Anda di halaman 1dari 61

Purwakaning Atur

Nuwun.
Puji syukur dhumateng Gusti ingkang
Mahawelas awit sampun karakit
buku ajar Basa Jawi “Mumpuni”
PANGRIPTA menika. Panulisan buku ajar menika
sampun kajumbuhakn kaliyan
Kompetensi Inti lan Kompetensi
Dasar Mata Pelajaran Bahasa Jawa
1. Sri Mujiati, S.Pd. SMA/SMK/MA Tahun 2013, Kurikulum
2. Astutik, S.Pd. Muatan Lokal Provinsi Jawa Tengah.
3. Agus Sutrisno, S.Pd.
Ing pangajab mugi buku menika
4. M. Mirza Rofiq, S.Pd. saged nambah seserepan siswa
5. Hanifa Lita H., S.Pd. SMA/SMK/MA babagan piwulang Basa
Jawi. Kejawi menika, buku menika
ugi taksih nggadhahi kekirangan.
EDITOR Pramila, pandonga ugi panyaruwe
Emi Hidayah, saking saking sinten kemawon
S.Pd. tansah kantu-antu murih
sampurnanipun buku menika

Buku ajar basa jawa


Sma/smk/ma

XII
Semester 2

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 1


PENGURUS MGMP BAHASA JAWA SMK TAHUN 2017 - 2020
KABUPATEN BATANG

Penanggung Jawab : Drs. Sulistio, M.Si.


Ketua : Abdul Qohhar, S.Pd.
Wakil Ketua : Agus Dwi Jayanto, S.Pd.
Sekretaris : Emi Hidayah, S.Pd.
Bendahara : Astutik S.Pd.

A. Pendidikan & Latihan (DIKLAT)


1. Ana Yuliawati, S.Pd.
2. Apriliana S.Pd.

B. Bidang Litbang dan Evaluasi


1. Sri Mujiati, S.Pd.
2. Hanifa Lita Haryanti, S.Pd., M.Si.

C. Bidang Administrasi & Organisasi


1. Imronah, S.Pd.
2. Sofia Nadhifa, S.Pd.

D. Bidang Dokumentasi & Humas


1. Agus Sutrisno, S.Pd.
2. M. Mirza Rofiq, S.Pd.

E. Bidang Akomodasi dan Sarpras


1. Ristiyani, S.Pd.
2. Rinta Dwi Jayanti, S.Pd.

F. Bidang Kegiatan
1. Suharti, S.Pd.
2. Diah Nurna Ningrum, S.Pd.

G. Anggota
Semua Guru Bahasa Jawa SMK Kabupaten Batang

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 2


DAFTAR ISI

Wulangan 1 (GAMBUH)
A. Teks Piwulang Serat Wedhatama Pupuh Gambuh ..................................................... 4
B. Ngrembag Isi lan Pitutur Tembang Gambuh ............................................................. 5
C. Nulis Cakepan Tembang Gambuh ……………………………………………………………………….. 7
Ulangan Padinan 1 ..................................……………………………………………….............. 11
Wulangan 2 (CRITA RAKYAT)
A. Pangerten Crita Rakyat ………………………………………………........................................ 16
B. Wujud Crita Rakyat ……………………………………………………........................................ . 17
C. Nulis Sinopsis Cerita Rakyat .................................................................................. 19
Ulangan Padinan 2 …………………………………………………………………………………........... 22
Wulangan 3 (PARIWARA)
A. Purwaka Pasinaon …………………………………………………………………………….................. . 27
B. Pengerten Pariwara ………………………………….……………………………………………............. 28
Ulangan Padinan 3 ………………………………………………………………………………………....... 33
Wulangan 4 (SENI PAGELARAN JAWA)
A. Wacan Eksposisi …………………………………………………………………….............................. 36
B. Seni Pagelaran Jawa ............................................................................................... 37
C. Mbesut Teks Eksposisi ............................................................................................ 40
Ulangan Padinan 4 ………………………………………………………………………………………….... 42
Wulangan 5 (AKSARA JAWA)
A. Maca Aksara Jawa ..................................................................................................... 47
B. Aksara Murda ……………………………………………………………………………………………………. .. 42
Ulangan Padinan 5 .................................................................................................... 52

GLADHEN ULANGAN KENAIKAN KELAS …………………………………………………………………. 56


DAFTAR PUSTAKA …………………………………………………………………………………………………... 63

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 3


Wulangan

1 GAMBUH

Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis pengetahuan faktual, konseptual, prosedural dan
metakognitif berdasarkan rasa ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan
peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan
prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk
memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan
pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri, bertindak secara efektif
dan kreatif, serta mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.

Kompetensi Dasar
1. Menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Gambuh.
2. Menanggapi isi serat Wedhatama pupuh Gambuh dan menulis serta menyajikan syair
tembang Gambuh.

Indikator Pembelajaran

Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:


1. Menganalisis unsur-unsur pembangun tembang Gambuh.
2. Menentukkan nilai-nilai yang terkandung didalam serat Wedhatama pupuh Gambuh.
3. Menanggapi isi teks serat Wedhatama pupuh Gambuh.
4. Menulis syair tembang Gambuh dengan bahasa sendiri.
5. Menyunting kesalahan syair tembang Gambuh tulisan teman
6. Menyanyikan tembang Gambuh

A. Serat Wedhatama Pupuh Gambuh


Tembang gambuh iku kalebu jinis tembang macapat. Dene tembang macapat yaiku
reriptan utawa dhapukane basa mawa paugeran tinamtu lan anggone maca (ngucapake)
kudu dilagokake nganggo kagunan swara. Paugeran sing dikarepake yaiku guru gatra, guru
wilangan lan guru lagu.

1. Pangertene tembang gambuh


Tembung gambuh tegese tambuh, embuh, gambuh, jumbuh. Tembung gambuh bisa
ditegesi njumbuhake, nglarasake. Urip bebrayan iku kudu njumbuhake ing kahanan, empan,
lan papan.

2. Watak tembang gambuh


Tembang gambuh nduweni watak sumadulur, grapyak, sumanak. Ngandharake
tantangan kang kereng. Mathuk kanggo ngandharake bab-bab sing asifat paseduluran,
pitutur, piwulang, kekarepan. Tembang gambuh nerangake yen manungsa iku ora bisa urip

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 4


dhewe, manungsa mbutuhake wong liya ing kebutuhaning urip. Tembang gambuh kanggo
menehi pitutur sing rada tandhes, tinarbuka.

3. Pathokan tembang gambuh


Guru wilangan Guru lagu Guru gatra
7 u
10 u
12 i 5
8 u
8 0

4. Makna tembang gambuh


Miturut maknane, tembang gambuh iku nggambarake watak pawongan sing ngancik
dewasa utawa pribadhi sing sansaya dewasa. Mula bisa njumbuhake kebutuhan lair lan batin,
kulawarga lan masarakat, pribadhi karo Gusti. Tembang iki menehi pitutur, tansah menehi
pangerten. Wis samesthine wong tuwa tansah bisa njumbuhake panguripane lan seneng
aweh pitutur marang anak putu, patrap lan pangucap bisa nyawiji, panguripane ayem tentrem
lan ora abot sisih. Urip sawise omah-omah kudu pada ngertine, asah asih asuh marang
sawenehe kebutuhan, tanggung jawab lan prakara ing sajroning kulawarga sing saya abot lan
maneka warna.

Tembang gambuh ing serat Wedhatama ana 35 pupuh/pada. Serat Wedhatama iku
kaanggit dening KGPAA Mangkunegara IV. Tuladha tembang gambuh ing serat Wedhatama:

Pada 1
Samengko ingsun tutur
Sembah catur supaya lumuntur
Dihin raga cipta jiwa rasa kaki
Ing kono lamun tinemu
Tandha nugrahaning Manon

Pada 2
Sembah raga puniku
pakartine wong amagang laku
sesucine asarana saking warih
kang wus lumrah limang wektu
wantu wataking wawaton KGPAA. MANGKUNEGARA IV

B. Ngrembug Isi lan Pitutur Luhur Tembang Gambuh


Menawa arep mangerteni isine tembang macapat, bisa diwiwiti kanthi negesi tembung-
tembung angel kang durung dimangerteni tegese. Banjur negesi ukara saben gatra, lan
digathukake antarane gatra kapisan nganti gatra pungkasan.
Kanggo Nggampangake anggone negesi ana ing sajroning tembang macapat, saiki coba
semaken tuladha tembung-tembung kang ana ing pada I pupuh Gambuh iki!
Pada 1:
Samengko ingsun tutur
Sembah catur supaya lumuntur
Dhingin raga cipta jiwa rasa kaki
Ing kono lamun tinemu
Tandha nugrahaning Manon

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 5


Tegese tembung:
Ingsun : aku
Catur : papat
Dhingin : dhisik
Kaki : tuwa
Lamun : yen
Nugrahaning : kanugrahan
Manon : Gusti Allah

Saben gatra yen digawe gancaran dadi:


No Cakepan Gancaran
1. Samengko ingsun tutur Menawa aku tutur
2. Sembah catur supaya lumuntur Patang sembah supaya dilestarekake
3. Dhingin raga cipta rasa kaki Kapisan sembah raga, kapindho sembah cipta,
katelu sembah jiwa, kaping papat sembah rasa
4. Ing kono lamun tinemu Ing kono bakal tinemu
5. Tandha nugrahaning Manon Anugrah Gusti kang Maha Kuwasa
Isine cakepan tembang yaiku ngrembug patang sembah supaya dilakoni. Kaping pisan sembah raga,
pindho sembah cipta, telu simbah jiwa, lan papat sembah rasa. Menawa kabeh wis dilakoni, ing kono
bakal tinemu pratandhane Gusti Kang Maha Kuwasa.

Sabanjure ngerti isine tembang Gambuh, para siswa kudu bisa ngerti piwulang utawa
pitutur luhur kang ana ing tembang kasebut. Pitutur luhur tembang Gambuh pada 1 yaiku: wong
guneman iku kudu nganggo aturan, yaiku sembah raga, cipta, jiwa, lan rasa.

Gladhen
Mandiri
Tulisen isi lan pitutur luhur tembang Gambuh ing ngisor iki!

Tembang 1
No Cakepan Gancaran
1. Mangkono mungguh ingsun …………………………………………………………………….
2. Ananging ta sarehne asnapun …………………………………………………………………….
3. Beda-beda panduk panduming …………………………………………………………………….
dumadi …………………………………………………………………….
4. Sayektine ora jumbuh …………………………………………………………………….
5. Tekad kang padha linakon …………………………………………………………………….
Tegese tembung:
Mungguh : tumrap
Ingsun : aku
Sarehne : awadene
Asanapun : beda-beda
Panduk : Kang dirasake
Panduming : perangane; kodrate
Sayektine : sanyatane

Nora : ora
Jumbuh : cocok; pas

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 6


Linakon : dilakoni

Pitutur luhur tembang 1:


……………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………..

Tembang 2
No Cakepan Gancaran
1. Sembah raga puniku …………………………………………………………………….
2. pakartine wong amagang laku …………………………………………………………………….
3. sesucine asarana saking warih …………………………………………………………………….
4. kang wus lumrah limang wektu …………………………………………………………………….
5. wantu wataking wawaton …………………………………………………………………….
Tegese tembung:
Pakartine : ………………….
Amagang : ………………….
Laku : ………………….
Sesucine : ………………….
Warih : ………………….

Pitutur luhur tembang 2:


……………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………..

C. Nulis Cakepan Tembang Gambuh

Pituduh nulis tembang Gambuh, yaiku:


a. Nemtokake tema
b. Nyusun tembang dadi sagatra, manut guru lagu lan guru wilangane
c. Ngronce gatra-gatra bacute nganti tekan 4 gatra kang runtut, nduweni teges, lan manut guru
lagu lan guru wilangane.

Menawa arep nggawe utawa arep nulis tembang macapat, kudu nggatekake paugeran-
paugeran kasebut. Saben tembang macapat iku nduweni paugeran guru gatra, guru wilangan,
lan guru lagu dhewe-dhewe. Dadi antarane tembang siji lan sijine iku genah bedane lan ana
titikane. Dene pathokaning utawa paugeraning tembang macapat Gambuh yaiku 7u, 10u, 12i, 8u,
8o.

Tuladha:
Paugeran Cakepan
7u Pitutur bener iku
10u Sayektine apantes tiniru

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 7


12i Nadyan metu saka wong sudra pepeki
8u Lamun becik wurukipun
8o Iku pantes sira anggo

TUGAS PRODUK
Gawea cakepan tembang Gambuh kanthi tema bebas!

………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………

D. Mbesut Cakepan Tembang Gambuh

Mbesut (nyunting) cakepan tembang iku tegese mbenerake kaluputan-kaluputan kang ana
ing cakepan tembang. Kaluputan iku bisa awujud kaluputan saka paugeran, kayata, guru gatra,
guru lagu lan guru wilangan sing ora padha karo paugerane. Bisa uga awujud kaluputan anggone
nulis tembung, umpamane tembung tindak ananing ditulis tindhak. Ancase saka mbesut
cakepan tembang yaiku supaya tembang sing bakal diwaca utawa ditembangake wis awujud
tulisan cakepan kang bener.

Tuladha:
Cakepan Tembang Besutan (Suntingan)
Sopo gregep sinahu Sapa gregep sinau
Mesti bakal entuk akeh ilmu Mesthi bakal entuk akeh ilmu
Ilmu kang nuntun kanggo wong urip Ilmu kang nuntun kanggo wong urip
Ojo mung bisane mangan Ojo mung bisane turu
Bisane mung planga plongo Bisane mung planga plongo

Gladhen Kelompok

1. Gawea kelompok kang dumadi saka 4 siswa!


2. Saben siswa ing kelompok nuduhake asil tugas nulis cakepan tembang gambuh ing materi
sadurunge!
3. Asil tugas nulis cakepan banjur dirembug lan dibesut dening kelompok kasebut kanthi
Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 8
bebarengan!
E. Nembang Gambuh

Nembang utawa ngagokake tembang gambuh iku kudu nggatekake titi laras. Titi laras ing
basa Indonesia diarani tangga nada. Tangga nada iki biyasane digunakake kanggo pathokan
sawijining tembang supaya tembang kuwi bisa muni kanthi endah. Titi laras ing gendhing Jawa
iku kaperang dadi loro yaiku ana laras slendro lan laras pelog.

Angka Pangucap Jeneng


1 ji (siji) panunggul
2 ro (loro) gulu
3 lu (telu) dhadha
4 pat (papat) pélog
5 ma (lima) lima
6 nem (enem) nem
7 pi (pitu) barang

a. Laras Slendro
Laras kang nggunakake lima tangga nada, ora ana angka 4 lan 7
1 2 3 5 6 (ji ro lu ma nem)
b. Laras Pelog
Laras kang nggunakake pitu tangga nada.
1 2 3 4 5 6 7 (ji ro lu pat ma nem pi)

Kejaba laras, anggone nembang macapat uga kudu nggatekake pathet. Pathet yaiku
endhek dhuwuring swara kang kanggo lelagoning tetabuhan gamelan. Laras slendro nduweni
pathet warna telu, yaiku pathet nem, pethet sanga, lan manyura. Laras pelog uga nduweni
pathet kang cacahe telu, yaiku pathet bem, pathet nem, lan pathet barang.

Rungokna tuladha tembang Gambuh ing ngisor iki!

SEKAR MACAPAT GAMBUH


Laras Pelog Pathet Nem
Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 9
2 3 5 5 5 3 56
PRAKTIK

Awakmu wis diajari carane maca titi laras tembang Pocung. Bapak ibu guru uga wis
nuladhani cara nembangake tembang Pocung. Saiki majua ing ngarep kelas lan
tembangna tembang Pocung sing wis kogawe mau kanthi kendhel!

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 10


I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!

Samengko ingsun tutur


Sembah catur supaya lumuntur
Dhingin raga cipta jiwa rasa kaki
Ing kono lamun ketemu
Tandha nugrahaning Manon

1. Tembang ing dhuwur yaiku…


A. Gambuh
B. Kinanthi
C. Asmaradana
D. Mijil
E. Maskumambang

2. Tembang ing dhuwur dumadi saka


A. 1 pada, 5 gatra
B. 2 pada, 12 gatra
C. 1 wanda, 5 gatra
D. 1 gatra, 5 gatra
E. 1 pada, 12 gatra

3. Samengko ingsun tutur ateges…


A. Wujud sembah raga cipta jiwa rasa
B. Setitekna apa sing tak andharake
C. Iku wujud nugrahaning Gusti
D. Andharan babagan sembah patang prakara
E. Welingku nindakna patang prakara supaya entuk nugrahaning Gusti

4. Sembah catur supaya lumuntur ateges…


A. Wujud sembah raga cipta jiwa rasa
B. Setitekna apa sing tak andharake
C. Iku wujud nugrahaning Gusti
D. Andharan babagan sembah patang prakara
E. Welingku nindakna patang prakara supaya entuk nugrahaning Gusti

5. Dhingin raga cipta jiwa rasa kaki ateges…


A. Wujud sembah raga cipta jiwa rasa
B. Setitekna apa sing tak andharake
C. Iku wujud nugrahaning Gusti
D. Andharan babagan sembah patang prakara
E. Welingku nindakna patang prakara supaya entuk nugrahaning Gusti

6. Tandha nugrahaning Manon ateges…

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 11


A. Wujud sembah raga cipta jiwa rasa
B. Setitekna apa sing tak andharake
C. Iku wujud nugrahaning Gusti
D. Andharan babagan sembah patang prakara
E. Welingku nindakna patang prakara supaya entuk nugrahaning Gusti

7. Wos surasane tembang in dhuwur yaiku…


A. Wujud sembah raga cipta jiwa rasa
B. Setitekna apa sing tak andharake
C. Iku wujud nugrahaning Gusti
D. Andharan babagan sembah patang prakara
E. Welingku nindakna patang prakara supaya entuk nugrahaning Gusti

8. Sembah sukma ateges…


A. Nindakake prentah-prentah ing agama
B. Ngendhaleni hawa nepsu
C. Ngresiki batin kanthi waspada lan eling
D. Ora mangu-mangu maneh marang kekuwasaane Gusti Akarya Jagad
E. Angkara sing ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake prakara

9. Sembah rasa ateges


A. Nindakake prentahe agama kanthi nindakake tumindak sing nyata
B. Ngendhaleni hawa nepsu
C. Ngresiki batin kanthi waspada lan eling
D. Ora mangu-mangu maneh marang kekuasaane Gusti Akarya Jagad
E. Angkara sing ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake prakara

10. Sembah raga ateges…


A. Nindakake prentahe agama kanthi nindakake tumindak sing nyata
B. Ngendhaleni hawa nepsu
C. Ngresiki batin kanthi waspada lan eling
D. Ora mangu-mangu maneh marang kekuasaane Gusti Akarya Jagad
E. Angkara sing ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake prakara

11. Sembah cipta yaiku…


A. Nindakake prentahe agama kanthi nindakake tumindak sing nyata
B. Ngendhaleni hawa nepsu
C. Ngresiki batin kanthi waspada lan eling
D. Ora mangu-mangu maneh marang kekuasaane Gusti Akarya Jagad
E. Angkara sing ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake prakara

12. Paugerane tembang gambuh yaiku…


A. 7u, 10a, 12i, 8u, 8o
B. 7u, 10u, 12u, 8u, 8o
C. 7u, 10a, 12i, 8u, 8o
D. 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
E. 7u, 10u, 12i, 8a, 8o

13. Watak tembang gambuh yaiku…

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 12


A. Galak
B. Kasmaran
C. Tresna asih
D. Nelangsa
E. Grapyak

14. Tembang gambuh mathuk kanggo ngandharake bab …


A. Kamanungsan
B. Paseduluran, pitutur
C. Kasmaran
D. Sedih, prihatin
E. Katresnan

15. Cacahe tembang macapat ana…


A. 10
B. 13
C. 15
D. 9
E. 11

16. Tibane swara ing pungkasane gatra diarani…


A. Guru sastra
B. Guru swara
C. Guru lagu
D. Guru wilangan
E. Guru gatra

17. Guru gatra yaiku…


A. Cacahe larik saben sagatra
B. Cacahe wanda saben sapada
C. Cacahe gatra saben salarik
D. Cacahe wilangan saben sapada
E. Cacahe larik saben sapada

18. Miturut maknane tembang gambuh nggambarake…


A. Watake manungsa sing ngancik dewasa
B. Watake manungsa nalika mudha taruna
C. Watake manungsa nalika isih bocah
D. Watake manungsa wis wayah sepuh
E. Watake manungsa sing wis dewasa

19. Cakepan tembang yaiku…


A. Gancaran
B. Tetembungan utawa kumpulane ukara sing ngandhut teges
C. Isine tembang
D. Rasane tembang
E. Pitutur luhur sing ana sajroning tembang

20. Ing ngisor iki sing ora klebu tembang macapat…

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 13


A. Megatruh
B. Mijil
C. Maskumambang
D. Durma
E. Wirangrong

II. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi premati!

1. Apa sing diarani tembang macapat? Lan jinise tembang macapat iku apa bae?
Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

2. Kepriye watake tembang gambuh lan kepriye paugerane?


Sekar gambuh ping catur
Kang cinatur polah kang kalantur
Tanpa tutur katula tula katali
Kadaluawarsa katutuh
Kapatuh pan dadi awon

Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

3. Gawea gancaran tembang ing dhuwur!


Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

4. Apa pitutur luhur saka tembang ing dhuwur!


Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

5. Tulisen tembang gambuh kanthi underan pitutur bab tumindak becik!

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 14


Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

***

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 15


Wulangan
2 Crita Rakyat

Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual,
konseptual, prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu
pengetahuan, teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta
menerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan
bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak
secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.

Kompetensi Dasar
1. Memahami isi teks cerita rakyat.
2. Menulis dan menyajikan sinopsis teks cerita rakyat.

Indikator

1. Menyebutkan unsur-unsur intrinsik dalam teks cerita rakyat.


2. Menemukan nilai-nilai yang terkandung dalam cerita rakyat.
3. Mengevaluasi relevansi pitutur luhur yang terdapat pada cerita rakyat.
4. Menceritakan kembali isi cerita rakyat dengan menggunakan bahasa sendiri dengan
santun secara lisan.
5. Menanggapi penceritaan kembali cerita rakyat dengan menggunakan bahasa yang
santun dan percaya diri.

1. Pangertene crita rakyat

Crita rakyat yaiku crita kang ngrembaka ing sawijining dhaerah lan dianggep minangka asil
karya kolektif (bebarengan) karo masyarakat ing papan iku. Crita rakyat ing tanah Jawa iki akeh
wewujudane, ing antarane legendha, dongeng, mite lan sapanunggalane. Tuladhane : Andhe-
andhe Lumut, Nyai Rara Jonggrang, Bandung Bandawasa, lan sapitirute. Manfaat kang isa
dijupuk saka ngrungokake crita rakyat iku yaiku ana pengalaman kang becik saka nulat para
tokoh-tokohe.

Ing dhaerahmu mesthi uga ana cerita rakyat kang wis kumandhang. Sejatine ancas utawa
tujuwane crita rakyat iku ura mung kaya crita sanyatane, nanging ana pesen kang sinandi ing
sajrone crita. Tuladhane : ana crita babagan wit gedhe kang angker lan wingit, wos surasae crita
iku ora walaka babagan wit kang angker, nanging kepiye carane para leluhur biyen ben wit-wit

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 16


gedhe kuwi ora ditegor sasenenge dhewe utawa diregeti sakepenake dhewe. Upamane maneh
ana crita yen liwat prapatan kudu ngebel sebab akeh arwah gentayangan sing mapan ana kono.
Iku mengku werdi ora kaya sanyatane ana dhemit kang nglambrang, nanging welinge supaya
ngati-ati yen liwat prapatan, lan sapanunggalane.

2. Wujud crita Rakyat


Wujud crita rakyat ana lima, yaiku:
a. Fabel, yaiku dongeng sing paragane kewan lan bisa wawan gunem kaya manungsa.
Tuladhane Kancil karo Baya, Kancil Nyolong Timun.
b. Mite, yaiku dongeng sing ana sesambungane karo roh lan alam gaib.
Tuladha: Dewi Lanjar, Nyi Roro Kidul
c. Legenda , Dongeng asal usul dumadining papan panggonan utawa barang.
Tuladha: Dumadining rawa pening, Tangkupan Prau.
d. Sage, yaiku cerita babagan kepahlawanan kang dicampur karo angen-angen utawa
imajinasi.
Tuladha: Ken arok ln Ken Dedes, Tutur Tinular
e. Farabel, yaiku cerita kang sifate menehi piwulang utawa ndhidhik.
Tuladha: Malin Kundang Lebah Malang.

3. Unsur crita rakyat


Unsur-unsur kang kamot sajroning crita rakyat kaperang dadi loro, yaiku:
a. Unsur ekstrinsik, yaiku unsur kang mbangun crita rakyat saka sak njabane crita. Kang
mnagaribawani (mempengaruhi) dianggite sakwijining crita rakyat. Unsur ekstrinsik iku
antarane agama, sosial, budaya, ekonomi, dan pendhidhikan.
b. Unsur intrinsik yaiku unsur kang mbangun crita rakyat saka njero crita. Kang mangaribawani
(mempengaruhi) dianggite sawijining crita rakyat saka unsur intrinsike iku antarane:
1) Tema, yaiku ide/gagasan baku kang dadi underane prakara cerita. Tuladhane :
kamanungsan, kabudayan, kasusilan, kasrawungan, lan sapanunggale.
2) Paraga, yaiku pelaku kang mbangun crita utawa wong kang dicritakake. Paraga kaperang
dadi 3 yaiku protagonis, antagonis lan tritagonis.
3) Watak, yaiku tandha fisik (dhuwur, lemu cendhek,lsp) lan tandha non fisik kang nduweni
paraga (galak, grapyak, pinter, lsp)
4) Latar/setting, yaiku papan, wektu, lan swasana kedadeyane crita. Wondene wektu iku
ana awan, sore, bengi isuk.
5) Sudut pandang, yaiku posisine pangripta ana ig crita utawa carane pangripta nyritakake
isine crita.
6) Basa, yaiku gegayutan karo gaya basa kang digunakake pangripta.
7) Alur, urut-urutane kedadeyan ing crita saka wiwitan nganti teka pungkasan (perkenalan,
konflik, penyelesaian). Alur kaperang dadi 3 yaiku alur maju, alur mundur, lan alur
campuran.
8) Amanat, yaiku piweleng atau piwulang luhur kang kakandhut ing sajroning crita, kang
arep diwenehake pangripta marang pamaca.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 17


Tuladha crita rakyat

Wacanen teks crita rakyat ing ngisor iki!

Keong Mas

Kira-kira wis setaun desa Dhadapan ngalami mangsa ketiga kang dawa dadine larang
pangan lan akeh lelara gawe uripe warga ketula-tula.
Ora beda mbok Randha Dhahapan, pawongan wadon tuwa sing lola tanpa dulur, nggo
nyambung uripe sabendinane dheweke luru krowodan ing alas kewan. Kewan kali kang nyisa ing
sawedhing mbebegan. Kahanan kaya mangono dheweke ora nggresula. Malah saya nyaketake
marang Gusti Kuasa. “Duh Gusti paringana pepajar ing desa kula mugi-mugi inggal kalis saking
prahara punika.”
Esuk-esuk mbok Randha menyang alas golek panganan. Nalika lagi milang-miling ruh
cahya cumlorot saka sak tengahing kali kanga sat. ing batine tuwuh pitakon “Cahya apa kuwi,
kok cumlorot kaya emas ?” banjur nyedaki sumber cahya mau. Bareng dicedaki jebul sawijining
keong Mas kang nyungsang ing antara watu-watu kali. Keong banjur digawa mulih tekan ngomah
dicemplungake genthong.
Kaya biyasane, mbok Randha menyang alas nanging nganti meh surup urung entuk
krowodan dheweke banjur mulih ngelanthung ora entuk opo-opo. Sakwise leyeh-leyeh ing
emperan dheweke nyang pawon menawi ana krowodan kang bias ganjel wetenge kang luwe.
Dheweke kami tenggengen ngerti panganan kang ing pawone. Batine kebak pitakon sopo sing
ngeteri panganan kuwi. Ing saben dina sak bacute saben mulih ko alas pawone wis cumepak
panganan. Mula kanthi sesideman dheweke ndedepi sapa kang mlebu ing pawone.
Mbok Randha kaget ora kinara. Saben ditinggal lunga Keong Mas mau metu saka genthong
malih dadi putri kang ayu. Mbok Randha banjur nakoni sapa sejatine putri ayu kuwi.
“Nduk wong ayu sliramu iki sapa kok nganti kedarang-darang ing alas lan jilmo Keong
Mas?”
“Yung aranku Candrakirana, aku iki garwane Raja Inukerta. Raja ing Jenggala.”
“Lho kok nganti dadi Keong Mas lan tumeka alas Dhadapan kuwi larah-larahe kepiye?”
Dewi Candrakirana banjur njlentrehake menawa ing sakwijining dina dicidra Raja Jin Sakti
kang kareb ngepek garwa. Ananging dheweke ora gelem nuruti karepe Jin. Jin muntab, Dewi
Candrakirana sinebda dadi Keong Mas banjur diguwang nyang kali, adoh saka kraton Jenggala.
Wekasane ora bisa ketemu karo garwane Inukerta. Anehing kahanan nalika kecemplungan Keong
Mas kaline dadi asat. Asate banyu jalari Keong Mas nyungsang ing watu nganti nemahi tiwas.
Bejane ditemu lan diopeni Mbok Randha Dhadapan.
Mula kuwi yen supaya aku ora konangan Raja Jin aku tak ndelik neng kene anggepen aku
anakmu dhewe lan wenehana aran Limaran. Lagi saktengahing rerembugan, ana swara lanang di
dhodog Mbok Randha banjur mbukakne lawang. Dhayoh kang sandangane nuduhake punggawa
kraton, crita menawa dheweke diutus Raden Inukerta supaya njaluk banyu kang diwadahi bokor
kencana.
Nampa kendhi pratala kang diwadahi bokor kencana, Raden Inukerta sauwat kaget amargi
kelingan ora ana liyane sing kagungan kendhi pratala diwadahi bokor kencana kajaba Dewi
Candrakirana. Raden Inukerta banjur ngajak para punggawa bali nyang Dhadapan nemoni
Limaran. Eeeba bungahe Raden Inukerta ketemu Limaran kang sejatine garwane dewe Dewi
Candrakirana kang wis suwe ilang. Ketemune Raden Inukerta karo garwane dibarengi udan deres
ing desa Dhadapan. Tekane udan wise pageblug ing desa Dhadapan. Kali bali mili, tlaga agung,
desa dadi reja. Kabul panyuwune Mbok Randha Dhadapan.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 18


Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthi trep!

1. Tulisen Unsur intrinsik serita rakyat “Keong Mas”!


a. Tema
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
b. Paraga lan watake
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
c. Latar/setting
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
d. Sudut pandang
...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
e. Basa
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
f. Alur
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
g. Amanat
..................................................................................................................................
................................................................................................................................... .
..................................................................................................................................

2. Sebut lan wedharna nilai-nilai luhur kang ana ing pethikan cerita rakyat kasebut!
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................

4. Nulis Sinopsis Cerita Rakyat


Sinopsis crita rakyat yaiku ringkesan crita rakyat. Ringkesan crita rakyat yaiku nyekakake crita
rakyat kanthi tetep ngawigatekake unsur-unsur instrinssik cerita rakyat kasebut.
Carane nggawe sinopsis yaiku:
a. Maca naskah asli dhisik
b. Ngatet gagasan umum
c. Nulis ringkesan adhedasar gagasan-gagasan utama
d. Gunakna ukara sing padhet, efektif, lan narik kanggo ngrangke alur cerita dadi sawijining
karangan cekak sing nggambarake crita asli.
e. Dialog lan monolog tokoh cukup ditulis isi utawa garis besare wae.
f. Sinopsis ora entuk nyimpang saka alur crita lan isi saka karya sing asli.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 19


Tuladha crita rakyat

Wacanen teks crita rakyat ing ngisor iki!

Dumadine Rawa Pening

Desa Banarawa lagi nganakake pesta desa. Wong-wong ing desa iku padha masak
kanggo nyiyapake pesta. Kabeh padha njupuk bagian, ora ana kang keri. Wong-wong padha
nyiyapake ubarampe pesta kang minangka wujud rasa syukur marang Gusti kang Akarya Jagad.
Ing tengah-tengahing padha nyambut karya mau, ana bocah kang ala rupane, pesing lan amis
gandane.
Mangerti kahanan kang kaya mangkono, wong-wong padha ora seneng, amarga manut
kapitayane masyarakat, bocah ala iki bakal nekakake sial, ora oleh berkah anggone pesta.
Kagawa rasa ora seneng mau, mula bocah ala rupane ditundhung kanthi kasar. Bocah mau
bisane mung nangis, karo mlaku sempoyongan amarga wis pirang-pirang dina ora mangan,
bocah ala rupa mau lunga lan ngadoh saka wong-wong mau. Kanthi ati kang lara lan nabet
jroning ati amarga tansah digawe kasar, dihina, bocah ala rupa mau mlaku
menyang kampung tanpa arah lan tujuan. Anggone mlaku ora krasa tekan papan panggonan
arupa gubugan kang sepi kahanane lan adoh saka masyarakat. Gubug mau mung dienggoni
wong tuwa wedok kang wis dadi randha.
Ing gubug mau bocah kang elek rupane dirumat (dipelihara) dening Mbok Randha.
Dheweke diwenehi pangan  kanthi lawuh apa anane. Sawise mangan, bocah ala mau crita
marang simbah randha yen dheweke iku Baru Klinthing utawa Jaka Bandhung utawa Jaka
Pening. Simbah mau tresna banget marang Baru Klinthing, malah urip bebarengan sawetara
dina. Bareng wis rumangsa wis rumangsa cukup dibantu dening simbah, Baru Klinting nerusake
mlaku lan marani wong-wong kampung kang wis nglarakake atine. Sadurunge lunga , Baru
Klinthing weling marang simbah yen mengko ana prastawa gedhe simbah supaya numpak
lesung. Ing batin, simbah bingung karo welinge Baru Klinthing mau, nanging simbah tetep urmat
lan ngeling- eling piweling kasebut.
Lakune Baru Klinthing linambaran ati kang goreh lan nggawa sada lanang. Lakune wis
tekan kampung kang dituju. Wong-wong padha ngusir marang Baru Klinthing. Nanging Baru
Klinthing ora gelem lunga, malah nantang marang wong-wong kampung lan ngetokake sada
lanang. Sada lanang kasebut banjur  ditancepake ing lemah. Wong-wong dikandani supaya
njabut sada mau, yen bisa njabut sada mau arep diwenehi bebana dening Baru Klinthing. Krungu
tembunge Baru klinthing kang kaya mengkana, Wong-wong pada nyoba njabut sada mau.
Saka sing awake cilik   tekan wong sing awake gedhe ora ana kang bisa njabut. Pungkasaning,
sada mau saged dinjabut kaliyan Baru Klinthing lan muncrat banyu.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 20


Muncrate banyu sansaya gedhe. Wong-wong padha bingung lan padha golek papan
panggonan kang luwih dhuwur. Omah, kewan, wit-witan, raja brana, lan wong-wong mau ora
ana tilase, kabeh wong pada sirna amarga piwalese saka tumindhake dewe. Kampung kang mirip
rawa mau, diarani Rawa Pening.
Rawa pening saiki panggonan plancongan ing Kabupaten Semarang, Jawa Tengah. Rawa
iku ambane kurang luwih 2.670 hektar lan mapan ana ing Kecamatan Ambarawa, Bawen,
Tungtang, lan Banyu Biru. Rawa iki mapan ana ing ereng-ereng gunung Merbabu, Temoloyo, lan
Ungaran.

Projek

Tindakana perintah-perintah ing ngisor iki!


1. Gawea kelompok kang dumadi saka 2 siswa.
2. Tulisen sinopsis cerita rakyat “Dumadining rawa pening” nganggo basamu dewe!
3. Tulisen crita mau kanthi ringkes lan cetha ing kertas folio.
4. Garapen projek iki kanthi wektu seminggu.

***

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 21


I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!

Wacanen teks crita rakyat ing ngisor iki kanthi titi!


Asal-usule aksara Jawa
Aksara Hanacaraka jenenge dijupuk saka urutan limang aksara wiwitan iki sing unine "hana
caraka". Urutan dhasar aksara Jawa nglegena iki cacahe ana rongpuluh lan nglambangake kabeh
fonem basa Jawa. Urutan aksara iki kaya mengkene

ha na ca ra ka
da ta sa wa la
pa dha ja ya nya
ma ga ba tha nga
Urutan iki uga bisa diwaca dadi ukara-ukara: "Hana caraka" tegese "Ana utusan"
"Data sawala" tegese "Padha garejegan"
"Padha jayanya" tegese "Padha digjayane"
"Maga bathanga" tegese "Padha dadi bathang".
Urutan ukara iki digawe miturut legendha yen aksara Jawa iku diasta dening Aji Saka saka
Tanah Hindhustan menyang Tanah Jawa. Banjur Aji Saka ngarang urutan aksara kaya mengkene
kanggo mengeti rong panakawane sing setya nganti pati: Dora lan Sembada. Kalorone mati
amerga ora bisa mbuktekake dhawuhe sang ratu. Mula Aji Saka banjur nyiptakake aksara
Hanacaraka supaya bisa kanggo nulis layang.
Caritane kaya mengkene:
Kacarita ing jaman mbiyen ana wong saka Tanah Hindhustan anom jenenge Aji Saka.
Dheweke putrane ratu, nanging kepengin dadi pandhita sing pinter. Kasenengane mulang kawruh
rupa-rupa.Dheweke banjur pengin lunga mencarake ngelmu kawruh ing Tanah Jawa.
Banjur anuju sawijining dina Aji Saka sida mangkat menyang Tanah Jawa, karo abdine papat
sing jenenge Duga, Prayoga, Dora lan Sambada. Bareng tekan ing Pulo Majethi padha leren. Aji
Saka banjur nilar abdine loro; Dora lan Sambada ing pulo iku.
Dene Aji Saka karo Duga lan Prayoga arep njajah Tanah Jawa dhisik. Dora lan Sambada
diweling ora oleh lunga saka kono. Saliyane iku abdi loro wau dipasrahi keris pusakane, didhawuhi
ngreksa, ora oleh dielungake marang sapa-sapa.
Aji Saka banjur tindak karo abdine loro menyang ing Tanah Jawa.Njujug ing negara
Mendhang Kamolan.
Sing jumeneng ratu ing kono ajejuluk Prabu Dewata Cengkar. Sang prabu iku senengane
dhahar daginge wong. Kawulane akeh sing padha wedi banjur padha ngalih menyang negara liya.
Patihe ngaran Kyai Tengger.
Kacarita Aji Saka ana ing Mendhang Kamolan jumeneng guru, wong-wong padha mlebu dadi
siswane.
Para siswane padha tresna marang Aji Saka amerga dheweke seneng tetulung.Nalika
semana Aji Saka mondhok neng omahe nyai randha Sengkeran dipek anak karo nyai randha.
Kyai patih karo nyai randha iya wis dadi siswane Aji Saka.
Anuju sawijining dina sang prabu Dewata Cengkar duka banget ora wong maneh sing bisa
didhahar. Aji Saka banjur saguh dicaosake sang nata dadi dhaharane. Sang nyai randha lanpatih

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 22


dadi kaget banget. Nanging Aji Saka celathu yen wong loro iku ora usah kuwatir yen dheweke ora
bakal mati.
Banjur Aji Saka diaterake ngadhep prabu Dewata Cengkar. Prabu Dewata Cengkar ya
rumangsa eman lan kersa ngangkat Aji Saka dadi priyayi, nanging Aji Saka ora gelem. Ana siji
panyuwune, yaiku nyuwun lemah saiket jembare. Sing ngukur kudu sang prabu dhewe. Sang
prabu Dewata Cengkar iya banjur nglilani.
Nuli wiwit ngukur lemah diasta dhewe.Ikete Aji Saka dijereng.Ikete tansah mulur bae, dadi
amba serta dawa. Iya dituti wae dening sang prabu. Nganti notog ing segara kidul. Bareng wis
meped ing pinggir segara, ikete dikebutake. Dewata Cengkar katut mlesat kecemplung ing
segara.Malih dadi baya putih, ngratoni saisining segara kidul.
Wong-wong ing Mendhang Kamolan padha bungah. Awit ratune sing diwedeni wis sirna.
Seka panyuwune wong akeh. Aji Saka ngganteni jumeneng ratu ana ing negara Mendhang
Kamolan ajejuluk Prabu Jaka, iya prabu Widayaka.Dene patihe isih lestari kyai patih Tengger. Si
Duga lan si Prayoga didadekake bupati, ngarane tumenggung Duduga lan tumenggung Prayoga.
Sang prabu Jaka, iya sang prabu Widayaka nimbali si Dora lan si Sambada.
Kacarita sang prabu Widayaka, pinuju miyos siniwaka. Diadhep kyai patih sarta para bupati.
Sang prabu kengetan abdine sing didhawuhi ngreksa pusaka keris ana ing Pulo Majethi. Ndangu
marang Duduga lan Prayoga kepriye wartane si Dora lan si Sembada. Prayoga lan Duduga ora
bisa mangsuli awit wis suwe ora krungu apa-apa.
Kacarita si Dora lan si Sambada sing kari ana ing Pulo Majethi. Wong loro iku wis padha
krungu pawarta manawa gustine wis jumeneng ratu ana ring Mendhang Kamolan. Si Dora ngajak
sowan nanging si Sambada ora gelem awit wedi nerak wewalere gustine, ora pareng lunga-lunga
seka pulo Majethi, yen ora tinimbalan.
Nanging si Dora nekad arep sowan dhewe.Si Sambada ditilapake.Banjur mangkat ijen wae.
Ana ing dalan si Dora kapethuk karo tumenggung Duduga lan Prayoga. Utusan loro mau banjur
diajak bali dening si Dora. Awit si Sambada dijak ora gelem.
Wong telu banjur sowan ing ngarsane sang prabu. Sang Prabu ndangu si Sembada ana ing
ngendi lan diwangsuli yen dheweke ora gelem diajak. Mireng ature si Dora, sang prabu duka
banget, lali dhawuhe dhewe mbiyen. Banjur Dora, didhawuhi bali menyang pulo Majethi lan
nimbali si Sambada. Yen meksa ora gelem didhawuhi dirampungi lan kerise dibalekake.
Dora sanalika mangkat.Ing pulo Majethi ketemu karo Sembada.Kandha yen mentas sowan
gustine.Saiki diutus nimbali si Sambada. Pusaka keris didhawuhi nggawa. Nanging si Sambada ora
ngandel marang kandhane si Dora.Banjur padha padu rame. Suwe-suwe padha kekerengan,
dedreg ora ana sing kalah, awit padha digdayane. Wasana banjur padha nganggo gaman keris
padha genti nyuduk. Wekasan perange sampyuh. Si Dora lan si Sambada padha mati kabeh.
Sang Prabu ngarep-arep tekane si Dora. Wis sawetara suwene teka durung sowan-sowan
mangka didhawuhi enggal bali. Sang prabu nimbali tumenggung Duduga lan Prayoga. Didhawuhi
nusul si Dora menyang pulo Majethi.Sanalika banjur mangkat.
Bareng Duduga lan Prayoga wis teka ing pulo mau, kaget banget dene si Dora lan si
Sambada ketemu wis padha mati kabeh. Tilase mentas padha kekerangan padha tatu kena ing
gaman. Pusaka keris sing dadi rereksan gumlethak ana ing sandhinge. Pusaka banjur dijupuk arep
diaturake marang gustine.
Duduga lan Prayoga banjur bali sowan ing ngarsane gustine lan mratelake kahanane. Sang
Prabu Widayaka kaget banget mireng pawarane, awit pancen kaluputane dhewe wis kesupen
pandhawuhe. Banjur sang prabu nganggit aksara Jawa nglegena kanggo mengeti abdine loro iku.
ki_demang.com

1. Paraga utama ing crita iku, kajaba………..


a. Dora

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 23


b. Sambada
c. Cilaka
d. Duduga
e. Prayoga

2. Ana ing wewengkon ngendi papan dununge Prabu Ajisaka lan para abdine?
a. Tanah Hindhustan
b. Pulo Majethi
c. Medhang Kamolan
d. Segara Kidul
e. Segara Lor

3. Tema crita rakyat kasebut yaiku…..


a. njajah tanah Jawa
b. mula bukane aksara Jawa
c. prabu Ajisaka ngasorke Prabu Dewata Cengkar
d. dora lan Sambada mati sampyuh
e. warga Medhang Kamolan seneng amarga retune tiwas

4. Amanat utawa pesen kang kamot sajroning crita yaiku…..


a. adigang, adigung, lan adiguna
b. reresik tumindak ala
c. wong kudu gelem prihatin
d. ratu iku duwe panguwasa
e. kasetyan mring bendarane

5. Kena ngapa Sembada ora gelem dijak sowan menyang Medhang Kamolan, lan ora menehake
keris kagungane Prabu Ajisaka?
a. amarga papane adoh
b. amarga ora percaya
c. amarga kudu ngreksa lan nopeni keris
d. amarga mituhu dhawuhe Prabu Ajisaka
e. amarga Dora anggone njaluk keris tumindake kasar

6. Sapa sing didhawuhi nusul si Dora menyang pulo Majethi?


a. Sembada lan Duduga
b. Sembada lan Prayoga
c. Duduga lan Prayoga
d. Sembada lan Dora
e. Dora lan Duduga

7. Dasanamane Prabu Ajisaka yaiku.......


a. Prabu Widayaka
b. Prabu Wijaya Kusuma
c. Prabu Prayoga Kusuma
d. Prabu Dewata Cengkar
e. Prabu Jaka Prayoga
8. Prabu sapa sing senengane dhahar daging wong?
a. Prabu Widayaka
b. Prabu Wijaya Kusuma

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 24


c. Prabu Prayoga Kusuma
d. Prabu Dewata Cengkar
e. Prabu Jaka Prayoga

9. Ana ngendi Dora lan Sembada seda?


a. Tanah Hindhustan
b. Pulo Majethi
c. Medhang Kamolan
d. Segara Kidul
e. Segara Lor

10. Sapa sing bisa ngalahke Prabu Dewara Cengkar nganti sirna?
a. Prabu Widayaka
b. Prabu Wijaya Kusuma
c. Prabu Sembada
d. Prabu Dora
e. Prabu Jaka Prayoga

II. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi premati!

1. Miturut panemumu kepiye watake:


a. Prabu Ajisaka : ……………………………………………………………………………………………….
b. Dora : ……………………………………………………………………………………………….
c. Sambada : ……………………………………………………………………………………………….
d. Duduga : ……………………………………………………………………………………………….
e. Prayoga : ……………………………………………………………………………………………….

2. Wangsulana nggunakake basa krama!


a. Ana ing wewengkon ngendi Prabu Ajisaka nitipake pusakane?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

b. Kepiye welinge Prabu Ajisaka marang Dora lan Sembada gegayutan karo pusaka kang
dititipake?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

c. Kena ngapa Dora ninggalake Sembada sowan Prabu Ajisaka menyang Medhang
Kamolan?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

d. Kepiye wos critane Dora lan Sembada isa mati sampyuh?

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 25


………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

e. Sabubare Duduga lan Prayoga menyang Pulo Majethi banjur bali sowan ing ngarsane
gustine lan mratelake kahanane Dora lan Sambada, sang Prabu Widayaka kaget banget
mireng pawartane. Apa kang nyebabake Prabu Widayaka kaget?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

3. Andharna kanthi lesan crita ing ndhuwur nganggo basamu dhewe! Isa uga nganggo basa
dhialekmu!

***

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 26


Wulangan
3 PARIWARA

Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual,
konseptual, prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu
pengetahuan, teknologi, seni budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta
menerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan
bakat dan minatnya untuk menyelesaikan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan menyipta dalam ranah kongkret dan ranah abstrak
terkait dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta
bertindak secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah
keilmuan.

Kompetensi Dasar
1. Menelaah teks iklan berbahasa Jawa.
2. Menulis teks iklan berbahasa Jawa.

Indikator Pembelajaran
Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:
1. Menyebutkan pokok-pokok yang terkandung di dalam iklan.
2. Menganalisis pilihan kata dan bahasa dalam iklan.
3. Menanggapi isi iklan.
4. Memproduksi/ membuat iklan.

Purwaka Pasinaon

Wara- wara (pengumuman) yaiku salah sawijining wujud pawarta utawa layang kang
katujokake marang umum. Mula, wara-wara iku warta kang asifat ora resmi. Perangane
wara-wara ora ganep kaya layang liyane, watone sapa kang nggawe, katujukake marang
sapa, lan surasane apa wis cetha isa diwartakake. Perangan wara-wara yaiku: adangiah,
pambuka, surasa basa, wasana basa, papan lan titimangsa, pepernah, lan asma terang.
Jinis-jinise wara-wara iku maneka warna, ing antarane kayata wara-wara,
pariwara/iklan, brosur, pamphlet, lelayu, baliho, kampanye, lan sak panunggalane. Mula,
wara-wara iku biyasane dipapanake ana ing papan kang gampang diwaca utawa dingerteni
dening umum. Tuladhane wara-wara tinulis dipajang (dipampang) ing pinggir ratan utawa
malah malang ing ratan gedhe.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 27


A. Pangerten pariwara/iklan
Pariwara/iklan iku sawijining pesen babagan barang/jasa (produk) kang digawe dening
produsen kang diandharake lumantar media (cetak, audio, elektronik) utawa papan panggonan
umum kang ditujokake marang bebrayan agung. Ancase pariwara iku supaya masarakat
kesengsem gelem tuku utawa nggunakake barang utawa jasa kasebut. Bab kang perlu
digatekake nalika gawe pariwara yaiku
 Ukara cekak aos;
 Basane prasaja, gampang ditampa lan dipahami;
 Tulisan lan gambare narik kawigetan

Tuladha Iklan:

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 28


B. Pariwara tinulis (Cara Panggawene)
1. Gawenen tampilan (layout) kang prasaja /sederhana. Tampilan kang prasaja yaiku fokus,
imbang/simetris, ukuran, wujud, garis, tipografi kang narik kawigaten.
2. Desain werna
Pamilihan werna kang pas ndadekake pariwara iku nyenengake. Carane:
 Olahen werna dadi werna kang bisa narik kawigaten
 Gawenen werna kang kontras
3. Headline lan isi utama desain
Gampang anggone maca pariwara dadi babagan kang penting. Babagan visual bisa digawe
mengkone.
4. Gaya tulisan
 Italic utawi miring: menehi kesan aksi, cepet, progresif
 Aksara capital: konserfatif, menehi kesan formal
 Huruf kecil: menehi kesan ramah lan asor
 Aja nggunakake aksara kapital ing isi utama utawa nggunakake font berukir
 Bayangan menehi kesan 3D ing tulisan
 Tulisan script menehi kesan feminine
 Aksara kandel menehi kesan maskulin
 Gunakake tipe huruf font kang jumbuh kanggo pariwara, aja nggunakake maneka
warna tipe huruf. Diwatesi udakara 3 utawa 4 huruf.

C. Pariwara radhio
Iklan ing radio duwe cakrik (karateristik) kayata :
 Theater of the mind, tegese pariwara kang dirungokake kudu ngemot pesen kang
ndadekake pamiyarsane duwe angan-angan (imajinasi) tumrap pariwara kang
dirungokake.
 Pribadi, tegese pariwara radio pesene kaya-kaya ngomong langsung marang pamiyarsane.

Pariwara radio iku lumrahe diwartakake satleraman. Mula saka iku, panulise teks pariwara
becike:
 Nulis kanggo micara, ora diwaca utawa disawang. Tembung kang digunakake yaiku
tembung lan ukara kang gampang ditampa. Amarga kang dituju iku pangrungone dudu
panyawange
 Nulis minangka wujud komunikasi langsung. Mula kudu fokus marang pamiyarsane ora
menyang liyane
 Nulis kanthi kreatif saka individu siji marang liyane. Mula kudu nuwuhake rasa keakraban
komunikasi personal. Carane :
- Nyingkiri nulis kanthi sesorah
- Suara tulisan kudu mujudake suasana informal
- Naskahe kudu nyipta swasana akrab
- Naskahe kudu komunikatif, satema, saukara, cekak lan aos
- Nulis kanthi tujuwan langsung dipahami. Mula aja kedawan ukarane.
Pariwara radhio iku nggunakake: swara manungsa, musik, efek swara.

D. Pariwara TV
Cakrik (karakteristik) pariwara TV yaiku :
 Pesen saka produk yaiku audio, visual, lan gerak. Mula ora mung ing babagan
tulisan/naskah nanging tampilan kang narik kawigaten iku kang disenengi.
 Piranti ing pariwara TV luweh genep tinimbang pariwara radio.
Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 29
Adhedhasar isine, iklan kabagi dadi telung jenis, yaiku:
1. Iklan pemberitahuan
Iklan iki katujokake kanggo aweh weruh marang umum ngenani bab tartamtu, bisa awujud
prastawa, kaanan, utawa liyane. Iklan iki bisa awujud iklan bela sungkawa, pesta
pernikahan, kagiyatan rapat, lsp.

2. Iklan layanan masyarakat


Ancase iklan iki aweh katrangan utawa andharan marang masyarakat. Tuladhane, iklan KB,
bebayane narkoba, lsp.

3. Iklan penawaran
Iklan iki ancase kanggo nawakake barang, produk, utawa jasa. Kajaba barang utawa jasa,
iklan jenis iki uga bisa awujud lowongan pagawean.

Gatekna tuladha pariwara ing ngisor iki banjur wangsulana pitakon ing ngisore!

1. Apa kang diiklanake pariwara ing ndhuwur?


………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..

2. Jelasna kaluwihan barang kang diiklanake!


………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..

3. Ing ngendi barang kasebut bisa dituku?


………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 30


4. Coba analisis pamilihane tembung/diksi (pilihan kata) lan basa kang ana ing iklan kasebut!
Yen ana sing ora trep, coba benerna!
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..

5. Terangkan apa iklan kasebut wis narik kawigaten sing maca apa durung? Welehana
alasane!
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..

Gatekna tuladha iklan ing ngiso iki Adhedasar isine, kalebu jenis iklan apa iku?

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 31


Tugas Produk

- Kanthi individu, gawea iklan awujud iklan layanan masyarakat utawa penawaran barang/jasa!
- Iklan digawe ing kertas ukuran A4, bisa katulis tangan utawa diketik/didesain mawa
komputer!

Tugas Proyek

- Ndhapuka kelompok 4 siswa!


- Gawea iklan awujud video!
- Durasi /dawane video dijumbuhake karo dawane iklan.
- Saben kelompok bisa nggawe video asli utawa ngedit video kang wis ana banjur di- dubbing!
- Wektu olehe nggarap 3 minggu!

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 32


I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!

1. Pawarta kang ditujukake kanggo umum lan surasane menehi pangerten tumrap sawijining
prastawa diarani ….
a. layang
b. wara-wara
c. majalah
d. selebaran
e. sedahan
2. Wara-wara kang surasane nawakake sawijining barang utawa papan yaiku ....
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
3. Wara-wara kang surasane kasripahan yaiku ….
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
4. Wara-wara kang surasane andum kaprigelan (lomba/festifal), yaiku ....
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
5. Media kang ngemot pariwara yaiku ....
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara

Pariwara kanggo mangsuli soal nomer 6-10

Pariwara ing Radhio “Candhi Sewu FM”

Swara Gendhing “Sarung Jagung” muni ngangkang, swara wiwit nggremet saya lirih
banjur alon-alon metu swara iklan:
“Para kadang tani, ora sah bingung yen arep nenandur: “Jagung Hibridha Unggul”.
Gambang golek-golekane lan gampang nandure. Pak Tani takaturi mundhut winih Jagung
Hibridha ing “Toko Makmur”. Toko “Tani Makmur” alamat Jalan Ceplok Piring, Tonggalan,
Klaten. Telp. 0272-233252. Sepisan malih mangga para miyarsa kula aturi tindak ing toko
Tani Makmur mundhut wiji jagung unggul. Para tani mesthi makmur.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 33


6. Pariwara kasebut digiyarake lumantar ….
a. majalah
b. koran
c. tv
d. radhio
e. komputer
7. Pariwara kasebut ditujukake kanggo ….
a. para tani
b. para buruh pabrik
c. para guru
d. para siswa
e. para ketua rt
8. Pariwara kasebut nawakake ….
a. winih jagung
b. winih pari
c. winih lombok
d. winih dhele
e. winih pelem
9. Jenenge took kang ngadhol winih kasebut yaiku …..
a. Tani Berkah
b. Tani Mujur
c. Tani Makmur
d. Tani Untung
e. Tani Subur
10. Toko kasebut mapan ana ing ….
a. Sragen
b. Karanganyar
c. Semarang
d. Klaten
e. Boyolali

II. Wangsuli pitakon ing ngisor iki adhedasar teks iklan ing ngisor!

WARA-WARA

Wara-wara katujukake marang putra siswa kelas X, XI, lan XII SMA/SMK/MA
ing lingkungan Yayasan Pendidikan Batang

Ujian Semester Ganep tahun iki bakal diadani kawitane wulan juni kanggo
piwulang basa jawa para siswa wajib maca buku prigel basa jawa wulangan 1
tumeka 10

Penting

1. Wara-wara kasebut katujukake marang sapa?


………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………..
2. Jlentrehna isi surasa wara-wara iku!
………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………..

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 34


3. Kapan kegiayatan iku ditindakake?
………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………..
4. Sapa kang nganakake wara-wara iku?
………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………..
5. Gantinen pariwara iku nganggo basamu dhewe!
………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………..

***

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 35


Wulangan
4 SENI PAGELARAN JAWA

Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan,
teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan,
kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan
pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan
minatnya untuk memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak
secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.

Kompetensi Dasar
1. Memahami isi teks eksposisi tentang seni pertunjukan Jawa
2. Menanggapi isi, menulis, dan menyajikan teks eksposisi tentang seni pagelaran Jawa

Indikator Pembelajaran
Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:
1. Membaca teks eksposisi tentang seni pertunjukan Jawa
2. Menjawab pertanyaan seputar isi bacaan teks seni pertunjukan Jawa
3. Merespon isi bacaan teks seni pertunjukan Jawa
4. Menulis teks eksposisi seni pertunjukan Jawa

A. WACAN EKSPOSISI
Wacan Eksposisi yaiku salah sawijining wacana sing bisa mbudidaya ngandharake pokok
pikiran sing tujuane njembarake wawasan utawa pangerten sing maca.

Ciri-ciri wacan eksposisi:

 Arupa wacan informasi.


 Ana gambar, grafik, karo tabel sing magepokan karo isi wacan.
 Wasananing wacan ana penjelasan.

Wacan eksposisi adate digunakake kanggo mbabar kaweruh utawa ilmu, definisi, pangerten, cak-
cakan sawijining kegiatan, metode, cara, lan proses dumadi sawijining kakadeyan utawa bab.

Jinis Wacan eksposisi:

1. Wacan sing nuduhake proses.


2. Wacan sing nuduhake tuladha.
3. Wacan sing nuduhake sebab akibat.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 36


Carane nulis wacan eksposisi:

1. Nemtokake underane (Tema) perkara.


2. Nemtokake tujuwan.
3. Ngumpulake data saka maneka sumber.
4. Nyusun cenkorongan (Kerangka) sing cocok karo underan sing dipilih.
5. Ngrembakakake (Mengembangkan) Cengkorongan dadi paragraf eksposisi.

B. Seni Pagelaran Jawa


Seni pagelaran yaiku sawijining karya budaya awujud seni budaya kanga wit suwe turun
tumurun tetep urip lan ngrembaka ing sawijining dhaerah. Iku uga kang njalari kesenian iki
uga diarani kesenian dhaerah.
Seni pagelaran Jawa bisa awujud teater rakyat (kethoprak, wayang wong, wayang kulit,
ludruk), tari-tarian, utawa seni musik lan swara (karawitan).

Coba tulisen seni pagelaran Jawa kang ana ing dhaerahmu!

………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………

Gatekna tuladha wacana eksposisi seni pagelaran Jawa ing ngisor iki!

KETOPRAK

Wonten ing tanah Jawi kabudayan menika maneka warni. Pramila saged kawastanan bilih
tiyang Jawi punika sugih kabudayan, inggih saking basa, kasenian, teknologi, lan
sapanungalanipun. Asil-asil kabudayan kala wau taksih kasimpen ing tanah Jawi lan wewengkon
sanesipun sae awujud seratan, barang-barang, wewangunan, menapa dene ingkang boten
saged kita tingali nanging saged kita raosaken ingggih punika morma-norma utawi nilai-nilai
ingkang dipunwarisaken dening pada leluhur. Saking asil-asil kabudayan kala wau saged kita
mangertosi kados pundi gesangipun tiyang Jawi ugi watakipun.

Pagelaran Kethoprak (solopos.com)

Asil budaya kasenian wonten ingkang arupi seni suwanten (tuladhanipun karawitan,
tembang, lsp.), seni drama utawi sandiwara tradhisional (tuladhanipun ringgit, kethoprak,
sandiwara radhio basa Jawi, lsp.), seni gerak (beksan), seni ukir, lsp. Nanging kairing

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 37


lampahipun wekdal saha majenging teknologi, sadaya kasenian kala wau dangu-dangu kageser
saking manahipun tiyang Jawi piyambak. Asil kabudayan ingkang awujud kasenian Jawi menika
kathah sanget.
Tiyang Jawi sapunika langkung remen dhumateng tayangan ingkang ngandhut budaya
saking manca. Ingkang gampil dipunpanggihi budaya wonten ing radhio, TV, menapa dene
medhia sanesipun. Ewah-ewahan kados punika tamtu ugi njalari ewah-ewahan ing manah ugi
penggalihipun tiyang Jawi, langkung-langkung generasi enemipun. Ringkesipun, sapunika
tiyang Jawi samsaya luntur kejawenipun, langkung remen nuladha budaya manca.
Salah satunggalipun kasenian ingkang suda pamiyarsanipun inggih punika kethoprak.
Kethoprak inggih punika kasenian rakyat tiyang Jawi awujud sandiwara utawi drama
tradhisional ngginakaken basa Jawi, lan nyariyosaken cariyos rakyat tiyang Jawi utawi
sanesipun. Kethoprak punika saged kita semerepi wonten Jawi Tengah, Ngayogyakarta, tuwin
Jawi Wetan. Ing Jawi Tengah lan Ngayogyakarta, kethoprak sampun nyawiji dados budaya
masyarakat. Kethoprak ngantos saged ngasoraken kasenian sanesipun tuwin dipunremeni
dening sedaya lapisan masyarakat ing jaman semanten.
Kethoprak punika ngandhut piwulang ingkang dipunbabar kanthi sarana pralambang.
Dene piwulang wonten ing kethoprak sipatipun boten ngguroni. Piwulang punika salah
satunggalipun inggih sarana basanipun. Ing kethoprak, saged kita tingali bedanipun
panginanipun tembung-tembung tuwin ukara-ukara ingkang katumrapaken bocah, tiyang
enem, saha tiyang ingkang langkung sepuh utawi ingkang langkung inggil drajadipun. Ingkang
kados punika ageng sanget ginanipun tumrapipun warga bebrayan Jawi, awit wekdal-wekdal
pungkasan punika saperangan ageng warga bebrayan Jawi sampun awis ingkang mangertosi
undha usukipunbasa Jawi. Langkung wigatos malih awit undha usuking basa Jawi punika
bakalipun nganthi dhateng suba sita, tata karma saha budi pekerti. Nanging kados kasenian
tradhisional sanesipun, kethoprak ugi sampun kageser ing manahipun para sutresnanipun
kaliyan tayangan-tayangan ingkang ngandhut budaya manca.

Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Sebutna asil kabudayan kang awujud kasenian Jawa!
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
2. Kenang apa wong Jawa sansaya luntur kajawene?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
3. Jelasna seni pagelaran “kethoprak”!
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
4. Sebutna piwulang kang ana ing kethoprak gegayutan karo basa!
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
5. Coba wenehana panemumu (pendapatmu) bab kesenian kethoprak!
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 38


Tugas Produk

Gawea teks eksposisi seni pagelaran Jawa kanthi milih tema ing ngisor iki:
1. Tarian tradhisional Jawa
2. Teater rakyat (kethoprak, ludruk, wayang, lsp)
3. Karawitan

……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......

 Sugeng Makarya 

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 39


C. Mbesut Teks Eksposisi
Para siswa wis nggawe teks eksposisi ngenani seni pagelaran Jawa. Saiki ijolna garapanmu iku
karo kancamu! Besuten lan benerna teks eksposisi ngenani seni pagelaran Jawa garapane
kancamu menawa isih ana sing salah!

KAWRUH KAGUNAN BASA

1. Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku runtute swara ing ukara,
wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng wanda utawa tembung ing saburine.
Purwakanthi ana telu, yaiku:

a. Purwakanthi guru swara


Purwakanthi swara yaiku unen-unen kang runtut swarane (vokal)
Tuladha:
Gemi setiti ngati-ati
Bungah susah iku lumrah
Desa mawa cara negara mawa tata
Aku lara paling para

b. Purwakanthi guru sastra


Purwakanthi sastra yaiku unen-unen kang runtut sastrane (kongsonan)
Tuladha:
Tata titi Tatas titis
Sluman, slumun, slamet
Kala kula kelas kalih kula kulak kalo

c. Purwakanthi lumaksita/basa
Purwakanthi basa/lumaksita yaiku unen-unen kang kadhapuk saka rong gatra.
Pungkasane gatra kapisan, dadi wiwitane gatra kapindho.
Tuladha :
Jarwa pinter, pintere satriya ing pringgondani
Bayem arda, ardane ngrusak busana
Kolik priya, priyagung anjani putra

2. Parikan
Parikan yaiku unen – unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan kanggo narik
kawigaten, lan ukara kapindho minangka isi. Parikan iku kaya pantun nanging mung rong
larik, parikan migunakake purwakanthi guru swara.

Paugeran utawa pathokane parikan:


- Cacahing wanda kapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
- Ukara sing ngarep kanggo bebuka dene ukara sabanjure minangka isi, wos.
- Tibaning ukara kang kapisan kudu padha karo ukara sing kapindho.
- Parikan bisa dumadi saka rong gatra utawa patang gatra.

Tuladha Parikan:

Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2


a. Pitik blorok, manak siji. Jare kapok, malah ndadi
b. Wajik klithik, gula Jawa. Luwih becik, sing  prasaja.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 40


Parikan (4 wanda + 6 wanda) x 2
a. Bisa nggender, ora bisa ndemung. Bisa jejer, ora bisa nembung.
b. Bisa nggambang, ora bisa nyuling. Bisa nyawang, ora bisa nyandhing.

Parikan (3 wanda + 5 wanda) x 2


a. Bayeme, wis kuning – kuning. Ayeme, yen wis nyandhing.
b. Timune, diiris – iris. Gumune, ora uwis – uwis.

Parikan (4 wanda + 8 wanda) x 2


a. Klapa sawit, wite dhuwur wohe alit. Isih murid aja seneng keceh dhuwit.
b. Kembang menur, sinebar den awur – awur. Yen wis makmur, aja lali mring sedulur.

Parikan (8 wanda + 8 wanda) x 2


a. Gawe cao nangka sabrang, kurang sirup luwih banyu. Aja awatak gumampang, den
sengkud nggregut  sinau.
b. Jangan kacang winor kara, kaduk uyah kurang gula. Piwelingku mring pra siswa, aja wedi
ing rekasa.

Parikan padinan
a. Kece, ora enak. Melu kowe ora kepenak
b. Ngetan, bali ngulon. Tuwas edan, ora klakon.

3. Wangsalan
Wangsalan yaiku unen-unen awujud cangkriman dikantheni batangan/jawabane, sanajan
batangan mau among nyrempet wae. Sing baku batangane, dudu cangkrimane.
Tuladha:
- Njanur gunung, kadingaren sliramu teka. (janur gunung=aren)
Batangan : aren
Tebusan : kadingaren
- Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso. (roning mlinjo = so)
- Balung klapa, ethok-ethok ora ngerti. (balung jagung = bathok)
- Jenang gula, aja lali karo aku. (jenang gula = glali)

4. Basa Rinengga
Basa rinengga yaiku basa kang endah. Basa  rinengga lumrahe dienggo ing buku-buku
sastra, tembang, geguritan, ing wayang purwa, wayang wong, kethoprak, lsp.

Basa Lumrah Basa Rinengga


Sedhela banget Sakedheping netra
Aku wis ngerti karepmu Aku wis ndhadha apa kang wis dadi
adrenging atimu
Digdaya Ora tedhas tapak paluning pandhe,
sisaning gurenda.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 41


I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!

1. Ancase wacan eksposisi yaiku ….


a. nggambarake
b. panglipur
c. nyritakake paraga
d. pangajak
e. njembarake wawasan

2. Kang ora kalebu jenis wacana eksposisi yaiku ….


a. wacan kang nuduhake proses
b. wacan kang nuduhake sebab
c. wacan kang nuduhake tuladha
d. wacan kang nuduhake akibat
e. wacan kang nuduhake panemu/pendapat

3. Gatekna tabel ing ngisor iki!


1 Nemtokake tujuwan (ancas)
2 Nemtokake tema
3 Ngrembakake cengkorongan dadi paragraf eksposisi
4 Ngumpulake data saking maneka sumber
5 Nggawe cengkorongan
Urut-urutane nggawe wacana eksposisi yaiku ….
a. 1-2-3-4-5
b. 2-1-5-3-4
c. 2-1-4-5-3
d. 2-5-3-4-1
e. 1-5-3-4-2

Wacan kanggo soal nomer 4-6

Seni Tradisional Jathilan

Jathilan mujudake pagelaran seni rakyat kang nggambarake klompok wong


kakung utawa putri kang nitih jaran kanthi nggawa gaman kanggo gladhi perang para
prajurit. Jaran kang ditumpaki yaiku jaran tiruan kang kagawe saka pring, kang diarani
jaran kepang utawa kuda lumping. Cacahe penari jathilan kabehe bisa nganti 30-an,
yaiku ana kang dadi raja, prajurit, buta, lan paraga liyane. Jinise kuda lumping akeh
banget ing tlatah Jawa Tengah lan DIY. Kajaba jathilan, uga ana aran-aran liya kayata
incling ing Kulonprogo, Ogleg ing Bantul, Reog ing Blora, Ebeg ing Kebumen, lan
sapanunggale.

4. Jathilan uga diarani ….

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 42


a. jaran tiruan
b. jaran kepang
c. jaran goyang
d. jaran dokar
e. jaran pring

5. Jathilan ing Kebumen diarani ….


a. ebeg
b. inkling
c. reog
d. ogleg
e. pitik walik

6. Jathilan kalebu seni pagelaran ….


a. wayang
b. teater
c. karawitan
d. ludruk
e. tari

Sintren … kesenian kang ana ing tlalah batang, pekalongan, lan sakupenge. Penari
sintren diiket … pawange … dilebetaken ing kurungan ayam lan ditutupi.

7. Tembung kang trep kanggo njangkepi cecak-cecak ing ndhuwur yaiku ….


a. menawa, dening, amarga
b. menawa, amarga, yaiku
c. yaiku, dening, banjur
d. yaiku, amarga, dening
e. yaiku, menawa, banjur

8. Tata titi tentrem.


Tembung kasebut kalebu ….
a. Purwakanthi swara
b. Purwakathi sastra
c. Purwakanthi lumaksita
d. Purwakanthi basa
e. Purwakanthi wancah

9. Bacutna parikan ing ngisor iki!


Nyangking ember kiwa tengen

a. Dadi murid kudu pinter
b. Lungguh jejer nggo tamba kangen
c. Luwih becik sing prasaja
d. Wong urip aja neka-neka
e. Mumpung enom sregep makarya
f.

10. Klapa mudha, yen kalegan paring apura.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 43


Batangan wangsalan kasebut yaiku ….
a. klapa mudha
b. kalegan
c. apura
d. degan
e. paring

II. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!

1. Sebutna ciri-ciri teks eksposisi!


Wangsulan :
.......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

2. Tulisen tuladhane basa rinengga!


Wangsulan :
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

3. Tulisen teks eksposisi ngenani “seni pagelaran


wayang wong” saparagraf wae!
Wangsulan :
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

4. Gawea tuladha parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2!


Wangsulan :
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 44


5. Sebutna urut-urutane nulis teks eksposisi!
Wangsulan :
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

***

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 45


Wulangan
5 AKSARA JAWA

Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi,
seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan
peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan prosedural
pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan
pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak secara efektif dan
kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.

Kompetensi Dasar

1. Mengidentifikasi kaidah penulisan aksara Jawa empat paragraf yang menggunakan aksara
murda
2. Menulis dan menyajikan empat paragraf aksara Jawa yang menggunakan aksara murda

Indikator Pembelajaran

Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:


1. Membaca empat paragraf teks berhuruf Jawa yang menggunakan akasara murda.
2. Membuat kalimat berhuruf Jawa yang menggunakan aksara murda
3. Menjawab seputar isi bacaan berhuruf Jawa yang menggunakan aksara murda.
4. Mengalihaksarakan empat paragraf teks berhuruf latin ke dalam aksara Jawa.

Basa Jawa minangka salah sijining basa kang urip jroning


masarakat Jawa, ora bisa uwal saka pengaruh basa-basa
liyane. Jroning tuwuh lan ngrembakake basa Jawa kasebut
ora mokal basa Jawa kasusupan tetembungan saka basa
manca kang ora tinemu ing basa Jawa. Tembung-tembung
kasebut ana kang bisa katulis nganggo aksara Jawa,
nanging uga ana tembung sing ora bisa katulis nganggo
aksara Jawa. Mula saka kuwi kanggo ngawekani tembung
mau, banjur karipta aksara rekan. Aksara rekan yaiku
durung ana ing aksara Jawa. Aksara rekan iku gunane
mung kanggo nulis basa manca.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 46


A. Maca Aksara Jawa
Ing ngisor iki perangane huruf carakan, pasangane, lan sandhngane. Kanggo pangeling-
eling satitekno andharan iki!
1. Huruf Carakan
a n c r k
ha na ca ra ka
f t s w l
da ta sa wa la
p d j y v
pa dha ja ya nya
m g b q z
ma ga ba tha nga

2. Pasangan
aH nN cC rR kK fF tT s S wW lL
Ha Na Ca Ra Ka Da Ta Sa Wa La
pP dD jJ yY vV mM gG bB qQ zZ
Pa Dha Ja Ya Nya Ma Ga Ba Ta Nga

Pasangan nduweni piguna kangga mateni huruf ning ngarepe, biasane digunakake nalika ana
huruf kang ing tengah-tengah tembung mati.

Tuladha:

1. tumB[sTm[P :tumbas tempe


katrangan: pasangan ( B ) kanggo mateni aksara (m ), pasangan (P) kanggo mateni
aksara (m).
2. mznPis= : mangan pisang
katrangan: pasangan (P) kanggo mateni aksara ( n ).
3. Sandangan
a. Sandangan Swara
Taling...[ = e, tuladha= (jahe =j[h ), (bebek = [b[bk\ )
Pepet... e = e, tuladha= (sega,seg)
Wulu...i = i, tuladha = (simBh, simbah)
Taling tarung [...o= o, tuladha= (loro=[lo[ro)
Suku...u = u, tuladha= (tuku buku, tuku buku)
b. Sandangan panyigeg
Wigyan...h = h, tuladha lish gjh
Cecak ...= = ng, tuladha= (jeneng=jene=)
Layar.../ = tuladha = (sekar= sek)/ (bakar=bk/)
Pangkon...\ = kanggo mateni, tuladha= (mangan,mgn\ )

4. Aksara Murda
Aksara murda cacahe ana 8, digunakake kanggo nulis hurup kapital, asring digunakake
kanggo nulis, jeneng, pakurmatan, gelar, jeneng panggonan (kutha lan dalan) lan jeneng
lembaga utawa Instansi Pamerintah. Carane nulis yaiku :
1. Saben satembung, aksara murda ing wanda ngarep dhewe
2. Yen tembung pisan boten ginakaken aksara murdha, diserat hurup sabanjure.

Tuladha :
No Wujude Pasangan Jenenge Tuladhane

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 47


@
1. Ka JakaTingkir: j@ #=iki/
@
2. ! ! Na Nigeria : !i[griyh
3. # Ta Praja Mataram : %]jmtrm\
$ Sarjana pendidikan : $/jn
4. Sa
$ %enFifikn\
5. * * Ba Balai Kota : *lai[kot
6. % > Pa Diponegara : fi[%onegr
7. & & Ga Gang Gajah Mada : g=&jhmf
8. ^ ^ Nya Nyai Walidah : ^aiwlifh

Gladhen maca lan nulis ukara Aksara Jawa kang ngemot Aksara Rekan

Wacanen Paragrap Aksara Jawa ing Ngisor iki kanthi tumemen,


banjur garepen karo kanca sabangkumu salin ing Aksara Latin lan aksara Jawa!

Paragraf 1
Sutomo utawa sing kondhang kanthi asma Bung Tomo mios ing Surabaya, 3 Oktober 1920.
Dheweke wiwit cilik tekan diwasa manggon ing Surabaya. Dadi Bung Tomo kuwi Arek Surabaya
asli. Nadyan Asli wong Surabaya, nanging jeneng kondhange kuwi Bung Tomo, dudu Cak
Tomo.

?
$utmautwsi=[konD=knQiasM*u=#mmi[aosHi=$urby,;3;O[kTobe/;192
0;. ………………………………………………………………….
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

Paragraf 2
?
a[khjsjs[n*u=#msi=fisumB=z[ktum]pB=slnNegrI[nFo[nsiyh.ai=anTr[n
,n[tffiketuwaumumPimPinNnBrisSnPe[mB[ronTkRkYt\I[nFo[nsiyhknTic
b=wewe_[konSk\I[nFo[nsiyh.brisnPe[mB[ronTkRkyt\I[nFo[nsiyhaikigun
[nk=[goa=ltihlnZirimM[kkestuwnTestuwnBesenJtmey=sean[t[rojgfNu
sWnTr.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 48


Latine:
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................

Paragraf 3
Kajaba kuwi, Bung Tama mau dadi anggota dewan penasehat Panglima Besar Jendral
Sudirman. Bung Tama uga nate gawe siyaran pengumuman panggilan anglebine kemiliteran RI
sing kaping pisan.

Aksara Jawa:
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

Paragraf 4
?*u=#ma[khjs[ntum]pPe/juw=znHi=I[nFo[nsiyh,mLigi[nper=;10;
[no[p+mBe/ai=$urbyk=saikifi[pnetimin=kfin%hlwn\,
*u=#mn[tfilnTikfeni=[%]si[dnSuk/[nomin=ka=[gotpimPinN
nTenTrn[sionl\,mul[nsaiki*u=#mafikenlPrw/gI[nFo[n
siyhmin=k%hlwnNsi[aonlSi=kufufiku/mtijsjs[n.
Latine:
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 49


............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................

Kapethik saking : Putri, Damameita Rulita dkk. 2015. Trampil Basa.Surakarta : Mediatama kanthi ewah-ewahan saperlunipun.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 50


I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!

1. Saka Wacan ing dhuwur Bung Tama mios ing tlatah ….


a. $emr=
b. $urby
c. $er=
d. %ek[lo=zn\
e. *t=
2. Jeneng asline Bung Tomo, yaiku ….
a. $uk/[no
b. $ud]jt\
c. $utm
d. $ua/[to
e. $u$il
3. ?aku mg= a==i$urby ;3;O[kTobe/;1920;.
Ukara ing dhuwur macane . . .
a. Aku magang ing Batang 3 Oktober 1970
b. Aku magang ing Surakarta 3 Oktober 1950.
c. Aku magang ing Surabaya 3 Oktober 1930
d. Aku PKL ing Batang 3 Oktober 2019
e. Aku magang ing Surabaya 3 Oktober 1920.
4. Bung Tomo akeh jasane tumrap Bangsa Indonesia mligine ing perang ….
a. nper=;10;[Oo[koTbe/ai=$urbyk
b. nper=;10;[no[p+mBe/ai=$urby
c. nper=;11;[no[p+mBe/ai=$urbyk
d. nper=;10;[no[p+mBe/ai=$urmfu
e. nper=;11;[Oo[koTbe/ai=$urbyk
5. Kang nglanthik Bung Tomo dadi Pimpinan Tentara Nasional, yaiku ….
a. Sutomo
b. Sukarno
c. Suharto
d. Susilo
e. Suyono
6. Jeneng kondhange Sutomo, yaiku ….
a. $utm
b. fufu
c. c[kTo[mo
d. mBh%&m
e. *u=#m
7. $]i$ulTnHm_ku*uwn, Tulisan Jawa kasebut macane ….
a. Sri Sultan Hamengku Buwana
b. Sultan Hamengku Buwana
c. Sultan Pakualaman
d. Sultan Pakubuwana
e. Sultan Hasanudin
8. ?$uynT, $,%,f, m,$,I, min=kpz/s $,m,@,!,;1;*L[fo. Tulisan Jawa kasebut
macane . . .
a. Bapak Suyanta, S.Pd., M.Si minangka Pangarsa SMK N 1 Blado
b. Suyanta, S.Pd,. M.Si minangka Pangarsa SMK N 1 Blado

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 51


c. Suyanta, S.Pd, M.Si minangka Pangarsa SMK N 1 Blado
d. Bapak Suyono, S.Pd. minangka Pangarsa SMK N 1 Blado
e. Bapak Winarto S.Pd., M.Si minangka Pangarsa Kesiswaan
9. Humas Hubin dipandegani dening Ibu Muji Listyawati, M.Pd.
Ukara ing dhuwur yen kotulis Aksara Jawa dadine . . .
a. ?aumsHubinFipunPnfegnifeni=aibumujilist-w#i,m,%,f.
b. ?aumsHubinFipunPn[fgnifeni=Ibumujilist-w#i,m,%, f.
c. ?aumsHubinFipunPnfegnifeni=Ibumujilist-w#i,m,%,f.
d. ?aumsHubinFipunPnfegnifeni=aibumujilist- wti,m,%, f.
e. ?aumsHubinFipunPn[fgnifeni=aibumujilist-wti,m,%, f.
10.Bapak Wihaji Bupati Batang tahun iki.
Ukara ing dhuwur yen kotulis Aksara Jawa dadine . . .
a. ?bpkWiajibuptibt=taunaiki.
b. ?bpkwiaji buptibt=taunaiki.
c. ?*pkwiaji*upti*#=taunaiki.
d. ?*pkWiaji*upti*#=taunaiki.
e. ?*pkWiaji*upti*t=taunaiki.

II. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi premati!

1. Ceritake meneh carios Bung Tomo nganggo basamu dhewe!

Wangsulan :

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

2. Apa bae jasa-jasane Bung Tomo? Jlentrehake!

Wangsulan :

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

3. Sebutake kang kalebu aksara Murda!

Wangsulan :

.....................................................................................................................................

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 52


.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

4. ?sikemB=fumunu=ai=tLthbL[fokbuptenBt=.
Ukara ing dhuwur kirang trep, tulisen aksara Jawane kanthi pener!

Wangsulan :

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

5. Mesjid Agung ing Nagari Dalem Ngayogyakarta Hadiningrat.

Ukara ing dhuwur gaweya aksara Jawane!

Wangsulan :

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

***

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 53


GLADHEN
ULANGAN KENAIKAN KELAS

I. Pilihen salah siji wangsulan kang paling bener, kanthi menehi tandha ping ( X ) ing
aksara A, B, C, D, utawa E ing lembar wangsulan kang wis sumadya!

1. Urutan pupuh ing Serat Wedhatama kang kaping papat yaiku ...
A. sinom
B. pocung
C. pangkur
D. gambuh
E. kinanthi

2. Ing Serat Wedhatama pupuh Gambuh ana ... pada.


A. 5
B. 15
C. 25
D. 35
E. 45

Tembang kanggo mangsuli nomer 3-4


Samengko ingsun tutur,
sembah catur supaya lumuntur,
dhihin raga cipta jiwa rasa kaki,
ing kono lamun tinemu,
tandha nugrahaning Manon.
3. Tegese sembah catur supaya lumuntur yaiku ....
A. tansah prihatin
B. sembah sing luntur
C. supaya nyembah catur
D. tansah nyembah lumuntur
E. patang sembah kang kudu ditiru

A. raga, cipta, jiwa, lan rasa


B. raga, cipta, jiwa lan kalbu
C. raga, jiwa, kalbu, lan rasa
D. cipta, jiwa, kalbu, lan rasa
E. raga, cipta, jiwa, lan rasa kaki

Tembang kanggo mangsuli nomer 5-6


Sembah raga puniku
pakartine wong amagang laku
susucine asarana saking .... (5)
kang wus lumrah limang wektu
wantu wataking mawaton
4. Tembung kang trep kanggo njangkepi tembang kasebut yaiku ....
A. warih

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 54


B. tirta
C. banyu
D. watu
E. bledug

5. Wujude sembah raga, manut tembang kasebut yaiku ....


A. pasa ramadhan
B. sholat tahajud
C. pasa senin-kemis
D. sodakoh lan infaq
E. sholat limang wektu

6. Cerita rakyat sing nyritakake babagan dewa lan bab gaib kang ora tinemu nalar diarani ....
A. sage
B. mite
C. fabel
D. dongeng
E. legendha

7. Cerita Kancil Nyolong Timun kalebu cerita ....


A. sage
B. mite
C. fabel
D. dongeng
E. legendha

Wacan kanggo mangsuli nomer 9 - 12


Kutha Semarang biyen wujude alas gung liwang-liwung. Ana kaki-nini kang asmane Kyai
Borang lan Nyai Borang kagungan putra asesilih Joko Tanduran. Ing sawijining dina, Joko
Tanduran lelungan nganti wengi ora mulih. Kamangka anggone lunga ora pamit marang wong
tuwane.
8. Tembung alas gung liwang-liwung tegese ....
A. alas kang cilik
B. alas kang ora amba
C. alas kang amba banget
D. alas duweke Pak Liwang
E. alas duweke Kyai Borang

9. Tembung kaki-nini tegese ....


A. bapak-ibu
B. mas-mbak
C. paklik-bulik
D. pakdhe-budhe
E. mbah kakung- mbah putri

10. Piwulang ing cerita kasebut yaiku ....


A. duwe anak cukup siji wae
B. aja bekti marang kaki-nini
C. uripa ing alas gung liwang-liwung
D. yen lunga aja pamit marang wong tuwa

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 55


E. lunga ngendi wae kudu pamit wong tuwa

11. Paraga ing cerita kasebut yaiku ....


A. Kyai Borang, Nyai Borang, lan Joko Tanduran
B. Kyai Borang, Nyai Borang, lan Joko Borang
C. Kyai Borang. Nyai Borang, lan Putra Borang
D. Kaki- Nini, Kyai Borang, Nyai Borang, lan Joko Tanduran
E. Kaki – Nini, Kyai Borang, Nyai Borang, lan Joko Borang

12. Pariwara padha karo ....


A. pengumuman
B. pambiwara
C. wara-wara
D. sesorah
E. iklan

13. Bab kang kudu digatekake nalika gawe pariwara kajaba ....
A. narik kawigaten
B. gawe kepingin tuku
C. gawe kepingin nduweni
D. basane gawe nesu wong liya
E. basane gampang dimangerteni

14. Ana kaji, bareng-bareng


Tuku siji, bakal seneng.
Ukara kasebut kalebu ....
A. parikan
B. purwakanthi
C. wangsalan lamba
D. wangsalan rangkep
E. basa rinengga

15. Tuku hape, hape samsung, langsung marem


Ukara kasebut migunakake ....
A. parikan
B. purwakanthi
C. wangsalan lamba
D. basa rinengga
E. basa-basi

16. Internet nganggo SIMpati, sakedheping netra bisa buka sembarangane.


Tembung sakedheping netra ateges ....
A. mripate pedes
B. mripate kelilipen
C. cepet banget
D. suwe banget
E. murah banget

17. Iklan sing becik ora kena ....


A. diwenehi gambar

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 56


B. diwenehi diskon
C. nyindir produsen liyane
D. diwenehi nomer telepon
E. gawe seneng sing arep tuku

Wacan kango nomer 19 - 22


Seni pertunjukan srandul ditemokake ing dhusun Gathak nalika taun 1980-an. Tukidjo salah
sijine priyayi kang ngedhegake kesenian ing desa iki. Dheweke uga minangka kepala dukuh
ing Gathak wiwit taun 1974-1997. Srandul kaebu kesenian kerakyatam kang sumbere saka
masyarakat biasa. Ciri-cirine srandul kuwi sederhana lan arupa tarian kelompok.
18. Nitik saka wacan ing dhuwur, Srandul ditemokake ing ....
A. Wonogiri
B. Tingkir
C. Pengging
D. Sruwen
E. Gathak

19. Seni Gathak ditemokake taun ....


A. 1970-an
B. 1980-an
C. 1981-an
D. 1982-an
E. 1990-an

20. Wacan kasebut kalebu wacan ....


A. narasi
B. deskripsi
C. eksposisi
D. persuasi
E. argumentasi

21. Srandul kalebu seni ....


A. tari
B. kriya
C. murni
D. musik
E. wayang

22. Wayang kalebu pagelaran seni tradisi jawa sing lumrahe dadi tontonan lan ... masyarakat
Jawa
A. hiburan
B. guyonan
C. tuntunan
D. paugeran
E. sepaneng

23. Wayang wong uga diarani ....

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 57


A. kethoprak
B. gamelan
C. niyaga
D. drama
E. ludruk

24. Aksara murda digunakake kanggo nulis aksara ....


A. angka
B. rekan
C. gedhe
D. cilik
E. pasangan

25. Nulis jenenge wong, becike dikantheni aksara ....


A. angka
B. rekan
C. murdha
D. pasangan
E. carakan

26. Aksara ing ngisor iki kalebu aksara murda kajaba ....
A. 8
B. j
C. $
D. *
E. @
27. Tembung &n= migunakake aksara murda & kang munine padha karo ....
A. g
B. t
C. s
D. k
E. n

28. ? %ai[jo sk $emr=. Ukara kasebut migunakake aksara murda ....


A. Pa lan Na
B. Pa lan Sa
C. Ka lan Sa
D. Ka lan Na
E. Ta lan Sa
29. Tembung *im kawaca ....
A. Bima
B. Arjuna
C. Nakula
D. Sadewa
E. Werkudara

II. Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!

1. Sebutna guru gatra, guru lagu lan guru wilangan tembang gambuh!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 58


…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
2. Urutna cakepan tembang ing ngisor iki dadi tembang gambuh kang trep!
a) laku agung kang kagungan Narapati,
b) samengko sembah kalbu,
c) yen lumintu uga dadi laku,
d) meruhi marang kang momong.
e) patitis tetesing kawruh,
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
3. Sebutna 3 titenane cerita rakyat!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
4. Sebutna 3 cerita kang kalebu legendha!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
5. Sebutna 3 titenane pariwara kang becik!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….

6. Gawea pariwara babagan kabudayan!


…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
7. Sebutna 3 seni pagelaran tradhisional Jawa!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
8. Sebutna 3 jenise wayang!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
9. Tulisen ukara iki nganggo aksara Latin!
?!nD aurip Hi= $emr= .
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 59


…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
10. Tulisen ukara “Putri asale saka Solo” nganggo aksara Jawa!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….

Sugeng Makarya

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 60


DAFTAR PUSTAKA

Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B. Wolters’ Uitgevers


Maatschappij.
Prasaja, Setya Amrih. 2012. Kawruh Sapala Jawa. Yogyakarta : Familia
Putri, Rulita Damameita dkk. 2005. Trampil Basa Ndhihik Karakter Luhur Kelas XI. Surakarta :
Mediatama.
Widaryatmoko, dkk. 2014. Prigel Basa Jawa. Jakarta: Erlangga.
Yayasan Pustaka Utama Nusatama, Pemerintah Propinsi Daerah Istimewa Yogyakarta. 2002.
Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Yogyakarta.

Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 61

Anda mungkin juga menyukai