BAB IV

DIFFERENSIASI

4.1 Garis singgung

Garis singgung adalah garis yang menyinggung suatu titik tertentu pada suatu
kurva. Pengertian garis singgung tersebut dapat dilihat pada Gambar 4.1. Akan
tetapi jika terdapat dua buah titik pada suatu kurva maka berkemungkinan garis
singgung yang menyinggung salah satu titik akan memotong kurva pada titik
lainnya. Untuk lebih jelasnya dapat dilihat pada Gambar 4.2.

Gambar 4.1

Gambar 4.2

88
Untuk mendapatkan pengertian yang lebih jelas mengenai garis singgung kita
perlu mendefinisikan kemiringan garis singgung l pada titik A(x1,f(x1)) yang
terletak pada grafik fungsi. Selanjutnya pada grafik fungsi tersebut kita pilih
suatu titik B(x,f(x)). Jika kita hubungkan titik A dan B maka akan terbentuk
garis l1 yang mempunyai kemiringan :

f(x1 ) - f(x)
x1 - x
m1 = ( 4.1 )

89
 y

l1

A l

B Kemirngan garis l1 = m1
Kemiringan garis l = m

x
0 x x1
h

Gambar 4.3

Jika f(x) kontinu pada selang [A,B] maka kita dapat mendekatkan titik B ke titik
A dengan jalan memperkecil jarak antara x dan x 1. Dalam bentuk limit hal
tersebut dapat ditulis dalam bentuk :

90
 f(x1 ) - f(x)
lim m1  lim
x  x1 x  x1 x1  x
( 4.2 )

Persaman (4.2) adalah kemiringan garis l1 jika x mendekati x1. Jika kita
perhatikan Gambar 4.3 maka kita dapat melihat bahwa kemiringan garis l1 jika x
mendekati x1 adalah mendekati kemiringan garis l. Dalam bentuk limit dapat
ditulis :
f(x1 ) - f(x)
lim m1  lim m
x  x1 x  x1 x1  x
Jadi :
f(x1 ) - f(x)
m  lim
x  x1 x1  x
( 4.3 )
f(x  h) - f(x)
m  lim
Karena x1 – x = h, maka h 0 h ( 4.4 )
f(x  x) - f(x)
m  lim
Jika dimisalkan h = x, maka x  0 x ( 4.5 )
Persamaan 4.3 s/d 4.5 adalah kemiringan garis l pada titik (x, f(x))

Contoh 4.1
Diketahui f(x) = 3x2 + 5
Tentukan kemiringan dan persamaan garis singgung yang melalui titik (a,a2)
Penyelesaian :
f(x  x) - f(x)
m  lim
x  0 x
3(x  x)2  5 - 3x 2  5 3x 2  6x x  3(x)2  5  3x 2  5
 lim  lim
x  0 x x  0 x
 lim 6x  3x  6x
x  0
Jadi m = 6x (*)
Persamaan garis singgung : y = mx + n (**)
Karena garis singgung melalui titik (a,a2) maka :
persamaan (*) menjadi :m = 6a
persamaan (**) menjadi : a2 = 6a2 + n. Sehingga n = -5a2
Persamaan garis singgung menjadi : y = 6ax – 5a2

4.2 Turunan
Turunan adalah hasil dari proses differensiasi suatu fungsi. Untuk mendapatkan
pengertian yang jelas dari turunan dan differensiasi perhatikan Gambar 4.4
berikut. Differensiasi dapat dimisalkan sebagai suatu mesin yang memproses
masukan f(x) menjadi turunan f(x) atau f’(x).

f(x) Differensiasi f’(x)

Gambar 4.4

91
 Selanjutnya turunan didefinisikan sebagai kemiringan garis yang menyinggung
kurva f(x) di titik (x,f(x)). Berdasarkan persamaan 4.3 dan Gambar 4.3 maka
definisi turunan dapat ditulis dalam bentuk :

f(x1)  f(x)
f' (x)  lim
x  x1 x1  x
, jika nilai limitnya ada ( 4.6 )

Jika persamaan 4.6 dapat dipenuhi berarti f(x) dapat didifferensiasikan

(differensiable) pada x. Maka dikatakan f(x) mempunyai turunan pada x.

Contoh 4.2
Jika f(x) = 2x2 + 5x – 7, tentukan f’(x), f’(c) dan f’(3)
Penyelesaian :
f(x) = 2x2 + 5x – 7
f(x+x) = 2(x+x)2 + 5(x+x) – 7 = 2x2 + 4xx +2(x)2 + 5x + 5x – 7
f(x+x) – f(x) = 4xx + 2(x)2 + 5x
f(x  x)  f(x) 4xx  2(x)2  5x
f' (x)  lim  lim  lim 4x  2x  5  4x  5
x  0 x x  0 x x  0
f ' (x)  4x  5
Jadi :
f ' (c)  4c  5
f' (3)  4(3)  5  17

4.3 Notasi turunan

Pada pasal terdahulu kita telah menggunakan notasi turunan dengan lambang f’
yaitu lambang turunan dari suatu fungsi f yang diperkenalkan pertama kali oleh
matematikawan Perancis Louis Lagrange (1646 – 1716). Selain notasi tersebut
masih terdapat notasi lain yang sering digunakan yaitu notasi double “d”. Jadi
kita juga dapat menulis lambang turunan sebagai dy/dx, dy/dz, … dimana x dan
z adalah peubah-peubah bebas dan y sebagai peubah tak bebas. Hubungan
antara notasi-notasi turunan yang disebut diatas adalah sebagai berikut :
Jika terdapat suatu persamaan y = f(x), maka : dy/dx = f’(x).

4.4 Differensiabilitas dan kontinuitas

Jika f adalah fungsi yang differensiabel pada x maka f dikatakan kontinu pada x.
Bukti :
Pada uraian terdahulu telah dijelaskan bahwa suatu fungsi f dikatakan
differensiable jika memenuhi persamaan 4.6, yaitu :
f(x  x)  f(x) f(x  x)  f(x)
lim f' (x)  lim
Jika : x  0  x ada, maka x  0 x
f(x  x)  f(x)
 x
f(x+x)-f(x)= x
f(x  x)  f(x)
lim (f(x  x)  f(x))  lim . lim x
x  0 x  0 x x  0 =f’(x) . 0 = 0
lim f(x  x)  lim f(x) lim f(x)  f(x)
Sehingga : x  0 x  0  x  0 (terbukti)

92
 Sebaliknya jika f adalah fungsi yang kontinu pada x, maka tidak secara otomatis
f differensiable pada x.

4.5 Teorema-teorema
4.5.1 Turunan bilangan konstan
Jika c suatu bilangan konstan dan y didefinisikan sebagai :

dy
 f' (x)  0
y = f(x) = c maka dx ( 4.7 )

Bukti :
f(x) = c ; f(x+x) = c
dy f(x  x)  f(x) cc
 f' (x)  lim lim 0
dx x
x  0 =  x  0 x (terbukti)

4.5.2 Jika n adalah sembarang bilangan bulat, k adalah sembarang

bilangan ril dan jika y didefinisikan sebagai :

dy
 f' (x)  knx n 1
y = f(x) = kx
n
maka dx ( 4.8 )
Bukti :
n
f(x) = kx
n
f(x+x) = k(x+x)
Dengan mengunakan teorema binomial didapat :
n
k(x+x) =
kx n knx n 1 x kn(n  1)x n  2 (x)2 k(n - 1) ! x n-1 kn ! x n
   
0! 1! 2! (n  1) ! n!
dy f(x  x)  f(x)
 f' (x)  lim  knx n 1
dx x  0 x (terbukti)

Contoh 4.3
7
Tentukan turunan pertama dari f(x) = 5x
Penyelesaian :
dy
 f' (x)  (5)(7)x 7 1  35x 6
dx

4.5.3 Aturan penjumlahan

Jika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang didefinisikan
sebagai :

dy
 f' (x)  g' (x)
y = h(x) = f(x) + g(x) maka dx ( 4. 9 )
Bukti :
h(x) = f(x) + g(x)
h(x+x) = f(x+x) + g(x+x)

93
 h(x  x)  h(x) f(x  x)  g(x  x)  f(x)  g(x)
lim  lim
h’(x) = x  0 x x  0 x
f(x  x)  f(x) g(x  x)
lim  lim  f' (x)  g' (x)
= x  0 x x  0 x (terbukti)

Contoh 4.4
6 -3
Diketahui y = 5x + 2x
dy
Tenrtukan dx
Penyelesaian :
6 -3
f(x) = 5x g(x) = 2x
5 -4
f’(x) = 30x g’(x) = -6x
dy

dx f’(x) + g’(x) = 30x5 – 6x-4

4.5.4 Aturan perkalian

Jika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang didefinisikan
sebagai :

dy
 f' (x)g(x)  f(x)g' (x)
y = h(x) = f(x).g(x) maka dx (4.10)
Bukti :
f(x  x).g(x  x)  f(x).g(x)
lim
h’(x) = x  0 x
=
f(x  x).g(x  x)  f(x  x).g(x)  f(x  x).g(x)  f(x).g(x)
lim
x  0 x
g(x  x)  g(x) f(x  x)  f(x)
lim f(x  x) lim g(x)
= x  0 x + x  0 x
= f(x).g’(x) + g(x).f’(x) (terbukti)

Contoh 4.5
5 -2
Diketahui y = (3x + 2x )(7x+3)
dy
Tentukan dx
Penyelesaian :
5 -2
f(x) = 3x + 2x g(x) = 7x+3
4 -3
f’(x) = 15x – 4x g’(x) = 7
dy
dx = f’(x).g(x) + g’(x).f(x) = (15x4-4x-3)(7x+3) + (3x5 + 2x-2)(7)
5 -2 5 -2
= 105x -28x +45x4 – 12x-3 +21x + 14x
5 4 -2 -3
= 126x + 45x - 14x – 12x

94
4.5.5 Aturan pembagian
Jika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang didefinisikan
sebagai :

f(x) dy f' (x)g(x)  f(x)g' (x)


y = h(x) = g(x) maka
dx  g(x) 2
(4.11)
Bukti :
f(x) f(x  x)
h(x) = g( x) ; h(x+x) = (x  x)
g
f(x  x) f(x)

h(x  x)  h(x) g(x  x) g(x)
lim  lim
h’(x) = x  0 x x  0 x
g(x).f(x  x)  g(x  x).f(x)
lim
= x  0 x.g(x  x).g(x)
g(x).f(x  x)  f(x).g(x)  g(x  x).f(x)  f(x).g(x)
lim
= x  0 x.g(x  x).g(x)
f(x  x)  f(x) g(x  x)  g(x)
lim g(x) lim f(x)
= x  0 x.g(x  x).g(x) - x  0 x.g(x  x).g(x)
 f(x  x)  f(x)   g(x  x)  g(x) 
 x   x 
lim g(x)  lim f(x) 
x  0  g(x  x).g(x)  x  0  g(x  x).g(x) 
=   -  
g(x).f' (x)  g' (x).f(x)

=  g(x) 2 (terbukti)

Contoh 4.6
2x 4  3x 2
3
Tentukan h’(x) jika h(x) = 4x
Penyelesaian :
f(x) = 2x4 – 3x2 f’(x) = 8x3 – 6x
3
g(x) = 4x g’(x) = 12x2
h’(x) =
f ' (x).g(x)  f(x).g' (x) (8x 3  6x)(4x 3 )  (2x 4  3x 2 )(12x 2 )

[g(x)]2 (4x 3 )2
32x 6  24x 4  24x 6  36x 4 12x 6  60x 4 3x 2  15

= 16x 6 16x 6 = 4x 2

95
4.5.6 Turunan fungsi komposisi

dy dy du

Jika y = f(u) dan u = g(x) maka dx du dx (4.12)
Bukti :
Jika y = f(u) dan u = g(x) maka y = f(g(x)). Fungsi tersebut mempunyai
bentuk komposisi dan dapat ditulis sebagai (fog)(x).

u = g(x)
u= g(x+x) – g(x)  g(x+x) = g(x) + u = u + u
Jadi u  0 maka x  0

y = f(g(x))
y = f(g(x+x)) – f(g(x))
y f(g(x  x))  f(g(x)) f(g(x  x))  f(g(x)) u
 
x x x u

y f(u  u)  f(u) u y f(u  u)  f(u) u dy

 lim  lim 
x u x  x  0 x x  0 u x dx

dy f(u  u)  f(u) u dy du

 lim . lim 
dx x  0 u x  0 x du dx (terbukti)

Persamaan 4.12 disebut aturan rantai

Contoh 4.7
dy
Tentukan dx jika y = (4x3 + 5x2 – x + 4)
3

Penyelesaian :
Misal u = 4x3 + 5x2 – x + 4 y = u3
du dy
 12x 2  10x  1  3u2
dx du
dy dy du
  3u2 (12x 2  10x  1)
dx du dx
 3(12x 2  10x  1)(4x 3  5x 2  x  4)2

Soal-soal
Tentukan turunan pertma dari fungsi-fungsi berikut !
 5   4x 1 
 4x - 3x   5  x 
1. f(t) = at2 – bt + 7 6. f(x) =   
-5 3 2
2. f(x) = 3x + 5x 7. g(t) = (at2+bt+c)2(3at–7)5
2 x  b  aw2
x  2
3. g(x) =   8. h(w) = w  c
 4x 1 
2 (at2  bt)2
  
4. h(x) =  5 x
9. v(t) = (ct  d)3

96
 3
 7  (2t  3 )2
 4x - 2x  3 t
5. w(x) =   10. g(t) = t-3

4.6 Turunan fungsi-fungsi trigonometri

dy
 f' (x)  cos x
Jika y = f(x) = sin x maka dx (4.13)
Bukti :
dy f(x  x)  f(x) sin(x  x)  sin x
 f' (x)  lim  lim
dx x  0 x x  0 x

sin x cos x  cos x sin x  sin x

 lim
x  0 x

sin x(cos x  1)  cos x sin x

 lim
x  0 x
 (cos x  1) sin x 
 lim sin x  cos x
x  0 x x 
cos x  1 sin x
 sin x lim  cos x lim
x  0 x x  0 x

= (sinx)(0) + (cosx)(1) = cosx (terbukti)

dy du
 cos u
Jika y = sin u dan u = f(x) maka dx dx
(4.14)
Bukti :
dy
 cos u
y = sin u du
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
  cos u
dx du dx dx (terbukti)

dy
 f' (x)   sin x
Jika y = f(x) = cos x maka dx
(4.15)
Bukti :
dy f(x  x)  f(x) cos(x  x)  cos x
 f' (x)  lim  lim
dx x  0 x x  0 x

cos x cos x  sin x sin x  cos x

 lim
x  0 x

97
 cos x(cos x  1)  sin x sin x
 lim
x  0 x
 (cos x  1) sin x 
 lim cos x  sin x
x  0 x x 
cos x  1 sin x
 cos x lim  sin x lim
x  0 x x  0 x

= (cosx)(0) - (sinx)(1) = -sinx (terbukti)

dy du
  sin u
Jika y = cos u dan u = f(x) maka dx dx (4.16)
Bukti :
dy
  sin u
y = cos u du
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
   sin u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.8
dy
Jika y = sin(-2x), tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u =  - 2x y = sin u
du dy
 2  cos u
dx du
dy dy du
  (cos u)(2)  2 cos(  2x)
dx du dx
Contoh 4.9
x dy
cos
Jika y = 2 tentukan dx
Penyelesaian :
x
Misal u = 2 y = cos u
du dy
 1/2   sin u
dx du
dy dy du 1 1 x
  ( sin u)( )  - sin
dx du dx 2 2 2

Contoh 4.10
dy
Jika y = sin2x cos3x, tentukan dx

98
Penyelesaian :
Misal u = sin 2x v = cos 3x
du dv
 2 cos 2x  3 sin 3x
dx dx
dy du dv
 .v  u  (2 cos 2x)(cos 3x)  (sin 2x)(3 sin 3x)
dx dx dx
 2 cos 2x. cos 3x  3 sin 2x. sin 3x

Contoh 4.11
sin 3x dy
Jika y = cos 4x , tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = sin 3x v = cos 4x
du dv
 3 cos 3x  4 sin 4x
dx dx
du dv
.v  u.
dy dx dx  (3 cos 3x)(cos 4x)  (sin 3x)(4 sin 4x)

dx v 2 (cos 4x)2
3 cos 3x. cos 4x  4 sin 3x. sin 4x

cos2 4x

dy
 f' (x)  sec2 x
Jika y = f(x) = tan x maka dx
(4.16)
Bukti :
sin x
y = tan x = cos x
u = sin x v = cos x
du dv
 cos x   sin x
dx dx
du dv
.v  u.
dy (cos x)(cos x)  (sin x)( sin x) cos2 x  sin2 x
 dx dx
dx v 2
= (cos x)2 = cos2 x
1
 sec2 x
2
= cos x (terbukti)

dy du
 (sec 2 u)
Jika y = tan u maka dx dx (4.17)
Bukti :
dy
 sec 2 u
y = tan u du

99
 du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
  (sec 2 u)
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.12
dy
Jika y = 5 tan 3x, tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = 3x y = 5 tan u
du dy
3  5 sec 2 u
dx du
dy dy du
  (5 sec2 u)(3)  15 sec2 u  15 sec2 3x
dx du dx

dy
 f' (x)   csc2 x
Jika y = f(x) = cot x maka dx (4.18)
Bukti :
cos x
y = cot x = sin x
u = cos x v = sin x
du dv
  sin x  cos x
dx dx
du dv
.v  u.
dy dx dx ( sin x)(sin x)  (cos x)(cos x)  (sin2 x  cos2 x)

dx v 2 (sin x)2 sin2 x
= =
1
   csc 2 x
= sin2 x (terbukti)

dy du
 ( csc 2 u)
Jika y = tan u maka dx dx (4.19)
Bukti :
dy
  csc 2 u
y = cot u du
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
  ( csc2 u)
dx du dx dx (terbukti)

100
Contoh 4.13
1 1 dy
cot x
Jika y = 2 3 , tentukan dx
Penyelesaian :
1 1
x cot u
Misal u = 3 y= 2
du 1 dy 1
   csc2 u
dx 3 du 2
dy dy du 1 1 1 1 1
  ( csc2 u)( )   csc 2 u   csc2 x
dx du dx 2 3 6 6 3

dy
 f' (x)  sec x tanx
Jika y = f(x) = sec x maka dx (4.20)
Bukti :
1
y = sec x = cos x
u=1 v = cos x
du dv
0   sin x
dx dx
du dv
.v  u.
dy (0)(cos x)  (1)( sin x)
 dx dx
dx v 2 (cos x)2
=
sin x
 sec x tanx
= cos2 x (terbukti)

dy du
 (sec u tanu)
Jika y = sec u maka dx dx (4.21)
Bukti :
dy
 sec u tanu
y = sec u du
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
  (sec u tan u)
dx du dx dx (terbukti)
dy
 f' (x)   csc x cotx
Jika y = f(x) = csc x maka dx (4.22)
Bukti :
1
y = csc x = sin x
u=1 v = sin x

101
 du dv
0  cos x
dx dx
du dv
.v  u.
dy (0)(sin x)  (1)(cos x)
 dx dx  cos x
  csc x cotx
dx v 2 (sin x)2 sin2 x
= =
(terbukti)

dy du
 ( csc u cotu)
Jika y = csc u maka dx dx (4.23)
Bukti :
dy
  csc u cotu
y = csc u du
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
  ( csc u cot u)
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.15
1 dy
csc(  x)
Jika y = 3 , tentukan dx
Penyelesaian :
1
csc u
Misal u = -x y= 3
du dy 1
 1   csc u cotu
dx du 3
dy dy du 1 1 1
  ( csc u cotu)(1)  csc u cotu  csc(  x) cot( - x)
dx du dx 3 3 3

Soal-soal
Tentukan turunan pertma dari fungsi-fungsi berikut !
x  
sin(  ) csc 4 (  x)
1. f(x) = 2 3 6. f(x) = 3
 x 1
(  ) sin 2t cos t
2. f(x) = cos 2 3 7. g(t) = 2
sin(aw  )
3. g(x) = tan3x 8. h(w) = cos(  bw)
at 2  sin 2t
4. h(x) = cot3x 9. v(t) = cos(b  t)
x  cos2t
sec5 (  ) sin t
5. w(x) = 2 3 10. g(t) = sin 3t
4.7 Turunan fungsi-fungsi trigonometri invers

102
 dy 1
 f' (x) 
dx
Jika y = f(x) = arcsin x maka 1  x2 (4.24)
Bukti :
dy dx dy 1
 cos y
1 
y = arcsinx  sin y = x  dx dx  dx cos y
Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

sin y = x
2
cos y = 1  x
dy 1 1 x

dx 1  x2 (terbukti)

1  x2

dy 1 du

dx 1  u2 dx
Jika y = arcsin u dan u = f(x) maka
(4.25)
Bukti :
dy 1

du 1  u2
y = arcsin u 
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 1u 2 dx
(terbukti)

Contoh 4.16
3 1 dy
arcsin( x)
Jika y = 8 3 , tentukan dx
Penyelesaian :
1 3
 x arcsin u
Misal u = 3 y= 8
du 1 dy 3 1
 
du 8 1  u2
dx 3
dy dy du 3 1  1 1
   
dx du dx 8 1  u2  3  1
8 1  x2
9

dy 1
 f' (x)  
dx 1  x2
Jika y = f(x) = arccos x maka (4.26)
Bukti :

103
 dy dx
 sin y  1
y = arccosx  cos y = x  dx dx 
dy 1

dx sin y
Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

cos y = x
2
sin y = 1  x
dy 1 1

dx 1  x2 (terbukti) 1  x2

y
x

dy 1 du

dx 1  u2 dx
Jika y = arccos u dan u = f(x) maka (4.27)
Bukti :
dy 1

du 1  u2
y = arccos u 
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 1  u2 dx (terbukti)

Contoh 4.17
dy
Jika y = 3 arccos 2x , tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = 2x y = 3 arccos u
du dy 1
2 3
du 1  u2
dx
dy dy du 1 6
 3 (2) 
dx du dx 1u 2
1  4x2

dy 1
 f' (x) 
Jika y = f(x) = arctan x maka dx 1  x2 (4.28)
Bukti :
dy dx
 1
y = arctanx  tan y = x  sec2y dx dx 
dy 1

dx sec2 y
Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

104
 tan y = x
sec2 y = 1  x2

1  x2 x
dy 1

dx 1  x2 (terbukti) y

dy 1 du

Jika y = arctan u dan u = f(x) maka dx 1  u2 dx (4.29)
dy 1

2
Bukti : y = arctan u  du 1  u
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 1  u2 dx (terbukti)

Contoh 4.18
3 1 dy
arctan x
Jika y = 5 3 , tentukan dx
Penyelesaian :
1 3
x arctan u
Misal u = 3 y= 5
du 1 dy 3 1
 
dx 3 du 5 1  u2

dy dy du 3 1  1  1
    
2
dx du dx 5 1  u  3  1
5(1  x2 )
9

dy 1
 f' (x)  
Jika y = f(x) = arccot x maka dx 1  x2 (4.30)
dy dx
 1
Bukti : y = arccotx  cot y = x  -csc y dx dx
2

dy 1

dx csc2 y
Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

cot y = x
2
csc2 y = 1  x
1  x2 1

105
 dy 1

dx 1  x2 (terbukti) y

dy 1 du

Jika y = arccot u dan u = f(x) maka dx 1  u2 dx
(4.31)
dy 1

Bukti : y = arccot u  du 1  u2
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 1  u2 dx (terbukti)

Contoh 4.19
dy
Jika y = 2 arccot 3x, tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = 3x y = 2 arccot u
du dy 1
3  2
dx du 1  u2
dy dy du 1 6
  2 2
(3)  
dx du dx 1u 1  9x2

dy 1
 f ' (x) 
dx x x2  1
Jika y = f(x) = arcsec x maka (4.32)
dy dx
 1
Bukti : y = arcsecx  sec y = x  secy tany dx dx 
dy 1

dx sec y tan y
Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

sec y = x
2
sec y tan y = x x  1
x x2  1
dy 1

dx x x2  1 (terbukti) y

106
 dy 1 du

dx u u2  1 dx
Jika y = arcsec u dan u = f(x) maka
(4.33)
dy 1

du u u2  1
Bukti : y = arcsec u 
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx u u2  1 dx (terbukti)

Contoh 4.20
 dy
(
 x)
Jika y = arcsec 2 , tentukan dx
Penyelesaian :

x
Misal u = 2 y = arcsec u
du dy 1
 1 
du u u2  1
dx
dy dy du 1 1
  (1)  
dx du dx u u2  1  
(  x) (  x)2  1
2 2

dy 1
 f ' (x)  
dx x x2  1
Jika y = f(x) = arccsc x maka
(4.34)
Bukti :
dy dx
 1
y = arccscx  csc y = x  -csc y cot y dx dx 
dy 1

dx csc y cot y
Selanjutnya perhatikan segitiga berikut ini !

csc y = x
2
csc y cot y = x x  1
x 1
dy 1

dx x x2  1 (terbukti) y

x2  1

dy 1 du
 
dx 2
u u 1 dx
Jika y = arcsec u dan u = f(x) maka (4.35)

107
 dy 1
 
du u u2  1
Bukti : y = arccsc u 
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx u u2  1 dx (terbukti)

Contoh 4.21
 dy
(x  )
Jika y = arccsc 2 , tentukan dx
Penyelesaian :

x
Misal u = 2 y = arccsc u
du dy 1
1  
du u u2  1
dx
dy dy du 1 1
  (1)  
dx du dx 2
u u 1  
(x  ) (x  )2  1
2 2

Soal-soal
Carilah turunan pertama dari soal-soal berikut !
cos 2x
y
1. y = arcsin(-x) 3. arccos x
2. y = -3 arccos 4x 4. y = arctan x – sin 3x

4.8 Turunan fungsi-fungsi trigonometri invers

dy
 f' (x) 
Jika y = f(x) = e
x
maka dx e
x
(4.36)
Bukti :
n
 x
lim 1  
e didefinisikan sebagai n    n 
x

Dengan menggunakan teorema binomial didapat :

n
 x
1  n 
  =
0 1 2 3
1n x n.1n  1  x  n(n  1).1n  2  x  n(n  1)(n  2).1n  3  x 
0! n  1!         
  n 2! n  3! n 
n
 x (1  1 / n) 2 (1  1 / n)(1  2 / n) 3
1  n  1 x  x  x 
  = 2! 3!
n  (1  1 / n) 2 (1  1 / n)(1  2 / n) 3 
 x lim 1  x  x  x  
lim 1 
n  2! 3!
n =n    

108
 x2 x3
1x   
ex = 2! 3 (4.37)
12 13 1 1
11    11  
Sehingga : e = 2! 3 2! 3!
(4.38)
x
Jika y = f(x) = e
dy f(x  x)  f(x) ex  x  ex ex (ex  1)
 f ' (x)  lim  lim  lim
Maka dx x  0 x x  0 x x  0 x

x2 x3 x2 x3
1x    x   
Karena ex = 2! 3 x
, maka e – 1 = 2! 3
 x x2 
ex (ex  1) lim ex 1      ex
lim 2 ! 3
x x  0  
Sehingga x  0 = (terbukti)

dy du
 eu
Jika y = e
u
dan u = f(x) maka dx dx (4.39)
dy
 eu
u du
Bukti : y = e
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du du
  eu
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.22
dy
a  bx
Jika y =  2e , tentukan dx
Penyelesaian :
Misal : u = a – bx
du
dx = -b
dy
 (ea  bx )(b)  bea  bx
dx

4.9 Turunan fungsi logaritma

dy 1
 f' (x) 
Jika y = f(x) = ln x maka dx x
(4.40)
Bukti :
y = f(x) = ln x

109
  x 
ln1 
dy f(x  x)  f(x) ln(x  x)  ln x  x 
 f ' (x)  lim  lim  lim
dx x  0 x x  0 x x  0 x

x
1  x  1 x  x  1  x  x
 lim ln1    lim ln 1  
x  x x  0 x  x 
 lim ln 1 
x  0 x  x x  0  x 

Berdasarkan teorema binomial maka :

x x 2
x x  x  x 1  x   x   x  x  2  x 
 x  x 1 x
  x 1  x   x   x  11  x 
1  x              
  0! 1! 2!
Jadi :
 x x 2 
x  x  x  x  1  x   x  x   x  2  x  
  1       11   
1  x  x 1 1 x x  x  x   x x 
lim ln 1   lim ln          
x x  0  x 
 x x  0  0! 1! 2! 
 

 


x   x   x   2x  
1  x  x 1
 1  x  1  x  1  x  
lim ln 1   lim ln 1  1         
x x  0 x  x x  0  2! 3! 

 
 
1  1 1  1 1 1
 ln 1  1      ln e  1 
x  2! 3!  x x x
(terbukti)

dy 1 du

Jika y = ln u dan u = f(x) maka dx u dx (4.41)
dy 1

Bukti : y = ln u du u
du
 f ' (x)
u = f(x) dx
dy dy du 1 du
 
dx du dx u dx (terbukti)

Contoh 4.23
1 dy
x
Jika y = e 2x
ln 3 tentukan dx
1
x
Penyelesaian : Misal : u=e 2x
v = ln 3
du dv 1
 2e2x 
dx dx x

dy du dv 1 1  1 1
 .v  u.  2e2x ln x  e2x  e2x 2 ln x  
dx dx dx 3 x  3 x

110
 dy 1
 f' (x) 
a
Jika y = f(x) = log x maka dx (ln a) x
(4.42)
Bukti :
a
y = log x  ay = x
1
ln x
y ln a = ln x  y = ln a
dy 1

dx (ln a)x (terbukti)

dy 1 du

a
Jika y = log u dan u = f(x) maka dx (ln a)u dx (4.43)
Bukti :
dy 1

y = log u  du (ln a)u
a

dy dy du 1 du
 .  .
dx du dx (ln a)u dx (terbukti)

Contoh 4.24
dy
Jika y = log(3-5x) tentukan dx
7

du
 5
Penyelesaian : Misal : u = 3 – 5x  dx
dy 1 du 5
 
dx (ln a) u dx (ln 7)(3  5x)

Soal-soal
Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !
1
x
x2 ln 3x e3
1. y = xe3x 4. y = e4x 7. y = ln 4x 10. y =
x ln 5x  ex
ex ln x

3x2 x(ln 4x  ex ) 3 5log(1  x)

2. y = 2e  3x 5. y = e2x 8. y = e3  2x

2 ln 3x x3ea  bx
3log 4x
3. y = x3 ln2x 6. y = 5  6x 9. y =

111
4.10 Turunan fungsi hiperbolik

dy
 f' (x) 
Jika y = f(x) = sinhx maka dx coshx (4.44)

Bukti :
1 x
(e  e x )
y = f(x) = sinhx = 2
dy 1 x
 f ' (x) (e  e x )
dx = 2 = coshx (terbukti)

dy du

Jika y = sinh u dan u = f(x) maka dx cosh u dx (4.45)
Bukti :
dy
 cosh u
y = sinh u  du
dy dy du du
 .  cosh u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.25
1 dy
x
Jika y = 3 sinh 5 , tentukan dx
Penyelesaian :
1
x
Misal : u = 5 y = 3 sinh u
du 1 dy
  3 cosh u
dx 5 du
dy dy du 1 3 1
  (3 cosh u)( )  cosh x
dx du dx 5 5 3

dy
 f' (x) 
Jika y = f(x) = coshx maka dx sinhx (4.46)
Bukti :
1 x
(e  e x )
y = f(x) = coshx = 2
dy 1 x
 f ' (x) (e  e x )
dx = 2 = sinhx (terbukti)

112
 dy du

Jika y = cosh u dan u = f(x) maka dx sinh u dx (4.47)
Bukti :
dy
 sinh u
y = cosh u  du
dy dy du du
 .  sinh u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.26
dy
Jika y = cosh (1-2x), tentukan dx
Penyelesaian :
Misal : u = 1-2x y = sinh u
du dy
 2  cosh u
dx du
dy dy du
  (cosh u)(-2)  2 cosh(1  2x)
dx du dx

dy
 f' (x) 
Jika y = f(x) = tanhx maka dx sech2 x
(4.48)
Bukti :
sinh x
y = f(x) = tanhx = cosh x
dy (cosh x)(cosh x)  (sinh x)(sinh x) cosh2 x  sinh2 x
 f ' (x) 
2
dx (cosh x) cosh2 x
=
1
 sec h2x
2
= cosh x (terbukti)

dy du

Jika y = tanh u dan u = f(x) maka dx sech u dx
2
(4.49)
Bukti :
dy
 sec h2 u
y = tanh u  du
dy dy du du
 .  sec h 2u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.27
dy
Jika y = tanh (a+bx), tentukan dx

113
Penyelesaian :
Misal : u = a+bx y = tanh u
du dy
b  sec h 2 u
dx du
dy dy du
  (sec h2 u)(b)  b sec h2 (a  bx)
dx du dx

dy
 f' (x) 
Jika y = f(x) = cothx maka dx -csch2 x
(4.50)
Bukti :
cosh x
y = f(x) = cothx = sinh x
dy (sinh x)(sinh x)  (cosh x)(cosh x) sinh2 x  cosh2 x
 f ' (x) 
dx (sinh x)2 sinh2 x
=
1
  csc h2x
2
= sinh x (terbukti)
dy du

Jika y = coth u dan u = f(x) maka dx 2
- csch u dx (4.51)
dy
  csc h2 u
Bukti : y = tanh u  du
dy dy du du
 .   csc h 2u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.28
dy
Jika y = coth (a+bt), tentukan dt
Penyelesaian :
Misal : u = a+bt y = coth u
du dy
b   csc h 2 u
dt du
dy dy du
  ( csc h2 u)(b)  b csc h2 (a  bt)
dt du dt

dy
 f' (x) 
Jika y = f(x) = sechx maka dx -csch2 x
(4.52)
1
Bukti : y = f(x) = sechx = cosh x

114
 du
0
Misal u = 1  dx
dv
 sinh x
V = coshx  dx
du dv
.v  u.
dy (0)(cosh x)  (1)(sinh x)
 dx dx
2
 sinh x
dx 2 (cosh x) 2
v = = cosh x
= - tanhx sechx (terbukti)

dy du

Jika y = sech u dan u = f(x) maka dx - tanhu sechu dx (4.53)
dy
  tanh u sec h u
Bukti : y = sech u  du
dy dy du du
 .   tanh u sech u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.29
1 1 dy
(  x)
Jika y = 2sech 3 5 , tentukan dt
Penyelesaian :
1 1
 x
Misal : u = 3 5 y = 2 sech u
du 1 dy
   tanh u sechu
dx 5 du
dy dy du 1 2 1 1 1 1
  (2 tanh u sechu)(- )  tanh(  x) sech(  x)
dt du dt 5 5 3 5 3 5
dy
 f' (x) 
y = f(x) = cschx maka dx -csch x cothx
(4.54)
Bukti :
1
y = f(x) = sechx = sinh x
du
0
Misal u = 1  dx
dv
 cosh x
V = sinhx  dx
du dv
.v  u.
dy dx dx (0)(sinh x)  (1)(cosh x)  cosh x
 2
dx 2 (sinh x) 2
v = = sinh x
= - cothx cschx (terbukti)

115
 dy du

Jika y = csch u dan u = f(x) maka dx - cothu cschu dx (4.55)
Bukti :
dy
  coth u csch u
y = csch u  du
dy dy du du
 .   coth u csch u
dx du dx dx (terbukti)

Contoh 4.30
1 1 dy
(
 x)
Jika y = -3csch 5 2 , tentukan dt
Penyelesaian :
1 1
 x
Misal : u = 5 2 y = -3 csch u
du 1 dy
  3 coth u cschu
dx 2 du
dy dy du 1 3 1 1 1 1
  (3 cothu cschu)( )  coth(  x) sech(  x)
dt du dt 2 2 5 2 5 2

Soal-soal
Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !
ax2  bx  c
1. y = sinh(2-3x) 6. y = coth(1  2x)
eax
2. y = cosh(a2x – b) 7. y = sec h 2x
sec h3x
3. y = x2 sinh5x 8. y = ln(4  5x)
1 3
x csch(x - 1)
4. y = emx cosh2x 9. y = 5
1
x
3
5. y = ln(2-x) tanh3x 10. y = e csch(a - bx)
4.11 Turunan fungsi hiperbolik invers

dy 1
 f' (x) 
Jika y = f(x) = sinh-1x maka dx x2  1
(4.56)
ln(x  x2  1)
Bukti : y = f(x) = sinh-1x =
x
1
dy x2  1  x2  1  x 1 1
 . 
dx
x  x2  1 x2  1 x x2  1 x2  1 (terbukti)

116
 dy 1 du
 dx
Jika y = sinh-1 u dan u = f(x) maka dx u2  1 (4.57)
dy 1

du
Bukti : y = sinh-1 u  u2  1
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx dx
u2  1 (terbukti)

Contoh 4.31
1 dy
x
Jika y = -3sinh 2 , tentukan dt
-1

Penyelesaian :
1
x
Misal : u = 2 y = -3 sinh-1u
du 1 dy 1
 
du
dx 2 u2  1
dy dy du 1 1 1
 ( )( ) 
dt du dt 2 1 2
u2  1 2 x 1
4

dy 1
 f' (x) 
Jika y = f(x) = cosh-1x maka dx x2  1 , x>1 (4.58)
ln(x  x2  1)
Bukti : y = f(x) = cosh-1x =
x
1
dy x2  1 x2  1  x 1 1
  . 
dx
x x2  1 x2  1 x x2  1 x2  1 , x > 1 (terbukti)

dy 1 du
 dx
Jika y = cosh-1 u dan u = f(x) maka dx u2  1 ,u>1
(4.59)
dy 1

du
Bukti : y = cosh-1 u  u2  1
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 2 dx
u 1 , u > 1 (terbukti)
Contoh 4.32
3 dy
x
Jika y = cosh-1 4 , tentukan dx
Penyelesaian :

117
 3
x
Misal : u = 4 y = cosh-1u
du 3 dy 1
 
du
dx 4 u2  1
dy dy du 1 3 3
 ( )( ) 
dt du dt 2 4 9 2
u 1 4 x 1
16

dy 1
 f' (x) 
Jika y = f(x) = tanh-1x maka dx 1  x2 , x 1

(4.60)
1 1 x
ln , x 1
Bukti : y = f(x) = tanh x = 2 1  x
-1

dy 1 2 1x 1
 . 
dx 2 (1  x) 1  x 1  x2
2
x 1
, (terbukti)

dy 1 du

Jika y = tanh-1 u dan u = f(x) maka dx 1  u2 dx , u 1

(4.61)
dy 1

Bukti : y = tanh-1 u 
du 1  u2
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 1  u2 dx
, u  1 (terbukti)

Contoh 4.33
dy
Jika y = tanh (2x-1), tentukan dx
-1

Penyelesaian :
Misal : u = 2x - 1 y = tanh-1u
du dy 1
2 
dx du 1  u2
dy dy du 1 2
 ( )(2) 
2
dx du dx 1u 1  (2x  1)2

dy 1
 f' (x) 
Jika y = f(x) = coth-1x maka dx 1  x2 , x 1

(4.62)

118
 1 x 1
ln , x 1
Bukti : y = f(x) = tanh-1x = 2 x  1
dy 1 2 x 1 1 1
 .  
dx 2 (x  1)2 x  1 x  1 1  x2
2
x 1
, (terbukti)
dy du 1
 2
Jika y = coth-1 u dan u = f(x) maka dx 1  u dx , u 1

(4.63)
dy 1

Bukti : y = tanh-1 u 
du 1  u2
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx 1  u2 dx u  1
, (terbukti)

Contoh 4.34
dy
Jika y = 3 coth (2-3x), tentukan dx
-1

Penyelesaian :
Misal : u = 2-3x y = 3 tanh-1u
du dy 3
 3 
dx du 1  u2
dy dy du 3 9
 ( )(3)  
2
dx du dx 1u 1  (2  3x)2

dy 1
 f' (x)  
Jika y = f(x) = sech-1x maka dx x 1  x2 , 0  x  1
(4.64)
1  1  x2
ln , 0 x 1
Bukti : y = f(x) = sech-1x = x
dy 1

dx
x 1  x2 , 0  x  1 (terbukti)

dy 1 du
  dx
Jika y = sech-1 u dan u = f(x) maka dx u 1  u2 , 0  u  1 (4.65)
dy 1

du
Bukti : y = sech-1 u  u 1  u2
dy dy du 1 du
 . 
dx du dx dx
1  u2 , 0  u  1 (terbukti)

Contoh 4.35

119
 dy
Jika y = -2 sech-1(1-x), tentukan dx
Penyelesaian :
Misal : u = 1-x y = 2 sech-1u
du dy 2
 1 
du
dx u 1  u2
dy dy du 2 2
  ( )(1) 
dx du dx
u 1  u2 (1  x) 1  (1  x)2
1
dy 
 f' (x) 
dx x 1  x2
Jika y = f(x) = csch-1x maka
(4.66)
1  1  x2
ln
Bukti : y = f(x) = csch-1x = x
dy 1
 
dx
x 1  x2
(terbukti)

1 du
dy 
 dx
dx u 1  u2
Jika y = csch-1 u dan u = f(x) maka (4.67)
dy 1
 
du
u 1  u2
Bukti : y = csch-1 u 
dy dy du 1 du
 .  
dx du dx dx
u 1  u2
(terbukti)

Contoh 4.36
dy
Jika y = csch-1(sinx), tentukan dx
Penyelesaian :
Misal : u = sinx y = csch-1u
dy 1
du  
 cos x du
dx u 1  u2
dy dy du 1 cos x
  ( )(cos x)  
dx du dx 2
u 1u sin x 1  sin2 x

Soal-soal
Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi :
1. y = sinh-1(cosx) 4. y = x2 coth-1x
-1
2. y = cosh (sin2x) 5. y = sech-1(x sinx)
-1
3. y = tanh (3x+) 6. y = e-2x csch-1(1-2x)

4.12 Turunan tingkat tinggi

120
 Jika terdapat suatu fungsi f(x) yang differensiable, maka kita dapat mencari
turunan pertamanya yaitu f’(x). Jika turunan pertama tersebut juga
differensiable maka kita dapat menentukan turunan kedua dari fungsi tersebut.
Secara umum jika turunan ke (n-1) differensiable maka kita dapat menentukan
turunan ke n dari fungsi tersebut. Biasanya turunan kedua dan seterusnya dari
suatu fungsi disebut turunan tingkat tinggi. Turunan pertama, kedua dan ketiga
ditulis dengan lambang :
dy d2y d3y
,
dx dx2 3
dan dx atau f’(x), f’’(x) dan f’’’(x). Sedangkan untuk turunan ke n,
dny
n
dimana n 4, maka kita gunakan lambang : dx atau f(n)(x).
Contoh 4.37
Tentukan turunan pertama sampai dengan turunan keempat dari f(x) = (x2-4)3
Penyelesaian :
dy
 f' (x)  3(x2  4)2(2x)  6x(x2  4)2
dx
d2y
 f' ' (x)  6(x2  4)2  6x(4x)(x2  4)  6(x2  4)2  24x2(x2  4)
dx2
d3y
 f' ' ' (x)  24x(x2  4)  48x(x2  4)  48x3  120x3  288x
dx3
d4y
 f (4)(x)  360x2  288
dx4

Soal-soal
Tentukan turunan kedua dari fungsi-fungsi :
x
2
1. f(x) = 2x e -x
2. f(x) = ln(a-bx) 3. f(x) = x  1
x2  4
2
4. f(x) = 1  x 5. f(x) = sin2(a-bx) 6. f(x) = cos2
(mx+n)

4.13 Differensial
Pada pembahasan mengenai masalah turunan kita telah menggunakan
lambang dy/dx sebagai suatu kesatuan dan merupakan lambang dari turunan
pertama suatu fungsi x. Pada pasal ini kita akan membahas pengertian dy dan
dx secara terpisah. Misal terdapat suatu persamaan y = f(x). Dari Gambar 4.5

121
 y

dy

f(x + x)
y
f(x)
l1
x = dx

f(x)
l

x
0 x x+x

Gambar 4.5

 y 
y   x
 x 
didapat :
(4.68)
Jika harga x sangat kecil, maka y menjadi sangat kecil juga. Sehingga
persamaan 4.68 dapat ditulis menjadi :

dy  f (x) dx
(4.69)

Pada persamaan 4.69 diatas dx dan dy disebut differensial dari x dan y.

Differensial y atau dy adalah perubahan kecil pada peubah y akibat adanya
perubahan kecil pada peubah x atau dx.

Contoh 4.38
Jika y = x2 - 2x – 3, tentukan differensial y
Penyelesaian :
f(x) = x2 - 2x – 3
f’(x) = 2x – 2
Sehingga : dy = (2x-2) dx = 2(x-1) dx

Contoh 4.39
Volume sebuah silinder adalah V = r2h. Jika jari-jari silinder tersebut
membesar 1% dari jari-jari asal, tentukan perubahan volumenya.
Penyelesaian :
f(r) = r2h
f’(r) = 2rh
dV = f’(r) dr = 2rh (0,01r) = 0,02 r2h

122
 Jadi perubahan volume silinder adalah sebesar 0,02 r2h

Soal-soal
1. Sebuah bola mempunyai jari-jari 15 cm. Akibat meningkatnya temperatur
maka jari-jari bola tersebut meningkat menjadi 15,02 cm. Berapakah
perubahan volume bola tersebut ?

2. Sebuah kolam renang berisi penuh dengan air.Ukuran kolam renang tsb
adalah sebagai berikut : panjang = 50 m, lebar = 20 meter dan kedalaman
= 3 meter. Akibat adanya penguapan kedalaman air berkurang menjadi
2,98 m. Berapakah volume air yang menguap ?

Penjelasan :
Kerjakan kedua soal tersebut diatas dengan metode differensial !

4.14 Turunan fungsi implisit

Pada pasal-pasal sebelumnya kita telah mempelajari turunan fungsi-fungsi
eksplisit, yaitu fungsi yang mempunyai bentuk y =f(x). Akan tetapi tidak semua
fungsi mempunyai bentuk eksplisit. Sebagian mempunyai bentuk implisit, yaitu
fungsi yang mempunyai bentuk F(x,y) = 0. Untuk mencari turunan fungsi
implisit kita gunakan aturan sebagai berikut :

1. Jika pada F(x,y) = 0 mengandung suku g(x), maka :

d
g(x)  g' (x)
dx (4.70)

2. Jika pada F(x,y) = 0 mengandung suku h(y), maka :

d dy
h(y)  h' (y)
dx dx (4.71)

3. Jika pada F(x,y) = 0 mengandung suku u(x) dan v(y), maka :

d
u(x).v(y)  u' (x).v(y)  u(x).v' (y) dy
dx dx
(4.72)
=

Contoh 4.40
dy
Tentukan dx dari : x2 – 3xy +y2 = 4
Penyelesaian :
x2 – 3xy +y2 = 4  x2 – 3xy +y2 – 4 = 0
dy dy
2x – 3y – 3x dx + 2y dx - 0 = 0

123
 dy dy 3y  2x

( 2y – 3x ) dx = 3y - 2x  dx 2y  3x

Contoh 4.41
dy
Tentukan dx dari : x2y + xy2 = 6 pada titik (1,2)
Penyelesaian :
x2y + xy2 = r2  x2y + xy2 - r2 = 0
dy
dy
2xy + x dx + y + 2xy dx = 0
2 2

dy dy  (2xy  y 2 )

dx (x 2  2xy)
(x2 + 2xy) dx = -(2xy + y 2)  
dy 8
 
dx x 1 5
y 2

Soal-soal
dy
1.
Tentukan dx dari :
i) x + y = sinxy
ii) xy = cos (x+y)
iii) xy
y=e
iv) y = ln(xy)

dy
2.
Tentukan nilai dx pada titik (1,0) dari :
i) x+y
3xy2 + e =e
ii)
x2 + y2 + xy = 1
4.15 Turunan fungsi parameter
Fungsi parameter adalah fungsi yang mempunyai bentuk :

x = f(t) dan y = g(t) , dengan t adalah parameter (4.73)

Untuk menentukan turunan pertama atau dy/dx dari fungsi parameter, terlebih
dahulu kita tentukan dx/dt dan dy/dt. Serlanjutnya dy/dx dicari dengan rumus:

dy dy / dt

dx dx / dt (4.74)

Soal-soal
dy
Tentukan dx dari fungsi parameter berikut :

124
 
x  (t  3)3 x  sin(t  )
 
1. 
y  (t 2  4)2
3. y  cos 2t

 t2  1
x 
 t  1


x  e 2t  1  t2
 y 
2. 
y  ln(5t  7) 4.  t

125