A. TUJUAN
Mampu menganalisis penetapan kadar suatu obat yaitu kafein
Mampu melakukan validasi metode analisis dengan spektrofotometri metode rasio
absorbansi
B. DASAR TEORI
Spekrofotometri meliputi spektrofotometri ultraviolet dan cahaya tampak dan
spectrum serapan dan inframerah. Spektrofotometri serap adalah pengukuran serapan
radiasi elektromagnit panjang gelombang tertentu yang sempit, mendekati monokromatik,
yang diserap zat. Pengukuran serapan dapat dilakukan pada daerah ultraviolet (panjang
gelombang 190 nm 389 nm) atau pada daerah cahaya tampak (panjang gelombang 380-
780 nm).
(Anonim, 1979)
Untuk menentukan jumlah (kadar) suatu senyawa tertentu seringkali dapat dilakukan
dengan berbagai macam metode. Dalam hal demikian, tugas kimia analisis kuantitatif
bukan sekedar melakukan penetapan kadar sesuai dengan prosedur yang ada, tetapi lebih
jauh harus harus dapat menentukan pilihan metode mana yang paling baik dan sesuai.
Metode yang baik seharusnya memenuhi beberapa criteria, yaitu metode harus :
1. Peka (sensitive), artinya metode harus dapat digunakan untuk menetapkan kadar
senyawa dalam konsentrasi yang kecil.
2. Tepat (precise), artinya dalam satu seri pengukuran (penetapan) dapat diperoleh
hasil yang satu sama lain hampir sama.
3. Teliti (accurate), artinya metode dapat menghasilkan nilai rata-rata (mean) yang
sangat dekat dengan nilai sebenarnya (true value)
4. Selektif, artinya untuk penetapan kadar senyawa tertentu, metode tersebut tidak
banyak terpengaruh oleh adanya senyawa lain.
5. Praktis, artinya metode tersebut mudah dikerjakan serta tidak banyak memerlukan
waktu dan biaya.
(Mursyidi dan Rohman, 2006)
Pemerian kofein : serbuk putih atau bentuk jarum mengkilat putih; biasanya
menggumpal; tidak berbau; rasa pahit;. Larutan bersifat netral terhadap kertas
lakmus. Bentuk hidranya mekar diudara.
Kelarutan kofein : agak sukar larut dalam air, dalam etanol; mudah larut dalam
kloroform; sukar larut dalam eter.
D. PROSEDUR RESMI
Instrumentation
JASCO V 530 double beam UV-visible spectrophotometer with 1 cm matched quartz
cuvettes were used for all absorbance measurements. All weighing were done on single
pan balance (Shimadzu).
E. CARA KERJA
Penentuan maksimal
Diambil 500 L larutan stok kafein 0,2%
Ditambahkan aquadest ad 10 mL
Dimasukkan dalam kuvet, dibaca
absorbansinya pada range panjang gelombang
200-400 nm
Pengukuran absorptivitas
Diambil 500 L larutan stok kafein 0,2%
Ditambahkan aquadest ad 10 mL
Dimasukkan dalam kuvet, dibaca absorbansinya pada range panjang gelombang
200-400 nm
A2 ax 2 ay 2
Dimana A1 ; Qx = ax 1 ; Qy = ay 1
hasil analisis
% Recovery = hasil teoritis x 100 %
SD
RSD = X x 100 %
Prosedur Kerja Parameter Linieritas
Dibaca
Ditimbang 245 mg absorbansinya pada Dihitung kadar kafein
sampel sebanyak 7 kali maks kafein dan dalam sampel
titik isobestic
SD
RSD = X x 100 % , kriteria keberterimaannya RSD < 2 %
175 mg
= 500 mg x 700 mg
= 245 mg
245 mg
Kafein = 700 mg x 35 mg
= 12,25 mg ad 50 mL
= 24,5 mg / 100 mL
= 0,0245 % b/v
DATA PENGENCERAN
1. 5 mL ad 10 mL 2. 100 L ad 10 mL
10 mL 10 mL 10000 L
=2 =
Fp = 5 mL Fp = 100 L 100 L = 100
Fp = 2 .100 = 200
Faktor Pengenceran = 2 . 100
= 200
DATA PENIMBANGAN
Zat + kertas saring (g) Zat (g) Zat + kertas saring (g) Zat (g)
0,9701 0,7237 0,9453 0,6989
0,9316 0,6852 0,9472 0,7007
0,9420 0,6956 0,9570 0,7106
0,9571 0,7107 0,9480 0,7016
0,9337 0,6873 0,9567 0,7103
0,9432 0,6968 0,9570 0,7106
0,9567 0,7103 0,9483 0,7019
0,9721 0,7257 0,9481 0,7017
0,9630 0,7166 0,9475 0,7011
0,9541 0,7077 0,9512 0,7048
14,1019 g
Berat rata-rata tablet = 20 = 0,7051 g
Absorptivitas sampel
ABSORTIVITAS
Penimbangan sampel
Data Absorbansi
ORIENTASI
(nm) Tanpa zat aktif + zat aktif 80 % + zat aktif 100 % + zat aktif 120 %
263 0,330 0,326 0,306 0,323
273 0,194 0,226 0,220 0,224
REPLIKASI 1
(nm) Tanpa zat aktif + zat aktif 80 % + zat aktif 100 % + zat aktif 120 %
263 0,373 0,344 0,423 0,343
273 0,214 0,226 0,289 0,250
REPLIKASI 2
(nm) Tanpa zat aktif + zat aktif 80 % + zat aktif 100 % + zat aktif 120 %
263 0,293 0,337 0,345 0,280
273 0,169 0,222 0,235 0,265
REPLIKASI 1
A 2 0,214
= =0,574
Qm = A 1 0,373
(QmQx ) . A 1 ( 0,5740,541 ) .0,373
= =4,24 105
Cy = ( QyQx ) . ay 1 (1,2930,541).386
b
Cy = (4,24 105 ) . 200 = 0.0085 %
v
g
0,0085
100 mL b
100 =3,47
= g b
0,2452
100 mL
REPLIKASI 2
A 2 0,619
= =0,693
Qm = A 1 0,293
4 b
Cy = (1,80 10 ) . 200 = 0,036 % v
g
0,036
100 mL b
100 =14,68
= g b
0,2452
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,490mL
b
= 0,00098 % v
g
0,00098
100 mL b
100 =0,40
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
14,68 3,60
b b
100 =2770
= b
0,40
b
REPLIKASI 1
A 2 0,226
= =0,657
Qm = A 1 0,344
4 b
Cy = (1,4 10 ) . 200 = 0,028 % v
g
0,028
100 mL b
100 =11,42
= g b
0,2452
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,490mL
b
= 0,00098 % v
g
0,00098
100 mL b
100 =0,40
= g b
0,2452
100 mL
Hasil an alisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
11,42 3,60
b b
100 =1955
= b
0,40
b
REPLIKASI 2
A 2 0,222
= =0,659
Qm = A 1 0,337
4 b
Cy = (1,4 10 ) . 200 = 0,028 % v
g
0,028
100 mL b
100 =11,41
= g b
0,2453
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,490mL
b
= 0,00098 % v
g
0,00098
100 mL b
100 =0,40
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
11,41 3,60
b b
100 =1952,5
= b
0,40
b
= ? /0,6125mL
b
= 0,001225 % v
g
0,001225
100 mL b
100 =0,50
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
49,75 3,60
b b
100 =9230
= b
0,50
b
REPLIKASI 1
A 2 0,289
= =0,683
Qm = A 1 0,423
4 b
Cy = (2,1 10 ) . 200 = 0,042 % v
g
0,042
100 mL b
100 =17,13
= g b
0,2452
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,6125mL
b
= 0,001225 % v
g
0,001225
100 mL b
100 =0,50
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
17,13 3,60
b b
100 =2706
= b
0,50
b
REPLIKASI 2
A 2 0,235
= =0,681
Qm = A 1 0,345
4 b
Cy = (1,6 10 ) . 200 = 0,032 % v
g
0,032
100 mL b
100 =13,04
= g b
0,2453
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,6125mL
b
= 0,001225 % v
g
0,001225
100 mL b
100 =0,50
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
13,04 3,60
b b
100 =1888
= b
0,50
b
4 b
Cy = (1,7 10 ) . 200 = 0,034 % v
g
0,034
100 mL b
100 =13,86
= g b
0,2452
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,735mL
b
= 0,00147 % v
g
0,00147
100 mL b
100 =0,60
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
13,86 3,60
b b
100 =1710
= b
0,60
b
REPLIKASI 1
A 2 0,250
= =0,729
Qm = A 1 0,343
= ? /0,735mL
b
= 0,00147 % v
g
0,00147
100 mL b
100 =0,60
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
17,94 3,60
b b
100 =2390
= b
0,60
b
REPLIKASI 2
A 2 0,265
= =0,946
Qm = A 1 0,280
4 b
Cy = (3,9 10 ) . 200 = 0,078 % v
g
0,078
100 mL b
100 =31,79
= g b
0,2453
100 mL
g
0,2
Hasil teoritis = 100 mL
= ? /0,735mL
b
= 0,00147 % v
g
0,00147
100 mL b
100 =0,60
= g b
0,2452
100 mL
Hasil analisis
100
% Recovery = Hasilteoritis
b b
31,79 3,60
b b
100 =4698,33
= b
0,60
b
Penambahan zat aktif 80% Penambahan zat aktif 100 % Penambahan zat aktif 120 %
1955 % 2706 % 2390 %
1952,5 % 1888 % 4698, 3 %
= 1953,75 = 2297 = 3544,15
REKAPITULASI HASIL
No. Kadar
b
1. Orientasi 4,36 % b
b
2. Replikasi 1 3,47 % b
b
3. Replikasi 2 2,97 % b
b
4. Kadar rata rata 3,60 % b
b b
2. Replikasi 1 11,42 % b 0,40 % b 1955 %
b b
3. Replikasi 2 11,41 % b 0,40 % b 1952,5 %
b b
2. Replikasi 1 17,13 % b 0,50 % b 2706 %
b b
3. Replikasi 2 13,04 % b 0,50 % b 1888 %
b b
2. Replikasi 1 17,94 % b 0, 60% b 2390 %
b b
3. Replikasi 2 31,79 % b 0, 60 % b 4698,33 %
LINIERITAS
Penimbangan sampel
Replikasi 1
Seri kadar Kertas kosong (g) Kertas + zat (g) Kertas + sisa (g) Zat (g)
Replikasi 2
Seri kadar Kertas kosong (g) Kertas + zat (g) Kertas + sisa (g) Zat (g)
Replikasi 3
Seri kadar Kertas kosong (g) Kertas + zat (g) Kertas + sisa (g) Zat (g)
Absorbansi sampel
Replikasi 1
Perhitungan
Seri kadar 70 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,280 ( 0,6260,541 ) .0,447
= 0,447 = (1,2930,541 ) .386
= 0,626 = 1,308 x 10-4
Cy = 1,308 x 10-4 . 200
= 0,026 % b/v
0,026
Cy = 0,1737 x 100 %
= 14,97 % b/b
Seri kadar 80 %
A2 Cy =
Qm = A1
0,348 (QmQx ) . A 1
= 0,496 ( QyQx ) . ay 1
= 0,701 =
( 0,7010,541 ) .0,496
( 1,2930,541 ) .386
= 7,883 x 10-4
Cy = 7,883 x 10-4 . 200
= 0,0157 % b/v
0,0157
Cy = 0,1970 x 100
%
= 7,61 % b/b
Seri kadar 90 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,382 =
= 0,546
= 2,9716 x 10-4
Cy = 2,9716 x 10-4 . 200
= 0,0594 % b/v
0,0594
Cy = 0,2308 x 100 %
= 25,74 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,453 =
= 0,671
= 3,0975 x 10-4
Cy = 3,0975 x 10-4 . 200
= 0,061 % b/v
0,061
Cy = 0,2547 x 100 %
= 23,95 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,489 =
= 0,757
= 2,7383 x 10-4
Cy = 2,7383 x 10-4 . 200
= 0,055 % b/v
0,055
Cy = 0,2817 x 100 %
= 19,52 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
=
0,580 ( 0,7410,541 ) .0,783
= 0,783 ( 1,2930,541 ) .386
= 0,741 = 5,3949 x 10-4
Cy = 2,3949 x 10-4 . 200
= 0,108 % b/v
0,108
Cy = 0,2993 x 100 %
= 36,08 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,643 =
= 0,796
= 7,2932 x 10-4
Cy = 7,2932 x 10-4 . 200
= 0,146 % b/v
0,146
Cy = 0,3185 x 100 %
= 45,84 % b/b
= 8,622 mg
= 9,778 mg = 11,456 mg
Kadar 100 % Kadar 110 % Kadar 120 %
Bobot teoritis = Bobot teoritis = Bobot teoritis =
254,7 mg 281,7 mg 299,3 mg
x 35 mg x 35 mg x 35 mg
705,1mg 705,1mg 705,1 mg
318,5 mg
x 35 mg
705,1 mg
= 15,809 mg
Nilai r
Perhitungan
Seri kadar 70 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,252 =
= 0,421
= 9,935 % b/b
Seri kadar 80 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,298 =
= 0,497
= 9,542 % b/b
Seri kadar 90 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,329 =
= 0,548
= 1,1138 x 10-4
Cy = 1,1138 x 10-4 . 200
= 0,022 % b/v
0,022
Cy = 0,2248 x 100 %
= 9,786 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,444 =
= 0,620
= 4,3166 x 10-4
Cy = 1,1138 x 10-4 . 200
= 0,086 % b/v
0,086
Cy = 0,2490 x 100 %
= 34,67 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,496 =
= 0,744
= 3,2038 x 10-4
Cy = 3,2038 x 10-4 . 200
= 0,064 % b/v
0,064
Cy = 0,2707 x 100 %
= 23,64 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,574 =
= 0,768
= 5,4503 x 10-4
Cy = 5,4503 x 10-4 . 200
= 0,109 % b/v
0,109
Cy = 0,2941 x 100 %
= 37,01 % b/b
Seri kadar 130 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,669 =
= 0,791
= 8,2840 x 10-4
Cy = 8,2840 x 10-4 . 200
= 0,1656 % b/v
0,1656
Cy = 0,3191 x 100 %
= 51,89 % b/b
= 8,493 mg
= 9,883 mg = 11,158 mg
Kadar 100 % Kadar 110 % Kadar 120 %
Bobot teoritis = Bobot teoritis = Bobot teoritis =
= 15,839 mg
Nilai r
R = 0,990
Bobot terhitung (mg) Bobot teoritis (mg)
171,1 8,493
199,1 9,833 Replikasi 3
224,8 11,158
249,0 Seri kadar 12,359
Penimbangan Kafein (273 Isobestic (263
270,7 13,437
294,1 zat (g)
14,598 nm) nm)
319,1 70% 0,1703
15,839 0,300 0,498
80% 0,1970 0,363 0,503
90% 0,2213 0,381 0,651
100% 0,2473 0,408 0,688
110% 0,2711 0,413 0,759
120% 0,2952 0,480 0,802
130% 0,3402 0,508 0,876
Perhitungan
Seri kadar 70 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,300 =
= 0,498
= 1,0465 x 10-4
Cy = 1,0465 x 10-4 . 200
= 0,0209 % b/v
0,0209
Cy = 0,1703 x 100 %
= 12,29 % b/b
Seri kadar 80 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,363 =
= 0,503
= 0,721 ( 0,7210,541 ) .0,503
( 1,2930,541 ) .386
= 3,1191 x 10-4
Cy = 3,1191 x 10-4 . 200
= 0,0623 % b/v
0,0623
Cy = 0,1970 x 100 %
= 31,62 % b/b
Seri kadar 90 %
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,381 =
= 0,651
= 9,8679 x 10-5
Cy = 9,8679 x 10-5 . 200
= 0,0197 % b/v
0,0197
Cy = 0,2213 x 100 %
= 8,91 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,408 =
= 0,688
= 1,2324 x 10-4
Cy = 1,2324 x 10-4 . 200
= 0,0246 % b/v
0,0246
Cy = 0,2473 x 100 %
= 9,94 % b/b
= 7,8443 x 10-6
Cy = 7,8443 x 10-6 . 200
= 0,0015 % b/v
0,0015
Cy = 0,2711 x 100 %
= 0,55 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,480 =
= 0,802
= 12,15 % b/b
A2 (QmQx ) . A 1
Qm = A1 Cy = ( QyQx ) . ay 1
0,508 =
= 0,876
= 1,1467 x 10-4
Cy = 1,1467 x 10-4 . 200
= 0,0229 % b/v
0,0229
Cy = 0,3402 x 100 %
= 6,73 % b/b
= 8,453 mg
= 9,778 mg = 10,985 mg
Kadar 100 % Kadar 110 % Kadar 120 %
Bobot teoritis = Bobot teoritis = Bobot teoritis =
340,2 mg
x 35 mg
705,1 mg
= 16,887 mg
Nilai r
DATA PENIMBANGAN
Replikasi 1
Kafein
1 2 3 4 5 6 7
Kertas kosong 0,2444 g 0,2357 g 0,2414 g 0,2415 g 0,2407 g 0,2355 g 0,2410 g
Kertas + zat 0,4901 g 0,4821 g 0,4895 g 0,4916 g 0,4869 g 0,4809 g 0,4881 g
Sisa zat 0,2451 g 0,2448 g 0,2473 g 0,2421 g 0,2413 g 0,2380 g 0,2421 g
Berat zat 0,2450 g 0,2373 g 0,2422 g 0,2495 g 0,2456 g 0,2429 g 0,2460 g
Replikasi 2
Kafein
1 2 3 4 5 6 7
Kertas kosong 0,2327 g 0,2430 g 0,2431 g 0,2455 g 0,2398 g 0,2445 g 0,2441 g
Kertas + zat 0,4901 g 0,4944 g 0,4921 g 0,5047 g 0,4920 g 0,4898 g 0,4892 g
Sisa zat 0,2331 g 0,2452 g 0,2436 g 0,2484 g 0,2407 g 0,2465 g 0,2451 g
Berat zat 0,2570 g 0,2492 g 0,2485 g 0,2563 g 0,2513 g 0,2433 g 0,2441 g
Replikasi 3
Kafein
1 2 3 4 5 6 7
Kertas kosong 0,2507 g 0,2501 g 0,2431 g 0,2420 g 0,2421 g 0,2411 g 0,2421 g
Kertas + zat 0,4949 g 0,4978 g 0,4931 g 0,4936 g 0,4942 g 0,4921 g 0,4901 g
Sisa zat 0,2548 g 0,2511 g 0,2436 g 0,2425 g 0,2431 g 0,2421 g 0,2426 g
Berat zat 0,2401 g 0,2467 g 0,2495 g 0,2511 g 0,2511 g 0,2500 g 0,2475 g
Replikasi 1
(nm)
1 2 3 4 5 6 7
273 0,245 0,288 0,244 0,222 0,224 0,245 0,238
263 0,409 0,497 0,420 0,388 0,392 0,445 0,416
Replikasi 2
(nm)
1 2 3 4 5 6 7
273 0,244 0,325 0,236 0,475 0,305 0,391 0,236
263 0,412 0,450 0,421 0,810 0,518 0,705 0,401
Replikasi 3
(nm)
1 2 3 4 5 6 7
273 0,266 0,249 0,234 0,239 0,241 0,250 0,253
263 0,466 0,435 0,413 0,431 0,419 0,418 0,437
DATA PENGENCERAN
1. 5 mL ad 10 mL 2. 100 L ad 10 mL
10 mL 10 mL 10000 L
=2 =
Fp = 5 mL Fp = 100 L 100 L = 100
Fp = 2 .100 = 200
ABSORTIVITAS
REPLIKASI 1
A 2 0,245
= =0,599
1. Qm = A 1 0,409
(QmQx ) . A 1 ( 0,5990,541 ) .0,409
= =8,17 105
Cy = ( QyQx ) . ay 1 (1,2930,541).386
5 b
Cy = (8,17 10 ) . 200 = 0,016 % v
g
0,016
100 mL b
100 =6,53
= g b
0,2450
100 mL
A 2 0,288
= =0,579
2. Qm = A 1 0,497
5 b
Cy = (6,51 10 ) . 200 = 0,013 % v
g
0,013
100 mL b
100 =5,48
= g b
0,2373
100 mL
A 2 0,244
= =0,581
3. Qm = A 1 0,420
5 b
Cy = (5,79 10 ) . 200 = 0,012 % v
g
0,012
100 mL b
100 =4,95
= g b
0,2422
100 mL
A 2 0,222
= =0,572
4. Qm = A 1 0,388
5 b
Cy = (4,14 10 ) . 200 = 0,008 % v
g
0,008
100 mL b
100 =3,21
= g b
0,2495
100 mL
A 2 0,224
= =0,571
5. Qm = A 1 0,392
5 b
Cy = (4,05 10 ) . 200 = 0,008 % v
g
0,008
100 mL b
100 =3,26
= g b
0,2456
100 mL
A 2 0,245
= =0,551
6. Qm = A 1 0,445
5 b
Cy = (1,53 10 ) . 200 = 0,003 % v
g
0,003
100 mL b
100 =1,23
= g b
0,2429
100 mL
A 2 0,238
= =0,572
7. Qm = A 1 0,416
5 b
Cy = (4,44 10 ) . 200 = 0,009 % v
g
0,009
100 mL b
100 =3,66
= g b
0,2460
100 mL
REPLIKASI 2
A 2 0,244
= =0,592
1. Qm = A 1 0,412
(QmQx ) . A 1 ( 0,5920,541 ) .0,412
= =7,24 105
Cy = ( QyQx ) . ay 1 (1,2930,541).386
5 b
Cy = (7,24 10 ) . 200 = 0,014 % v
g
0,014
100 mL b
100 =5,45
= g b
0,2570
100 mL
A 2 0,325
= =0,722
2. Qm = A 1 0,450
4 b
Cy = (2,81 10 ) . 200 = 0,056% v
g
0,056
100 mL b
100 =22,47
= g b
0,2492
100 mL
A 2 0,236
= =0,561
3. Qm = A 1 0,421
5 b
Cy = (2,90 10 ) . 200 = 0,013 % v
g
0,006
100 mL b
100 =2,41
= g b
0,2485
100 mL
A 2 0,475
= =0,586
4. Qm = A 1 0,810
4 b
Cy = (1,26 10 ) . 200 = 0,025 % v
g
0,025
100 mL b
100 =9,75
= g b
0,2563
100 mL
A 2 0,305
= =0,589
5. Qm = A 1 0,518
5 b
Cy = (8,57 10 ) . 200 = 0,017 % v
g
0,017
100 mL b
100 =6,76
= g b
0,2513
100 mL
A 2 0,391
= =0,555
6. Qm = A 1 0,705
5 b
Cy = (3,40 10 ) . 200 = 0,007 % v
g
0,007
100 mL b
100 =2,88
= g b
0,2433
100 mL
A 2 0,236
= =0,588
7. Qm = A 1 0,401
5 b
Cy = (6,49 10 ) . 200 = 0,013 % v
g
0,013
100 mL b
100 =5,33
= g b
0,2441
100 mL
REPLIKASI 3
A 2 0,266
= =0,571
1. Qm = A 1 0,466
(QmQx ) . A 1 ( 0,5710,541 ) .0,466
= =4,82 105
Cy = ( QyQx ) . ay 1 (1,2930,541).386
5 b
Cy = (4,82 10 ) . 200 = 0,009 % v
g
0,009
100 mL b
100 =3,75
= g b
0,2401
100 mL
A 2 0,249
= =0,572
2. Qm = A 1 0,435
5 b
Cy = (4,65 10 ) . 200 = 0,009 % v
g
0,009
100 mL b
100 =3,65
= g b
0,2467
100 mL
A 2 0,234
= =0,567
3. Qm = A 1 0,413
5 b
Cy = (3,69 10 ) . 200 = 0,007 % v
g
0,007
100 mL b
100 =2,81
= g b
0,2495
100 mL
A 2 0,239
= =0,554
4. Qm = A 1 0,431
5 b
Cy = (1,93 10 ) . 200 = 0,004 % v
g
0,004
100 mL b
100 =1,59
= g b
0,2511
100 mL
A 2 0,241
= =0,575
5. Qm = A 1 0,419
5 b
Cy = (4,91 10 ) . 200 = 0, % v
g
0,009
100 mL b
100 =3,58
= g b
0,2511
100 mL
A 2 0,250
= =0,598
6. Qm = A 1 0,418
5 b
Cy = (8,21 10 ) . 200 = 0,016 % v
g
0,016
100 mL b
100 =6,40
= g b
0,2500
100 mL
A 2 0,253
= =0,579
7. Qm = A 1 0,437
5 b
Cy = (5,72 10 ) . 200 = 0,011 % v
g
0,011
100 mL b
100 =4,44
= g b
0,2475
100 mL
PERHITUNGAN RSD
Replikasi 1
Replikasi 1 Kadar
b
6,53
1 b
b
5,48
2 b
b
4,95
3 b
b
3,21
4 b
b
3,26
5 b
b
1,23
6 b
b
3,66
7 b
X = 4,05
SD = 1,75
SD 1,75
. 100 = . 100 =43,21
RSD = X 4,05
Replikasi 2
Replikasi 1 Kadar
b
5,45
1 b
b
22,47
2 b
b
2,41
3 b
b
9,75
4 b
b
6,76
5 b
b
2,88
6 b
b
5,33
7 b
X = 7,86
SD = 6,89
SD 6,89
. 100 = . 100 =87,66
RSD = X 7,86
Replikasi 3
Replikasi 1 Kadar
b
3,75
1 b
b
3,65
2 b
b
2,81
3 b
b
1,59
4 b
b
3,58
5 b
b
6,40
6 b
b
4,44
7 b
X = 3,75
SD = 1,48
SD 1,48
. 100 = .100 =39,47
RSD = X 3,75
PRESISI ANTARA
DATA PENIMBANGAN
Replikasi 1
Kafein
1 2 3 4 5 6 7
Kertas kosong 0,2458 g 0,2570 g 0,2501 g 0,2471 g 0,2488 g 0,2540 g 0,2547 g
Kertas + zat 0,5005 g 0,5025 g 0,4957 g 0,4939 g 0,4943 g 0,4990 g 0,5003 g
Sisa zat 0,2550 g 0,2580 g 0,2503 g 0,2480 g 0,2489 g 0,2546 g 0,2551 g
Berat zat 0,2455 g 0,2455 g 0,2456 g 0,2459 g 0,2454 g 0,2456 g 0,2451 g
Replikasi 2
Kafein
1 2 3 4 5 6 7
Kertas kosong 0,2483 g 0,2508 g 0,2481 g 0,2462 g 0,2512 g 0,2554 g 0,2547 g
Kertas + zat 0,4966 g 0,4972 g 0,4934 g 0,4926 g 0,4973 g 0,5005 g 0,5009 g
Sisa zat 0,2510 g 0,2514 g 0,2483 g 0,2469 g 0,2517 g 0,2555 g 0,2553 g
Berat zat 0,2456 g 0,2458 g 0,2451 g 0,2457 g 0,2456 g 0,2450 g 0,2456 g
Replikasi 1
(nm)
1 2 3 4 5 6 7
273 0,361 0,382 0,343 0,297 0,321 0,330 0,318
263 0,593 0,638 0,621 0,468 0,536 0,539 0,524
Replikasi 2
(nm)
1 2 3 4 5 6 7
273 0,362 0,400 0,391 0,378 0,384 0,296 0,393
263 0,595 0,658 0,637 0,625 0,635 0,484 0,650
REPLIKASI 1
A 2 0,361
= =0,609
1. Qm = A 1 0,593
4 b
Cy = (1,275 10 ) . 200 = 0,026 % v
g
0,026
100 mL
100
= g
0,2455
50 mL
g
0,026
100 mL b
100 =5,29
= g b
0,491
100 mL
A 2 0,373
= =0,592
3. Qm = A 1 0,630
4 b
Cy = (1,107 10 ) . 200 = 0,022 % v
g
0,022
100 mL
100
= g
0,2456
50 mL
g
0,022
100 mL b
100 =4,48
= g b
0,4912
100 mL
A 2 0,297
= =0,611
4. Qm = A 1 0,486
4 b
Cy = (1,172 10 ) . 200 = 0,023 % v
g
0,023
100 mL
100
= g
0,2459
50 mL
g
0,023
100 mL b
100 =4,68
= g b
0,4918
100 mL
A 2 0,321
= =0,599
5. Qm = A 1 0,536
4 b
Cy = (1,071 10 ) . 200 = 0,021 % v
g
0,021
100 mL
100
= g
0,2454
50 mL
g
0,021
100 mL b
100 =4,28
= g b
0,4908
100 mL
A 2 0,330
= =0,612
6. Qm = A 1 0,539
4 b
Cy = (1,318 10 ) . 200 = 0,026 % v
g
0,026
100 mL
100
= g
0,2456
50 mL
g
0,026
100 mL b
100 =5,29
= g b
0,4912
100 mL
A 2 0,318
= =0,607
7. Qm = A 1 0,524
4 b
Cy = (1,191 10 ) . 200 = 0,024 % v
g
0,024
100 mL
100
= g
0,2451
50 mL
g
0,024
100 mL b
100 =4,90
= g b
0,4902
100 mL
REPLIKASI 2
A 2 0,362
= =0,
1. Qm = A 1 0,595 608
4 b
Cy = (1,373 10 ) . 200 = 0,027 % v
g
0,027
100 mL
100
= g
0,2456
50 mL
g
0,027
100 mL b
100 =5,50
= g b
0,4912
100 mL
A 2 0,400
= =0,
2. Qm = A 1 0,658 608
4 b
Cy = (1,519 10 ) . 200 = 0,030 % v
g
0,030
100 mL
100
= g
0,2458
50 mL
g
0,030
100 mL b
100 =6,10
= g b
0,4916
100 mL
A 2 0,391
= =0,
3. Qm = A 1 0,637 614
4 b
Cy = (1,602 10 ) . 200 = 0,032 % v
g
0,032
100 mL
100
= g
0,2451
50 mL
g
0,032
100 mL b
100 =6,53
= g b
0,4902
100 mL
A 2 0,378
= =0,
4. Qm = A 1 0,625 605
4 b
Cy = (1,378 10 ) . 200 = 0, % v
g
0,028
100 mL
100
= g
0,2457
50 mL
g
0,028
100 mL b
100 =5,70
= g b
0,4914
100 mL
A 2 0,384
= =0,
5. Qm = A 1 0,635 605
4 b
Cy = (1,400 10 ) . 200 = 0,028 % v
g
0,028
100 mL
100
= g
0,2456
50 mL
g
0,028
100 mL b
100 =5,70
= g b
0,4912
100 mL
A 2 0,296
= =0,6
6. Qm = A 1 0,484 12
4 b
Cy = (1,184 10 ) . 200 = 0,024 % v
g
0,024
100 mL
100
= g
0,2450
50 mL
g
0,024
100 mL b
100 =4,90
= g b
0,4900
100 mL
A 2 0,393
= =0,
7. Qm = A 1 0,650 605
(QmQx ) . A 1 ( 0,6050,541 ) .0,650
= =1,433 104
Cy = ( QyQx ) . ay 1 (1,2930,541).386
4 b
Cy = (1,433 10 ) . 200 = 0,029 % v
g
0,029
100 mL
100
= g
0,2456
50 mL
g
0,029
100 mL b
100 =5,90
= g b
0,4912
100 mL
PERHITUNGAN RSD
Replikasi 1
Replikasi 1 Kadar
b
5,70
1 b
b
5,29
2 b
b
4,48
3 b
b
4,68
4 b
b
4,28
5 b
b
5,29
6 b
b
4,90
7 b
X = 4,95
SD = 0,51
SD 0,51
. 100 = . 100 =10,30
RSD = X 4,95
Replikasi 2
Replikasi 2 Kadar
b
5,50
1 b
b
6,10
2 b
b
6,53
3 b
b
5,70
4 b
b
5,70
5 b
b
4,90
6 b
b
5,90
7 b
X = 5,76
SD = 0,51
SD 0,51
. 100 = . 100 =8,85
RSD = X 5,76
G. PEMBAHASAN
Validasi metode analisis merupakan proses yang ditetapkan melalui studi
laboratorium yang dapat menunjukkan karekteristik kinerja metode analisis memenuhi
persyaratan sesuai tujuan penggunaanya. Hasil dari validasi metode analisis dapat
digunakan untuk menentukan kualitas, reliabilitas dan konsistensi dari hasil analisis.
Karakteristik kinerja analisis dinyatakan sebagai parameter analisis. Parameter yang harus
dipertimbangkan dalam validasi metode analisis adalah spesifitas atau selektivitas,
akurasi, presisi, batas deteksi, batas kuantitasi, linieritas, rentang, ruggedness, dan
robustness. (Green, 1996 ; Anonim, 2001)
Akurasi merupakan parameter kedekatan hasil uji dengan nilai sebenarnya. Kriteria
keberterimaannya dapat ditentukan dengan menghitung % recovery. % Recovery yang
diterima yaitu pada rentang 98-102 %. Rentang tersebut digunakan untuk menentukan
berapa nilai akurasi pada pengukuran tersebut. Parameter akurasi dilakukan dengan
membuat 4 kelompok perlakuan yaitu dengan penambahan zat aktif 80 %, penambahan
zat aktif 100 %, penambahan zat aktif 120 % dan tanpa penambahan zat aktif. Zat aktif
yang dimaksud adalah kafein.
b b
3. Replikasi 2 11,41 % b 0,40 % b 1952,5 %
Dengan penambahan zat aktif 80 %, % recovery yang diperoleh sangat jauh dari nilai
sebenarnya yang diterima. Ketepatan hasil yang diperoleh sangat rendah sehingga akurasi
yang diperoleh dalam percobaan juga sangat rendah. Berdasarkan percobaan yang
dilakukan dapat dikatakan bahwa validasi metode penetapan kadar kafein dengan
spektrofotometri metode rasio absorbansi tidak memberikan akurasi yang baik karena
pada parameter ini dikatakan akurasi baik jika % recovery bernilai 98-102 %.
Ketidaksesuaian hasil yang diperoleh dengan hasil teoritis yang menjadi parameter
analisis tersebut dikarenakan banyak factor. Factor yang mempengaruhi hasil tersebut
misalnya dikarenakan tahapan kerja yang dilakukan kurang optimum. Pertama,
banyaknya pengencenceran yang dilakukan karena proses melarutkan bahan obat (kafein
dalam oskadon) tidak optimum. Obat kurang begitu larut sehingga perlu dilakukan
pengenceran agar dapat terbaca dengan spektrofotometer. Kedua, pengambilan semua
bahan baik penimbangan maupun volume larutan percobaan yang diambil. Ketepatan
bahan yang digunakan akan sangat mempengaruhi hasil yang diperoleh karena percobaan
ini menyangkut berapa nilai akurasi yang dihasilkan dengan metode tersebut. Dan masih
banyak factor lain baik secara obyektif maupun subyektif.
b b
2. Replikasi 1 17,13 % b 0,50 % b 2706 %
b b
3. Replikasi 2 13,04 % b 0,50 % b 1888 %
Sama halnya pada penambahan zat aktif 80 %, penambahan zat aktif 100 % juga
memberikan hasil yang jauh dari nilai yang diharapkan. % Recovery yang didapat juga
menandakan bahwa akurasi yang diperoleh sangat jelek, sehingga kemungkinan validasi
metode dengan spektrofotometri untuk menetapkan kadar kafein tidak mendekati hasil
yang sebenarnya
b b
2. Replikasi 1 17,94 % b 0, 60% b 2390 %
b b
3. Replikasi 2 31,79 % b 0, 60 % b 4698,33 %
% Recovery pada penambahan zat aktif 120 % diperoleh hasil yang tidak sesuai
dengan teoritisnya yaitu 98-102 %. Seperti halnya pada penambahan zat aktif 80 % dan
100 %, semuanya menunjukkan hasil yang tidak sesuai dengan yang diharapkan, nilai
akurasinya sangat rendah yang menandakan metode tersebut kurang tepat jika dilakukan
untuk memvalidasi metode secara spektrofotometri pada penetapan kadar kafein dengan
rasio absorbansi.
Linieritas merupakan parameter yang dipakai untuk melihat respon metode terhadap
perubahan jumlah sampel. Pada parameter ini akan terlihat apakah dengan kenaikan
jumlah sampel akan menaikkan respon dalam bentuk absorbansi. Pengerjaan parameter
ini yaitu dengan membuat sejumlah sampel dimana range kadarnya antara 70 % - 130 %.
Dari data kadar yang diperoleh kemudian dihitung nilai r nya menggunakan regresi linier
antara bobot terhitung dan bobot teoritis atau kadar terhitung dengan absorbansi. Criteria
keberterimaanya adalah jika r > 0,98.
Dilihat dari hasilnya jelas RSD yang diperoleh tidak diterima sesuai teori. Hal
tersebut menandakan bahwa tingkat kedekatan hasil uji terhadap sampel, analis, atau
kondisi kerja yang dilakukan tidak memberikan hasil yang baik. Hal tersebut dikarenakan
oleh beberapa sebab. Misalnya saja pada penimbangan yang kurang tepat dan teliti, beda
analis yang melakukan sehingga juga akan menyebabkan hasilnya berbeda, kondisi kerja
misalnya alat praktikum yang digunakan berbeda ( spektrofotometer yang digunakan
berbeda ).
Presisi antara merupakan parameter yang digunakan untuk melihat tingkat kedekatan
hasil uji kondisi percobaan yang berbeda. Dilakukan seperti halnya pada parameter
ripitabilitas yaitu dengan menimbang sejumlah sampel sebanyak tujuh kali. Sama halnya
pada ripitabilitas, semua sampel diperlakukan sama. Dari ketujuh data yang diperoleh
kemudian dihitung nilai RSDnya dimana kriteria keberterimaannya adalah jika RSD < 2
%.
Replikasi 1 Replikasi 2
10,30 % 8,85 %
Seperti halnya pada ripitabilitas, RSD yang diperoleh juga tidak diterima dalam
parameter ini. Penyebabnya sama pada parameter ripitabilitas. Karena analisis dilakukan
oleh analis yang berbeda sehingga sangat memungkinkan hasil yang diperoleh pun juga
sangat bias berbeda baik dalam penimbangan, penambahan larutan, pembacaan
absorbansi ataupun alat yang digunakan berbeda.
SARAN
Agar diperoleh hasil yang valid, sebelum memvalidasi metode perlu dilakukan
validasi pada alat-alat yang digunakan.
I. DAFTAR PUSTAKA
Anonim, 1979, Farmakope Indonesia Edisi III, Depkes RI, Jakarta
Anonim, 1995, Farmakope Indonesia Edisi IV, Depkes RI, Jakarta
Gandjar, Ibnu Gholib, dan Abdul Rohman, 2007, Kimia Farmasi Analsis, Pustaka Pelajar,
Yogyakarta
Huber, Ludwig, 1999, Validation and Qualification in Analytical Laboratories,
Interpharm, London
Mursyidi, Achmad dan Rohman, Abdul, 2006, Volumetri dan Gravimetri, Pustaka Pelajar,
Yogyakarta