Kata Pengantar
Puji dan syukur kami panjatkan ke hadirat Tuhan Yang Maha Esa atas selesainya penerbitan buku ajar
ini. Berkat limpahan rahmat dan anugerah Tuhan Yang Maha Pemurah, kami dapat kembali menerbitkan
dan menghadirkan buku ajar ini di tengah para siswa dan guru. Oleh karena partisipasi dan kontribusi para
siswa dan guru pula kami masih tetap dapat menerbitkan buku ini.
Buku ajar ini diterbitkan untuk memenuhi kebutuhan p ara siswa dan guru akan buku-buku referensi,
pendamping, atau pelengkap untuk mendukung kegiatan belajar mengajar. Sebagaimana diketahui, kegiatan
belajar mengajar sering kali dianggap dan dirasa kurang cukup jika sepenuhnya hanya mengandalkan
buku teks yang sudah distandarisasi, sehingga perlu pula diadakan buku-buku lain yang dapat berperan
menjadi pendamping dan pelengkap. Nah, buku ajar inilah salah satu alternatif yang dapat berfungsi menjadi
pendamping dan pelengkap buku teks yang selama ini sudah ada.
Sebagai buku ajar, buku ini kami susun berdasarkan kurikulum yang berlaku dalam dunia pendidikan kita,
yakni Kurikulum 2013. Berdasarkan kurikulum ini, proses belajar mengajar difokuskan pada pembelajaran
saintifik untuk membentuk kompetensi pengetahuan, kompetensi keterampilan, dan kompetensi sikap.
Kami berharap, buku ajar ini dapat membantu siswa dalam menguasai kompetensi seperti yang
disyaratkan Kurikulum 2013. Sungguh merupakan kegembiraan dan kepuasan bagi kami apabila hal itu
dapat terwujud. Guna membuat harapan itu menjadi kenyataan, kami akan terus berupaya untuk memperbaiki
dan meningkatkan kualitas buku ajar ini.
Redaksi
Dhaptar Isi
Wulangan 1 Endahe Nagriku .............. 2 Wulangan 3 Panganan lan Gizi .......... 25
A. Tembang Dolanan........ 2 A. Panganan Sehat
B. Isi Tembang Dolanan... 3 Ngandhut Gizi ............. 25
C. Nggancarake Tembang 5 B. Gawe Ukara................. 27
Gladhen Wulangan 1......... 7 C. Nulis Ukara.................. 28
Gladhen Wulangan 3 . ...... 29
Wulangan 2 Gegayuhanku . ................ 11
A. Ngenani Aksara Jawa.. 11 Evaluasi Akir Semester......................... 34
B. Aksara Sandhangan.... 12
C. Sandhangan Swara..... 13 Kapustakan . ................................... 64
Gladhen Wulangan 2 . ...... 15 Program Tahunan ................................. 38
Program Semester ............................... 39
Evaluasi Tengah Semester................... 21 Silabus . ................................... 42
RPP ................................... 45
Kunci Jawaban .................................. 51
WULANGAN
1 Endahe Nagriku
Ringkesan Materi
A. Tembang Dolanan
Ngamati
Rungakna tembang dolanan sing kok senengi! Rungokna kanthi dibolan-baleni!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Mitakoni
Sawise ngrungokake tembang dolanan banjur golekana titikane tembang dolanan iku!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Apa kang diarani tembang dolanan?
Wangsulan: Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar sing ora nganggo paugeran guru, kayata guru gatra,
guru wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing.
2. Sebutna paugeran tembang gagrag lawas!
Wangsulan: Tembang gagrag, lawas nganggo paugeran guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing.
3. Sapa kang biyasane nembang lagu dolanan?
Wangsulan: Biyasa ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing padesan, sinambi dolanan bebarengan karo kanca-
kancane lan bisa dibarengi wiramaning gendhing.
4. Lumantar lagu dolanan bocah-bocah dikenalake bab apa?
Wangsulan: Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan,
lingkungan alam, lan sapanunggalane.
5. Jlentrehna pangertene tembang dolanan gagrag lawas!
Wangsulan: Tembang dolanan gagrag lawas yaiku tembang dolanan kang ora dimangerteni pengarange, sipate klasik, lan
makna lagune angel dimangerteni.
2 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Pilihen gambar ing sisih kiwa kanthi pratelan ing sisih tengen!
1.
a. nyanyi
b. nari
c. nggambar
d. makani pitik
e. nekeran
Ngeksplorasi
Golekana jinising tembang dolanan gagrag lawas lan gagrag anyar sing kokmangerteni! Tulisen
ana buku gladhenmu!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 3
Ngasosiasekake
Tulisna surasane tembang dolanan sing wis kok semak! Tulisna ana buku gladhenmu! Tulisna
buku gladhenmu!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Geneya diarani dolanan cublak-cublak suweng?
Wangsulan: Dolanan iki diarani cublak-cublak suweng amarga nalika dolanan sing dicublak-cublak iku suweng.
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Ayo, nembang tembang ing ngisor iki kanthi titi laras kang trep!
Cublak-Cublak Suweng
C = do Lagu Daerah Jawa
Prau Layar
4 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
1. Gatekna tuladha saka bapak utawa ibu guru carane maragake tembang!
2. Bocah-bocah lanang nembang Cublak-Cublak Suweng, bocah-bocah wadon nembangake
“Prau Layar”.
3. Bebarengan karo kelompokmu latihan ana ngomah. Minggu ngarep maragakake lan nembang
dolanan ing ngarep kelas.
4. Anggone maragakake salaras karo kreasimu dhewe. Ora kudu persis kaya tuladha saka bapak
utawa ibu guru.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
C. Nggancarake Tembang
Ngomunikasekake
Pragakna tembang dolanan sing kok senengi ing ngarep kelas!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
GladhenMandhiri
Semaken crita lan tembang dolanan ing ngisor iki, kanggo mangsuli pitakonan!
Sepur
Bocah-bocah cilik jaman kawuri mesthi isih akeh sing padha
apal karo uran-uran tembang Pocung ing ngisor iki.
Bapak pocung,
renteng-renteng kaya kalung,
dawa kaya ula,
pencokanmu wesi miring
sing disaba,
si pocung mung turut kutha.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 5
Utawa ana maneh tembang dolanan sing unine kaya ing ngisor iki.
Ing.. ing tapak jaran tatu miring,
miring neng gedhogan,
ana ledhek bukak topi,
topi nggone dhuwur,
kereta api jare sepur.
Tembang kasebut bedhekane sepur utawa kereta api. Tetumpakan ing dharatan kang bisa
momot uwong lan barang akeh banget kang lakune ngliwati dalan kang mligi ing jaman kunane
diarani sepur utawa yen tembung saiki karan kereta api. Diarani kereta api, jalaran tunggangan
kasebut digeret dening piranti kang karan lokomotif, piranti mesin kang duweni tenaga sarta karosan
kang tuwuh saka sumub banyu kang kagodhog ana ing sajroning ketel gedhe. Sumub utawa
uap mau sawise kailekake metu pipa-pipa kang ora sethitik banjur bisa nuwuhake tenaga utama
bisa ngubengake jantra sarta rodha-rodha kang njalari piranti mau bisa maju lan mundur miturut
kebutuhan. Gandheng banyu kang ana ing ketel mau bisa dadi sumub, mbutuhake digeneni, mula
piranti kang jenenge lokomotif utawa endhas-endhasan sepur mau padha diarani kereta api; iki
cekakan, benere kudune jenenge kang luwih mathis yaiku kereta kang mawa geni utawa kereta
kang lakune migunakake tenaga kang migunakake dayaning geni.
sumber http://panjebarsemangat.co.id/berita-199-sepur-jaman-biyen-lan-saiki.html
Sepuran
6 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Apa batangane tembang ing dhuwur?
Wangsulan: Sepur
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca semejamu!
1. Pilihen salah siji tembang dolanan sing wis nate koktembangne bebarengan karo guru lan
kancamu, utawa tembang dolanan liyane sing kokapali lan koksenengi!
2. Tembangna tembang pilihanmu ing ngarep kelas!
Penilaian Sikap
Tembang Jawa mesthi ngandhut pitutur tumrape manungsa. Luwih-luwih tembang dolanan sing
pituture jumbuh karo pamikire bocah cilik. Bab iki bisa dadi srana supaya bocah-bocah, kulina
tumindak becik ana ing pasrawungan saben dinane. Kejaba kuwi tembang dolanan uga menehi
piweling sing gegayutane karo Gusti kang Maha Kwasa. Sabanjure, lakokna pambiji marang
awakmu dhewe kanthi menehi tandha centhang (√) ing kolom ngisor iki!
Apik
No. Pranyatan Kurang Cukup Apik
Banget
1. Murid bisa mangerteni babagan tembang
dolanan.
2. Murid bisa nembang dolanan kanthi prigel.
3. Murid bisa mangerteni piwulang tembang
dolanan.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Wulangan 1
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!
1. Menthog bisa gawe senenge ati kanthi .… a. gela c. bungah
a. lakune b. susah d. duka
b. wulune Wangsulan: b. bungah
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 7
6. Dolanan jamuran biasane dilakokake ana 14. Gatekna ukara ing ngisor iki!
ing ..... (1) Ora kaiket dening aturan tertamtu.
a. jero omah (2) Ora dimangerteni panulise.
b. latar (3) Manut paugeran guru lagu.
c. dalan (4) Kaiket dening aturan tertamtu.
d. kebon Tetengere tembang dolanan katunjuk nomer
Wangsulan: b. latar
....
7. Simbah dhahar tela.
a. (1) lan (2)
Menawa diganti basa ngoko yaiku ….
b. (1) lan (4)
a. simbah maem tela
c. (2) lan (3)
b. simbah mangan tela
d. (3) lan (4)
c. simbah dhahar tela Wangsulan: d. (3) lan (4)
d. simbah nedha tela 15. Tembang Padhang Wulan diarani tembang
Wangsulan: b. simbah mangan tela
....
8. Tembang “Menthog-Menthog” diarani
a. dolanan
tembang ....
b. pocung
a. dolanan
c. pangkur
b. Pocung
d. macapat
c. Pangkur Wangsulan: a. dolanan
d. macapat 16. Bapak tindak dhateng kantor.
Wangsulan: a. dolanan
Yen diowahi dadi basa ngoko dadi ....
9. Menthog-Menthog klebu tembang dolanan
gagrag …. a. Bapak ing kantor.
a. Jawa c. lawas b. Bapak lunga menyang kantor.
b. anyar d. kreasi c. Bapak menyang kantor.
Wangsulan: c. lawas d. Bapak badhe menyang kantor.
Wangsulan: b. Bapak lunga menyang kantor
10. Sinten ingkang mucal?
17. Ing ngisor iki klebu tembang dolanan, kejaba
Yen didadekake ngoko dadi ....
....
a. Sapa ingkang mucal?
a. Ilir-Ilir
b. Sinten ingkang mulang?
b. Dhandhanggula
c. Sapa sing mulang?
c. Jamuran
d. Sapa sing mucal?
Wangsulan: c. Sapa sing mulang? d. Citra mengung
Wangsulan: b. Dhandhanggula
11. Tembang dolanan biyasane ditembangake 18. Menawa ngomong karo wong sing luwih
karo …. tuwa kudu migunakake basa ….
a. turu c. dolanan a. krama c. sembrana
b. sinau d. jogetan b. ngoko d. campuran
Wangsulan: c. dolanan Wangsulan: a. krama
12. Tembang Gugur Gunung iku anggitane …. 19. Gatekna tembang ing ngisor iki!
a. Ki Anom Suroto (1) Jaranan.
b. Ki Narto Sabda (2) Ilir-ilir.
c. Waljinah (3) Gula Klapa.
d. Mantos (4) Tahu Tempe.
Wangsulan: b. Ki Narto Sabda Tuladha tembang dolanan gagrag lawas
13. Wong kang drajate dhuwur ing tembang katunjuk nomer ....
dolanan jaranan digambarake kanthi paraga a. (1) lan (2)
…. b. (1) lan (4)
a. para mentri c. ndara Bei c. (2) lan (3)
b. para abdi d. para raja d. (3) lan (4)
Wangsulan: c. ndara Bei
Wangsulan: a. (1) lan (2)
8 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
20. Piranti dolanan Cublak-Cublak Suweng 23. Pak Guru maca buku.
yaiku .... Yen dikramakake alus dadi ....
a. karet c. krikil a. Pak Guru nyerat buku
b. tali d. preng b. Pak Guru maos buku
Wangsulan: c. krikil c. Pak Guru mundhut buku
21. Kewan kang digambarake ana tembang d. Pak Guru maca serat
dolanan kang duweni watak males yaiku Wangsulan: b. Pak Guru maos buku
… 24. Ing ngisor iki kang ora klebu tembang
a. menthog c. macan dolanan yaiku ....
b. sapi d. singa a. Cublak-Cublak Suweng
Wangsulan: a. menthog b. Caping Gunung
22. Anggone latihan pramuka mangkat jam pitu c. Pocung
esuk. d. Menthog-Menthog
Tembung liyane mangkat yaiku …. Wangsulan: c. Pocung
a. teka c. mulih 25. Wong kang pagaweyane ngripta geguritan
b. budhal d. menyang diarani ….
Wangsulan: b. budhal a. juru kunci c. pujangga
b. sinoman d. pengrawit
Wangsulan: c. pujangga
Perbaikan
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!
1. Kang diandharake ing tembang dolanan, yaiku .... Sato kewan tetanduran lingkungan lan sapanung-galane.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 9
2. Piweling ana ing tembang Menthog-Menthog, yaiku .... Manungsa ora kena gemedhe lan kudu ngupaya
nyukupi kabutuhane.
3. Tetembungan ing tembang dolanan migunakake tembung kang .... tetembungane kang gampang
4. Jamuran klebu tembang dolanan gagrag .... lawas
5. Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrag .... lawas
Pengayaan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!
1. Apa kang dilakokake bocah-bocah nalika padhang wulan?
Wangsulan: Jaman biyen yen pinuju padhang wulan bocah padha dolanan ing latar.
2. Jlentrehna pitutur luhur kang ana ing tembang Lir-Ilir!
Wangsulan: Tembang punika ngandhut falsafah agami ingkang lebet, ingkang maringi pepadhang dhumateng bebrayan agung ing
tanah Jawi kala semanten, amrih sageda ngugemi dhawuhipun Gusti ingkang Maha Welas Asih marang sedanten umatipun.
3. Nalika maca endah kudu gatekake apa?
Wangsulan: Maca endah kudu nggatekake lafal lan intonasi.
4. Sebutna dolanan bocah-bocah ing jaman biyen!
Wangsulan: Ana kang jelungan, jamuran, lan sakpanunggalane.
Dene yen sore utawa awan ana kang pasaran, gobag sodor, nekeran, bekelan, lan sakpanunggalane.
5. Gawea ukara nganggo tembung kae, iki, lan iku!
Wangsulan: a. Kae ana sapi lima.
b. Iki aku lagi maem apel.
c. Iku ana pelem tiba.
10 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
WULANGAN
2 Gegayuhanku
Ringkesan Materi
Ngamati
Gatekna kanti permati wujude sandhangan aksara Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan wujud sandhangan aksara Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Kepriye watake Aji Saka?
Wangsulan: Andhap asor, lantiip, lan seneng tetulung marang kang nandang kesusahan.
2. Kepriye watake Prabu Dewata Cengkar?
Wangsulan: Watake kejem lan wengis.
3. Apa kang dadi panyuwune Aji Saka sadurunge dipangan dening Prabu Dewata Cengkar?
Wangsulan: Ajisaka nyuwun lemah saambane ikete.
4. Kepriye carane Aji Saka nulung rakyat Medhang Kamulan?
Wangsulan: Kanthi nyingkirake Prabu Dewata Cengkar menyang Segara Kidul.
5. Sapa bae abdine Aji Saka?
Wangsulan: Duga, Prayoga, Dora, lan Sembada.
Gladhen Kelompok
Tindakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Bebarengan kanca samejamu, salinen aksara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!
No. Aksara Jawa Aksara Latin
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 11
2. fufu[co[ro dudu coro
B. Aksara Sandhangan
Ngeksplorasi
Gladhen nulis sandhangan aksara Jawa supaya luwih prigel! Tulisna ing buku gladhenmu!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Ngasosiasekake
Diskusekna bebarengan kancamu sameja bedane sandhangan siji lan sijine!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Gatekna wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakonan!
Ägegyuhan\.
12 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
?rufi kepizinFfi [polisi.
4. Apa kang dilakokake Sari lan Rudi supaya bisa kasil sing digayuh?
Wangsulan: Sregep sinau.
Gladhen Kelompok
Tindakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
C. Sandhangan Swara
Ngomunikasekake
Gawea ukara migunakake aksara jawa kang ngandhut aksara pasangan!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Sebutna kang klebu sandhangan swara!
Wangsulan: Sawise nyinau bab sandhangan, ana maneh kang klebu jinising sandhangan yaiku swara. Sandhangan swara
kaperang dadi lima yaiku kaya ing ngisor iki.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 13
a. Wulu ( i )
Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i”.
b. Suku ( u )
Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.
c. Taling ( [ )
Taling gunane kanggo aweh uni kaya dene “e”.
d. Taling-tarung ( [....o )
Taling-tarung gunane kanggo aweh uni kaya dene “o”.
e. Pepet ( e )
Pepet gunane kanggo aweh uni kaya dene “è/ ê”.
2. Kepriye penganggone sandhangan wulu?
Wangsulan: Wulu ( i )
Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i“
Tuladha siji, pipi, bibi, mligi, driji, mili, bathi, sapi, lagi, mari, mati, tangi, janji, lan kanti.
3. Kepriye penganggone sandhangan suku?
Wangsulan: Suku ( u )
Gladhen Kelompok
Tindakna prentah ing ngisor iki bebarengan kancamu sameja!
Gatekna aksara Jawa ing ngisor iki!
pefg=kkilim
?sbenHwnHi=zx[pS[kolhanÑ|a[kh[wo=[fo[fol\,m[nkw/n[fo[fol
L[n,kyt[af\,[folnNn\,setike/,b[kSo,[so[to,[roti, lnLiyliy[n.
a=[go[n[fo[folnM|b_mev=zenFiaenFi.[w=ok=pd[fo[folLnKym=[ko[noaik
usinebutPefg=kkilim.
? s i n e but P e f g = k k i l i m j l / r n S i = [ f o [ f o l s i k i [ l L l i m c c h [ a .
li/[rm=[k[n:[rod[n[g]ob[gLo[ro,jg][gG[g]obgSijilnSiki[lLsi=
minl\,mlhkeprm<bu kmPu=kmPu=.
14 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Bebarengan kanca samejamu dhiskusekna lan salinen wacan ing dhuwur migunakake aksara
Jawa!
Pedagang Kaki Lima
Saben awan ing ngarep sekolahanku akeh wong padha dodol. Maneka warna dodolane, kayata: es, dolanan, setiker, bakso,
soto, roti, lan liya-liyane. Anggone dodolan mubeng menyang ngendi-endi. Wong kang padha dodolan kaya mangkono iku sinebut
“Pedagang Kaki Lima”.
Sinebut pedagang kaki lima jalaran sing dodol sikile lima cacahe. Lire mangkene: rodhane grobag loro, jagrage grobag siji
lan sikile sing dodol loro. Barang dagangan diiderake menyang sadhengah papan upamane pasar lan terminal. Malah kepara mlebu
ana ing kampung-kampung.
Penilaian Sikap
Nulis aksara Jawa kuwi kudu titi supaya bener, yen ora titi bisa kliru. Sekolah iku ancase kanggo
golek ngelmu. Ananging ngelmu iku bisa digoleki ngendi bae. Papan kang biyasane bisa kanggo
luru ngelmu, kayata perpustakaan, museum, taman pintar, lan sapanunggalane. Mula, ayo padha
sregep golek ngelmu. Sabanjure, lakokna pambiji marang awakmu dhewe kanthi menehi tandha
centhang (√) ing kolom ngisor iki!
Apik
No. Pranyatan Kurang Cukup Apik
Banget
1. Murid bisa mangerteni sandhangan swara.
2. Murid bisa trampil nulis aksara Jawa.
3. Murid bisa lancar nulis aksara Jawa.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Wulangan 2
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!
Gatekna wacan aksara Jawa ngisor iki kanggo mangsuli soal nomer 1–2!
?p]ntm=s.
?p]ntm=smiturutHFtJw.pmamnK=[mmPe/kyaikiaugfiken[lFni=sukusu
kuliy[nai=I[nDo[nsiyhautm[nsukusunD.p]ntm=s[j]oni=kwu]hfi au g
emMipra[m=otniautwnelynFiwrisS[kknQicrlisn\,sliy[nkuwik wu]
haikisiptSw_[konLnSwetrfiwtesSi[fni=ppnLnWekÒ|a[a=gswijini=pr[vC
nSi=fig[wk=[gos[w[nhp=[gonnF|ru=mesQi[co[cogK=[gop=[gonnLiy.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 15
2. Pranata mangsa kuwi pamerangan mangsa
miturut adat …. 6. ?ai=ps/a[khbkul\,
a. Sundha Yen katulis aksara Latin yaiku ….
b. Batak a. ana pasar akeh bakul
c. Dayak b. ing pasar akeh bakul
d. Jawa c. pasare akeh bakul
Wangsulan: d. Jawa
Pembahasan: d. pasare kebak bakul
Pranata mangsa kuwi pamerangan mangsa miturut adat Wangsulan: b. ing pasar akeh bakul
Jawa. Bab iki bisa dimangerteni saka ukara kapisan. Pembahasan:
3. Singa kena kala. Ukara mau yen katulis ?ai=ps/a[khbkul\, yen katulis aksara Latin ing
aksara Jawa dadi …. pasar akeh bakul.
a. angkara Pembahasan:
Ukara kang pamacane tetulung kelebu ibadah yaiku
b. angkara murka
?tetulu=keXbuaibfh. aksara le kuwi nganggo nga
c. bapake murka
d. watake murka (z) dilelet ora la (l) di pepet ( e).
Wangsulan: b. angkara murka
Pembahasan: 8. Gatekna aksara ing ngisor iki!
?a=krmu/k. yen katulis latin dadi angkara murka.
(1) L
Gatekna wacan aksara Jawa ing ngisor iki kanthi premati kanggo mangsuli pitakonan
nomer 9–10!
?li=kuzn\,
?li=kuznY a ikuk[bhsi=anai=sekit/[rmnu=slnHnpezruh[amr=kaurip
P[nmnu=s.li=kuznHikuan[lo[royaikuli=kuznHlmL n L i =kuz[nSosi
16 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
yl\,li=kuznHlmHikuky[f[nli=kuznSe[kolh.menwli=kuz[nSosi
ylHikuangegyut[nNk[roses]wu=z[nNmnu=s.kitauripHi=al[mFov[ao
zn\,mulli=kuzn |Kfufijgsupybisk=[govukupPikbutuha[nmnu=s.
9. Lingkungan sekolah kuwi klebu lingkungan 13. Mangan jadah karo lemper, yen ditulis
…. aksara Jawa ….
a. sosial c. kerja
b. alam d. hidup a. ?mznJfhk[rolemPe/.
Wangsulan: a. sosial
Pembahasan: b. ?mznJfhk[roXmPe/.
Jinise lingkungan miturut wacan ing dhuwur iku ana
loro, yaiku lingkungan alam lan lingkungan sosial. Dene
sekolah klebu lingkungan sosial kang ana gegayutane karo c. ?mznJfa\k[roXmpe/.
sesrawungan.
10. Miturut wacan ing dhuwur lingkungan sosial d. ?mznJfhk[ro[l[mP/.
iku ana gegayutane karo ….
a. kabutuhan Wangsulan: b. mznJfhk[roXmPe/
b. pagaweyan Pembahasan:
c. kapinteran Mangan jadah karo lemper yen ditulis nganggo aksara Jawa
d. sesrawungan yaiku mznJfhk[roXmPe/ aksara le ora nganggo la
Wangsulan: d. sesrawungan
Pembahasan: dipepet ananging nganggo nga dilelet (X).
Kang diarani lingkungan sosial yaiku lingkungan kang ana
gegayutane karo sesrawungan watarane manungsa siji lan 14. Roti kuwi ora mawa keju.
sijine. Menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku
11. ?bpkM|nD|tSe[pd. ….
a. ?[rotikuwi[aormw[kju.
Manawa diwaca ….
a. bapak mundhutake sepedha b. ?[rotikuwi[aormwkeju.
b. bapak tumbas sepedha
c. bapak mundhut sepedha c. ?[rotikuwi[aorz=[go[kju.
d. bapak tuku sepedha
Wangsulan: c. bapak mundhut sepedha
Pembahasan:
d. ?[roti[n[aormw[kju.
?bpkM|nD|tSe[pd. diwaca bapak mundhut sepedha, Wangsulan: a. ?[rotikuwi[aormw[kju.
menawa ana aksara paten lan ing burine swara “u” kang Pembahasan:
diwenehi suku aksara pasangane dudu aksara patene. Roti kuwi ora mawa keju manawa ditulis aksara Jawa
12. Rina (sapu) latar saben esuk. Tembung ing ?[rotikuwi[aormw[kju.
jero kurung benere ….
a. nyapu 15. Pinter ngrakit. Ukara mau yen katulis aksara
b. daksapu Jawa dadi ….
c. disaponi a. ?pinte/ z]kit.
d. disapu
b. ?pinTe/ z]kit\,
Wangsulan: a. nyapu
Pembahasan:
Tembung sapu ing ukara kuwi benere nyapu. Kang tegese
Rina nindakake pagaweyan nyapu. Tembung nyapu antuk
ater-ater ny-.
c. ?pinTe/ zkit\,
d. ?pinter zkit\,
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 17
Wangsulan: b. ?pinTe/ z]kit\,
20. Ing ngisor iki panulisaning ukara aksara
Jawa sing salah yaiku ….
Pembahasan:
Pinter ngrakit. Ukara mau yen katulis aksara Jawa dadi a. ?xxsi[kHomhsfuru=[z
?pinTe/ z]kit\,
se[kolh.
16. ?spi[nantelu.
Yen katulis Latin dadi …. b. ?nnF|/plwijanai=amB|ri
a. sapi ana telu
b. sapi cacah telu [aomh.
c. sapi mung telu
c. ?aj[sokK|minTe/[d[w.
d. sapine ana telu
Wangsulan: d. sapine ana telu
Pembahasan: d. ?bpkÑ|bi[ynM|=guruany
?spi[nantelu. yen katulis Latin dadi sapine ana
telu.
ysn\,
17. Nalika mulih sekolah. Ukara mau yen katulis Wangsulan: c. ?aj[sokK|minTe/[d[w.
aksara Jawa yaiku …. Pembahasan:
a. ?nlikmlihse[kola. Panulisaning ukara kang salah yaiku ?aj[sokK|minTe/
b. N; ,W ;,M
19. ?akumLkubre=knCku.
c. M ;,N ;,J
Manawa katulis Latin yaiku ….
a. aku mlaku bareng kancaku d. N ;,J; ,W
b. ayo mlaku bareng kancaku
Wangsulan: b. N , W, M
c. mlaku bareng-bareng kancaku
Pembahasan:
d. mlakune bareng kancaku Aksara pasangan n,w,m yaiku N , W, M kang panulisane
Wangsulan: a. aku mlaku bareng kancaku
Pembahasan: sangisore aksara paten lan gandheng karo aksara paten
kuwi.
?akumL k ubre=knC k u. yen katulis latin aku mlaku
bareng kancaku.
18 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
23. Ing ngisor iki kang ora klebu ater-ater 25. Pamacane ?ankÑ|ci=jen_[zce[m=.
anuswara yaiku ….
a. m- c. n- yaiku ….
b. ny- d. di- a. anak kucing jenenge cempe
Wangsulan: d. di-
Pembahasan: b. anak kucing aran cemeng
Ater-ater anuswara iku ana empat yaiku m-, n-, ny-, lan ng-, c. anak kucing aran cempe
dene di- kelebu ater-ater tripurusa.
d. anak kucing jenenge cemeng
24. …D aksara pasangan iku saka aksara …. Wangsulan: d. anak kucing jenenge cemeng
Pembahsan:
a. d c. z
?ankÑ|ci=jen_[zce[m=. diwaca anak kucing jenenge
b. q d. v
Wangsulan: a. d cemeng.
Pembahasan:
Aksara…D mujudake pasangan saka aksara d.
kemB=mLqi
nlHi=fuv.kemB=mLqibiys[new/n[nputihlnHnsi=rfsemukuni=.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 19
Perbaikan
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!
1. Panulising aksara Jawa kuwi satemene kudu ana ing .... sangisore garis
2. Adeg-adeg ing aksara Jawa kanggo .... miwiti ukara
3. Aji Saka nilar abdine loro Dora lan Sambada ing Pulo .... Majethi
4. Aksara kang ora bisa diwenehi aksara pasangan yaiku .... Aksara ha (a ), ca (c ), ra (r ), wa (w ), dha
(d ), ya (y), tha (q), lan nga (z)
Pengayaan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!
b. ?[polh[awf-blzsTintin]j=p]jurit\%nDw.
b. ?se[kolhnf-nLgilr.
Wangsulan: a. Lumrah tumrap para siswa.
b. Sekolah nadyan lagi lara.
20 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Evaluasi Tengah Semester
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 21
12. Kaendahane Nagari Indonesia ora mung a. ….i
alame, nanging uga ing kabudayan lan
kasenian. Salah siji tuladha kaendahane b. ….e
seni lan salaras karo bocah-bocah sing c. ….u
seneng dolanan yaiku tembang ….
a. campursari d. [….
b. macapat Wangsulan: b. ….e
c. dolanan Pembahasan:
Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku
d. langgam
Wangsulan: c. dolanan Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……
15. Gatekna tembung ing ngisor iki! 20. Tikuse ditubruk kucing, yen ditulis nganggo
(1) Pepet. (3) Taling. aksara Jawa ….
(2) Wulu. (4) Suku. a. ?tiku[sSfitubu]kK|ci=.
Tembung "metu" iku yen ditulis nganggo
aksara Jawa migunakake sandhangan b. ?tiku[sSfitubu]kÑ|ci=.
swara katunjuk nomer ....
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) c. ?tiku[sfitubu]kK|ci=.
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4)
Wangsulan: a. (1) lan (2)
d. ?tiku[sfitubu]kÑ|ci=.
16. aj[m]o[no yen ditulis nganggo aksara
Latin, yaiku .... Wangsulan: b. ?tiku[sSfitubu]kÑ|ci=.
22 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
22. Yen ditulis aksara Jawa permen isis yaiku Wangsulan: d. [….
.... Pembahasan:
Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku kaya
a. [p/[mn\aisis\ mangkene
Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……
1. Tembang diowahi dadi gancaran wujud ukara-ukara ing paragrap-paragrap diarani .... nggancarake
tembang
2. Bocah sing melu dolanan jamuran umure antarane .... 6 nganti 13 taun
3. Dolanan jamuran butuhake papan sing .... latar kang jembar
4. Kulakan buku tulis nyedhaki kelulusan, yen ditulis aksara Jawa ….
?kulkKnB|kutulisVedkKikelulusSn\,
5. ?[folnMev=fX[mMbu[d.
Aksara dhuwur kuwi manawa ditulis aksara Latin yaiku …. dolan menyang daleme budhe
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 23
Gatekna wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakon nomer 4–5!
?ly=aikusrn[komuniksik=wujufÒ | l isSn\,ly=fitulisK = [go[m[nhai
kb/t/tmÒ | .jinisi=ly=aikuan[lo[royaikuly=xsMilnLy=p]ibfi.
[bf[nly=xsMilnLy=p]bfiyaikubs[n.bsanly=xsMiyai kubsbku.
[f[nly=p]ibfia=gunk[kbspfinn,
24 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
WULANGAN
Ringkesan Materi
Ngamati
Gatekan tuladha jinising ater-ater ing sawijining wacan!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan jinising ater-ater ing basa Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan jinising ater-ater ing basa Jawa!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
Semaken teks wacan ing ngisor iki, banjur wangsulana pitakon ing ngisore!
Panganan Sehat Ngandhut Gizi
Sabenere wong mangan ora kena mung angger enak lan wareg. Kajaba supaya wareg lan
ngrasakake enak, wong mangan supaya oleh tenaga, njaga kewarasan, lan oleh bahan kanggo
ngatur badan. Mulane panganan kudu menuhi sarat sehat lan gizi. Panganan sehat yaiku
panganan kang nyebabake badan dadi sehat, ora keracunan, ora njalari lelara. Panganan gizi
yaiku panganan kang ngandhut zat sing dibutuhake badan.
Panganan sehat kang ngandhut gizi lumrahe banjur diarani papat sehat lima sampurna.
Kang klebu panganan papat sehat lima sampurna yaiku panganan kang ngandhut karbohidrat,
protein, vitamin, mineral, lan susu.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 25
Tuladha panganan kang ngandhut karbohidrat, kayata beras, jagung, uwi, lan tela. Tuladha
panganan kang ngandhut protein, kayata iwak, daging, endhog, tahu, lan tempe. Panganan kang
ngandhut mineral, kayata kangkung, bayem, terong, kobis, lan sawi. Panganan kang ngandhut
vitamin, kayata jeruk, gedhang, apel, semangka, lan salak. Sampurnane patang jinis pangan
mau yaiku ditambah susu.
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Bebarengan kanca samejamu setitekna tabel ing ngisor iki, banjur jangkepana kaya
tuladha!
No. Tembung Andhahan Tembung Linggane Ndhapuk Jinise Tembung
1. biasane biasa sipat
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
26 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
B. Gawe Ukara
Ngeksplorasi
Gawea tuladha ukara migunakake ater-ater!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Ngasosiasekake
Bebarengan kanca samejamu, dhiskusekna banjur kelompokna tembung mawa sing wis entuk
wuwuhan ing sawijining wacan.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Semaken teks wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakonan!
Kapan Ngombe Suplemen Vitamin?
Panganan sing nyukupi sarat empat sehat lima sempurna wis cukup tumrape awak kanggo
kabutuhan aktivitas saben dina. Nanging kadhangkala vitamin lan mineral sing mlebu weteng
ora bisa disesep dening usus kanthi sampurna utawa vitamin mau ilang nalika dimasak. Pola
mangan wong jaman saiki beda banget karo wong jaman biyen. Saiki sing ditengenake rasane,
enake, dudu mutune. Mula butuh suplemen kanggo nambahi panganan sing kurang mutu gizine
mau. Dadi mung golek cara gampange bae. Kamangka suplemen mau regane ora murah, luwih
murah panganan asline.
Sejatine wong kang kekurangan vitamin lan mineral, ora pati ngganggu kasehatane.
Kekurangan yen terus-terusan jroning wektu kang suwe bisa nuwuhake maneka warna gejala
penyakit.
Wong sing kena ngombe suplemen, yaiku kaya ing ngisor iki.
1. Wong sing sibuk banget nganti ora kober mangan panganan sing sehat lan seimbang.
2. Wong sing lagi nglakoni diet rendah kalori.
3. Lansia sing pencernaane wis ora bisa nyerna panganan kanthi sampurna.
4. Vegetarian, wong sing ora mangan daging kewan lan prodhuk asal saka kewan.
5. Wanita sing lagi ngandhut.
6. Wong kang bubar ngalami operasi abot.
7. Wong sing ora doyan (ora mangan) susu lan prodhuk olahan saka susu.
Ngombe suplemen prayogane sawise dhahar. Yen weteng kothong bisa nyebabake iritasi
lan weteng perih. Ngombe suplemen vitamin A perlu dibarengi dhahar panganan sing ngandhut
lemak amrih luwih cepet lan gampang panyesepe. Suplemen zinc lan zat besi diunjuk sak jam
utawa rong jam sadurunge dhahar. Luwih becik yen diunjuk karo unjukan sing akeh ngandhut
vitamin C (kayata jus jeruk). Vitamin C bakal luwih becik panyesepe yen dibarengi vitamin E.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 27
3. Kepriye pola mangane wong jaman saiki?
Wangsulan: Pola mangan wong jaman saiki beda banget karo wong jaman biyen. Saiki sing ditengenake rasane, enake, dudu
mutune.
4. Kapan suplemen zinc lan zat besi diunjuk?
Wangsulan: Suplemen zinc lan zat besi diunjuk sak jam utawa rong jam sadurunge dhahar.
5. Ngapa ngunjuk suplemen vitamin A kudu dibarengi panganan kang ngandhut lemak?
Wangsulan: Ngunjuk suplemen vitamin A perlu dibarengi dhahar panganan sing ngandhut lemak amrih luwih cepet lan gampang
panyesepe.
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Kanthi klompok goleka tembung lingga lan tembung andhahan ing teks Kapan Ngombe Suplemen
Vitamin? paling sethithik 10 tembung! Sabanjure tembung mau gawenen ukara sing becik!
No. Jinis Tembung Tuladha Ukara
1. Tembung Lingga vitamin 1. Wati saben dina mesthi ngombe vitamin.
2.
3.
4.
5.
2. Tembung Andhahan nambahi 1. Wahyu nambahi sangu adhine.
2.
3.
4.
5.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
C. Nulis Ukara
Ngomunikasekake
Tulisna tembung-tembung kang ngandhut wuwuhan ing papan tulis!
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Mandhiri
Tembung-tembung lingga sing digaris ngisore wenehana wuwuhan kang mathuk!
1. Adhiku wingi garap PR basa Jawa.
Wangsulan: Adhiku wingi nggarap PR Basa Jawa.
2. Basuki arep tulis surat nganggo aksara Jawa.
Wangsulan: Basuki arep nulis surat nganggo aksara Jawa.
3. Kunthi ingu pitik kate akehe sepuluh.
Wangsulan: Kunthi ngingu pitik kate akehe sepuluh.
28 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
4. Lintange pating kelip.
Wangsulan: Lintange pating kerlip.
5. Putrane wis laku adoh saka ndesa.
Wangsulan: Putrane wis mlaku adoh saka ndesa.
Gladhen Kelompok
Tindhakna prentah ing ngisor iki bebarengan kanca samejamu!
Sawise nyinaoni tembung lingga lan tembung andhahan sajrone ukara. Tugase bocah-bocah
kanthi kelompok nggawe karangan prasaja kanthi tema "Pentinge Panganan Tumrap Kesehatan".
Dawane karanganmu paling sethithik 100 tembung.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Penilaian Sikap
Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah. Ukara kasebut duweni teges menawa manungsa
bisa jaga karukunan, uripe bakal tentrem, bagya, lan mulya. Kosok balene, menawa manungsa
iku amung tumindak cecongkrahan lan ora rukun utawa crah, uripe bakal bubrah. Mula saka
iku, kowe minangka siswa kudu tansah jaga karukunan karo kanca-kanca. Aja tumindak jail.
Tumindak jail bisa diadohi kanca. Sabanjure, lakokna pambiji marang awakmu dhewe kanthi
menehi tandha centhang (√) ing kolom ngisor iki!
Apik
No. Pranyatan Kurang Cukup Apik
Banget
1. Murid bisa mangerteni tembung wuwuhan.
2. Murid bisa mangerteni jinising ukara.
3. Murid bisa nulis migunakake tembung wuwuhan.
Wangsulan: Kawicaksanan guru.
Gladhen Wulangan 3
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!
1. Tembung sing wes owah saka asale diarani Supaya adhimu ora nangis … (gawe)
tembung .... Dolanan lan … (gendhong).
a. lingga c. ancah Tembung sing cocok kanggo jangkepi
b. andhahan d. entar ceceg-ceceg katunjuk nomer ....
Wangsulan: b. andhahan
a. (1) lan (2)
2. Gatekna ukara ing ngisor iki!
b. (1) lan (4)
(1) Gawekna.
c. (2) lan (3)
(2) Gawea.
d. (3) lan (4)
(3) Gendhong. Wangsulan: b. (1) lan (4)
(4) Gendhongen.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 29
3. Rina (sapu) latar saben esuk. 9. Martabakku dakgambari pokemon nganggo
Tembung ing jero kurung benere …. coklat messes.
a. nyapu Tembung dakgambari ing ukara dhuwur iku
b. daksapu asale saka tembung lingga ....
c. disaponi a. dakgambar
d. disapu b. gambar
Wangsulan: a. nyapu
c. gambari
4. Embah lagi ... layang saka paklik. d. dakgambari
Tembung sing cocok kanggo ngganepi Wangsulan: b. gambar
ukara yaiku .... 10. Ibu nyawisake dhaharan kanggo bapak.
a. maca Tembung nyawisake yen diudal manut
b. diwaca tembung linggane ....
c. maos a. ater-ater ny- + nyawis + panambang –
d. delok ake
Wangsulan: c. maos b. ater-ater ny- + cawis + panambang –
5. Sapa sing (jawil) aku mau? ake
Tembung njero kurung benere …. c. ater-ater n- + nyawis + panambang –
a. njawil ake
b. jawilana d. ater-ater n- + cawis + panambang –
ake
c. kokjawil Wangsulan: b. ater-ater ny- + cawis + panambang –ake.
d. njawili 11. Tembung sing durung owah saka asale
Wangsulan: a. njawil
diarani ....
6. Blimbingku sing kowenehi mau durung ... a. lingga
Tutugane ukara ing dhuwur sing mathuk b. andhahan
yaiku .... c. ancah
a. dakpangan d. aran
b. kopangan Wangsulan: a. lingga
c. dipangan 12. Gatekna ukara ing ngisor iki!
d. mangan (1) Tukuwa.
Wangsulan: a. dakpangan
(2) Tukakna.
7. Berase ginawakake menyang daleme mbah (3) Numpaki.
putri.
(4) Numpaka.
Tembung ‘ginawakake’ ing ukara iku asale
Mumpung durung udan coba … (tuku)
saka tembung lingga ....
a. gawa Buku … (tumpak) sepedha bae.
b. gawakake Tembung sing cocok kanggo jangkepi
c. nggawa ceceg-ceceg katunjuk nomer ....
d. ginawa a. (1) lan (2) c. (2) lan (3)
Wangsulan: a. gawa b. (1) lan (4) d. (3) lan (4)
Wangsulan: a. tukuwa – numpaka
8. Adhiku dolanan masak-masakan karo
kancane. 13. Gatekna ukara ing ngisor iki!
Tembung ‘dolanan’ asalae saka tembung (1) Dokulihake.
lingga .... (2) Kokulihake.
a. dolanan c. dodolan (3) Dideleh.
b. dolan d. dodol (4) Kokdeleh.
Wangsulan: a. dolanan
Sepedhahe Widodo wingi opo wes …
(ulih), terus … (deleh) ing ngendi?
30 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Tembung sing cocok kanggo jangkepi 17. Vitamin C sing emot ing blimbing iku gedhe
ceceg-ceceg katunjuk nomer .... banget.
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) Tembung emot mathuke oleh wuwuhan
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4) wujud ....
Wangsulan: d. (3) lan (4) a. ater-ater ka c. seselan
14. … dheweke ara gelem sinau beba- b. ater-ater ko d. panambang
rengan? Wangsulan: a. ater-ater ka
Tembung pitakon sing cocok kanggo 18. Donga muga-muga kowe tansah sehat wal-
ngganepi ukara iku .... afiat.
a. geneya Tembung donga yen oleh wuwuhan,
b. sapa mathuke muni ....
c. kepriye a. ndonga
d. kapan b. dakdongakake
Wangsulan: a. geneya c. kodongakake
15. Sing (ngulek) sambel enak iki sapa? d. dinonga
Wangsulan: a. ndonga
Tembung njero kurung benere ....
19. Bapak lagi cukur rambute adhik bayi.
a. dakulek
Tembung lingga cukur iku mathuke oleh
b. uleken
wuwuhan wujud ....
c. ngulek
a. ater-ater m b. ater-ater n
d. ulekna c. ater-ater ng d. ater-ater ny-
Wangsulan: c. ngulek
Wangsulan: d. ater-ater ny-
16. Adhiku yen mangan sedina ping telu. 20. Bapak unjuk wedang jahe abrit.
Tembung mangan iku asale saka tembung Tembung sing digaris ngisore iku mathuke
lingga .... muni ....
a. mangan a. ngunjuk
b. pangan b. diunjuk
c. pakan c. kaunjuk
d. mangani d. unjukan
Wangsulan: b. pangan Wangsulan: a. ngunjuk
Ukara-ukara ing ngisor iki rampungna kanthi njangkepi tembung kang wis cumepak!
1. Bocah loro ... karo ngumbulake .... playon, layangan
2. Bima ... seneng sayur-sayuran mula awake sehat.
3. Agus digoleki ... ibune amarga ora pamit.
4. Badrun njupuk ... arit arep dinggo ngethok gedhang.
5. Bu Guru ... nimbali Agus arep diutus nulis.
A arit F layangan
B bocahe G nimbali
C playon H ditanduri
D methik I ibune
E seneng J asmane
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 31
C. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!
Perbaikan
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi trep!
Ukara-ukara ngisor iki isenana nganggo tembung sing wis sumadya ing ngisore!
1. Kucinge ... pakanane iwak daging karo sega putih.
2. Jagung uga bisa dadi ... pakanane manuk dara.
3. Siti ... nggoreng gedhang.
4. Dimas iku kelemon amarga akeh .... mangan
5. Rini ... nggodhog banyu kanggo wedang.
A panganan F mangan
B dipakani G nggoreng
C pakanane H memangan
D nggodhog I nggodhok
E pakanana J dipangan
Pengayaan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep lan bener!
Semaken wacan ing ngisor iki kanggo mangsuli pitakonan!
32 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Saluran cerna kang diduweni bocah-bocah uga bisa stabil jalaran asupan panganan kang mlebu
teratur. Adhedhasar data kang diwiyak Ketua Umum Pergizi Pangan Indonesia Hardinsyah, papat
saka sepuluh anak ing Indonesia ora sarapan sadurunge budhal sekolah. Sanajan wis sarapan,
pranyata kebutuhan gizi kang mlebu menyang badan durung nyukupi syarat sarapan sehat.
1. Apa gunane sarapan kanggo bocah?
Wangsulan: Anak-anak bakal duwe perkembangan pertumbuhan klawan optimal lan saguh ngundhakake mutu sinau.
2. Apa sarapan wis nyukupi kanggo kabutuhan gizi sedina?
Wangsulan: Sanajan wis sarapan, pranyata kebutuhan gizi kang mlebu menyang awak durung nyukupi syarat sarapan sehat.
3. Kapan wancine sarapan sing becik?
Wangsulan: Sadurunge jam 09.00 WIB.
4. Sapa Ketua Umum Pergizi Pangan Indonesia?
Wangsulan: Hardinsyah.
5. Apa titikane sarapan kang ngandhut gizi seimbang?
Wangsulan: Gizi seimbang ing antarane kebak karbohidrat, protein, sayuran, lan mineral.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 33
Evaluasi Akir Semester
A. Wenehana tandha ping (x) aksara a, b, c, utawa d ing sangarepe wangsulan kang
trep!
34 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
14. Gatekna ukara ing ngisor iki! a. anutHi=ttk]m
(1) Bu Guru kalawau ndhawuhi garap tugas
punapa? b. mnutHi=ttk]m
(2) Panjenengan kondur saka kantor jam
pira? c. mnutTtk]m
(3) Yen ngunjuk obat jenengan dhahar
dhisik. d. mnutHi=ttk}m
(4) Panjenengan punapa bandhe tindak
Wangsulan: b. mnutHi=ttk]m
dhateng Malang?
Ukara kang migunakake ngoko alus katunjuk 18. k]iwiknFFfi[g]o[jogn\ yen diwaca
nomer .... yaiku ….
a. (1) lan (2) c. (2) lan (3) a. kemricik ing grojogan
b. (1) lan (4) d. (3) lan (4) b. grojogan sewu
Wangsulan: d. (2) lan (3)
c. kriwikan dadi grojogan
15. Jinising imbuhan iku bisa kaperang dadi d. kriwikan lan grojogan
…. Wangsulan: c. kriwikan dadi grojogan
a. telu c. papat
19. ps/ pitik\ diwaca ….
b. loro d. lima
Wangsulan: c. papat a. pasar pitik
16. Yen (wulang) bu guru kudu (rungu) supaya b. pasar legi
pinter. c. pasar buah
Gegantine tetembungan ing jero kurung d. pasar pon
supaya trep yaiku …. Wangsulan: a. pasar pitik
a. mulang, dirungu 20. mznR|jk\
b. diwulang, ngrungokake
c. mulang, ngrungokake Yen ditulis nganggo aksara Latin dadi ….
d. diwulang, dirungu a. mangan bubur
Wangsulan: b. diwulang, ngrungokake b. mangan kacang
17. Ukara manut ing tata krama, yen ditulis c. mangan rujak
aksara Jawane …. d. mangan dadar
Wangsulan: c. mangan rujak
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 35
2. Sebutna tuladha tembung andhahan kang antuk ater-ater lima bae!
Wangsulan: Tembung andhahan kang antuk ater-ater tuladhane mangan, nulis, mlaku, ngarit, lan nguleg.
3. Aku ndandani sepedhahe adhik.
Owahana dadi ukara tanggap!
Wangsulan: Sepedhane adhik dakdandani.
4. Tansah eling lan waspada.
Tulisen nganggo aksara Jawa!
Wangsulan: tnShaeli=lnWsPf
5. Sebutna tuladhane tembung andhahan kang antuk ater-ater ny- (lima bae)!
Wangsulan: Nyapu, nyulaki, nyilih, nyinau, lan nyumbang.
36 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Kapustakan
Harjawiyana, Haryana dan Supriya. 2013. Kamus Unggah-Ungguh Basa Jawa. Yogyakarta:
Kanisius.
Lestari, Tri. 2011. Pengembangan Bahan Ajar Cerita Berbasis Konservasi Budaya Bagi Siswa
SD Kelas Tinggi. Skripsi.Jurusan Bahasa dan Sastra Indonesia, Fakultas Bahasa dan Seni.
Universitas Negeri Semarang.
Sry Satriya Tjatur Wisnu Sasangka. 2011. Unggah-Ungguh Bahasa Jawa. Jakarta: Yayasan
Paralingua.
Surana. 2015. Piwulang Basa Jawi 4. Solo: Tiga Serangkai Pustaka Mandiri.
Tim Karya Guru. 2008. Remen Basa Jawa. Jakarta: Erlangga.
Wedhawati. 2013.Tata Bahasa Jawa Mutakhir Edisi Revisi. Yogyakarta: Departemen Pendidikan
Nasional Pusat Bahasa Balai Bahasa Yogyakarta.
Wibisana, Drs. 2009. Pepak Basa Jawi Anyar. Surakarta: Samodra Ilmu.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 37
PROGRAM TAHUNAN
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Alokasi
Kompetensi Inti Kompetensi Dasar Materi Pembelajaran Keterangan
Waktu
1. Menerima, Bab 1 Bab 1
menjalankan, 3.5 Mengenal dan memahami teks 1. Tembang Dolanan.
dan menghargai tembang dolanan/lagu en- 2. Gundhul-Gundhul
ajaran agama yang maenan. Pacul.
dianutnya. 4.5 Melagukan dan mengapresiasi 3. Nggancarake
2. Menunjukkan tembang dolanan/lagu en- Tembang.
perilaku jujur, maenan. Bab 2
disiplin, tanggung Bab 2 1. Ngenani Aksara
jawab, santun, 3.6 Mengenal dan memahami Jawa.
peduli, dan sandhangan aksara Jawa. 2. Aksara Sandhangan.
percaya diri dalam 4.6 Menulis kalimat dengan 3. Sandhangan Swara.
berinteraksi huruf Latin dan huruf Jawa Bab 3
dengan keluarga, menggunakan sandhangan 1. Panganan Sehat
teman, guru, dan aksara Jawa. Ngandhut Gizi.
tetangganya. Bab 3 2. Gawe Ukara.
3. Memahami 3.7 Mengenal, memahami, 3. Nulis Ukara
pengetahuan dan mengidentifikasi kata
faktual dengan berimbuhan dalam teks sesuai
cara mengamati kaidah.
(mendengar, 4.7 Menulis kalimat menggunakan
melihat, membaca) kata berimbuhan.
dan menanya
berdasarkan rasa
ingin tahu tentang
dirinya, makhluk
ciptaan Tuhan
dan kegiatannya,
dan benda-benda
yang dijumpainya
di rumah dan di
sekolah.
4. Menyajikan
pengetahuan faktual
dalam bahasa yang
jelas, sistematis
dan logis, dalam
karya yang estetis,
dalam gerakan
yang mencerminkan
anak sehat, dan
dalam tindakan
yang mencerminkan
perilaku anak
beriman dan
berakhlak mulia.
…………………………, 20..
Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran
NIP. NIP.
38 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
PROGRAM SEMESTER
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.
Bulan
Alokasi
Kompetensi Dasar Indikator Materi Pembelajaran Januari Februari Maret April Mei Juni
Waktu
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Bab 1
3.5 Mengenal dan memahami teks 1. Mengerti tentang 1. Tembang
tembang dolanan/lagu en- tembang dolanan. Dolanan.
maenan. 2. Menyanyikan tembang 2. Gundhul-
4.5 Melagukan dan mengapresiasi dolanan dengan benar. Gundhul
tembang dolanan/lagu en- 3. Memberikan apresiasi Pacul.
maenan. tembang dolanan. 3. Nggancarake
Tembang.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
NIP. NIP.
39
PROGRAM SEMESTER
Sekolah : SD/MI ..............................
40
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.
Bulan
Alokasi
Kompetensi Dasar Indikator Materi Pembelajaran Januari Februari Maret April Mei Juni
Waktu
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Bab 2
3.6 Mengenal dan memahami 1. Memahami sandhangan 1. Ngenani
sandhangan aksara Jawa. aksara Jawa. Aksara Jawa.
4.6 Menulis kalimat dengan 2. Menulis kalimat dengan 2. Aksara
huruf Latin dan huruf Jawa aksara Jawa. Sandhangan.
menggunakan sandhangan 3. Membaca kalimat dengan 3. Sandhangan
aksara Jawa. aksara Jawa. Swara.
NIP. NIP.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
PROGRAM SEMESTER
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.
Bulan
Alokasi
Kompetensi Dasar Indikator Materi Pembelajaran Januari Februari Maret April Mei Juni
Waktu
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Bab 3
3.7 Mengenal, memahami, 1. Memahami kata 1. Panganan
dan mengidentifikasi kata berimbuhan sesuai kaidah. Sehat
berimbuhan dalam teks sesuai 2. Mengenal kata Ngandhut
kaidah. berimbuhan sesuai kaidah. Gizi.
4.7 Menulis kalimat menggunakan 3. Menulis kalimat dengan 2. Gawe Ukara.
kata berimbuhan. kata berimbuhan. 3. Nulis Ukara
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
NIP. NIP.
41
SILABUS DAN PENILAIAN
Sekolah : SD/MI ..............................
42
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.
Penilaian
Materi Alokasi Sumber/Bahan/
Kompetensi Dasar Indikator Kegiatan Pembelajaran Bentuk Contoh
Pembelajaran Teknik Waktu Alat
Instrumen Instrumen
Bab 1
3.5 Mengenal dan 1. Tembang 1. Mengerti Ngamati Kuis dan tugas Pertanyaan 1. Tes pilihan … × JP 1. Buku paket
memahami Dolanan. tentang Rungakna tembang dolanan sing kok individu lisan dan ganda Basa Jawa
teks tembang 2. Gundhul- tembang senengi! Rungokno kanthi dibolan- tes tertulis 2. Tes uraian Timur kelas IV
dolanan/lagu Gundhul dolanan. baleni! 3. Penugasan untuk SD/MI.
en-maenan. Pacul. 2. Menyanyikan Mitakoni 2. Buku Kerja
4.5 Melagukan dan 3. Nggancarake tembang Sawise ngrungokake tembang Basa Jawa
mengapresiasi Tembang. dolanan dolanan banjur golekana titikane Timur kelas IV
tembang dengan benar. tembang dolanan iku! untuk SD/MI
dolanan/lagu 3. Memberikan Ngeksplorasi Semester 2.
apresiasi
en-maenan. Golekana jinising tembang 3. Buku
tembang
dolanan gagrag lawas anyar sing referensi lain
dolanan.
kokmangerteni! Tulisen ana buku yang relevan.
gladhenmu! 4. Informasi dari
Ngasosiasekake media massa
Tulisna surasane tembang dolanan dan internet.
sing wis kok semak! Tulisna ana buku
gladhenmu! Tulisna buku gladhenmu!
Ngomunikasekake
Pragakna tembang dolanan sing kok
senengi ing ngarep kelas!
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
NIP. NIP.
SILABUS DAN PENILAIAN
Sekolah : SD/MI ..............................
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.
Penilaian
Materi Alokasi Sumber/Bahan/
Kompetensi Dasar Indikator Kegiatan Pembelajaran Bentuk Contoh
Pembelajaran Teknik Waktu Alat
Instrumen Instrumen
Bab 2
3.6 Mengenal dan 1. Ngenani 1. Memahami Ngamati Kuis dan tugas Pertanyaan 1. Tes pilihan … × JP 1. Buku paket
memahami Aksara Jawa. sandhangan Gatekna kanti permati wujude individu lisan dan ganda Basa Jawa
sandhangan 2. Aksara aksara Jawa. sandhangan aksara Jawa! tes tertulis 2. Tes uraian Timur kelas IV
aksara Jawa. Sandhangan. 2. Menulis Mitakoni 3. Penugasan untuk SD/MI.
4.6 Menulis kalimat 3. Sandhangan kalimat Gawea pitakonan marang gurumu 2. Buku Kerja
dengan huruf Swara. dengan babagan wujud sandhangan aksara Basa Jawa
Latin dan aksara Jawa. Jawa! Timur kelas IV
huruf Jawa 3. Membaca Ngeksplorasi untuk SD/MI
menggunakan kalimat Gladhen nulis sandhangan aksara Semester 2.
dengan
sandhangan Jawa supaya luwih prigel! Tulisna ing 3. Buku
aksara Jawa.
aksara Jawa. buku gladhenmu! referensi lain
Ngasosiasekake yang relevan.
Diskusekna bebarengan kancamu 4. Informasi dari
sameja bedane sandhangan siji lan media massa
sijine! dan internet.
Ngomunikasekake
Gawea ukura migunakake aksara
Jawa kang ngandhut aksara
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
pasangan!
43
NIP. NIP.
SILABUS DAN PENILAIAN
Sekolah : SD/MI ..............................
44
Mata Pelajaran : Basa Jawa Timur
Kelas/Semester : IV/2
Kompetensi Inti:
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan
kegiatannya, dan benda-benda yang dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang
mencerminkan perilaku anak beriman dan berakhlak mulia.
Penilaian
Materi Alokasi Sumber/Bahan/
Kompetensi Dasar Indikator Kegiatan Pembelajaran Bentuk Contoh
Pembelajaran Teknik Waktu Alat
Instrumen Instrumen
Bab 3
3.7 Mengenal, 1. Panganan 1. Memahami Ngamati Kuis dan tugas Pertanyaan 1. Tes pilihan … × JP 1. Buku paket
memahami, dan Sehat kata Gatekna tuladha jinising ater-ater ing individu lisan dan ganda Basa Jawa
mengidentifikasi Ngandhut berimbuhan sawijining wacan! tes tertulis 2. Tes uraian Timur kelas IV
kata berimbuhan Gizi. sesuai kaidah. Mitakoni 3. Penugasan untuk SD/MI.
dalam teks 2. Gawe Ukara. 2. Mengenal kata Gawea pitakonan marang gurumu 2. Buku Kerja
sesuai kaidah. 3. Nulis Ukara berimbuhan babagan jinising ater-ater ing Basa Basa Jawa
4.7 Menulis kalimat sesuai kaidah. Jawa Timur! Timur kelas IV
menggunakan 3. Menulis Ngeksplorasi untuk SD/MI
kata kalimat Gawea tuladha ukara migunakake Semester 2.
dengan kata
berimbuhan. ater-ater! 3. Buku
berimbuhan.
Ngasosiasekake referensi lain
Bebarengan kanca samejamu yang relevan.
diskusekna banjur kelompokne 4. Informasi dari
tembung mawa sing wis entuk media massa
wuwuhan ing sawijining wacan! dan internet.
Ngomunikasekake
Tulisna tembung-tembung kang
ngandhut wuwuhan ing papan tulis!
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
NIP. NIP.
Bab 1
Kompetensi Inti
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan
keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya
berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan kegiatannya, dan benda-benda yang
dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam
gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang mencerminkan perilaku anak beriman dan
berakhlak mulia.
KOMPETENSI DASAR
3.5 Mengenal dan memahami teks tembang dolanan/lagu en-maenan.
4.5 Melagukan dan mengapresiasi tembang dolanan/lagu en-maenan.
TUJUAN PEMBELAJARAN
Setelah mempelajari materi ini, maka diharapkan siswa mampu:
1. mengerti tentang tembang dolanan,
2. menyanyikan tembang dolanan dengan benar, serta
3. memberikan apresiasi tembang dolanan.
MATERI PEMBELAJARAN
1. Tembang Dolanan.
2. Gundhul-Gundhul Pacul.
3. Nggancarake Tembang.
METODE PEMBELAJARAN
Ceramah, diskusi,praktik, dan penugasan
LANGKAH-LANGKAH KEGIATAN
Kegiatan Awal
Ngamati
Rungakna tembang dolanan sing kok senengi! Rungokna kanthi dibolan-baleni!
Mitakoni
Sawise ngrungokake tembang dolanan banjur golekana titikane tembang dolanan iku!
Ngeksplorasi
Golekana jinising tembang dolanan gagrag lawas lan gagrag anyar sing kokmangerteni! Tulisen ana buku
gladhenmu!
Ngasosiasekake
Tulisna surasane tembang dolanan sing wis kok semak! Tulisna ana buku gladhenmu! Tulisna buku gladhenmu!
Ngomunikasekake
Pragakna tembang dolanan sing kok senengi ing ngarep kelas!
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 45
SUMBER BELAJAR
1. Buku paket Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI.
2. Buku Kerja Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI Semester 2.
3. Buku referensi lain yang relevan.
4. Informasi dari media massa dan internet.
PENILAIAN
1. Teknik/jenis : kuis dan tugas individu.
2. Bentuk instrumen: pertanyaan lisan dan tes tertulis.
3. Instrumen/soal:
a. Tes Pilihan Ganda
b. Tes Uraian
c. Penugasan
…………………………, 20..
Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran
NIP. NIP.
46 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Bab 2
Kompetensi Inti
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan
keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya
berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan kegiatannya, dan benda-benda yang
dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam
gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang mencerminkan perilaku anak beriman dan
berakhlak mulia.
KOMPETENSI DASAR
3.6 Mengenal dan memahami sandhangan aksara Jawa.
4.6 Menulis kalimat dengan huruf Latin dan huruf Jawa menggunakan sandhangan aksara Jawa.
TUJUAN PEMBELAJARAN
Setelah mempelajari materi ini, maka diharapkan siswa mampu:
1. memahami sandhangan aksara Jawa,
2. menulis kalimat dengan aksara Jawa, dan
3. membaca kalimat dengan aksara Jawa.
MATERI PEMBELAJARAN
1. Ngenani Aksara Jawa.
2. Aksara Sandhangan.
3. Sandhangan Swara.
METODE PEMBELAJARAN
Ceramah, diskusi,praktik, dan penugasan
LANGKAH-LANGKAH KEGIATAN
Kegiatan Awal
Ngamati
Gatekna kanti permati wujude sandhangan aksara Jawa!
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan wujud sandhangan aksara Jawa!
Ngeksplorasi
Gladhen nulis sandhangan aksara Jawa supaya luwih prigel! Tulisna ing buku gladhenmu!
Ngasosiasekake
Diskusekna bebarengan kancamu sameja bedane sandhangan siji lan sijine!
Ngomunikasekake
Gawea ukara migunakake aksara jawa kang ngandhut aksara pasangan!
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 47
SUMBER BELAJAR
1. Buku paket Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI.
2. Buku Kerja Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI Semester 2.
3. Buku referensi lain yang relevan.
4. Informasi dari media massa dan internet.
PENILAIAN
1. Teknik/jenis : kuis dan tugas individu.
2. Bentuk instrumen: pertanyaan lisan dan tes tertulis.
3. Instrumen/soal:
a. Tes Pilihan Ganda
b. Tes Uraian
c. Penugasan
…………………………, 20..
Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran
NIP. NIP.
48 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Bab 3
Kompetensi Inti
1. Menerima, menjalankan, dan menghargai ajaran agama yang dianutnya.
2. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun, peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan
keluarga, teman, guru, dan tetangganya.
3. Memahami pengetahuan faktual dengan cara mengamati (mendengar, melihat, membaca) dan menanya
berdasarkan rasa ingin tahu tentang dirinya, makhluk ciptaan Tuhan dan kegiatannya, dan benda-benda yang
dijumpainya di rumah dan di sekolah.
4. Menyajikan pengetahuan faktual dalam bahasa yang jelas, sistematis dan logis, dalam karya yang estetis, dalam
gerakan yang mencerminkan anak sehat, dan dalam tindakan yang mencerminkan perilaku anak beriman dan
berakhlak mulia.
KOMPETENSI DASAR
3.7 Mengenal, memahami, dan mengidentifikasi kata berimbuhan dalam teks sesuai kaidah.
4.7 Menulis kalimat menggunakan kata berimbuhan.
TUJUAN PEMBELAJARAN
Setelah mempelajari materi ini, maka diharapkan siswa mampu:
1. memahami kata berimbuhan sesuai kaidah,
2. mengenal kata berimbuhan sesuai kaidah, serta
3. menulis kalimat dengan kata berimbuhan.
MATERI PEMBELAJARAN
1. Panganan Sehat Ngandhut Gizi.
2. Gawe Ukara.
3. Nulis Ukara
METODE PEMBELAJARAN
Ceramah, diskusi,praktik, dan penugasan
LANGKAH-LANGKAH KEGIATAN
Kegiatan Awal
Ngamati
Gatekan tuladha jinising ater-ater ing sawijining wacan!
Mitakoni
Gawea pitakonan marang gurumu babagan jinising ater-ater ing Basa Jawa Timur!
Ngeksplorasi
Gawea tuladha ukara migunakake ater-ater!
Ngasosiasekake
Bebarengan kanca samejamu diskusekna banjur kelompokne tembung mawa sing wis entuk wuwuhan ing sawijining
wacan!
Ngomunikasekake
Tulisna tembung-tembung kang ngandhut wuwuhan ing papan tulis!
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 49
SUMBER BELAJAR
1. Buku paket Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI.
2. Buku Kerja Basa Jawa Timur kelas IV untuk SD/MI Semester 2.
3. Buku referensi lain yang relevan.
4. Informasi dari media massa dan internet.
PENILAIAN
1. Teknik/jenis : kuis dan tugas individu.
2. Bentuk instrumen: pertanyaan lisan dan tes tertulis.
3. Instrumen/soal:
a. Tes Pilihan Ganda
b. Tes Uraian
c. Penugasan
…………………………, 20..
Mengetahui,
Kepala Sekolah Guru Kelas/Mata Pelajaran
NIP. NIP.
50 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Kunci Jawaban
Basa Jawa Timur
untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap
Wulangan 1 2. Dolanan iki biasa dianakake wanci sore utawa wengi nalika
Endahe Nagriku padhang wulan.
3. Ing emperan kang jembar.
A. Tembang Dolanan 4. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato
Gladhen Mandhiri kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan,
1. Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar lingkungan alam, lan sapanunggalane.
sing ora nganggo paugeran guru, kayata guru gatra, guru 5. Jamuran iku dolanan kang misuwur ing tlatah Jawa.
wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing.
2. Tembang gagrag, lawas nganggo paugeran guru gatra, guru Gladhen Kelompok
wilangan, lan guru lagu utawa dhong-dhing. Kawicaksanan guru.
3. Biyasa ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing
padesan, sinambi dolanan bebarengan karo kanca-kancane C. Nggancarake Tembang
lan bisa dibarengi wiramaning gendhing. Gladhen Mandhiri
4. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato 1. Kediri
kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan, 2. Sumub banyu
lingkungan alam, lan sapanunggalane. 3. Kondhektur
5. Tembang dolanan gagrag lawas yaiku tembang dolanan 4. Sinten pengin makmur aja seneng umuk.
kang ora dimangerteni pengarange, sipate klasik, lan makna 5. Sepur
lagune angel dimangerteni.
Gladhen Kelompok
Gladhen Kelompok Kawicaksanan guru.
1.
Gladhen Wulangan 1
A. Pilihan Ganda
a. nyanyi 1. a. lakune
2. c. gamelan
Iki gambar bocah 3. b. bungah
lagi .... 4. b. anyar
2. 5. b. diseneni
6. b. latar
7. b. simbah mangan tela
b. nari 8. a. dolanan
Iki gambar bocah 9. c. lawas
lagi .... 10. c. Sapa sing mulang?
11. c. dolanan
3.
12. b. Ki Narto Sabda
13. c. ndara Bei
c. nggambar 14. d. (3) lan (4)
15. a. dolanan
Iki gambar bocah
16. b. Bapak lunga menyang kantor
lagi ....
17. b. Dhandhanggula
4. 18. a. krama
19. a. (1) lan (2)
d. makani 20. c. krikil
pitik 21. a. menthog
Iki gambar bocah 22. b. budhal
lagi .... 23. b. Pak Guru maos buku
5. 24. c. Pocung
25. c. pujangga
e. nekeran B. Isenan
1. pengarange
Iki gambar bocah
2. klasik lan makna lagune angel dimangerteni
lagi ....
3. dolanan
4. gelenter
B. Isi Tembang Dolanan 5 endahe kupu-kupu
Gladhen Mandhiri
1. Dolanan iki diarani cublak-cublak suweng amarga nalika
dolanan sing dicublek-cublek iku suweng.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 51
C. Wulangan
1. Tetengere tembang dolanan yaiku tembang dolanan ora 8. nnF|/kemB= nandur kembang
kaiket marang paugeran tertamtu, basane sederhana,
gampang dimangerteni, cocok tumrap anak-anak, cakepane 9. zusu=pri ngusung pari
seneng, sosial, lan religius.
2. Sinau, maca, ngaso, lan sapanunggale.
3. Tuladhane tembang dolanan gagrag anyar watarane yaiku 10. g[wgel gawe gela
Lesung Jumengglung, Swara Suling, Prau Layar, lan
sapanunggale. B. Aksara Sandhangan
4. Kahanan wis malik grembyang, dolanane bocah saiki sarwa Gladhen Mandhiri
ragad. 1. Gegayuhan.
5. Ngirit duwit nglatih katrampilan. 2. Sari kepingin dadi pramugari.
3. Rudi kepingin dadi polisi.
Perbaikan 4. Sregep sinau.
1. Sato kewan tetanduran lingkungan lan sapanung-galane. 5. Sari lan Rudi.
2. Manungsa ora kena gemedhe lan kudu ngupaya nyukupi
kabutuhane. Gladhen Kelompok
3. tetembungane kang gampang Kawicaksanan guru.
4. lawas
5. lawas C. Sandhangan Swara
Gladhen Mandhiri
Pengayaan 1. Sawise nyinau bab sandhangan, ana maneh kang klebu
1. Jaman biyen yen pinuju padhang wulan bocah padha dolanan jinising sandhangan yaiku swara. Sandhangan swara
ing latar. kaperang dadi lima yaiku kaya ing ngisor iki.
2. Tembang punika ngandhut falsafah agami ingkang lebet,
ingkang maringi pepadhang dhumateng bebrayan agung a. Wulu ( i )
ing tanah Jawi kala semanten, amrih sageda ngugemi Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i”.
dhawuhipun Gusti ingkang Maha Welas Asih marang b. Suku ( u )
sedanten umatipun.
Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.
3. Maca endah kudu nggatekake lafal lan intonasi.
4. Ana kang jelungan, jamuran, lan sakpanunggalane. c. Taling ( [ )
Dene yen sore utawa awan ana kang pasaran, gobag sodor, Taling gunane kanggo aweh uni kaya dene “e”.
nekeran, bekelan, lan sakpanunggalane. d. Taling-tarung ( [....o )
5. a. Kae ana sapi lima.
b. Iki aku lagi maem apel. Taling-tarung gunane kanggo aweh uni kaya dene “o”.
c. Iku ana pelem tiba. e. Pepet ( e )
Pepet gunane kanggo aweh uni kaya dene “è/ ê”.
Wulangan 2
2. Wulu ( i )
Gegayuhanku
Wulu gunane kanggo aweh uni kaya dene “i“
Tuladha siji, pipi, bibi, mligi, driji, mili, bathi, sapi, lagi, mari,
A. Ngenani Aksara Jawa
mati, tangi, janji, lan kanti.
Gladhen Mandhiri
3. Suku ( u )
1. Andhap asor, lantiip, lan seneng tetulung marang kang
nandang kesusahan.
Suku gunane kanggo aweh uni kaya dene “u”.
2. Watake kejem lan wengis.
Tuladha: suru, buku, suku, tuku, turu, wulu, sangu, watu, bau,
3. Ajisaka nyuwun lemah saambane ikete.
tamu, jamu, panu.
4. Kanthi nyingkirake Prabu Dewata Cengkar menyang Segara
Kidul. 4. Ukara aja mung grusa-grusu yen ditulis nganggo aksara Jawa
5. Duga, Prayoga, Dora, lan Sembada. yaiku ?ajmu=gu]sgu]su.
52 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Gladhen Wulangan 2 14. a. ?[rotikuwi[aormw[kju.
A. Pilihan Ganda
1. b. Pranata Mangsa Pembahasan:
Pembahasan: Roti kuwi ora mawa keju manawa ditulis aksara Jawa
Kang diarani irah-irahan yaiku judhul sawijining wacan. Irah- ?[rotikuwi[aormw[kju.
irahane wacan kuwi yaiku Pranata Mangsa.
2. d. Jawa 15. b. ?pinTe/ z]kit\,
Pembahasan:
Pranata mangsa kuwi pamerangan mangsa miturut adat Pembahasan:
Jawa. Bab iki bisa dimangerteni saka ukara kapisan. Pinter ngrakit. Ukara mau yen katulis aksara Jawa dadi
menawa ana aksara paten lan ing burine swara “u” kang 22. b. N , W, M
diwenehi suku aksara pasangane dudu aksara patene. Pembahasan:
12. a. nyapu Aksara pasangan n,w,m yaiku N , W, M kang panulisane
Pembahasan:
Tembung sapu ing ukara kuwi benere nyapu. Kang tegese sangisore aksara paten lan gandheng karo aksara paten
Rina nindakake pagaweyan nyapu. Tembung nyapu antuk kuwi.
ater-ater ny-. 23. d. di-
Pembahasan:
13. b. mznJfhk[roXmPe/
Ater-ater anuswara iku ana empat yaiku m-, n-, ny-, lan ng-,
Pembahasan: dene di- kelebu ater-ater tripurusa.
24. a. d
Mangan jadah karo lemper yen ditulis nganggo aksara Jawa Pembahasan:
yaiku mznJ f hk[roXmPe/ aksara le ora nganggo la Aksara…D mujudake pasangan saka aksara d.
dipepet ananging nganggo nga dilelet (X). 25. d. anak kucing jenenge cemeng
Pembahsan:
cemeng.
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 53
B. Isenan 18. b. ….e
1. wanda Pembahasan:
2. Jawa Wujude lan jenenge sandhangan swara yaiku
3. / (layar) Wulu = ….i = i = ai ni ci ri ……
4. ] (cakra) Pepet = ….e = e = ae ne ce re ……
5. h (wignyan) Suku = ….u = u = au nu cu ru …..
4. Panganggone cakra … ]… minangka tandha aksara /ra/ utawi Taling tarung = […o = o = [ao [no [co [ro ….
gegentine aksara /ra/.
5. a. Lumrah tumrap para siswa. 25. d. adhiku nonton basket
b. Sekolah nadyan lagi lara. Pembahasan:
a di ku [no[nTonB[sKt\
54 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)
Wulangan 3 11. a. lingga
Panganan lan Gizi 12. a. tukuwa – numpaka
13. d. (3) lan (4)
A. Panganan Sehat Ngandhut Gizi 14. a. geneya
Gladhen Mandhiri 15. c. ngulek
1. Panganan sehat yaiku panganan kang nyebabake badan 16. b. pangan
dadi sehat, ora keracunan, ora njalari lelara. 17. a. ater-ater ka
2. Kang klebu panganan papat sehat lima sampurna yaiku 18. a. ndonga
panganan kang ngandhut karbohidrat, protein, vitamin, 19. d. ater-ater ny-
mineral, lan susu. 20. a. ngunjuk
3. Panganan kang ngandhut mineral, kayata kangkung, bayem,
terong, kobis, lan sawi. B. Isenan
4. Sabenere wong mangan ora kena mung angger enak lan 1. playon, layangan
wareg. Kajaba supaya wareg lan ngrasakake enak, wong
2. seneng
mangan supaya oleh tenaga, njaga kewarasan lan oleh
3. ibune
bahan kanggo ngatur badan.
4. arit
5. Panganan gizi yaiku panganan kang ngandhut zat sing
dibutuhake badan. 5. nimbali
Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013) 55
B. Isenan C. Wulangan
1. terminal 1. Adhik ditimbali ibu badhe didhawuhi tumbas uwos.
2. grejeh 2. Tembung andhahan kang antuk ater-ater tuladhane mangan,
3. krungu nulis, mlaku, ngarit, lan nguleg.
4. adhik mangan jambu 3. Sepedhane adhik dakdandani.
5. kembang melati
4. tnShaeli=lnWsPf
5. Nyapu, nyulaki, nyilih, nyinau, lan nyumbang.
56 Pegangan Guru Basa Jawa Timur untuk SD/MI Kelas IV Semester Genap (Kurikulum 2013)