Anda di halaman 1dari 56

Pegangan Guru Basa Jawa Timur

untuk SD/MI Kelas IV


Semester Genap

Kata Pengantar
Puji dan syukur kami panjatkan ke hadirat Tuhan Yang Maha Esa atas selesainya penerbitan buku ajar
ini. Berkat limpahan rahmat dan anugerah Tuhan Yang Maha Pemurah, kami dapat kembali menerbitkan
dan menghadirkan buku ajar ini di tengah para siswa dan guru. Oleh karena partisipasi dan kontribusi para
siswa dan guru pula kami masih tetap dapat menerbitkan buku ini.
Buku ajar ini diterbitkan untuk memenuhi kebutuhan p ara siswa dan guru akan buku-buku referensi,
pendamping, atau pelengkap untuk mendukung kegiatan belajar mengajar. Sebagaimana diketahui, kegiatan
belajar mengajar sering kali dianggap dan dirasa kurang cukup jika sepenuhnya hanya mengandalkan
buku teks yang sudah distandarisasi, sehingga perlu pula diadakan buku-buku lain yang dapat berperan
menjadi pendamping dan pelengkap. Nah, buku ajar inilah salah satu alternatif yang dapat berfungsi menjadi
pendamping dan pelengkap buku teks yang selama ini sudah ada.
Sebagai buku ajar, buku ini kami susun berdasarkan kurikulum yang berlaku dalam dunia pendidikan kita,
yakni Kurikulum 2013. Berdasarkan kurikulum ini, proses belajar mengajar difokuskan pada pembelajaran
saintifik untuk membentuk kompetensi pengetahuan, kompetensi keterampilan, dan kompetensi sikap.
Kami berharap, buku ajar ini dapat membantu siswa dalam menguasai kompetensi seperti yang
disyaratkan Kurikulum 2013. Sungguh merupakan kegembiraan dan kepuasan bagi kami apabila hal itu
dapat terwujud. Guna membuat harapan itu menjadi kenyataan, kami akan terus berupaya untuk memperbaiki
dan meningkatkan kualitas buku ajar ini.

 Redaksi

Dhaptar Isi
Wulangan 1 Endahe Nagriku .............. 2 Wulangan 3 Panganan lan Gizi .......... 25
A. Tembang Dolanan........ 2 A. Panganan Sehat
B. Isi Tembang Dolanan... 3 Ngandhut Gizi ............. 25
C. Nggancarake Tembang 5 B. Gawe Ukara................. 27
Gladhen Wulangan 1......... 7 C. Nulis Ukara.................. 28
Gladhen Wulangan 3 . ...... 29
Wulangan 2 Gegayuhanku . ................ 11
A. Ngenani Aksara Jawa.. 11 Evaluasi Akir Semester......................... 34
B. Aksara Sandhangan.... 12
C. Sandhangan Swara..... 13 Kapustakan . ................................... 64
Gladhen Wulangan 2 . ...... 15 Program Tahunan ................................. 38
Program Semester ............................... 39
Evaluasi Tengah Semester................... 21 Silabus . ................................... 42
RPP ................................... 45
Kunci Jawaban .................................. 51
WULANGAN

1 Endahe Nagriku

Ringkesan Materi

A. Tembang Dolanan

Ngamati
Rungakna tembang dolanan sing kok senengi! Rungokna kanthi dibolan-baleni!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Mitakoni
Sawise ngrungokake tembang dolanan banjur golekana titikane tembang dolanan iku!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Apa kang diarani tembang dolanan?
Wangsulan: Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar sing ora nganggo paugeran guru, kayata guru gatra,
guru wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing.
2. Sebutna paugeran tembang gagrag lawas!
Wangsulan: Tembang gagrag, lawas nganggo paugeran guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing.
3. Sapa kang biyasane nembang lagu dolanan?
Wangsulan: Biyasa ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing padesan, sinambi dolanan bebarengan karo kanca-
kancane lan bisa dibarengi wiramaning gendhing.
4. Lumantar lagu dolanan bocah-bocah dikenalake bab apa?
Wangsulan: Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan,
lingkungan alam, lan sapanunggalane.
5. Jlentrehna pangertene tembang dolanan gagrag lawas!
Wangsulan: Tembang dolanan gagrag lawas yaiku tembang dolanan kang ora dimangerteni pengarange, sipate klasik, lan
makna lagune angel dimangerteni.

2 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Pilihen gambar ing sisih kiwa kanthi pratelan ing sisih tengen!
1.

a. nyanyi

Iki gambar bocah lagi ....


2.

b. nari

Iki gambar bocah lagi ....


3.

c. nggambar

Iki gambar bocah lagi ....


4.

d. makani pitik

Iki gambar bocah lagi ....


5.

e. nekeran

Iki gambar bocah lagi ....

B. Isi Tembang Dolanan

Ngeksplorasi
Golekana jinising tembang dolanan gagrag lawas lan gagrag anyar sing kokmangerteni! Tulisen
ana buku gladhenmu!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 3
Ngasosiasekake
Tulisna surasane tembang dolanan sing wis kok semak! Tulisna ana buku gladhenmu! Tulisna
buku gladhenmu!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Geneya diarani dolanan cublak-cublak suweng?
Wangsulan: Dolanan iki diarani cublak-cublak suweng amarga nalika dolanan sing dicublak-cublak iku suweng.

2. Kapan biyasane dolanan Cublak-Cublak Suweng dilakokake?


Wangsulan: Dolanan iki biasa dianakake wanci sore utawa wengi nalika padhang wulan.

3. Ing ngendi dolanan Cublak-Cublak Suweng dilakokake?


Wangsulan: Ing emperan kang jembar.

4. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab apa bae?


Wangsulan: Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan,
lingkungan alam, lan sapanunggalane.

5. Ana ing tlatah ngendi dolanan jamuran misuwur!


Wangsulan: Jamuran iku dolanan kang misuwur ing tlatah Jawa.

Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Ayo, nembang tembang ing ngisor iki kanthi titi laras kang trep!
Cublak-Cublak Suweng
C = do Lagu Daerah Jawa

Prau Layar

4 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
1. Gatekna tuladha saka bapak utawa ibu guru carane maragake tembang!
2. Bocah-bocah lanang nembang Cublak-Cublak Suweng, bocah-bocah wadon nembangake
“Prau Layar”.
3. Bebarengan karo kelompokmu latihan ana ngomah. Minggu ngarep maragakake lan nembang
dolanan ing ngarep kelas.
4. Anggone maragakake salaras karo kreasimu dhewe. Ora kudu persis kaya tuladha saka bapak
utawa ibu guru.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

C. Nggancarake Tembang

Ngomunikasekake
Pragakna tembang dolanan sing kok senengi ing ngarep kelas!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

GladhenMandhiri
Semaken crita lan tembang dolanan ing ngisor iki, kanggo mangsuli pitakonan!
Sepur
Bocah-bocah cilik jaman kawuri mesthi isih akeh sing padha
apal karo uran-uran tembang Pocung ing ngisor iki.
Bapak pocung,
renteng-renteng kaya kalung,
dawa kaya ula,
pencokanmu wesi miring
sing disaba,
si pocung mung turut kutha.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 5
Utawa ana maneh tembang dolanan sing unine kaya ing ngisor iki.
Ing.. ing tapak jaran tatu miring,
miring neng gedhogan,
ana ledhek bukak topi,
topi nggone dhuwur,
kereta api jare sepur.

Tembang kasebut bedhekane sepur utawa kereta api. Tetumpakan ing dharatan kang bisa
momot uwong lan barang akeh banget kang lakune ngliwati dalan kang mligi ing jaman kunane
diarani sepur utawa yen tembung saiki karan kereta api. Diarani kereta api, jalaran tunggangan
kasebut digeret dening piranti kang karan lokomotif, piranti mesin kang duweni tenaga sarta karosan
kang tuwuh saka sumub banyu kang kagodhog ana ing sajroning ketel gedhe. Sumub utawa
uap mau sawise kailekake metu pipa-pipa kang ora sethitik banjur bisa nuwuhake tenaga utama
bisa ngubengake jantra sarta rodha-rodha kang njalari piranti mau bisa maju lan mundur miturut
kebutuhan. Gandheng banyu kang ana ing ketel mau bisa dadi sumub, mbutuhake digeneni, mula
piranti kang jenenge lokomotif utawa endhas-endhasan sepur mau padha diarani kereta api; iki
cekakan, benere kudune jenenge kang luwih mathis yaiku kereta kang ma­wa geni utawa kereta
kang lakune migunakake tenaga kang migunakake dayaning geni.
sumber http://panjebarsemangat.co.id/berita-199-sepur-jaman-biyen-lan-saiki.html

Sepuran

Sinten nunggang sepur lunga nyang Kediri


Wong niki sepur dhur bayare setali
Sapa trima nggonceng konangan kondhektur
Yen didhendha kenceng napa boten kojur
Sinten nunggang sepur lunga dhateng Nganjuk
Sinten pengin makmur aja seneng umuk.

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Nunggang sepur lunga menyang ngendi?
Wangsulan: Kediri
2. Apa tenaga kang digunakake sepur jaman biyen?
Wangsulan: Sumub banyu
3. Apa arane wong sing nyopir sepur?
Wangsulan: Kondhektur
4. Kepriye carane yen pengen makmur?
Wangsulan: Sinten pengin makmur aja seneng umuk.
5. Gatekna tembang ing ngisor iki!
Bapak Pucung
Renteng-renteng kaya kalung
Dawa kaya ula
Pencokanmu wesi miring
Sing disaba
Si pocung mung turut kutha

6 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Apa batangane tembang ing dhuwur?
Wangsulan: Sepur

Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca semejamu!
1. Pilihen salah siji tembang dolanan sing wis nate koktembangne bebarengan karo guru lan
kancamu, utawa tembang dolanan liyane sing kokapali lan koksenengi!
2. Tembangna tembang pilihanmu ing ngarep kelas!

Penilaian Sikap
Tembang Jawa mesthi ngandhut pitutur tumrape manungsa. Luwih-luwih tembang dolanan sing
pituture jumbuh karo pamikire bocah cilik. Bab iki bisa dadi srana supaya bocah-bocah, kulina
tumindak becik ana ing pasrawungan saben dinane. Kejaba kuwi tembang dolanan uga menehi
piweling sing gegayutane karo Gusti kang Maha Kwasa. Sabanjure, lakokna pambiji marang
awakmu dhewe kanthi menehi tandha centhang (√) ing kolom ngisor iki!
Apik
No. Pranyatan Kurang Cukup Apik
Banget
1. Murid bisa mangerteni babagan tembang
dolanan.
2. Murid bisa nembang dolanan kanthi prigel.
3. Murid bisa mangerteni piwulang tembang
dolanan.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Wulangan 1
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!
1. Menthog bisa gawe senenge ati kanthi .… a. gela c. bungah
a. lakune b. susah d. duka
b. wulune Wangsulan: b. bungah

c. swarane 4. Prau Layar klebu tembang dolanan gagrag


d. wernane ….
Wangsulan: a. lakune a. Jawa c. lawas
2. Tembang dolanan bisa diiringi nganggo b. anyar d. kreasi
Wangsulan: b. anyar
….
5. Yoyok didukani Pak Guru amargo mbolos
a. rebana c. gamelan
sekolah.
b. guyonan d. tangisan
Wangsulan: c. gamelan Didukani ngokone ….
3. Atine Basuki seneng banget amarga oleh a. disenengi
hadhiah sepedha anyar. b. diseneni
c. dikongkon
Tembung liyane seneng yaiku ….
d. diwarahi
Wangsulan: b. diseneni

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 7
6. Dolanan jamuran biasane dilakokake ana 14. Gatekna ukara ing ngisor iki!
ing ..... (1) Ora kaiket dening aturan tertamtu.
a. jero omah (2) Ora dimangerteni panulise.
b. latar (3) Manut paugeran guru lagu.
c. dalan (4) Kaiket dening aturan tertamtu.
d. kebon Tetengere tembang dolanan katunjuk nomer
Wangsulan: b. latar
....
7. Simbah dhahar tela.
a. (1) lan (2)
Menawa diganti basa ngoko yaiku ….
b. (1) lan (4)
a. simbah maem tela
c. (2) lan (3)
b. simbah mangan tela
d. (3) lan (4)
c. simbah dhahar tela Wangsulan: d. (3) lan (4)
d. simbah nedha tela 15. Tembang Padhang Wulan diarani tembang
Wangsulan: b. simbah mangan tela
....
8. Tembang “Menthog-Menthog” diarani
a. dolanan
tembang ....
b. pocung
a. dolanan
c. pangkur
b. Pocung
d. macapat
c. Pangkur Wangsulan: a. dolanan
d. macapat 16. Bapak tindak dhateng kantor.
Wangsulan: a. dolanan
Yen diowahi dadi basa ngoko dadi ....
9. Menthog-Menthog klebu tembang dolanan
gagrag …. a. Bapak ing kantor.
a. Jawa c. lawas b. Bapak lunga menyang kantor.
b. anyar d. kreasi c. Bapak menyang kantor.
Wangsulan: c. lawas d. Bapak badhe menyang kantor.
Wangsulan: b. Bapak lunga menyang kantor
10. Sinten ingkang mucal?
17. Ing ngisor iki klebu tembang dolanan, kejaba
Yen didadekake ngoko dadi ....
....
a. Sapa ingkang mucal?
a. Ilir-Ilir
b. Sinten ingkang mulang?
b. Dhandhanggula
c. Sapa sing mulang?
c. Jamuran
d. Sapa sing mucal?
Wangsulan: c. Sapa sing mulang? d. Citra mengung
Wangsulan: b. Dhandhanggula
11. Tembang dolanan biyasane ditembangake 18. Menawa ngomong karo wong sing luwih
karo …. tuwa kudu migunakake basa ….
a. turu c. dolanan a. krama c. sembrana
b. sinau d. jogetan b. ngoko d. campuran
Wangsulan: c. dolanan Wangsulan: a. krama
12. Tembang Gugur Gunung iku anggitane …. 19. Gatekna tembang ing ngisor iki!
a. Ki Anom Suroto (1) Jaranan.
b. Ki Narto Sabda (2) Ilir-ilir.
c. Waljinah (3) Gula Klapa.
d. Mantos (4) Tahu Tempe.
Wangsulan: b. Ki Narto Sabda Tuladha tembang dolanan gagrag lawas
13. Wong kang drajate dhuwur ing tembang katunjuk nomer ....
dolanan jaranan digambarake kanthi paraga a. (1) lan (2)
…. b. (1) lan (4)
a. para mentri c. ndara Bei c. (2) lan (3)
b. para abdi d. para raja d. (3) lan (4)
Wangsulan: c. ndara Bei
Wangsulan: a. (1) lan (2)

8 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
20. Piranti dolanan Cublak-Cublak Suweng 23. Pak Guru maca buku.
yaiku .... Yen dikramakake alus dadi ....
a. karet c. krikil a. Pak Guru nyerat buku
b. tali d. preng b. Pak Guru maos buku
Wangsulan: c. krikil c. Pak Guru mundhut buku
21. Kewan kang digambarake ana tembang d. Pak Guru maca serat
dolanan kang duweni watak males yaiku Wangsulan: b. Pak Guru maos buku
… 24. Ing ngisor iki kang ora klebu tembang
a. menthog c. macan dolanan yaiku ....
b. sapi d. singa a. Cublak-Cublak Suweng
Wangsulan: a. menthog b. Caping Gunung
22. Anggone latihan pramuka mangkat jam pitu c. Pocung
esuk. d. Menthog-Menthog
Tembung liyane mangkat yaiku …. Wangsulan: c. Pocung
a. teka c. mulih 25. Wong kang pagaweyane ngripta geguritan
b. budhal d. menyang diarani ….
Wangsulan: b. budhal a. juru kunci c. pujangga
b. sinoman d. pengrawit
Wangsulan: c. pujangga

B. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

1. Tembang dolanan gagrag lawas, ora dimangerteni .... pengarange


2. Sipat tembang dolanan gagrag lawas, yaiku .... klasik lan makna lagune angel dimangerteni
3. Kidang Talun iku sawijining tembang .... dolanan
4. Cublak-cublak suweng suwenge ting ....
Tembung kang trep kanggo genepi yaiku .... gelenter
5. Kupu kuwi ing tembang dolanan nyritakake bab .... endahe kupu-kupu

C. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!

1. Jlentrehna tetengere tembang dolanan!


Wangsulan: Tetengere tembang dolanan yaiku tembang dolanan ora kaiket marang paugeran tertamtu, basane sederhana,
gampang dimangerteni, cocok tumrap anak-anak, cakepane seneng, sosial, lan religius.
2. Tulisen telu pagawean sing katindakake ing sekolah!
Wangsulan: Sinau, maca, ngaso, lan sapanunggale.
3. Sebutna tuladha tembang dolanan gagrag anyar!
Wangsulan: Tuladhane tembang dolanan gagrag anyar watarane yaiku Lesung Jumengglung, Swara Suling, Prau Layar, lan
sapanunggale.
4. Kepiye kahanan bocah jaman saiki nalika dolanan?
Wangsulan: Kahanan wis malik grembyang, dolanane bocah saiki sarwa ragad.
5. Jlentrehna munpangate saka gawe dolanan dhewe tinimbang tuku!
Wangsulan: Ngirit duwit nglatih katrampilan.

Perbaikan
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

1. Kang diandharake ing tembang dolanan, yaiku .... Sato kewan tetanduran lingkungan lan sapanung-galane.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 9
2. Piweling ana ing tembang Menthog-Menthog, yaiku .... Manungsa ora kena gemedhe lan kudu ngupaya
nyukupi kabutuhane.
3. Tetembungan ing tembang dolanan migunakake tembung kang .... tetembungane kang gampang
4. Jamuran klebu tembang dolanan gagrag .... lawas
5. Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrag .... lawas

Pengayaan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!
1. Apa kang dilakokake bocah-bocah nalika padhang wulan?
Wangsulan: Jaman biyen yen pinuju padhang wulan bocah padha dolanan ing latar.
2. Jlentrehna pitutur luhur kang ana ing tembang Lir-Ilir!
Wangsulan: Tembang punika ngandhut falsafah agami ingkang lebet, ingkang maringi pepadhang dhumateng bebrayan agung ing
tanah Jawi kala semanten, amrih sageda ngugemi dhawuhipun Gusti ingkang Maha Welas Asih marang sedanten umatipun.
3. Nalika maca endah kudu gatekake apa?
Wangsulan: Maca endah kudu nggatekake lafal lan intonasi.
4. Sebutna dolanan bocah-bocah ing jaman biyen!
Wangsulan: Ana kang jelungan, jamuran, lan sakpanunggalane.
Dene yen sore utawa awan ana kang pasaran, gobag sodor, nekeran, bekelan, lan sakpanunggalane.
5. Gawea ukara nganggo tembung kae, iki, lan iku!
Wangsulan: a. Kae ana sapi lima.
b. Iki aku lagi maem apel.
c. Iku ana pelem tiba.

10 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
WULANGAN

2 Gegayuhanku

Ringkesan Materi

A. Ngenani Aksara Jawa

Ngamati
Gatekna kanti permati wujude sandhangan aksara Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan wujud sandhangan aksara Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Kepriye watake Aji Saka?
Wangsulan: Andhap asor, lantiip, lan seneng tetulung marang kang nandang kesusahan.
2. Kepriye watake Prabu Dewata Cengkar?
Wangsulan: Watake kejem lan wengis.
3. Apa kang dadi panyuwune Aji Saka sadurunge dipangan dening Prabu Dewata Cengkar?
Wangsulan: Ajisaka nyuwun lemah saambane ikete.
4. Kepriye carane Aji Saka nulung rakyat Medhang Kamulan?
Wangsulan: Kanthi nyingkirake Prabu Dewata Cengkar menyang Segara Kidul.
5. Sapa bae abdine Aji Saka?
Wangsulan: Duga, Prayoga, Dora, lan Sembada.

Gladhen Kelompok
Tindakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Bebarengan kanca samejamu, salinen aksara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!
No. Aksara Jawa Aksara Latin

1. aiki[c[r iki cere

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 11
2. fufu[co[ro dudu coro

3. segppersep sega pera sepa

4. bibi[ktibzi bibi keti bathi

5. ke[bo[n[mrutelu kebone meru telu

6. m=sketig mangsa ketiga

7. tukuseg tuku sega

8. nnF|/kemB= nandur kembang

9. zusu=pri ngusung pari

10. g[wgel gawe gela

B. Aksara Sandhangan

Ngeksplorasi
Gladhen nulis sandhangan aksara Jawa supaya luwih prigel! Tulisna ing buku gladhenmu!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Ngasosiasekake
Diskusekna bebarengan kancamu sameja bedane sandhangan siji lan sijine!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Gatekna wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakonan!

Ägegyuhan\.

?k[bh [w=o fu[w gegyuhan\.

?sri kepizinFfi p]mugri.

12 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
?rufi kepizinFfi [polisi.

?[boch [lo[ro pd s}gepSinau.

?supy ksilSi= figyuh.

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Apa irah-irahan teks ing dhuwur?
Wangsulan: Gegayuhan.

2. Sari kepingin dadi apa?


Wangsulan: Sari kepingin dadi pramugari.

3. Rudi kepingin dadi apa?


Wangsulan: Rudi kepingin dadi polisi.

4. Apa kang dilakokake Sari lan Rudi supaya bisa kasil sing digayuh?
Wangsulan: Sregep sinau.

5. Sapa bae paraga teks ing dhuwur?


Wangsulan: Sari lan Rudi.

Gladhen Kelompok
Tindakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!

Wusanane, kadadeyan perang gedhe Pancawati mungsuh karo Ngalengka. Wadyabalane


Ngalengka wujud buta-buta lan wadya balane Rama dibiyantu wanara-wanara balane Sugriwa,
Senapati Nglengka akeh sing pejah. Pancawati menang. Sawise perang, Rama lan Shinta bali
menyang Ayodya, Nanging Sinta susah ora enggal ketampa dening Rama, amarga dianggep
wis ora suci maneh. Sinta reresik awak saka geni lan banjur ditampa dening Rama. Pratelane
Rama, sesucen iku kudu ditindakake kanggo ngilangi pandakwa ala tumrap garwane.
Salinen wacan ing dhuwur migunakake aksara Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

C. Sandhangan Swara

Ngomunikasekake
Gawea ukara migunakake aksara jawa kang ngandhut aksara pasangan!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Sebutna kang klebu sandhangan swara!
Wangsulan: Sawise nyinau bab sandhangan, ana maneh kang klebu jinising sandhangan yaiku swara. Sandhangan swara
kaperang dadi lima yaiku kaya ing ngisor iki.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 13
a. Wulu ( i )
Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i”.
b. Suku ( u )
Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.
c. Taling ( [ )
Taling gunane kanggo aweh uni kaya dene “e”.
d. Taling-tarung ( [....o )
Taling-tarung gunane kanggo aweh uni kaya dene “o”.
e. Pepet ( e )
Pepet gunane kanggo aweh uni kaya dene “è/ ê”.
2. Kepriye penganggone sandhangan wulu?
Wangsulan: Wulu ( i )
Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i“
Tuladha siji, pipi, bibi, mligi, driji, mili, bathi, sapi, lagi, mari, mati, tangi, janji, lan kanti.
3. Kepriye penganggone sandhangan suku?
Wangsulan: Suku ( u )

Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.


Tuladha: suru, buku, suku, tuku, turu, wulu, sangu, watu, bau, tamu, jamu, panu.

4. Tulisna ukara aja mung grusa-grusu nganggo aksara Jawa!


Wangsulan: Ukara aja mung grusa-grusu yen ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ?ajmu=gu]sgu]su.

5. Tulisen latine ukara ?[ynMs[kBo[qokZ=[gok]mBi[lH[nom\.!


Wangsulan: Yen masak bothok nganggo krambil enom.

Gladhen Kelompok
Tindakna prentah ing ngisor iki bebarengan kancamu sameja!
Gatekna aksara Jawa ing ngisor iki!

pefg=kkilim

?sbenHwnHi=zx[pS[kolhanÑ|a[kh[wo=[fo[fol\,m[nkw/n[fo[fol

L[n,kyt[af\,[folnNn\,setike/,b[kSo,[so[to,[roti, lnLiyliy[n.

a=[go[n[fo[folnM|b_mev=zenFiaenFi.[w=ok=pd[fo[folLnKym=[ko[noaik

usinebutPefg=kkilim.

? s i n e but P e f g = k k i l i m j l / r n S i = [ f o [ f o l s i k i [ l L l i m c c h [ a .

li/[rm=[k[n:[rod[n[g]ob[gLo[ro,jg][gG[g]obgSijilnSiki[lLsi=

[fo[fo[lL o [ro.br=fg=znF i aife/r[kmev=sdezhppnHupm[nps/lnT e /

minl\,mlhkeprm<bu kmPu=kmPu=.

14 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Bebarengan kanca samejamu dhiskusekna lan salinen wacan ing dhuwur migunakake aksara
Jawa!
Pedagang Kaki Lima
Saben awan ing ngarep sekolahanku akeh wong padha dodol. Maneka warna dodolane, kayata: es, dolanan, setiker, bakso,
soto, roti, lan liya-liyane. Anggone dodolan mubeng menyang ngendi-endi. Wong kang padha dodolan kaya mangkono iku sinebut
“Pedagang Kaki Lima”.
Sinebut pedagang kaki lima jalaran sing dodol sikile lima cacahe. Lire mangkene: rodhane grobag loro, jagrage grobag siji
lan sikile sing dodol loro. Barang dagangan diiderake menyang sadhengah papan upamane pasar lan terminal. Malah kepara mlebu
ana ing kampung-kampung.

Penilaian Sikap
Nulis aksara Jawa kuwi kudu titi supaya bener, yen ora titi bisa kliru. Sekolah iku ancase kanggo
golek ngelmu. Ananging ngelmu iku bisa digoleki ngendi bae. Papan kang biyasane bisa kanggo
luru ngelmu, kayata perpustakaan, museum, taman pintar, lan sapanunggalane. Mula, ayo padha
sregep golek ngelmu. Sabanjure, lakokna pambiji marang awakmu dhewe kanthi menehi tandha
centhang (√) ing kolom ngisor iki!
Apik
No. Pranyatan Kurang Cukup Apik
Banget
1. Murid bisa mangerteni sandhangan swara.
2. Murid bisa trampil nulis aksara Jawa.
3. Murid bisa lancar nulis aksara Jawa.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Wulangan 2
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!

Gatekna wacan aksara Jawa ngisor iki kanggo mangsuli soal nomer 1–2!
?p]ntm=s.

?p]ntm=smiturutHFtJw.pmamnK=[mmPe/kyaikiaugfiken[lFni=sukusu

kuliy[nai=I[nDo[nsiyhautm[nsukusunD.p]ntm=s[j]oni=kwu]hfi au g

emMipra[m=otniautwnelynFiwrisS[kknQicrlisn\,sliy[nkuwik wu]

haikisiptSw_[konLnSwetrfiwtesSi[fni=ppnLnWekÒ|a[a=gswijini=pr[vC

nSi=fig[wk=[gos[w[nhp=[gonnF|ru=mesQi[co[cogK=[gop=[gonnLiy.

1. Irah-irahane wacan kuwi yaiku …. Wangsulan: b. Pranata Mangsa


Pembahasan:
a. Mangsa Ketiga Kang diarani irah-irahan yaiku judhul sawijining wacan. Irah-
b. Pranata Mangsa irahane wacan kuwi yaiku Pranata Mangsa.
c. Mangsa Rendheng
d. Pranata Cara

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 15
2. Pranata mangsa kuwi pamerangan mangsa
miturut adat …. 6. ?ai=ps/a[khbkul\,
a. Sundha Yen katulis aksara Latin yaiku ….
b. Batak a. ana pasar akeh bakul
c. Dayak b. ing pasar akeh bakul
d. Jawa c. pasare akeh bakul
Wangsulan: d. Jawa
Pembahasan: d. pasare kebak bakul
Pranata mangsa kuwi pamerangan mangsa miturut adat Wangsulan: b. ing pasar akeh bakul
Jawa. Bab iki bisa dimangerteni saka ukara kapisan. Pembahasan:

3. Singa kena kala. Ukara mau yen katulis ?ai=ps/a[khbkul\, yen katulis aksara Latin ing
aksara Jawa dadi …. pasar akeh bakul.

a. ?siz[knkl\, 7. Ing ngisor iki ukara kang pamacane “tetulung


klebu ibadah” yaiku ….
b. ?sizkenkl. a. ?tetulu=keXbuaibfh.
c. ?sz[knkele.
b. ?tetulu=znkeXbuaibfh.
d. ?sz[knkl\,
Wangsulan: b. ?sizkenkl.
c. ?tetulu=klebuaibfh.
Pembahasan:
Singa kena kala. Ukara mau yen katulis aksara Jawa dadi d. ?tetulu=keXbuziba\,
?sizkenkl.

4. ?a=krmu/k. yen katulis Latin dadi …. Wangsulan: a. ?tetulu=keXbuaibfh.

a. angkara Pembahasan:
Ukara kang pamacane tetulung kelebu ibadah yaiku
b. angkara murka
?tetulu=keXbuaibfh. aksara le kuwi nganggo nga
c. bapake murka
d. watake murka (z) dilelet ora la (l) di pepet ( e).
Wangsulan: b. angkara murka
Pembahasan: 8. Gatekna aksara ing ngisor iki!
?a=krmu/k. yen katulis latin dadi angkara murka.
(1) L

5. Gatekna tembung ing ngisor iki! (2) V


(1) Cecak. (3) K
(2) Pepet. (4) B
(3) Taling. Kang mujudake aksara pasangan aksara
(4) Taling tarung. v lan k katunjuk nomer ....
a. (1) lan (2)
Sandhangan swara “o” lan “i” katunjuk
nomer .... b. (1) lan (4)
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) c. (2) lan (3)
d. (3) lan (4)
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4) Wangsulan: c. (2) lan (3)
Wangsulan: b. (1) lan (4)

Gatekna wacan aksara Jawa ing ngisor iki kanthi premati kanggo mangsuli pitakonan
nomer 9–10!
?li=kuzn\,

?li=kuznY a ikuk[bhsi=anai=sekit/[rmnu=slnHnpezruh[amr=kaurip

P[nmnu=s.li=kuznHikuan[lo[royaikuli=kuznHlmL n L i =kuz[nSosi

16 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
yl\,li=kuznHlmHikuky[f[nli=kuznSe[kolh.menwli=kuz[nSosi

ylHikuangegyut[nNk[roses]wu=z[nNmnu=s.kitauripHi=al[mFov[ao

rbisauculSkli=kuzn.aw[kK [ d[wmz[nZ o [mB k [bhamB | t uha[kli=ku

zn\,mulli=kuzn |Kfufijgsupybisk=[govukupPikbutuha[nmnu=s.

9. Lingkungan sekolah kuwi klebu lingkungan 13. Mangan jadah karo lemper, yen ditulis
…. aksara Jawa ….
a. sosial c. kerja
b. alam d. hidup a. ?mznJfhk[rolemPe/.
Wangsulan: a. sosial
Pembahasan: b. ?mznJfhk[roXmPe/.
Jinise lingkungan miturut wacan ing dhuwur iku ana
loro, yaiku lingkungan alam lan lingkungan sosial. Dene
sekolah klebu lingkungan sosial kang ana gegayutane karo c. ?mznJfa\k[roXmpe/.
sesrawungan.
10. Miturut wacan ing dhuwur lingkungan sosial d. ?mznJfhk[ro[l[mP/.
iku ana gegayutane karo ….
a. kabutuhan Wangsulan: b. mznJfhk[roXmPe/
b. pagaweyan Pembahasan:
c. kapinteran Mangan jadah karo lemper yen ditulis nganggo aksara Jawa
d. sesrawungan yaiku mznJfhk[roXmPe/ aksara le ora nganggo la
Wangsulan: d. sesrawungan
Pembahasan: dipepet ananging nganggo nga dilelet (X).
Kang diarani lingkungan sosial yaiku lingkungan kang ana
gegayutane karo sesrawungan watarane manungsa siji lan 14. Roti kuwi ora mawa keju.
sijine. Menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku
11. ?bpkM|nD|tSe[pd. ….
a. ?[rotikuwi[aormw[kju.
Manawa diwaca ….
a. bapak mundhutake sepedha b. ?[rotikuwi[aormwkeju.
b. bapak tumbas sepedha
c. bapak mundhut sepedha c. ?[rotikuwi[aorz=[go[kju.
d. bapak tuku sepedha


Wangsulan: c. bapak mundhut sepedha
Pembahasan:
d. ?[roti[n[aormw[kju.
?bpkM|nD|tSe[pd. diwaca bapak mundhut sepedha, Wangsulan: a. ?[rotikuwi[aormw[kju.
menawa ana aksara paten lan ing burine swara “u” kang Pembahasan:
diwenehi suku aksara pasangane dudu aksara patene. Roti kuwi ora mawa keju manawa ditulis aksara Jawa
12. Rina (sapu) latar saben esuk. Tembung ing ?[rotikuwi[aormw[kju.
jero kurung benere ….
a. nyapu 15. Pinter ngrakit. Ukara mau yen katulis aksara
b. daksapu Jawa dadi ….
c. disaponi a. ?pinte/ z]kit.
d. disapu
b. ?pinTe/ z]kit\,
Wangsulan: a. nyapu
Pembahasan:
Tembung sapu ing ukara kuwi benere nyapu. Kang tegese
Rina nindakake pagaweyan nyapu. Tembung nyapu antuk
ater-ater ny-.
c. ?pinTe/ zkit\,

d. ?pinter zkit\,

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 17
Wangsulan: b. ?pinTe/ z]kit\,
20. Ing ngisor iki panulisaning ukara aksara
Jawa sing salah yaiku ….
Pembahasan:
Pinter ngrakit. Ukara mau yen katulis aksara Jawa dadi a. ?xxsi[kHomhsfuru=[z
?pinTe/ z]kit\,
se[kolh.
16. ?spi[nantelu.
Yen katulis Latin dadi …. b. ?nnF|/plwijanai=amB|ri
a. sapi ana telu
b. sapi cacah telu [aomh.
c. sapi mung telu
c. ?aj[sokK|minTe/[d[w.
d. sapine ana telu
Wangsulan: d. sapine ana telu
Pembahasan: d. ?bpkÑ|bi[ynM|=guruany
?spi[nantelu. yen katulis Latin dadi sapine ana
telu.
ysn\,
17. Nalika mulih sekolah. Ukara mau yen katulis Wangsulan: c. ?aj[sokK|minTe/[d[w.
aksara Jawa yaiku …. Pembahasan:
a. ?nlikmlihse[kola. Panulisaning ukara kang salah yaiku ?aj[sokK|minTe/

[d[w. amarga ing ukara kuwi pasangan k ( K) kang


b. ?nlikmulhs[kolh.
disuku ora wutuh, kamangka aksara pasangan k ( K) lan
c. ?nlikmulihse[kolh. t ( T) disuku, dicakra lan dicakra keret bali dadi wutuh.
21. Panulisaning aksara pasangan kang ana
d. ?nlkmulhseklh. ing saburine aksara paten, kejaba aksara
pasangan ….
Wangsulan: c. ?nlikmulihse[kolh.
a. y c. s

Pembahasan:
Nalika mulih sekolah. Ukara mau yen katulis aksara Jawa b. a d. p
?nlikmulihse[kolh. Wangsulan: a. y
Pembahasan:
18. Wulu iku sandhangan swara …. Aksara pasangan kang panulisane ana ing saburine aksara
liyane kuwi aksara pasangan ha, sa, lan pa.
a. e
Aksara pasangan ka ( K) kawuwuhan sandhangan suku dadi
b. i
c. o wutuh ( Ñ).

d. u 22. Aksara pasangan saka aksara n,w,m yaiku


Wangsulan: b. i ….
N;,M; ,W
Pembahasan:
Wulu iku sandhangan swara “i”. a.

b. N; ,W ;,M
19. ?akumLkubre=knCku.
c. M ;,N ;,J
Manawa katulis Latin yaiku ….
a. aku mlaku bareng kancaku d. N ;,J; ,W
b. ayo mlaku bareng kancaku
Wangsulan: b. N , W, M
c. mlaku bareng-bareng kancaku
Pembahasan:
d. mlakune bareng kancaku Aksara pasangan n,w,m yaiku N , W, M kang panulisane
Wangsulan: a. aku mlaku bareng kancaku
Pembahasan: sangisore aksara paten lan gandheng karo aksara paten
kuwi.
?akumL k ubre=knC k u. yen katulis latin aku mlaku
bareng kancaku.

18 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
23. Ing ngisor iki kang ora klebu ater-ater 25. Pamacane ?ankÑ|ci=jen_[zce[m=.
anuswara yaiku ….
a. m- c. n- yaiku ….
b. ny- d. di- a. anak kucing jenenge cempe
Wangsulan: d. di-
Pembahasan: b. anak kucing aran cemeng
Ater-ater anuswara iku ana empat yaiku m-, n-, ny-, lan ng-, c. anak kucing aran cempe
dene di- kelebu ater-ater tripurusa.
d. anak kucing jenenge cemeng
24. …D aksara pasangan iku saka aksara …. Wangsulan: d. anak kucing jenenge cemeng
Pembahsan:
a. d c. z
?ankÑ|ci=jen_[zce[m=. diwaca anak kucing jenenge
b. q d. v
Wangsulan: a. d cemeng.
Pembahasan:
Aksara…D mujudake pasangan saka aksara d.

B. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

1. Aksara Jawa iku asipat .... wanda


2. Aksara Jawa yaiku sawijining aksara kang dienggo ing tlatah .... Jawa
3. Aksara minangka gegantine sesigeg ra yaiku ..../ (layar)

4. Aksara minangka tandha /ra/ yaiku .... ] (cakra)

5. Sandhangan gegantine sesigeg ha yaiku .... h (wignyan)

C. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!

Wacan kanggo nomer 1–2!

kemB=mLqi

?kemB = mL q iaikikeXbukluw/gni=jsM i num\,tnF | / rnHikukseb/ai=saidezi=fu

vzi=tL t h[t]opisZ n T i su[bÒ ` opis\, lnF | lu/[raugan :300:ru psi=fike

nlHi=fuv.kemB=mLqibiys[new/n[nputihlnHnsi=rfsemukuni=.

1. Apa irah-irahane wacan aksara Jawa ing dhuwur?


Wangsulan: Irah-irahan utawa judhule wacan aksara Jawa ing dhuwur yaiku Kembang Mlathi.
2. Ana ing ngendi kembang mlathi bisa tuwuh?
Wangsulan: Kembang mlathi bisa tuwuh ing daerah tropis lan subtropis.

3. Apa gunane sandhangan panyigeg wanda (../..)?


Wangsulan: Aksara sandhangan panyigeg wanda layar kanggo gegantine sesigeg ra.
4. Jlentrehna kang kokmangerteni babagan sandhangan panyigeg wanda!
Wangsulan: Andhangan panyigeging wanda iku sandhangan sing nggawe sigeging wanda utawa mateni swara.
5. Sebutna aksara kang klebu sandhangan wyanjana!
Wangsulan: Aksara kang klebu sandhangan wyanjana yaiku aksara ], }, lan -..

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 19
Perbaikan
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

1. Panulising aksara Jawa kuwi satemene kudu ana ing .... sangisore garis
2. Adeg-adeg ing aksara Jawa kanggo .... miwiti ukara
3. Aji Saka nilar abdine loro Dora lan Sambada ing Pulo .... Majethi
4. Aksara kang ora bisa diwenehi aksara pasangan yaiku .... Aksara ha (a ), ca (c ), ra (r ), wa (w ), dha
(d ), ya (y), tha (q), lan nga (z)

5. Aksara sigegan ra diganti ....layar (..../...)

Pengayaan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!

1. Apa bae jinising sandhangan aksara Jawa kang kok mangerteni?


Wangsulan: Sandhangan swara, sandhangan wyanjana, sandhangan mandaswara, lan sapanunggalane.

2. Kepriye panganggone aksara }?


Wangsulan: Panganggone aksara yaiku kanggo gegantine cakra pepet.

3. Tulisen ukara ngisor iki nganggo aksara Jawa!


a. Wusanane kadadeyan geger brubuh Alengka.
b. Polahe wadyabala Ngastina tinrajang prajurit Pandhawa.
Wangsulan: a. ?wusn[nkf[fy[nG[g/bu]buhAX=k.

b. ?[polh[awf-blzsTintin]j=p]jurit\%nDw.

4. Jlentrehna panganggone sandhanan wyanjana ] !


Wangsulan: Panganggone cakra … ]… minangka tandha aksara /ra/ utawi gegentine aksara /ra/.

5. Salinen aksara ing ngisor iki nganggo aksara Latin!


a. ?lu m]htum]pPrsisW.

b. ?se[kolhnf-nLgilr.
Wangsulan: a. Lumrah tumrap para siswa.
b. Sekolah nadyan lagi lara.

20 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Evaluasi Tengah Semester
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!

Wacanen kanggo mangsuli pitakon nomer


Wangsulan: a. p]tni pd mk/y
1–7!
6. Inti saka isine tembang ing dhuwur, yen
Lumbung Desa
kepingin keturutan karepe yaiku mangan
….
Lumbung desa pra tani padha makarya
a. kudu nyambut gawe
Ayo dhi, njupuk pari nata lesung nyandhak alu b. njaluk wong bae
Ayo yu, padha nutu yen wis rampung nuli adang c. njagane wong tuwa
Ayo kang, dha tumandang yen wus mateng d. tuku ing warung
nuli madhang Wangsulan: a. kudu nyambut gawe
1. Tembang ing ndhuwur judhule …. 7. Nilai budi pakerti saka tembang ing dhuwur
a. Para Tani sing bisa dijupuk yaiku .…
b. Lumbung Desa a. gotong royong
c. Swara Lesung b. jujur
d. Nutu Par c. mandiri
Wangsulan: b. Lumbung Desa d. kurmat kinurmatan
2. Tembang ing ndhuwur dumadi saka ... Wangsulan: a. gotong royong
baris. 8. Tujuwan utama lan isine tembang dolanan
a. rong c. patang sejatine kanggo menehi piwulang marang
b. telung d. limang bocah-bocah ngenani ….
Wangsulan: c. patang
a. ilmu pengetahuan
3. Piranti kanggo ngolah pari dadi beras ing
b. olahraga
tembang dhuwur yaiku .…
c. ketrampilan
a. mesin selep
d. budi pakerti
b. mesin giling Wangsulan: d. budi pakerti
c. lesung lan alu 9. Aksara Jawa iku cacahe ana ....
d. lumpang watu a. 14 c. 18
Wangsulan: c. lesung lan alu
b. 16 d. 20
4. Yen wus mateng nuli madhang. Wangsulan: d. 20
Tembung madhang basa krama aluse …. 10. Suku yaiku sandhangan kanggo swara ….
a. mangan c. nedhi a. i c. e
b. nedha d. dhahar b. u d. o
Wangsulan: b. nedha Wangsulan: b. “u”
5. Pra tani padha makarya yen ditulis nganggo 11. Gatekna ukara ing ngisor iki!
aksara Jawa kang bener yaiku …. (1) Swara “ng”. (3) Swara “r”.
(2) Swara “h”. (4) Swara “y”.
a. p]tni pd mk/y Wigyan lan layar yaiku sandhangan sigeg
gantine aksara sigeg katunjuk nomer ....
b. pr tni pf mk/y a. (1) lan (2)
b. (1) lan (4)
c. p] tniai pd mkry c. (2) lan (3)
d. (3) lan (4)
d. pr tnpfmkry
Wangsulan: c. (2) lan (3)

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 21
12. Kaendahane Nagari Indonesia ora mung a. ….i
alame, nanging uga ing kabudayan lan
kasenian. Salah siji tuladha kaendahane b. ….e
seni lan salaras karo bocah-bocah sing c. ….u
seneng dolanan yaiku tembang ….
a. campursari d. [….
b. macapat Wangsulan: b. ….e
c. dolanan Pembahasan:
Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku
d. langgam
Wangsulan: c. dolanan Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……

13. Salah siji cirine tembang dolanan yaiku …. Pepet = ….e = e = ae ne ce re ……


a. ukarane cekak lan prasaja Suku = ….u = u = au nu cu ru …..
b. ukarane endah lan angel Taling = […. = e = [a [n [c [r ….
c. ukarane dawa-dawa Taling tarung = […o = o = [ao [no [co [ro ….
d. cengkok utawa lagune angel 19. Aksara sigegan nga diganti aksara ....
Wangsulan: a. ukarane cekak lan prasaja
14. Sandhangan ing aksara Jawa dikelom- a. …./ c. ….h
pokake dadi .... b. ….= d. ….u
a. telu c. lima Wangsulan: b. ….=
b. papat d. enem Pembahasan:
Wangsulan: a. telu Aksara sigegan nga diganti cecak (...=...).

15. Gatekna tembung ing ngisor iki! 20. Tikuse ditubruk kucing, yen ditulis nganggo
(1) Pepet. (3) Taling. aksara Jawa ….
(2) Wulu. (4) Suku. a. ?tiku[sSfitubu]kK|ci=.
Tembung "metu" iku yen ditulis nganggo
aksara Jawa migunakake sandhangan b. ?tiku[sSfitubu]kÑ|ci=.
swara katunjuk nomer ....
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) c. ?tiku[sfitubu]kK|ci=.
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4)
Wangsulan: a. (1) lan (2)
d. ?tiku[sfitubu]kÑ|ci=.
16. aj[m]o[no yen ditulis nganggo aksara
Latin, yaiku .... Wangsulan: b. ?tiku[sSfitubu]kÑ|ci=.

a. ojo mrono Pembahasan:


Tikuse ditubruk kucing, yen ditulis jawane
b. ojo mrana
c. aja mrono ?tiku[sSfitubu]kÑ|ci=. aksara sa dirangkep nganggo
d. aja mrana paten lan pasangan amarga dumadi saka tembung lingga
Wangsulan: c. aja mrono
tikus.
21. Wedang kopi, yen ditulis nganggo aksara
17. ?mibe/z[l/o yen ditulis nganggo aksara Jawa ....
Latin, yaiku .... a. [wd= [kopi
a. miber ngalor
b. beber layar b. wed= [kopi
c. laler loro
d. minger minger c. [wf= [kopi
Wangsulan: a. miber ngalor
18. Sandhangan swara “ê” panulisaning ing d. wef= [kopi
aksara Jawa yaiku ....
Wangsulan: d. wef= [kopi

22 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
22. Yen ditulis aksara Jawa permen isis yaiku Wangsulan: d. [….
.... Pembahasan:
Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku kaya
a. [p/[mn\aisis\ mangkene
Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……

b. [p/men\auss\ Pepet = ….e = e = ae ne ce re ……

Suku = ….u = u = au nu cu ru …..


c. pe/[mnHisis\ Taling = […. = e = [a [n [c [r ….

Taling tarung = […o = o = [ao [no [co [ro …


d. pe/[mn\aisis\
25. Pamacane ukara ?adiku[no[nTo
Wangsulan: c. pe/[mnHisis\
nB[sKt\, yaiku ….

23. ?piri=pech. ditulis nganggo aksara Latin a. adhiku nonton voli


b. adhiku nonton tivi
dadi ....
c. adhiku nonton bal-balan
a. piring pecah
d. adhiku nonton basket
b. beling pecah Wangsulan: d. adhiku nonton basket
c. kacang garing Pembahasan:

d. saking omah a di ku [no[nTonB[sKt\


Wangsulan: a. piring pecah a- dhi- ku- nonton basket
24. Sandhangan swara “e” panulisaning ing Manawa paten ana mburi ora nganggo aksara pasangan
ananing dipangku.
aksara Jawa yaiku ....
a. ….i c. ….u
b. ….e d. [….

B. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

1. Tembang diowahi dadi gancaran wujud ukara-ukara ing paragrap-paragrap diarani .... nggancarake
tembang
2. Bocah sing melu dolanan jamuran umure antarane .... 6 nganti 13 taun
3. Dolanan jamuran butuhake papan sing .... latar kang jembar
4. Kulakan buku tulis nyedhaki kelulusan, yen ditulis aksara Jawa ….
?kulkKnB|kutulisVedkKikelulusSn\,

5. ?[folnMev=fX[mMbu[d.
Aksara dhuwur kuwi manawa ditulis aksara Latin yaiku …. dolan menyang daleme budhe

C. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!

1. Kepriye cara nggancarake tembang?


Wangsulan: Carane nggancarake tembang bisa kanthi nambahi tembung panggandheng, tembung katrangan, lan tembung
liyane utawa ngurangi tembung sing ora perlu supaya isine tembang kasebut tambah jelas.
2. Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrag apa?
Wangsulan: Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrag anyar.
3. Geneya bisa diarani cublak-cublak suweng?
Wangsulan: Dolanan iki diarani cublak-cublak suweng amarga nalika dolanan sing dicublek-cublek iku suweng.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 23
Gatekna wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakon nomer 4–5!
?ly=aikusrn[komuniksik=wujufÒ | l isSn\,ly=fitulisK = [go[m[nhai

kb/t/tmÒ | .jinisi=ly=aikuan[lo[royaikuly=xsMilnLy=p]ibfi.

[bf[nly=xsMilnLy=p]bfiyaikubs[n.bsanly=xsMiyai kubsbku.

[f[nly=p]ibfia=gunk[kbspfinn,

4. Apa kang diarani layang miturut wacan ing dhuwur?


Wangsulan: Layang iku sarana komunikasi kang wujud tulisan.
5. Jlentrehna gunane panulising layang!
Wangsulan: Layang gunane kanggo menehi kabar tertamtu.

24 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
WULANGAN

3 Panganan lan Gizi

Ringkesan Materi

A. Panganan Sehat Ngandhut Gizi

Ngamati
Gatekan tuladha jinising ater-ater ing sawijining wacan!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan jinising ater-ater ing basa Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan jinising ater-ater ing basa Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
Semaken teks wacan ing ngisor iki, banjur wangsulana pitakon ing ngisore!
Panganan Sehat Ngandhut Gizi
Sabenere wong mangan ora kena mung angger enak lan wareg. Kajaba supaya wareg lan
ngrasakake enak, wong mangan supaya oleh tenaga, njaga kewarasan, lan oleh bahan kanggo
ngatur badan. Mulane panganan kudu menuhi sarat sehat lan gizi. Panganan sehat yaiku
panganan kang nyebabake badan dadi sehat, ora keracunan, ora njalari lelara. Panganan gizi
yaiku panganan kang ngandhut zat sing dibutuhake badan.
Panganan sehat kang ngandhut gizi lumrahe banjur diarani papat sehat lima sampurna.
Kang klebu panganan papat sehat lima sampurna yaiku panganan kang ngandhut karbohidrat,
protein, vitamin, mineral, lan susu.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 25
Tuladha panganan kang ngandhut karbohidrat, kayata beras, jagung, uwi, lan tela. Tuladha
panganan kang ngandhut protein, kayata iwak, daging, endhog, tahu, lan tempe. Panganan kang
ngandhut mineral, kayata kangkung, bayem, terong, kobis, lan sawi. Panganan kang ngandhut
vitamin, kayata jeruk, gedhang, apel, semangka, lan salak. Sampurnane patang jinis pangan
mau yaiku ditambah susu.

1. Apa kang diarani panganan sehat?


Wangsulan: Panganan sehat yaiku panganan kang nyebabake badan dadi sehat, ora keracunan, ora njalari lelara.
2. Sebutna panganan kang klebu panganan papat sehat lima sampurna!
Wangsulan: Kang klebu panganan papat sehat lima sampurna yaiku panganan kang ngandhut karbohidrat, protein, vitamin,
mineral, lan susu.
3. Apa bae panganan kang ngandhut mineral?
Wangsulan: Panganan kang ngandhut mineral, kayata kangkung, bayem, terong, kobis, lan sawi.
4. Apa tujuwane wong mangan?
Wangsulan: Sabenere wong mangan ora kena mung angger enak lan wareg. Kajaba supaya wareg lan ngrasakake enak, wong
mangan supaya oleh tenaga, njaga kewarasan lan oleh bahan kanggo ngatur badan.
5. Jlentrehna babagan panganan sehat!
Wangsulan: Panganan gizi yaiku panganan kang ngandhut zat sing dibutuhake badan.

Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Bebarengan kanca samejamu setitekna tabel ing ngisor iki, banjur jangkepana kaya
tuladha!
No. Tembung Andhahan Tembung Linggane Ndhapuk Jinise Tembung
1. biasane biasa sipat
2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Wangsulan: Kawicaksanan guru.

26 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
B. Gawe Ukara

Ngeksplorasi
Gawea tuladha ukara migunakake ater-ater!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Ngasosiasekake
Bebarengan kanca samejamu, dhiskusekna banjur kelompokna tembung mawa sing wis entuk
wuwuhan ing sawijining wacan.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Semaken teks wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakonan!
Kapan Ngombe Suplemen Vitamin?
Panganan sing nyukupi sarat empat sehat lima sempurna wis cukup tumrape awak kanggo
kabutuhan aktivitas saben dina. Nanging kadhangkala vitamin lan mineral sing mlebu weteng
ora bisa disesep dening usus kanthi sampurna utawa vitamin mau ilang nalika dimasak. Pola
mangan wong jaman saiki beda banget karo wong jaman biyen. Saiki sing ditengenake rasane,
enake, dudu mutune. Mula butuh suplemen kanggo nambahi panganan sing kurang mutu gizine
mau. Dadi mung golek cara gampange bae. Kamangka suplemen mau regane ora murah, luwih
murah panganan asline.
Sejatine wong kang kekurangan vitamin lan mineral, ora pati ngganggu kasehatane.
Kekurangan yen terus-terusan jroning wektu kang suwe bisa nuwuhake maneka warna gejala
penyakit.
Wong sing kena ngombe suplemen, yaiku kaya ing ngisor iki.
1. Wong sing sibuk banget nganti ora kober mangan panganan sing sehat lan seimbang.
2. Wong sing lagi nglakoni diet rendah kalori.
3. Lansia sing pencernaane wis ora bisa nyerna panganan kanthi sampurna.
4. Vegetarian, wong sing ora mangan daging kewan lan prodhuk asal saka kewan.
5. Wanita sing lagi ngandhut.
6. Wong kang bubar ngalami operasi abot.
7. Wong sing ora doyan (ora mangan) susu lan prodhuk olahan saka susu.
Ngombe suplemen prayogane sawise dhahar. Yen weteng kothong bisa nyebabake iritasi
lan weteng perih. Ngombe suplemen vitamin A perlu dibarengi dhahar panganan sing ngandhut
lemak amrih luwih cepet lan gampang panyesepe. Suplemen zinc lan zat besi diunjuk sak jam
utawa rong jam sadurunge dhahar. Luwih becik yen diunjuk karo unjukan sing akeh ngandhut
vitamin C (kayata jus jeruk). Vitamin C bakal luwih becik panyesepe yen dibarengi vitamin E.

1. Apa sing diarani suplemen?


Wangsulan: Nambahi panganan sing kurang mutu gizi.
2. Kapan wong mbutuhake suplemen?
Wangsulan: Nalika pola mangan wis ora teratur, vitamin lan mineral sing mlebu weteng ora bisa disesep dening usus kanthi
sampurna utawa vitamin mau ilang nalika dimasak.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 27
3. Kepriye pola mangane wong jaman saiki?
Wangsulan: Pola mangan wong jaman saiki beda banget karo wong jaman biyen. Saiki sing ditengenake rasane, enake, dudu
mutune.
4. Kapan suplemen zinc lan zat besi diunjuk?
Wangsulan: Suplemen zinc lan zat besi diunjuk sak jam utawa rong jam sadurunge dhahar.
5. Ngapa ngunjuk suplemen vitamin A kudu dibarengi panganan kang ngandhut lemak?
Wangsulan: Ngunjuk suplemen vitamin A perlu dibarengi dhahar panganan sing ngandhut lemak amrih luwih cepet lan gampang
panyesepe.

Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Kanthi klompok goleka tembung lingga lan tembung andhahan ing teks Kapan Ngombe Suplemen
Vitamin? paling sethithik 10 tembung! Sabanjure tembung mau gawenen ukara sing becik!
No. Jinis Tembung Tuladha Ukara
1. Tembung Lingga vitamin 1. Wati saben dina mesthi ngombe vitamin.
2.
3.
4.
5.
2. Tembung Andhahan nambahi 1. Wahyu nambahi sangu adhine.
2.
3.
4.
5.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

C. Nulis Ukara

Ngomunikasekake
Tulisna tembung-tembung kang ngandhut wuwuhan ing papan tulis!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Mandhiri
Tembung-tembung lingga sing digaris ngisore wenehana wuwuhan kang mathuk!
1. Adhiku wingi garap PR basa Jawa.
Wangsulan: Adhiku wingi nggarap PR Basa Jawa.
2. Basuki arep tulis surat nganggo aksara Jawa.
Wangsulan: Basuki arep nulis surat nganggo aksara Jawa.
3. Kunthi ingu pitik kate akehe sepuluh.
Wangsulan: Kunthi ngingu pitik kate akehe sepuluh.

28 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
4. Lintange pating kelip.
Wangsulan: Lintange pating kerlip.
5. Putrane wis laku adoh saka ndesa.
Wangsulan: Putrane wis mlaku adoh saka ndesa.

Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Sawise nyinaoni tembung lingga lan tembung andhahan sajrone ukara. Tugase bocah-bocah
kanthi kelompok nggawe karangan prasaja kanthi tema "Pentinge Panganan Tumrap Kesehatan".
Dawane karanganmu paling sethithik 100 tembung.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Penilaian Sikap
Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah. Ukara kasebut duweni teges menawa manungsa
bisa jaga karukunan, uripe bakal tentrem, bagya, lan mulya. Kosok balene, menawa manungsa
iku amung tumindak cecongkrahan lan ora rukun utawa crah, uripe bakal bubrah. Mula saka
iku, kowe minangka siswa kudu tansah jaga karukunan karo kanca-kanca. Aja tumindak jail.
Tumindak jail bisa diadohi kanca. Sabanjure, lakokna pambiji marang awakmu dhewe kanthi
menehi tandha centhang (√) ing kolom ngisor iki!
Apik
No. Pranyatan Kurang Cukup Apik
Banget
1. Murid bisa mangerteni tembung wuwuhan.
2. Murid bisa mangerteni jinising ukara.
3. Murid bisa nulis migunakake tembung wuwuhan.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.

Gladhen Wulangan 3
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!

1. Tembung sing wes owah saka asale diarani Supaya adhimu ora nangis … (gawe)
tembung .... Dolanan lan … (gendhong).
a. lingga c. ancah Tembung sing cocok kanggo jangkepi
b. andhahan d. entar ceceg-ceceg katunjuk nomer ....
Wangsulan: b. andhahan
a. (1) lan (2)
2. Gatekna ukara ing ngisor iki!
b. (1) lan (4)
(1) Gawekna.
c. (2) lan (3)
(2) Gawea.
d. (3) lan (4)
(3) Gendhong. Wangsulan: b. (1) lan (4)
(4) Gendhongen.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 29
3. Rina (sapu) latar saben esuk. 9. Martabakku dakgambari pokemon nganggo
Tembung ing jero kurung benere …. coklat messes.
a. nyapu Tembung dakgambari ing ukara dhuwur iku
b. daksapu asale saka tembung lingga ....
c. disaponi a. dakgambar
d. disapu b. gambar
Wangsulan: a. nyapu
c. gambari
4. Embah lagi ... layang saka paklik. d. dakgambari
Tembung sing cocok kanggo ngganepi Wangsulan: b. gambar
ukara yaiku .... 10. Ibu nyawisake dhaharan kanggo bapak.
a. maca Tembung nyawisake yen diudal manut
b. diwaca tembung linggane ....
c. maos a. ater-ater ny- + nyawis + panambang –
d. delok ake
Wangsulan: c. maos b. ater-ater ny- + cawis + panambang –
5. Sapa sing (jawil) aku mau? ake
Tembung njero kurung benere …. c. ater-ater n- + nyawis + panambang –
a. njawil ake
b. jawilana d. ater-ater n- + cawis + panambang –
ake
c. kokjawil Wangsulan: b. ater-ater ny- + cawis + panambang –ake.
d. njawili 11. Tembung sing durung owah saka asale
Wangsulan: a. njawil
diarani ....
6. Blimbingku sing kowenehi mau durung ... a. lingga
Tutugane ukara ing dhuwur sing mathuk b. andhahan
yaiku .... c. ancah
a. dakpangan d. aran
b. kopangan Wangsulan: a. lingga
c. dipangan 12. Gatekna ukara ing ngisor iki!
d. mangan (1) Tukuwa.
Wangsulan: a. dakpangan
(2) Tukakna.
7. Berase ginawakake menyang daleme mbah (3) Numpaki.
putri.
(4) Numpaka.
Tembung ‘ginawakake’ ing ukara iku asale
Mumpung durung udan coba … (tuku)
saka tembung lingga ....
a. gawa Buku … (tumpak) sepedha bae.
b. gawakake Tembung sing cocok kanggo jangkepi
c. nggawa ceceg-ceceg katunjuk nomer ....
d. ginawa a. (1) lan (2) c. (2) lan (3)
Wangsulan: a. gawa b. (1) lan (4) d. (3) lan (4)
Wangsulan: a. tukuwa – numpaka
8. Adhiku dolanan masak-masakan karo
kancane. 13. Gatekna ukara ing ngisor iki!
Tembung ‘dolanan’ asalae saka tembung (1) Dokulihake.
lingga .... (2) Kokulihake.
a. dolanan c. dodolan (3) Dideleh.
b. dolan d. dodol (4) Kokdeleh.
Wangsulan: a. dolanan
Sepedhahe Widodo wingi opo wes …
(ulih), terus … (deleh) ing ngendi?

30 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Tembung sing cocok kanggo jangkepi 17. Vitamin C sing emot ing blimbing iku gedhe
ceceg-ceceg katunjuk nomer .... banget.
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) Tembung emot mathuke oleh wuwuhan
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4) wujud ....
Wangsulan: d. (3) lan (4) a. ater-ater ka c. seselan
14. … dheweke ara gelem sinau beba- b. ater-ater ko d. panambang
rengan? Wangsulan: a. ater-ater ka

Tembung pitakon sing cocok kanggo 18. Donga muga-muga kowe tansah sehat wal-
ngganepi ukara iku .... afiat.
a. geneya Tembung donga yen oleh wuwuhan,
b. sapa mathuke muni ....
c. kepriye a. ndonga
d. kapan b. dakdongakake
Wangsulan: a. geneya c. kodongakake
15. Sing (ngulek) sambel enak iki sapa? d. dinonga
Wangsulan: a. ndonga
Tembung njero kurung benere ....
19. Bapak lagi cukur rambute adhik bayi.
a. dakulek
Tembung lingga cukur iku mathuke oleh
b. uleken
wuwuhan wujud ....
c. ngulek
a. ater-ater m b. ater-ater n
d. ulekna c. ater-ater ng d. ater-ater ny-
Wangsulan: c. ngulek
Wangsulan: d. ater-ater ny-
16. Adhiku yen mangan sedina ping telu. 20. Bapak unjuk wedang jahe abrit.
Tembung mangan iku asale saka tembung Tembung sing digaris ngisore iku mathuke
lingga .... muni ....
a. mangan a. ngunjuk
b. pangan b. diunjuk
c. pakan c. kaunjuk
d. mangani d. unjukan
Wangsulan: b. pangan Wangsulan: a. ngunjuk

B. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

Ukara-ukara ing ngisor iki rampungna kanthi njangkepi tembung kang wis cumepak!
1. Bocah loro ... karo ngumbulake .... playon, layangan
2. Bima ... seneng sayur-sayuran mula awake sehat.
3. Agus digoleki ... ibune amarga ora pamit.
4. Badrun njupuk ... arit arep dinggo ngethok gedhang.
5. Bu Guru ... nimbali Agus arep diutus nulis.

A arit F layangan
B bocahe G nimbali
C playon H ditanduri
D methik I ibune
E seneng J asmane

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 31
C. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!

Tembung-tembung lingga sing digaris ngisore wenehana wuwuhan kang mathuk!


1. Katon srengenge wis sunar ing brang wetan.
Wangsulan: sumunar
2. Wedhus durung weneh pakan.
Wangsulan: weduse, diwenehi
3. Ayu lagi nuru adhine ing kamar.
Wangsulan: nurokake
4. Udane wis kepyur.
Wangsulan: ngepyur
5. Klambi Rini isih anyar.
Wangsulan: klambine

Perbaikan
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

Ukara-ukara ngisor iki isenana nganggo tembung sing wis sumadya ing ngisore!
1. Kucinge ... pakanane iwak daging karo sega putih.
2. Jagung uga bisa dadi ... pakanane manuk dara.
3. Siti ... nggoreng gedhang.
4. Dimas iku kelemon amarga akeh .... mangan
5. Rini ... nggodhog banyu kanggo wedang.

A panganan F mangan
B dipakani G nggoreng
C pakanane H memangan
D nggodhog I nggodhok
E pakanana J dipangan

Pengayaan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!
Semaken wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakonan!

Sarapan Ngundhakake Mutu Sinau


Sarapan kerep isih ora digatekake dening wong tuwa.
Utamane wong tuwa sing lagi ibut nyambut gawe. Kamangka
klawan sarapan, anak-anak bakal duwe perkembangan
pertumbuhan klawan optimal lan saguh ngundhakake mutu sinau.
Klawan sarapan, mula weteng ora krasa luwe saengga pikirane
tenang lan konsentrasine uga mundhak nalika sinau ing
sekolahan.

32 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Saluran cerna kang diduweni bocah-bocah uga bisa stabil jalaran asupan panganan kang mlebu
teratur. Adhedhasar data kang diwiyak Ketua Umum Pergizi Pangan Indonesia Hardinsyah, papat
saka sepuluh anak ing Indonesia ora sarapan sadurunge budhal sekolah. Sanajan wis sarapan,
pranyata kebutuhan gizi kang mlebu menyang badan durung nyukupi syarat sarapan sehat.
1. Apa gunane sarapan kanggo bocah?
Wangsulan: Anak-anak bakal duwe perkembangan pertumbuhan klawan optimal lan saguh ngundhakake mutu sinau.
2. Apa sarapan wis nyukupi kanggo kabutuhan gizi sedina?
Wangsulan: Sanajan wis sarapan, pranyata kebutuhan gizi kang mlebu menyang awak durung nyukupi syarat sarapan sehat.
3. Kapan wancine sarapan sing becik?
Wangsulan: Sadurunge jam 09.00 WIB.
4. Sapa Ketua Umum Pergizi Pangan Indonesia?
Wangsulan: Hardinsyah.
5. Apa titikane sarapan kang ngandhut gizi seimbang?
Wangsulan: Gizi seimbang ing antarane kebak karbohidrat, protein, sayuran, lan mineral.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 33
Evaluasi Akir Semester
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!

1. Panjenengan (taken) punapa dhumateng Tuladha tembung lingga katunjuk nomer


Bu Endah? ....
Tembung ing jero kurung benere …. a. (1) lan (2)
a. takon b. (1) lan (4)
b. tanglet c. (2) lan (3)
c. nyuwun pirsa d. (3) lan (4)
d. nyuwun tanglet Wangsulan: c. (3) lan (4)

Wangsulan: c. nyuwun pirsa 9. Tembung andhahan ngisor iki kang antuk


2. Ibu kota Propinsi Jawa Timur yaiku …. seselan yaiku ….
a. Surabaya c. Jakarta a. nyambel c. ginambar
b. Semarang d. Surakarta b. sinau d. tangisan
Wangsulan: c. ginambar
Wangsulan: a. Surabaya
10. Ibu mundhut beras, Nina ngewangi
3. Conto tembung tanggap yaiku …. nggawakake.
a. koktulis c. dakgawe Tembung andhahan kang antuk ater-ater ing
b. digawa d. katuduh ukara kuwi yaiku ….
Wangsulan: b. digawa
a. mundhut
4. Sapine Pak Harno kuru-kuru. b. ngewangi
Kosok baline tembung kuru yaiku …. c. nggawakake
a. lemu c. gering d. beras
b. seger d. cilik Wangsulan: a. mundhut
Wangsulan: a. lemu 11. Latare disapu Mbak Sari.
5. Eyang nembe gerah. Te m b u n g t a n g g a p i n g d h u w u r y e n
Tembung gerah ngokone …. didadekake tembung tanduk dadi ....
a. sehat c. lara a. Latare sapu Mbak Sari.
b. sakit d. adhem b. Mbak Sari disapu latare.
Wangsulan: c. lara c. Mbak Sari sapu latar.
6. Bukumu sing ilang apa wis (golek)? d. Mbak Sari nyapu latar.
Wangsulan: d. Mbak Sari nyapu latar.
Tembung golek benere ....
12. Budhal sekolah, aja lali pamitan bapak lan
a. dakgoleki
ibu.
b. digoleki
Tembung budhal tegese ….
c. kokgoleki a. teko
d. nggoleki b. dateng
Wangsulan: c. kokgoleki
c. mangkat
7. Sing dudu ukara tanduk yaiku …. d. dugi
a. Susi nyapu latar. Wangsulan: c. mangkat
b. Budi makani pitik. 13. Surate wis dakwaca.
c. Surate apa wis kokwaca? Yen didadekake ukara tanduk dadi .…
d. Adhik nggoreng iwak. a. Wis dakwaca surate.
Wangsulan: c. Surate apa wis kokwaca? b. Surate wis aku waca.
8. Gatekna tembung ing ngisor iki! c. Aku wis maca surate.
(1) Nulis. (3) Ombe. d. Surate apa wis kokwaca.
Wangsulan: c. Aku wis maca surate.
(2) Nyapu. (4) Pangan.

34 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
14. Gatekna ukara ing ngisor iki! a. anutHi=ttk]m
(1) Bu Guru kalawau ndhawuhi garap tugas
punapa? b. mnutHi=ttk]m
(2) Panjenengan kondur saka kantor jam
pira? c. mnutTtk]m
(3) Yen ngunjuk obat jenengan dhahar
dhisik. d. mnutHi=ttk}m
(4) Panjenengan punapa bandhe tindak
Wangsulan: b. mnutHi=ttk]m
dhateng Malang?
Ukara kang migunakake ngoko alus katunjuk 18. k]iwiknFFfi[g]o[jogn\ yen diwaca
nomer .... yaiku ….
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) a. kemricik ing grojogan
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4) b. grojogan sewu
Wangsulan: d. (2) lan (3)
c. kriwikan dadi grojogan
15. Jinising imbuhan iku bisa kaperang dadi d. kriwikan lan grojogan
…. Wangsulan: c. kriwikan dadi grojogan
a. telu c. papat
19. ps/ pitik\ diwaca ….
b. loro d. lima
Wangsulan: c. papat a. pasar pitik
16. Yen (wulang) bu guru kudu (rungu) supaya b. pasar legi
pinter. c. pasar buah
Gegantine tetembungan ing jero kurung d. pasar pon
supaya trep yaiku …. Wangsulan: a. pasar pitik
a. mulang, dirungu 20. mznR|jk\
b. diwulang, ngrungokake
c. mulang, ngrungokake Yen ditulis nganggo aksara Latin dadi ….
d. diwulang, dirungu a. mangan bubur
Wangsulan: b. diwulang, ngrungokake b. mangan kacang
17. Ukara manut ing tata krama, yen ditulis c. mangan rujak
aksara Jawane …. d. mangan dadar
Wangsulan: c. mangan rujak

B. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!

1. Bise mandheg ing ... terminal Bratang.


2. Udane ... grejeh sewengi muput ora terang-terang.
3. Aku ngrungokake radhio.
Tembung ngrungokake tembung linggane .... krungu
4. Jambune dipangan adhik.
Ukara tanggap ing dhuwur, yen diganti ukara tanduk dadi …. adhik mangan jambu
5. kemB=melti diwaca …. kembang melati

C. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!

1. Adhik diceluk ibu arep dikongkon tuku beras.


Owahana dadi basa krama!
Wangsulan: Adhik ditimbali ibu badhe didhawuhi tumbas uwos.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 35
2. Sebutna tuladha tembung andhahan kang antuk ater-ater lima bae!
Wangsulan: Tembung andhahan kang antuk ater-ater tuladhane mangan, nulis, mlaku, ngarit, lan nguleg.
3. Aku ndandani sepedhahe adhik.
Owahana dadi ukara tanggap!
Wangsulan: Sepedhane adhik dakdandani.
4. Tansah eling lan waspada.
Tulisen nganggo aksara Jawa!
Wangsulan: tnShaeli=lnWsPf

5. Sebutna tuladhane tembung andhahan kang antuk ater-ater ny- (lima bae)!
Wangsulan: Nyapu, nyulaki, nyilih, nyinau, lan nyumbang.

36 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Kapustakan
Harjawiyana, Haryana dan Supriya. 2013. Kamus Unggah-Ungguh Basa Jawa. Yogyakarta:
Kanisius.
Lestari, Tri. 2011. Pengembangan Bahan Ajar Cerita Berbasis Konservasi Budaya Bagi Siswa
SD Kelas Tinggi. Skripsi.Jurusan Bahasa dan Sastra Indonesia, Fakultas Bahasa dan Seni.
Universitas Negeri Semarang.
Sry Satriya Tjatur Wisnu Sasangka. 2011. Unggah-Ungguh Bahasa Jawa. Jakarta: Yayasan
Paralingua.
Surana. 2015. Piwulang Basa Jawi 4. Solo: Tiga Serangkai Pustaka Mandiri.
Tim Karya Guru. 2008. Remen Basa Jawa. Jakarta: Erlangga.
Wedhawati. 2013.Tata Bahasa Jawa Mutakhir Edisi Revisi. Yogyakarta: Departemen Pendidikan
Nasional Pusat Bahasa Balai Bahasa Yogyakarta.
Wibisana, Drs. 2009. Pepak Basa Jawi Anyar. Surakarta: Samodra Ilmu.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 37
PROGRAM TAHUNAN
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Alokasi
Kompetensi Inti Kompetensi Dasar Materi Pembelajaran Keterangan
Waktu
1. Menerima, Bab 1 Bab 1
menjalankan, 3.5 Mengenal dan memahami teks 1. Tembang Dolanan.
dan menghargai tembang dolanan/lagu en- 2. Gundhul-Gundhul
ajaran agama yang maenan. Pacul.
dianutnya. 4.5 Melagukan dan mengapresiasi 3. Nggancarake
2. Menunjukkan tembang dolanan/lagu en- Tembang.
perilaku jujur, maenan. Bab 2
disiplin, tanggung Bab 2 1. Ngenani Aksara
jawab, santun, 3.6 Mengenal dan memahami Jawa.
peduli, dan sandhangan aksara Jawa. 2. Aksara Sandhangan.
percaya diri dalam 4.6 Menulis kalimat dengan 3. Sandhangan Swara.
berinteraksi huruf Latin dan huruf Jawa Bab 3
dengan keluarga, menggunakan sandhangan 1. Panganan Sehat
teman, guru, dan aksara Jawa. Ngandhut Gizi.
tetangganya. Bab 3 2. Gawe Ukara.
3. Memahami 3.7 Mengenal, memahami, 3. Nulis Ukara
pengetahuan dan mengidentifikasi kata
faktual dengan berimbuhan dalam teks sesuai
cara mengamati kaidah.
(mendengar, 4.7 Menulis kalimat menggunakan
melihat, membaca) kata berimbuhan.
dan menanya
berdasarkan rasa
ingin tahu tentang
dirinya, makhluk
ciptaan Tuhan
dan kegiatannya,
dan benda-benda
yang dijumpainya
di rumah dan di
sekolah.
4. Menyajikan
pengetahuan faktual
dalam bahasa yang
jelas, sistematis
dan logis, dalam
karya yang estetis,
dalam gerakan
yang mencerminkan
anak sehat, dan
dalam tindakan
yang mencerminkan
perilaku anak
beriman dan
berakhlak mulia.

…………………………, 20..

Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran


NIP. NIP.

38 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
PROGRAM SEMESTER
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.

Bulan
Alokasi
Kompetensi Dasar Indikator Materi Pembelajaran Januari Februari Maret April Mei Juni
Waktu
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Bab 1
3.5 Mengenal dan memahami teks 1. Mengerti tentang 1. Tembang
tembang dolanan/lagu en- tembang dolanan. Dolanan.
maenan. 2. Menyanyikan tembang 2. Gundhul-
4.5 Melagukan dan mengapresiasi dolanan dengan benar. Gundhul
tembang dolanan/lagu en- 3. Memberikan apresiasi Pacul.
maenan. tembang dolanan. 3. Nggancarake
Tembang.

........., ....................................... 2021


Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)

NIP. NIP.

39
PROGRAM SEMESTER
Sekolah : SD/MI ..............................

40
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.

Bulan
Alokasi
Kompetensi Dasar Indikator Materi Pembelajaran Januari Februari Maret April Mei Juni
Waktu
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Bab 2
3.6 Mengenal dan memahami 1. Memahami sandhangan 1. Ngenani
sandhangan aksara Jawa. aksara Jawa. Aksara Jawa.
4.6 Menulis kalimat dengan 2. Menulis kalimat dengan 2. Aksara
huruf Latin dan huruf Jawa aksara Jawa. Sandhangan.
menggunakan sandhangan 3. Membaca kalimat dengan 3. Sandhangan
aksara Jawa. aksara Jawa. Swara.

........., ....................................... 2021


Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran


NIP. NIP.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
PROGRAM SEMESTER
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.

Bulan
Alokasi
Kompetensi Dasar Indikator Materi Pembelajaran Januari Februari Maret April Mei Juni
Waktu
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Bab 3
3.7 Mengenal, memahami, 1. Memahami kata 1. Panganan
dan mengidentifikasi kata berimbuhan sesuai kaidah. Sehat
berimbuhan dalam teks sesuai 2. Mengenal kata Ngandhut
kaidah. berimbuhan sesuai kaidah. Gizi.
4.7 Menulis kalimat menggunakan 3. Menulis kalimat dengan 2. Gawe Ukara.
kata berimbuhan. kata berimbuhan. 3. Nulis Ukara

........., ....................................... 2021


Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)

NIP. NIP.

41
SILABUS DAN PENILAIAN
Sekolah : SD/MI ..............................

42
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.

Penilaian
Materi Alokasi Sumber/Bahan/
Kompetensi Dasar Indikator Kegiatan Pembelajaran Bentuk Contoh
Pembelajaran Teknik Waktu Alat
Instrumen Instrumen
Bab 1
3.5 Mengenal dan 1. Tembang 1. Mengerti Ngamati Kuis dan tugas Pertanyaan 1. Tes pilihan … × JP 1. Buku paket
memahami Dolanan. tentang Rungakna tembang dolanan sing kok individu lisan dan ganda Basa Jawa
teks tembang 2. Gundhul- tembang senengi! Rungokno kanthi dibolan- tes tertulis 2. Tes uraian Timur kelas IV
dolanan/lagu Gundhul dolanan. baleni! 3. Penugasan untuk SD/MI.
en-maenan. Pacul. 2. Menyanyikan Mitakoni 2. Buku Kerja
4.5 Melagukan dan 3. Nggancarake tembang Sawise ngrungokake tembang Basa Jawa
mengapresiasi Tembang. dolanan dolanan banjur golekana titikane Timur kelas IV
tembang dengan benar. tembang dolanan iku! untuk SD/MI
dolanan/lagu 3. Memberikan Ngeksplorasi Semester 2.
apresiasi
en-maenan. Golekana jinising tembang 3. Buku
tembang
dolanan gagrag lawas anyar sing referensi lain
dolanan.
kokmangerteni! Tulisen ana buku yang relevan.
gladhenmu! 4. Informasi dari
Ngasosiasekake media massa
Tulisna surasane tembang dolanan dan internet.
sing wis kok semak! Tulisna ana buku
gladhenmu! Tulisna buku gladhenmu!
Ngomunikasekake
Pragakna tembang dolanan sing kok
senengi ing ngarep kelas!

........., ....................................... 2021


Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)

NIP. NIP.
SILABUS DAN PENILAIAN
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.

Penilaian
Materi Alokasi Sumber/Bahan/
Kompetensi Dasar Indikator Kegiatan Pembelajaran Bentuk Contoh
Pembelajaran Teknik Waktu Alat
Instrumen Instrumen
Bab 2
3.6 Mengenal dan 1. Ngenani 1. Memahami Ngamati Kuis dan tugas Pertanyaan 1. Tes pilihan … × JP 1. Buku paket
memahami Aksara Jawa. sandhangan Gatekna kanti permati wujude individu lisan dan ganda Basa Jawa
sandhangan 2. Aksara aksara Jawa. sandhangan aksara Jawa! tes tertulis 2. Tes uraian Timur kelas IV
aksara Jawa. Sandhangan. 2. Menulis Mitakoni 3. Penugasan untuk SD/MI.
4.6 Menulis kalimat 3. Sandhangan kalimat Gawea pitakonan marang gurumu 2. Buku Kerja
dengan huruf Swara. dengan babagan wujud sandhangan aksara Basa Jawa
Latin dan aksara Jawa. Jawa! Timur kelas IV
huruf Jawa 3. Membaca Ngeksplorasi untuk SD/MI
menggunakan kalimat Gladhen nulis sandhangan aksara Semester 2.
dengan
sandhangan Jawa supaya luwih prigel! Tulisna ing 3. Buku
aksara Jawa.
aksara Jawa. buku gladhenmu! referensi lain
Ngasosiasekake yang relevan.
Diskusekna bebarengan kancamu 4. Informasi dari
sameja bedane sandhangan siji lan media massa
sijine! dan internet.
Ngomunikasekake
Gawea ukura migunakake aksara
Jawa kang ngandhut aksara

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
pasangan!

........., ....................................... 2021


Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran

43

NIP. NIP.
SILABUS DAN PENILAIAN
Sekolah : SD/MI ..............................

44
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.

Penilaian
Materi Alokasi Sumber/Bahan/
Kompetensi Dasar Indikator Kegiatan Pembelajaran Bentuk Contoh
Pembelajaran Teknik Waktu Alat
Instrumen Instrumen
Bab 3
3.7 Mengenal, 1. Panganan 1. Memahami Ngamati Kuis dan tugas Pertanyaan 1. Tes pilihan … × JP 1. Buku paket
memahami, dan Sehat kata Gatekna tuladha jinising ater-ater ing individu lisan dan ganda Basa Jawa
mengidentifikasi Ngandhut berimbuhan sawijining wacan! tes tertulis 2. Tes uraian Timur kelas IV
kata berimbuhan Gizi. sesuai kaidah. Mitakoni 3. Penugasan untuk SD/MI.
dalam teks 2. Gawe Ukara. 2. Mengenal kata Gawea pitakonan marang gurumu 2. Buku Kerja
sesuai kaidah. 3. Nulis Ukara berimbuhan babagan jinising ater-ater ing Basa Basa Jawa
4.7 Menulis kalimat sesuai kaidah. Jawa Timur! Timur kelas IV
menggunakan 3. Menulis Ngeksplorasi untuk SD/MI
kata kalimat Gawea tuladha ukara migunakake Semester 2.
dengan kata
berimbuhan. ater-ater! 3. Buku
berimbuhan.
Ngasosiasekake referensi lain
Bebarengan kanca samejamu yang relevan.
diskusekna banjur kelompokne 4. Informasi dari
tembung mawa sing wis entuk media massa
wuwuhan ing sawijining wacan! dan internet.
Ngomunikasekake
Tulisna tembung-tembung kang
ngandhut wuwuhan ing papan tulis!

........., ....................................... 2021


Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)

NIP. NIP.
Bab 1

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN


Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan
keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya
berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan kegiatannya, dan benda-benda yang
dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam
gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang mencerminkan perilaku anak beriman dan
berakhlak mulia.

KOMPETENSI DASAR
3.5 Mengenal dan memahami teks tembang dolanan/lagu en-maenan.
4.5 Melagukan dan mengapresiasi tembang dolanan/lagu en-maenan.

TUJUAN PEMBELAJARAN
Setelah mempelajari materi ini, maka diharapkan siswa mampu:
1. mengerti tentang tembang dolanan,
2. menyanyikan tembang dolanan dengan benar, serta
3. memberikan apresiasi tembang dolanan.

MATERI PEMBELAJARAN
1. Tembang Dolanan.
2. Gundhul-Gundhul Pacul.
3. Nggancarake Tembang.

METODE PEMBELAJARAN
Ceramah, diskusi,praktik, dan penugasan
LANGKAH-LANGKAH KEGIATAN
Kegiatan Awal
Ngamati
Rungakna tembang dolanan sing kok senengi! Rungokna kanthi dibolan-baleni!
Mitakoni
Sawise ngrungokake tembang dolanan banjur golekana titikane tembang dolanan iku!
Ngeksplorasi
Golekana jinising tembang dolanan gagrag lawas lan gagrag anyar sing kokmangerteni! Tulisen ana buku
gladhenmu!
Ngasosiasekake
Tulisna surasane tembang dolanan sing wis kok semak! Tulisna ana buku gladhenmu! Tulisna buku gladhenmu!
Ngomunikasekake
Pragakna tembang dolanan sing kok senengi ing ngarep kelas!

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 45
SUMBER BELAJAR
1. Buku paket Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI.
2. Buku Kerja Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI Semester 2.
3. Buku referensi lain yang relevan.
4. Informasi dari media massa dan internet.

PENILAIAN
1. Teknik/jenis : kuis dan tugas individu.
2. Bentuk instrumen: pertanyaan lisan dan tes tertulis.
3. Instrumen/soal:
a. Tes Pilihan Ganda
b. Tes Uraian
c. Penugasan
…………………………, 20..

Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran


NIP. NIP.

46 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Bab 2

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN


Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan
keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya
berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan kegiatannya, dan benda-benda yang
dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam
gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang mencerminkan perilaku anak beriman dan
berakhlak mulia.

KOMPETENSI DASAR
3.6 Mengenal dan memahami sandhangan aksara Jawa.
4.6 Menulis kalimat dengan huruf Latin dan huruf Jawa menggunakan sandhangan aksara Jawa.

TUJUAN PEMBELAJARAN
Setelah mempelajari materi ini, maka diharapkan siswa mampu:
1. memahami sandhangan aksara Jawa,
2. menulis kalimat dengan aksara Jawa, dan
3. membaca kalimat dengan aksara Jawa.

MATERI PEMBELAJARAN
1. Ngenani Aksara Jawa.
2. Aksara Sandhangan.
3. Sandhangan Swara.

METODE PEMBELAJARAN
Ceramah, diskusi,praktik, dan penugasan
LANGKAH-LANGKAH KEGIATAN
Kegiatan Awal
Ngamati
Gatekna kanti permati wujude sandhangan aksara Jawa!
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan wujud sandhangan aksara Jawa!
Ngeksplorasi
Gladhen nulis sandhangan aksara Jawa supaya luwih prigel! Tulisna ing buku gladhenmu!
Ngasosiasekake
Diskusekna bebarengan kancamu sameja bedane sandhangan siji lan sijine!
Ngomunikasekake
Gawea ukara migunakake aksara jawa kang ngandhut aksara pasangan!

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 47
SUMBER BELAJAR
1. Buku paket Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI.
2. Buku Kerja Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI Semester 2.
3. Buku referensi lain yang relevan.
4. Informasi dari media massa dan internet.
PENILAIAN
1. Teknik/jenis : kuis dan tugas individu.
2. Bentuk instrumen: pertanyaan lisan dan tes tertulis.
3. Instrumen/soal:
a. Tes Pilihan Ganda
b. Tes Uraian
c. Penugasan
…………………………, 20..

Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran


NIP. NIP.

48 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Bab 3

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN


Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2

Kompetensi Inti
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan
keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya
berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan kegiatannya, dan benda-benda yang
dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam
gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang mencerminkan perilaku anak beriman dan
berakhlak mulia.

KOMPETENSI DASAR
3.7 Mengenal, memahami, dan mengidentifikasi kata berimbuhan dalam teks sesuai kaidah.
4.7 Menulis kalimat menggunakan kata berimbuhan.

TUJUAN PEMBELAJARAN
Setelah mempelajari materi ini, maka diharapkan siswa mampu:
1. memahami kata berimbuhan sesuai kaidah,
2. mengenal kata berimbuhan sesuai kaidah, serta
3. menulis kalimat dengan kata berimbuhan.

MATERI PEMBELAJARAN
1. Panganan Sehat Ngandhut Gizi.
2. Gawe Ukara.
3. Nulis Ukara

METODE PEMBELAJARAN
Ceramah, diskusi,praktik, dan penugasan
LANGKAH-LANGKAH KEGIATAN
Kegiatan Awal
Ngamati
Gatekan tuladha jinising ater-ater ing sawijining wacan!
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan jinising ater-ater ing Basa Jawa Timur!
Ngeksplorasi
Gawea tuladha ukara migunakake ater-ater!
Ngasosiasekake
Bebarengan kanca samejamu diskusekna banjur kelompokne tembung mawa sing wis entuk wuwuhan ing sawijining
wacan!
Ngomunikasekake
Tulisna tembung-tembung kang ngandhut wuwuhan ing papan tulis!

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 49
SUMBER BELAJAR
1. Buku paket Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI.
2. Buku Kerja Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI Semester 2.
3. Buku referensi lain yang relevan.
4. Informasi dari media massa dan internet.
PENILAIAN
1. Teknik/jenis : kuis dan tugas individu.
2. Bentuk instrumen: pertanyaan lisan dan tes tertulis.
3. Instrumen/soal:
a. Tes Pilihan Ganda
b. Tes Uraian
c. Penugasan
…………………………, 20..

Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran


NIP. NIP.

50 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Kunci Jawaban
Basa Jawa Timur
untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap

Wulangan 1 2. Dolanan iki biasa dianakake wanci sore utawa wengi nalika
Endahe Nagriku padhang wulan.
3. Ing emperan kang jembar.
A. Tembang Dolanan 4. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato
Gladhen Mandhiri kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan,
1. Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar lingkungan alam, lan sapanunggalane.
sing ora nganggo paugeran guru, kayata guru gatra, guru 5. Jamuran iku dolanan kang misuwur ing tlatah Jawa.
wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing.
2. Tembang gagrag, lawas nganggo paugeran guru gatra, guru Gladhen Kelompok
wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing. Kawicaksanan guru.
3. Biyasa ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing
padesan, sinambi dolanan bebarengan karo kanca-kancane C. Nggancarake Tembang
lan bisa dibarengi wiramaning gendhing. Gladhen Mandhiri
4. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato 1. Kediri
kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan, 2. Sumub banyu
lingkungan alam, lan sapanunggalane. 3. Kondhektur
5. Tembang dolanan gagrag lawas yaiku tembang dolanan 4. Sinten pengin makmur aja seneng umuk.
kang ora dimangerteni pengarange, sipate klasik, lan makna 5. Sepur
lagune angel dimangerteni.
Gladhen Kelompok
Gladhen Kelompok Kawicaksanan guru.
1.
Gladhen Wulangan 1
A. Pilihan Ganda
a. nyanyi 1. a. lakune
2. c. gamelan
Iki gambar bocah 3. b. bungah
lagi .... 4. b. anyar
2. 5. b. diseneni
6. b. latar
7. b. simbah mangan tela
b. nari 8. a. dolanan
Iki gambar bocah 9. c. lawas
lagi .... 10. c. Sapa sing mulang?
11. c. dolanan
3.
12. b. Ki Narto Sabda
13. c. ndara Bei
c. nggambar 14. d. (3) lan (4)
15. a. dolanan
Iki gambar bocah
16. b. Bapak lunga menyang kantor
lagi ....
17. b. Dhandhanggula
4. 18. a. krama
19. a. (1) lan (2)
d. makani 20. c. krikil
pitik 21. a. menthog
Iki gambar bocah 22. b. budhal
lagi .... 23. b. Pak Guru maos buku
5. 24. c. Pocung
25. c. pujangga
e. nekeran B. Isenan
1. pengarange
Iki gambar bocah
2. klasik lan makna lagune angel dimangerteni
lagi ....
3. dolanan
4. gelenter
B. Isi Tembang Dolanan 5 endahe kupu-kupu
Gladhen Mandhiri
1. Dolanan iki diarani cublak-cublak suweng amarga nalika
dolanan sing dicublek-cublek iku suweng.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 51
C. Wulangan
1. Tetengere tembang dolanan yaiku tembang dolanan ora 8. nnF|/kemB= nandur kembang
kaiket marang paugeran tertamtu, basane sederhana,
gampang dimangerteni, cocok tumrap anak-anak, cakepane 9. zusu=pri ngusung pari
seneng, sosial, lan religius.
2. Sinau, maca, ngaso, lan sapanunggale.
3. Tuladhane tembang dolanan gagrag anyar watarane yaiku 10. g[wgel gawe gela
Lesung Jumengglung, Swara Suling, Prau Layar, lan
sapanunggale. B. Aksara Sandhangan
4. Kahanan wis malik grembyang, dolanane bocah saiki sarwa Gladhen Mandhiri
ragad. 1. Gegayuhan.
5. Ngirit duwit nglatih katrampilan. 2. Sari kepingin dadi pramugari.
3. Rudi kepingin dadi polisi.
Perbaikan 4. Sregep sinau.
1. Sato kewan tetanduran lingkungan lan sapanung-galane. 5. Sari lan Rudi.
2. Manungsa ora kena gemedhe lan kudu ngupaya nyukupi
kabutuhane. Gladhen Kelompok
3. tetembungane kang gampang Kawicaksanan guru.
4. lawas
5. lawas C. Sandhangan Swara
Gladhen Mandhiri
Pengayaan 1. Sawise nyinau bab sandhangan, ana maneh kang klebu
1. Jaman biyen yen pinuju padhang wulan bocah padha dolanan jinising sandhangan yaiku swara. Sandhangan swara
ing latar. kaperang dadi lima yaiku kaya ing ngisor iki.
2. Tembang punika ngandhut falsafah agami ingkang lebet,
ingkang maringi pepadhang dhumateng bebrayan agung a. Wulu ( i )
ing tanah Jawi kala semanten, amrih sageda ngugemi Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i”.
dhawuhipun Gusti ingkang Maha Welas Asih marang b. Suku ( u )
sedanten umatipun.
Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.
3. Maca endah kudu nggatekake lafal lan intonasi.
4. Ana kang jelungan, jamuran, lan sakpanunggalane. c. Taling ( [ )
Dene yen sore utawa awan ana kang pasaran, gobag sodor, Taling gunane kanggo aweh uni kaya dene “e”.
nekeran, bekelan, lan sakpanunggalane. d. Taling-tarung ( [....o )
5. a. Kae ana sapi lima.
b. Iki aku lagi maem apel. Taling-tarung gunane kanggo aweh uni kaya dene “o”.
c. Iku ana pelem tiba. e. Pepet ( e )
Pepet gunane kanggo aweh uni kaya dene “è/ ê”.
Wulangan 2
2. Wulu ( i )
Gegayuhanku
Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i“
Tuladha siji, pipi, bibi, mligi, driji, mili, bathi, sapi, lagi, mari,
A. Ngenani Aksara Jawa
mati, tangi, janji, lan kanti.
Gladhen Mandhiri
3. Suku ( u )
1. Andhap asor, lantiip, lan seneng tetulung marang kang
nandang kesusahan.
Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.
2. Watake kejem lan wengis.
Tuladha: suru, buku, suku, tuku, turu, wulu, sangu, watu, bau,
3. Ajisaka nyuwun lemah saambane ikete.
tamu, jamu, panu.
4. Kanthi nyingkirake Prabu Dewata Cengkar menyang Segara
Kidul. 4. Ukara aja mung grusa-grusu yen ditulis nganggo aksara Jawa
5. Duga, Prayoga, Dora, lan Sembada. yaiku ?ajmu=gu]sgu]su.

Gladhen Kelompok 5. Yen masak bothok nganggo krambil enom.


No. Aksara Jawa Aksara Latin Gladhen Kelompok
1. aiki[c[r iki cere Pedagang Kaki Lima
Saben awan ing ngarep sekolahanku akeh wong padha
2. fufu[co[ro dudu coro dodol. Maneka warna dodolane, kayata: es, dolanan, setiker,
bakso, soto, roti, lan liya-liyane. Anggone dodolan mubeng
menyang ngendi-endi. Wong kang padha dodolan kaya mangkono
3. segppersep sega pera sepa
iku sinebut “Pedagang Kaki Lima”.
Sinebut pedagang kaki lima jalaran sing dodol sikile lima
4. bibi[ktibzi bibi keti bathi cacahe. Lire mangkene: rodhane grobag loro, jagrage grobag siji
lan sikile sing dodol loro. Barang dagangan diiderake menyang
5. ke[bo[n[mrutelu kebone meru telu sadhengah papan upamane pasar lan terminal. Malah kepara
mlebu ana ing kampung-kampung.

6. m=sketig mangsa ketiga

7. tukuseg tuku sega

52 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Gladhen Wulangan 2 14. a. ?[rotikuwi[aormw[kju.
A. Pilihan Ganda
1. b. Pranata Mangsa Pembahasan:
Pembahasan: Roti kuwi ora mawa keju manawa ditulis aksara Jawa
Kang diarani irah-irahan yaiku judhul sawijining wacan. Irah- ?[rotikuwi[aormw[kju.
irahane wacan kuwi yaiku Pranata Mangsa.
2. d. Jawa 15. b. ?pinTe/ z]kit\,
Pembahasan:
Pranata mangsa kuwi pamerangan mangsa miturut adat Pembahasan:
Jawa. Bab iki bisa dimangerteni saka ukara kapisan. Pinter ngrakit. Ukara mau yen katulis aksara Jawa dadi

3. b. ?sizkenkl. ?pinTe/ z]kit\,


Pembahasan: 16. d. sapine ana telu
Singa kena kala. Ukara mau yen katulis aksara Jawa dadi Pembahasan:
?sizkenkl. ?spi[nantelu. yen katulis Latin dadi sapine ana
4. b. angkara murka
telu.
Pembahasan:
17. c. ?nlikmulihse[kolh.
?a=krmu/k. yen katulis latin dadi angkara murka.
Pembahasan:
5. b. (1) lan (4) Nalika mulih sekolah. Ukara mau yen katulis aksara Jawa
6. b. ing pasar akeh bakul ?nlikmulihse[kolh.
Pembahasan:
?ai=ps/a[khbkul\, yen katulis aksara Latin ing 18. b. i
Pembahasan:
pasar akeh bakul. Wulu iku sandhangan swara “i”.
7. a. ?tetulu=keXbuaibfh. 19. a. aku mlaku bareng kancaku
Pembahasan:
Pembahasan:
Ukara kang pamacane tetulung kelebu ibadah yaiku ?akumL k ubre=knC k u. yen katulis latin aku mlaku
bareng kancaku.
?tetulu=keXbuaibfh. aksara le kuwi nganggo nga
20. c. ?aj[sokK|minTe/[d[w.
(z) dilelet ora la (l) di pepet ( e).
Pembahasan:
8. c. (2) lan (3)
9. a. sosial Panulisaning ukara kang salah yaiku ?aj[sokK|minTe/
Pembahasan:
Jinise lingkungan miturut wacan ing dhuwur iku ana [d[w. amarga ing ukara kuwi pasangan k ( K) kang
loro, yaiku lingkungan alam lan lingkungan sosial. Dene
sekolah klebu lingkungan sosial kang ana gegayutane karo disuku ora wutuh, kamangka aksara pasangan k ( K) lan
sesrawungan.
t ( T) disuku, dicakra lan dicakra keret bali dadi wutuh.
10. d. sesrawungan
Pembahasan: 21. a. y
Kang diarani lingkungan sosial yaiku lingkungan kang ana Pembahasan:
gegayutane karo sesrawungan watarane manungsa siji lan Aksara pasangan kang panulisane ana ing saburine aksara
sijine. liyane kuwi aksara pasangan ha, sa, lan pa.
11. c. bapak mundhut sepedha
Pembahasan: Aksara pasangan ka ( K) kawuwuhan sandhangan suku dadi

?bpkM|nD|tSe[pd. diwaca bapak mundhut sepedha, wutuh ( Ñ).

menawa ana aksara paten lan ing burine swara “u” kang 22. b. N , W, M
diwenehi suku aksara pasangane dudu aksara patene. Pembahasan:
12. a. nyapu Aksara pasangan n,w,m yaiku N , W, M kang panulisane
Pembahasan:
Tembung sapu ing ukara kuwi benere nyapu. Kang tegese sangisore aksara paten lan gandheng karo aksara paten
Rina nindakake pagaweyan nyapu. Tembung nyapu antuk kuwi.
ater-ater ny-. 23. d. di-
Pembahasan:
13. b. mznJfhk[roXmPe/
Ater-ater anuswara iku ana empat yaiku m-, n-, ny-, lan ng-,
Pembahasan: dene di- kelebu ater-ater tripurusa.
24. a. d
Mangan jadah karo lemper yen ditulis nganggo aksara Jawa Pembahasan:
yaiku mznJ f hk[roXmPe/ aksara le ora nganggo la Aksara…D mujudake pasangan saka aksara d.

dipepet ananging nganggo nga dilelet (X). 25. d. anak kucing jenenge cemeng
Pembahsan:

?ankÑ|ci=jen_[zce[m=. diwaca anak kucing jenenge

cemeng.

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 53
B. Isenan 18. b. ….e
1. wanda Pembahasan:
2. Jawa Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku
3. / (layar) Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……
4. ] (cakra) Pepet = ….e = e = ae ne ce re ……
5. h (wignyan) Suku = ….u = u = au nu cu ru …..

C. Wulangan Taling = […. = e = [a [n [c [r ….


1. Irah-irahan utawa judhule wacan aksara Jawa ing dhuwur Taling tarung = […o = o = [ao [no [co [ro ….
yaiku Kembang Mlathi.
2. Kembang mlathi bisa tuwuh ing daerah tropis lan subtropis. 19. b. ….=
3. Aksara sandhangan panyigeg wanda layar kanggo gegantine Pembahasan:
sesigeg ra. Aksara sigegan nga diganti cecak (...=...).
4. Andhangan panyigeging wanda iku sandhangan sing nggawe 20. b. ?tiku[sSfitubu]kÑ|ci=.
sigeging wanda utawa mateni swara.
5. Aksara kang klebu sandhangan wyanjana yaiku aksara Pembahasan:
], }, lan -.. Tikuse ditubruk kucing, yen ditulis jawane ?tiku[sSfitubu]

kÑ|ci=. aksara sa dirangkep nganggo paten lan pasangan


Perbaikan
1. sangisore garis amarga dumadi saka tembung lingga tikus.
2. miwiti ukara
3. Majethi 21. d. wef= [kopi
4. Aksara ha (a ), ca (c ), ra (r ), wa (w ), dha (d ), ya (y), 22. c. pe/[mnHisis\
tha (q), lan nga (z) 23. a. piring pecah
5. layar (..../...) 24. d. [….
Pembahasan:
Pengayaan Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku kaya
1. Sandhangan swara, sandhangan wyanjana, sandhangan mangkene
mandaswara, lan sapanunggalane.
2. Panganggone aksara yaiku kanggo gegantine cakra pepet. Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……

3. a. ?wusn[nkf[fy[nG[g/bu]buhAX=k. Pepet = ….e = e = ae ne ce re ……

b. ?[polh[awf-blzsTintin]j=p] Suku = ….u = u = au nu cu ru …..

jurit\%nDw. Taling = […. = e = [a [n [c [r ….

4. Panganggone cakra … ]… minangka tandha aksara /ra/ utawi Taling tarung = […o = o = [ao [no [co [ro ….
gegentine aksara /ra/.
5. a. Lumrah tumrap para siswa. 25. d. adhiku nonton basket
b. Sekolah nadyan lagi lara. Pembahasan:
a di ku [no[nTonB[sKt\

Evaluasi Tengah Semester a- dhi- ku- nonton basket


A. Pilihan Ganda Manawa paten ana mburi ora nganggo aksara pasangan
1. b. Lumbung Desa ananing dipangku.
2. c. patang
3. c. lesung lan alu B. Isenan
4. b. nedha 1. nggancarake tembang
2. 6 nganti 13 taun
5. a. p]tni pd mk/y 3. latar kang jembar
6. a. kudu nyambut gawe 4. ?kulkKnB|kutulisVedkKikelulusSn\,
7. a. gotong royong
5. dolan menyang daleme budhe
8. d. budi pakerti
9. d. 20
C. Wulangan
10. b. swara “u”
1. Carane nggancarake tembang bisa kanthi nambahi tembung
11. c. (2) lan (3)
panggandheng, tembung katrangan, lan tembung liyane
12. c. dolanan
utawa ngurangi tembung sing ora perlu supaya isine tembang
13. a. ukarane cekak lan prasaja
kasebut tambah jelas.
14. a. 3
2. Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrag anyar.
15. a. (1) lan (2)
3. Dolanan iki diarani cublak-cublak suweng amarga nalika
16. c. aja mrono
dolanan sing dicublek-cublek iku suweng.
17. a. miber ngalor
4. Layang iku sarana komunikasi kang wujud tulisan.
5. Layang gunane kanggo menehi kabar tartamtu.

54 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Wulangan 3 11. a. lingga
Panganan lan Gizi 12. a. tukuwa – numpaka
13. d. (3) lan (4)
A. Panganan Sehat Ngandhut Gizi 14. a. geneya
Gladhen Mandhiri 15. c. ngulek
1. Panganan sehat yaiku panganan kang nyebabake badan 16. b. pangan
dadi sehat, ora keracunan, ora njalari lelara. 17. a. ater-ater ka
2. Kang klebu panganan papat sehat lima sampurna yaiku 18. a. ndonga
panganan kang ngandhut karbohidrat, protein, vitamin, 19. d. ater-ater ny-
mineral, lan susu. 20. a. ngunjuk
3. Panganan kang ngandhut mineral, kayata kangkung, bayem,
terong, kobis, lan sawi. B. Isenan
4. Sabenere wong mangan ora kena mung angger enak lan 1. playon, layangan
wareg. Kajaba supaya wareg lan ngrasakake enak, wong
2. seneng
mangan supaya oleh tenaga, njaga kewarasan lan oleh
3. ibune
bahan kanggo ngatur badan.
4. arit
5. Panganan gizi yaiku panganan kang ngandhut zat sing
dibutuhake badan. 5. nimbali

Gladhen Kelompok C. Wulangan


Kawicaksanan guru. 1. sumunar
2. weduse, diwenehi
B. Gawe Ukara 3. nurokake
Gladhen Mandhiri 4. ngepyur
1. Nambahi panganan sing kurang mutu gizi. 5. klambine
2. Nalika pola mangan wis ora teratur, vitamin lan mineral sing
mlebu weteng ora bisa disesep dening usus kanthi sampurna Perbaikan
utawa vitamin mau ilang nalika dimasak. 1. pakanane
3. Pola mangan wong jaman saiki beda banget karo wong 2. pakanane
jaman biyen. Saiki sing ditengenake rasane, enake, dudu 3. nggoreng
mutune. 4. mangan
4. Suplemen zinc lan zat besi diunjuk sak jam utawa rong jam 5. nggodhog
sadurunge dhahar.
5. Ngunjuk suplemen vitamin A perlu dibarengi dhahar Pengayaan
panganan sing ngandhut lemak amrih luwih cepet lan 1. Anak-anak bakal duwe perkembangan pertumbuhan klawan
gampang panyesepe. optimal lan saguh ngundhakake mutu sinau.
2. Sanajan wis sarapan, pranyata kebutuhan gizi kang mlebu
Gladhen Kelompok menyang awak durung nyukupi syarat sarapan sehat.
Kawicaksanan guru. 3. Sadurunge jam 09.00 WIB.
4. Hardinsyah.
C. Nulis Ukara 5. Gizi seimbang ing antarane kebak karbohidrat, protein,
Gladhen Mandhiri sayuran, lan mineral.
1. Adhiku wingi nggarap PR Basa Jawa.
Gladhen Akir Semester
2. Basuki arep nulis surat nganggo aksara Jawa.
3. Kunthi ngingu pitik kate akehe sepuluh.
A. Pilihan Ganda
4. Lintange pating kerlip. 1. c. nyuwun pirsa
5. Putrane wis mlaku adoh saka ndesa. 2. a. Surabaya
3. b. digawa
Gladhen Kelompok 4. a. lemu
Kawicaksanan guru. 5. c. lara
6. c. kokgoleki
Gladhen Wulangan 3 7. c. Surate apa wis kokwaca?
8. c. (3) lan (4)
A. Piliha Ganda 9. c. ginambar
10. a. mundhut
1. b. andhahan
11. d. Mbak Sari nyapu latar.
2. b. (1) lan (4)
12. c. mangkat
3. a. nyapu 13. c. Aku wis maca surate.
4. c. maos 14. d. (2) lan (3)
5. a. njawil 15. c. papat
6. a. dakpangan 16. b. diwulang, ngrungokake
7. a. gawa
17. b. mnutHi=ttk]m
8. a. dolanan
9. b. gambar 18. c. kriwikan dadi grojogan
10. b. ater-ater ny- + cawis + panambang –ake. 19. a. pasar pitik
20. c. mangan rujak

Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 55
B. Isenan C. Wulangan
1. terminal 1. Adhik ditimbali ibu badhe didhawuhi tumbas uwos.
2. grejeh 2. Tembung andhahan kang antuk ater-ater tuladhane mangan,
3. krungu nulis, mlaku, ngarit, lan nguleg.
4. adhik mangan jambu 3. Sepedhane adhik dakdandani.
5. kembang melati
4. tnShaeli=lnWsPf
5. Nyapu, nyulaki, nyilih, nyinau, lan nyumbang.

56 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)

Anda mungkin juga menyukai