecahkan. 13 Hal ini menunjukkan
terdapatnya unsur agama Hindu dalam setiap upacara yang dijalankan.

CONTOH CANDI LAIN

CANDI TAPAK 50 ( KAMPUNG BENDANG DALAM )

Rajah 7: Candi Tapak 50 ( Kampung Bendang Dalam )

CANDI TAPAK 8 ( BUKIT BATU PAHAT )
12

. Mohd Supian Sabtu ( 2002 ), Tamadun Awal Lembah Bujang, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
hal. 111
13
. Ibid, hal. 113

Rajah 8 : Candi Tapak 8 ( Bukit Batu Pahat )

Berdasarkan tinjauan keseluruhan candi yang terdapat di Lembah Bujang, candi ini
dibahagikan dua kepada iaitu candi yang mengamalkan ajaran Hindu dan candi yang
mengamalkan ajaran Buddha. Hal ini jelas membuktikan bahawa candi-candi yang dibina
adalah untuk tujuan keagamaan bagi penganut Hindu-Buddha di Lembah Bujang.