Tulang manusia
( Sceleton humanum )
Dibagi dalam : A. sceleton trunci
B. cingulum superius ( cingulum membri superioris )
C.
sceleton
extremitatis
superioris
sceleton
membri
superioris liberi )
D. cingulum inferioris ( cingulum membri inferioris )
E. sceleton extremitatis inferioris ( sceleton membri inferioris
liberi )
F. cranium
A. Sceleton trunci
Dibagi atas : - collumna vertebralis
- costae
- sternum
1 Collumna vertebralis, dibagi dalam
1.
.
se rvika l
ada
7 buah vertebra
torakal
koksigeal
ada
3 4 buah vertebra
terjadi
lengkungan.
Lengkung
ke
ventral
disebut
lordosis
4
( servikal dan lumbal ) lengkung ke dorsal disebut kifosis ( torakal
dan sakral )
kadang kadang terjadi lengkungan ke lateral disebut skoliosis
A. Vertebra
Terdiri dari : korpus, arkus dan prosesus ( 7 buah, berpangkal
pada arkus )
korpus dan arkus membatasi foramen vertebrale ( lubang )
foramen dari atas ke bawah membentuk saluran canalis
vertebralis
tiap korpus mempunyai incisura vertebralis superior dan
inferior terbentuk foramina intervertebralia
processus dibagi dalam :
3 buah untuk tempat perlekatan otot
2 buah processus transversus
1 buah processus spinosus
4 buah processus articularis
1) Vertebra thoracalis
di
corpus
vertebrae
dan
2) Vertebra cervicalis
processus transverses berpangkal di arkus dan korpus
terjadi lubang disebut foramen transversarium
ujung processus transversus terbagi dua tuberculum
anterius dan posterius
diantara 2 tuberculum terdapat sulcus n. spinalis
ujung processus spinosus terbagi dua
a. Atlas
tidak punya korpus diganti arkus, 2 arkus : arcus
anterior dan arcus posterior
didataran dalam arcus anterior terdapat fovea dentis
di dataran ventral arcus anterior terdapat tuberculum
anterius sedang processus spinosus mengecil menjadi
tuberculum posterius
processus
articularis
melebar
dan
memendek,
facies articularis
processus transversus
corpus
proc. articularis
proc. articularis inferior
proc. spinosus
capsula articularis
lig. transversus
10
pada
pangkal
arcus
posterior
dorsal
processus
11
12
b. Epistropheus
13
tonjolan ke kranial disebut dens epistropheus
14
di dataran ventral dan dorsal terdapat facies articularis
anterior dan facies articularis posterior
15
16
c. Vertebra prominens ( VC.7 )
17
processus spin iosis panjang, ujung membulat
18
pada orang hidup menonjol
19
20
d. Vertebra cervicalis VI
21
tuberculum anterius besar dipakai
menekan
sebagai dasar
22
disebut juga tuberculum caroticum
23
24
3) Vertebra lumbalis
25
tepi kranial processus artic superior terdapat processus
mamillaris
26
di pangkal processus transversus terdapat processus
accessorius
27
28
29
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
p
r
o
c
e
s
s
u
30
s tranversus yang melekat bagian lateral dimedial
terdapat lubang- lubang
o foramina sacralia posteriora
o foramina sacralia anteriora pada facies pelvina
antara foramen sacralia anteriora kanan kiri terdapat linea
transversa bekas melekatnya corpus vertebrae
processus articularis inferior VS V menjadi cornu sacrale
tempat
bersendi
dengan
os
coxae
disebut
facies
lebih
panjang,
sempit
dan
melengkung
wanita
pendek,
lebih
lebar
dan
kurang
melengkung
5) Vertebra coccygealis ( 3 4 buah )
tumbuh melekat satu dengan yang lain os coccygeus
sisa processus transversus dan processus artic superior
vertebra I menjadi cornu coccygeum
2 Costae
2.
.
bentuk seperti kait tipis
terdiri dari tulang dan tulang rawan ( kartilago )
terdapat 12 ps costa dibagi :
costa vera 7 pasang ( pada sternum )
costa spuria 5 pasang, 2 ps disebut costa
fluctuantes
tiap costa terdiri dari : korpus, kolum dan kaput
corpus costae, melengkung membentuk angulus costae kecuali
costa I, II, XI dan XII
costa I : corpus
mempunyai
dataran
kraniolateral
dan
kaudomedial
mempunyai tuberculum m.scaleni anterioris dengan
sulcus v. subclaviae dan sulcus a. subclaviae
costa II : - corpus costae mempunyai tuberositas m. serrati
anterioris
corpus
capitulum costae
capitulum costae II X mempunyai crista capituli ( melintang )
capitulum bersendi dengan corpus vertebra di fovea costalis
antara collum dan corpus terdapat tuberculum costae yang
bersendi dengan processus transversus
31
dataran dalam corpus costae terdapat sulcus costae yang
dimulai dari tuberculum costae
sulcus costae tidak ada pada costa I dan VII
cartilago costalis ujung dorsal berhubungan dengan os costale,
ujung ventral dengan sternum ( costa I dan VII ), cartilago
costalis di kranialnya ( costa VIII X ), bebas ( costa XI XII )
3.
3 Sternum
.
tulang pipih
dibagi : manubrium sterni, corpus sterni, dan processus
xiphoideus
Mambrium sterni
terdapat incissura jugularis di kranial
pada tepi lateral terdapat
incissura clavicularis tempat bersendi clavicula
incissura costalis melekat cartilago costalis I
Corpus sterni
incissura costalis untuk cartilago costalis III VII
Proccessus xiphoideus
tulang rawan, bentuk tidak tetap
Manubrium sterni dan corpus sterni membentuk sudut angulus
sterni terbuka ke dorsal, hubungannya synchondrosis sternalis.
B Cingulum superius
B.
.
terdiri dari clavicula dan scapula
berhubungan dengan truncus pada sternum
1) Clavicula
tulang panjang, terletak transversal
dibedakan :
corpus
extremitas sternalis
extremitas acromialis
corpus berbentuk huruf S, bagian medial melengkung ke ventral
bagian lateral ke dorsal
extremitas sternalis bersendi dengan sternum facies articularis
sternalis pada incissura clavicularis
disebelah lateral terdapat tuberositas costae
extremitas acromialis, pipih kraniokaudal
mempunyai facies articularis acromialis bersendi dengan scapula
pada acromion
terdapat tuberositas coracoidea
32
2) Scapula
berbentuk segitiga dikenal 3 sisi margo superior, margo vertebralis
dan margo axillaris ( lateralis )
mempunyai 3 sudut (angulus)
angulus medialis (superior)
angulus inferior
angulus lateralis
angulus lateralis melebar, terdapat cekungan = cavitas glenoidalis
(sebagai persendian)
terdapat collum scapulae
mempunyai 2 permukaan : facies dorsalis dan ventralis
pada facies dorsalis terdapat spina scapulae ujungnya sebagai
acromion
oleh
spina
scapulae
facies
dorsalis
dibagi
menjadi
fossa
33
Gb. 76
1. pars sternalis claviculae
21. epicondylus laterlis humeri
2. lig. sternoclaviculae anterior
22. margo lateralis humeri
3. lig. interclaviculare
23. facies ventrolateris
4. discus articularis
24. tuberositas deltoidea
5. lig. costoclaviculare
25. crista tuberculi major
6. margo medialis scapulae
26. crista tuberculi minor
7. angulus inferior scapulae
27. collum chirurgicum
8. margo lateralis scapulae
28. caput longum m. bicipitis
9. fossa subscapularis
29. tuberculum major humeri
10.
caput humeri
30. collum anatomicum
11.
margo lateralis scapulae 31. lig. coracoacromiale
12.
capsula articularis 32. acromion
13.
tuberculum minus 33. discus articularis
14.
facies ventromedial humeri
34. lig.
acromioclaviculare
15.
margo medialis humeri
35. pars acromialis
claviculare
16.
epicondylus medialis humeri
36.
processus coracoideus
34
lig. coracoclaviculare
humerus
radius
ulna
ossa carpalia (ossa carpi)
ossa metacarpalia
phalanges
sebagian besar merupakan tulang panjang, dapat dibedakan :
corpus
ujung proksimal
ujung distal
1) Humerus
ujung proksimal terdapat caput humeri ( bulat )
dihubungkan dengan corpus oleh collum anatomicum
dorsal
collum
anatomicum
terdapat
tuberculum
majus
dan
tuberculum minus
di antara tubercula terdapat sulcus intertubercularis
tubercula kedistal sebagai crista tuberculi majoris dan minoris
di dataran lateral terdapat tuberositas deltoidea
di dataran dorsal terdapat sulcus spiralis ( sulcus n. radialis ) yang
arahnya dari kraniomedial ke distolateral
distal tubercula terdapat collum chirurgicum ( mudah patah )
ujung distal melebar tonjolan medial = trochlea humeri, sebagai
roda kerekan, dan tonjolan lateral = capitulum humeri
pada tepi medial terdapat epicondylus medialis, sedang di lateral
epicondylus laterlis
di dataran ventral terdapat fossa coronoidea sedang di dorsal
terdapat fossa olecrani
35
di dataran ventral terdapat fossa radialis ( proksimal capitulum
humeri )
2) Radius
ujung proksimal berbentuk silinder permukaan cekung disebut
fovea capituli radii
disebut capitulum radii dengan circumferentia articularis capituli
radii
di dataran volar corpus radii terdapat tuberositas radii
berhadapan dengan ulna
interossea )
36
Gb. 89
37
ujung distal melebar dengan facies articularis distalis = facies
articularis carpea
di sebelah lateral teradapat processus styloideus radii
di sebelah ulnar ada cekungan disebut incissura ulnaris, bersendi
dengan ulna
di dataran dorsal ada sulci ( alur ) tempat tendines otot-otot lengan
bawah
3) Ulna
ujung proksimal berbentuk kait, ujung dorsal lebih panjang dan
melengkung
coronoideus )
antara kedua bangunan terdapat cekungan = incissura radialis
bersendi dengan circumferentia articularis capituli radii
di distal prcessus coronoideus terdapat tuberositas ulnae
terdapat crista interossea
lanjutan olecranon ke distal disebut margo dorsalis
ujung distal disebut capitulum ulnae berbentuk silinder dengan
dataran disebut circumferentia articularis capitulae ulnae bersendi
dengan incissura ulnaris radii
dijumpai processus styloideus ulnae
4) Ossa carpalia
terdapat tulang-tulang pendek
dibagi dalam 2 baris : proksimal dan distal
baris proksimal : os naviculare
os lunatum
os triquetrum
os pisiforme
os naviculare, os lunatum dan os triquetrum membentuk dataran
sendi berbentuk elips
os
naviculare
seperti
perahu,
mempunyai
tonjolan
os multangulum majus
os multangulum minus
os capitatum
os hamatum
disebut
38
Gb. 98
1. phalanges
2. os metacarpalia
3. os carpalia
4. ulna
5. processus styloideus ulnae
6. radius
7. processus styloideus radii
8. scaphoidea
9. lunatum
10.
distalis
11.
ossis trapezium
12.
scaphoideum
13.
hamati
14.
28. tuberculum
39
eminentia radialis, ossa carpalia dan eminentia ulnaris membentuk
sulcus carpi
5) Os metacarpalia
banyaknya 5 buah
ujung proksimal melebar basis
dataran sendi os metacarpalia I pelana
os metacarpalia I bersendi dengan os multangulum majus
os matacarpalia II V bersendi dengan os multangulum minus, os
capitatum dan os hamatum
ujung distal os metacarpalia disebut capitulum, bulat
os metacarpalia I terpisah dari yang kedua
ossa metacarpalia terletak pada bidang yang melengkung ke dorsal
40
Gb. 99
1. phalanx distalis
2. phalanx medialis
3. phalanx proximalis
4. os metacarpal III
5. sendi interphalangeal
6. sendi metacarpophalangeal
7. lig. collaterale
8. lig. collaterale
9. capsula articularis
10.
articularis
11.
12.
metacarpale
13.
metacarpophalangealis
14.
15.
18. radius
19. ulna
20. artic. intermetacarpale
21. artic. carpometacarpale
22. artic. carpometacarpale
23. artic. intercarpale
24. artic. intracarpalia
25. artic. radiocarpalia
26. artic. radio ulnaris distalis
capsula articularis
27. discus
trapezium 28. os sesamoidea
trapezoideum
29. lig. interosseum
capitatum 30. lig. interosseum
hamatum 31. lig. interosseum intercarpale
scaphoideum
32. lig.collaterale ulnare
41
42
linea
intermedia
labium
internum
crista iliaca ke ventral sebagai spina iliaca anterior superior dan ke
dorsal sebagai spina iliaca anterior inferior dan spina iliaca posterior
inferior
terdapat facies auricularis ossis ilii yang bersendi dengan facies
auricularis ossis sacri
pada dataran luar ala ossis ilii
linea glutea inferior dari spina iliaca anterior superior ke
kana dorsal sampai acetabulum
l. glutea anterior, dari pertengahan crista iliaca melengkung
ke dorsal
l. glutea posterior, dari bagian dorsal crista iliaca ke kaudal
os pubis dibedakan corpus ( membentuk acetabulum ), r superior
dan inferior
di tempat perlekatan dengan os ilii terdapat eminentia iliopectinea
r. superior dan r. inferior kanan kiri bertemu disebut facies
symphyseos
di lateralnya terdapat tuberculum pubicum
43
Gb. 115 Os Coxae
1. ilium
antara
2. pubis
3. ischium
4. acetabulum
5. ala ossis ilii
6. fossa iliaca
7. linea acuata
8. corpus ilii
9. facies sacropelvina
10.
facies auricularis
11.
tuberositas iliaca
12.
crista iliaca
13.
labium externum
crista iliaca
14.
linea intermedialis
15.
labium internum crista
iliaca
16.
spina iliaca anterior
superior
17.
spina iliaca anterior
inferior
18.
spina iliaca posterior
superior
19.
spina iliaca posterior
inferior
20.
incissura ischiadica
major
21.
facies glutealis
22.
linea glutealis anterior
23.
linea glutealis
posterior
24.
linea glutealis inferior
25.
corpus pubis
26.
eminentia iliopubica
27.
r. superior ossis pubis
28.
r. inferior ossis pubis
29.
pecten ossis pubis
30.
tuberc. pubicum +
crista pubica
31.
crista obturatoria
32.
sulcus obturatoria
33.
tuberc. obturatorium
anterior
34.
tuberc. obturatorium
posterior
35.
foramen obturatorium
36.
facies symphysialis
r.
superior
dan
inferior
membesar
disebut
tuber
44
dijumpai spina ischiadica memisah incissura ischiadica major
dengan minor
corpus ossis ischii, r. superior dan inferior ossis ischii, serta r.
inferior dan superior ossis pubis membatasi foramen obturatum
terdapat sulcus dari kaudal linea arcuata ke for obturatum = sulcus
obturatorius
di tepi acetabulum terdapat limbus acetabuli
di sebelah kaudal ventral tidak ada tepi, terjadi incisura acetabuli
acetabulum mempunyai dasar yang dibagi dalam facies lunata dan
fossa acetabuli
facies lunata, dataran mengikuti limbus
facies lunata mengelilingi fossa acetabuli
saat berdiri, adanya kyphosis sacralis, basis ossis sacri lebih ke
ventral dibanding apex ossis sacri
linea arcuata kanan kiri bersama basis ossis sacri membentuk linea
terminalis
rongga yang dibatasi os coxae kanan kiri, os sacrum dan os
coccygis disebut cavum pelvis
oleh l. terminalis rongga ini dibagi jadi pelvis major dan minor
masuk ke pelvis minor melalui lubang disebut aditus pelvis ( =
apertura pelvis superior ) dibatasi l. terminalis kanan kiri
pintu keluar di sebut exitus pelvis dibatasi r. inferior ossis pubis ka ki,
r. inferior ossis ischii ka- ki, tuber ischiadicum ka- ki, ujung
kaudal os coccygeus
r. inferior ossis pubis ka - ki membentuk sudut = angulus pubis
( arcus pubis )
Beda pelvis laki laki dan perempuan
inklinasi pelvis
SIAS dibanding tuberc.
pubicum
arcus pubis
aditus pelvis
ala ossis ilii
Perempuan
700 - 750
Laki laki
600
lebih ke ventral
lebih ke kaudal
> 900
hampir bulat
> mendatar
< 900
bentuk jantung
kurang mendatar
45
dinding
dorsal
symphysis
terletak
dekat
tepi
kranial
symphysis )
diameter transversa, jarak terbesar antara linea arcuata ka - ki
diameter obliqua I, jarak antara artic. sacroilioca kanan dan
eminentia iliopectinea kiri
diameter obliqua II, jarak antara artic sacroiliaca kiri dan eminentia
iliopec tinea ka
conjugata diagonalis, jarak antara promontorium dan tepi kaudal
symphysis
2.
2 Exitus pelvis, dikenal
.
diameter recta, jarak antara tepi kaudal symphysis dan ujung kaudal
1
os coccygeus
.
diameter transversa, jarak antara kedua tuber ischiadicum
3 Pelvis minor, dikenal
3.
.
diameter recta terlebar, jarak pertengahan dinding dorsal symphysis
dan pertengahan facies pelvina ossis sacri ( pd l.mediana)
diameter recta tersempit, jarak antara tepi kaudal
symphysis dan
Femur
tulang terpanjang terdiri dari caput (kepala), collum (leher) dan corpus
(batang) dengan condylus medialis dan lateralis
caput bersendi dengan acetabulum
di kaput terdapat fovea tempat melekatnya ligamentum teres femoris
kollum dan korpus membentuk sudut inklinasi
pada bayi (baru lahir) sudut inklinasi 150 0, pada bayi 1400 dan umur 3
tahun 1250
pada dewasa jika sudut inklinasi melebihi normal ( >138 0 ) dikenal
sebagai coxa valga, jika kurang dari 1200 disebut coxa vara
46
47
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
48
dibentuk
oleh
acetubulum
dan
lig.
transversum
acetabuli
49
vasa darah :
a. circumflexa femoris lateralis dan medialis
a. obturatoria
inervasi :
n. femoralis
n. obturatorius
n. ischiadicus
endorotasi ( 350 )
eksorotasi ( 150 )
Tibia
terdiri dari :
margo anterior
margo interosseus
margo medialis
50
Gb. 134
Tungkai bawah
1. condylus lateralis tibiae
2. condylus medialis tibiae
3. facies articularis superior tibiae
4. eminentia inter condyloidea
5. tuberc. intercondyloideum laterale
6. tuberc. intercondyloideum mediale
7. corpus tibiae
8. tuberositas tibiae
9. facies medialis tibiae
10.
argo anterior tibiae
11.
cies lateralis tibiae
12.
argo interossia tibiae
13.
alleolus medialis
14.
cies articularis malleolus medialis
15.
cies articularis inferior
16.
aput fibulae
17.
pex caput fibulae
18.
orpus fibulae
fa
fa
fa
c
a
c
51
margo anterior di proksimal berakhir sebagai tuberositos
tibiae tempat melekat lig. patellae
mempunyai : facies lateralis
facies medialis, dan
facies posterior
di facies posterior bagian proksimal terdapat linea solealis
sebagai tempat melekatnya m soleus
Gb. 135 Tibia proksimal
1. facies articularis superior
2. condylus medialis
3. condylus lateralis
4. eminentia intercondyloidea
5. tuberc. intercondyloideum mediale
6. tuberc. intercondyloideum laterale
7. area intercondyloidea anterior
8. area intercondyloidea posterior
9. facies articularis fibulae
10. linea poplitea
11. foramen nutricia
52
daerah
tengah
tanpa
kartilago,
dibagi
oleh
eminentia
intercondyloidea
berakhir
sebagai
tuberculum
keluar
membentuk
sudut
45 0
ka-ki
53
pada penampang melintang batang fibula quadrangular
margo interossa tempat melekat membrana interossa
caput fibula bersendi di facies articularis condylus lateralis tibiae
akhir distal fibula membentuk malleolus lateralis
permukaan
medial
malleolus
lateralis
terdapat
facies
articularis
talus
calcaneus
os naviculare
os cuboideum
3 ossa cuneiformia
1). Talus
dibedakan corpus tali, caput tali dan collum tali
dataran atas corpus tali terdapat trochlea tali dengan facies superior
trochlea tali
dataran lateral dan medial terdapat facies malleolaris lateralis dan
medialis
bersendi dengan tibia dan fibula
sebelah lateral terdapat processus lateralis tali
terdapat processus posterior tali pada ujung dorsal corpus tali
di dataran plantar terdapat :
facies artic. calcanea posterior
facies artic. calcanea medialis
facies artic. calcanea anterior
terdapat sulcus tali di antara facies artic calcanei media dan lateralis
caput ujung distal membulat dihubungkan dengan corpus oleh
collum
54
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
tuberositas calcaneus
processus medialis tuber calcanei
processus laterlis tuber calcanei
sustentaculum tali
sulcus m. flexor hallucis longus
caput tali
collum tali
trochlea tali
facies superior tali
facies articularis malleolus medialis
facies articularis malleolus latelaris
processus posterior tali
processus lateralis tali
tuberositas navicularis
tuberositas cuboidea
sulcus m. peroneus longus
tuberositas metatarsal I
tuberositas metatarsal V
os sesamoidea
lipatan kulit
55
2). Calcaneus
terdapat tuber calcanei di ujung dorsoplantar
dibagian plantar terdapat processus lateralis dan medialis
di medial terdapat tonjolan disebut sustentaculum tali
di ujung distal terdapat facies artic cuboidea menyerupai pelana
untuk bersendi dengan os cuboidea
di dataran atas terdapat facies artic, talaris posterior, media dan
anterior untuk bersendi dengan os talus
diantara facies artic.talaris media dan posterior terdapat sulcus
calcanei yang bersama sulcus tali membentuk sinus tarsi
3). Os naviculare
bentuk sebagai perahu
di dataran proksimal terdapat dataran sendi tempat bersendi dengan
caput tali
di dataran distal terdapat 3 permukaan untuk bersendi dengan
ketiga os cunei forme
di sebelah medial plantar terdapat tuberositas ossis navicularis
4). Os cuboideum
bentuk kubus
permukaan dataran proksimal berbentuk pelana untuk bersendi
dengan calcaneus
dataran distal bersendi dengan ujung proksimal os metatarsal IV dan
V
dataran medial bersendi dengan os cuneiforme III
di dataran plantar terdapat sulcus tendineus mm. peronei longi yang
berjalan dari lateral proksimal ke medial distal
5). Os cuneiforme
ada 3 buah
bagian proksimal bersendi dengan os naviculare sedang bagian distal
dengan os metatarsalia
os cumeiforme satu sama lain saling bersendi, dan os cumeiforme ke
3 bersendi dengan os cuboideum
Ossa metatarsalia
banyak 5 buah
56
ujung proksimal melebar = basis, dan ujung distal membulat disebut
capitulum
os metatarsal I dan ke II merapat
basis metatarsal ke V terdapat tonjolan disebut tuberositas ossis
metatarsalis quinti
ujung distal ossa metatarsalia melengkung
Kaki ( pes)
Ossa tarsalia, metatarsalia dan phalanges membentuk kaki ( pes )
Kaki menapak pada tanah di 3 tempat
tuber calcanei
capitulum ossis metatarsalis primi
capitulum ossis metatarsalis quinti
Di kenal adanya 3 lengkung
arcus pedis longitudinalis pars medialis
arcus pedis longitudinalis pars lateralis
arcus pedis transversalis
1) Arcus pedis longitudinalis pars medialis
dibentuk oleh :
57
Pada waktu berdiri 2 kaki, kaki muka yang menapak capitulum ossis
metatarsalis primi dan ossa sesamoidea
Berdiri satu kaki, kaki muka yang menapak capitulum ossis metatarsalis
quinti
3) Arcus pudis transversalis, dibentuk oleh metatarsus dan bagian depan
tarsus
58
bagian pertengahan dan belakang merupakan setengah arcus dan
membuka ke medial plantar
arcus yang dibentuk oleh capituli metarsal rendah, lebar dan lemak