BASA JAWA
SMK KAWUNG 1
SURABAYA
SEMESTER GENAP
G
TAHUN AJARAN 2020/2021
Ngaturaken sembah lan sujud syukur mugi katamphi wonten ngarsaning Gusti kang Moho
Agung, Amargi kanthi berkah lan pitulunganipun Gusti panyerat saget purna kasusun Modul
pembelajaran Basa Jawa kelas XI ing SMK Kawung 1 Surabaya.
Modul menika dipun tulis kangge salah sijining sumber sinau siswa SMK Kawung 1 kelas XI
pelajaran Basa Jawa. Liyane sakmenika Modul dipun tulis kangge umum supayaning tumut
ugi mencerdaskan kahuripan bangsa Indonesia ing jamane perkembangan ilmu
pengetahuan lan teknologi sak menika.
Modul punika kawula susun kanthi temen lan estu kagem netepi lan njangkepi tugas saking
Sekolah, lan wonten pinten-pinten pitulungan saking rencang, kerabat lan pangucal
sahinggo saget purna kanthi sae lan endah.
Sedanten seratan meniko mboten estu lumrah hak leres, kagem nyampurna aken sedanten
klenta-klentu lan kiranganipun tulisan menika pramilo panyaruwe saha panyendu tansah
kula anthi-anthi saking sinten ke mawon ingkang maos.
Mugi-mugi seratan menika saget paring manfaat lan ngelmu ingkang manfaat kagem
sedanten ingkang maos seratan meniko, sugeng maos.
Panyerat
MODUL UNTUK SISWA SMK KAWUNG 1 SURABAYA
B. URAIAN MATERI
1. Pangertene tembang Gambuh
Gambuh iku tambuh, embuh, kambuh, jumbuh lan tembung kang awanda mbuh. Tegese
Lanteh. Anggitane Natapraja. Kacarita mula bukane tembang iki lelagon gandarwa
(raseksa) ing jaman Mataram. Digunakake kanggo menehi ngelmu kang kukuh bakuh
(tegas/galak).
2. Pathokan tembang Gambuh
GAMBUH
Guru Guru lagu Guru gatra
wilangan
7 U
10 U
12 I 5
8 U
8 O
C. TUGAS
Wangsulana pitakon ing ngisor iki!
Pada 1
Kelak saya bertutur, Empat macam sembah supaya dilestarikan; Pertama; sembah
raga, kedua; sembah cipta, ketiga; sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa, anakku
! Di situlah akan bertemu dengan pertanda anugrah Tuhan.
Pada 2
B. URAIAN MATERI
1. Pangertene crita rakyat
Crita rakyat yaiku crita kang ngrembaka ing sawijining dhaerah lan dianggep
minangka asil karya kolektif (bebarengan) karo masyarakat ing papan iku. Crita rakyat ing
tanah Jawa iki akeh wewujudane, ing antarane legendha, dongeng, mite lan
sapanunggalane. Tuladhane : Andhe-andhe Lumut, Nyai Rara Jonggrang, Bandung
Bandawasa, lan sapitirute. Manfaat kang isa dijupuk saka ngrungokake crita rakyat yaiku
ana pengalaman kang becik saka nulat para tokoh-tokohe.
Ing dhaerahmu mesthi uga ana cerita rakyat kang wis kumandhang. Sejatine ancas
(tujuwane) crita rakyat iku ura mung kaya crita sanyatane, nanging ana pesen kang
sinandi ing sajrone crita. Tuladhane : ana crita babagan wit gedhe kang angker lan wingit,
wos surasae crita iku ora walaka babagan wit kang angker, nanging kepiye carane para
leluhur biyen ben wit-wit gedhe kuwi ora ditegor sasenenge dhewe utawa diregeti
sakepenake dhewe. Upamane maneh ana crita yen liwat prapatan kudu ngebel sebab akeh
arwah gentayangan sing mapan ana kono. Iku mengku werdi ora kaya sanyatane ana
dhemit kang nglambrang, nanging welinge supaya ngati-ati yen liwat prapatan, lan
sapanunggalane.
Titikane cerita rakyat, kayata:
o Anonim: ora diweruhi sapa sejatine sing nganggit.
o Minangka karya kolektif: dianggep duweke rakyat bareng-bareng.
o Nyritakake bab ala lan bener kanggo tuladha.
o Nggambarake kadadeyan–kadadeyan kang mokal anane (imajer).
o Statis, tetep, ora ana owah-owahan sing wigati saka jaman menyang jaman.
o Dicritakake turun-temurun.
o Nduweni nilai-nilai luhur.
o Sifate tradisional.
o Nduweni werna-werna versi dan variasi.
o Nduweni bentuk–bentuk klise.
o Ngrembaka lumantar saka tuturan.
o Cerita rakyat dicritakake kanthi lisan.
2. Tuladha crita rakyat
Keong Mas
Kira-kira wis setaun desa Dhadapan ngalami mangsa ketiga kang dawa dadine
larang pangan lan akeh lelara gawe uripe warga ketula-tula.
Ora beda mbok Randha Dhahapan, pawongan wadon tuwa sing lola tanpa dulur,
nggo nyambung uripe sabendinane dheweke luru krowodan ing alas kewan. Kewan kali
kang nyisa ing sawedhing mbebegan. Kahanan kaya mangono dheweke ora nggresula.
Malah saya nyaketake marang Gusti Kuasa. “Duh Gusti paringana pepajar ing desa kula
mugi-mugi inggal kalis saking prahara punika.”
Esuk-esuk mbok Randha menyang alas golek panganan. Nalika lagi milang-miling
ruh cahya cumlorot saka sak tengahing kali kanga sat. ing batine tuwuh pitakon “Cahya apa
kuwi, kok cumlorot kaya emas ?” banjur nyedaki sumber cahya mau. Bareng dicedaki jebul
sawijining keong Mas kang nyungsang ing antara watu-watu kali. Keong banjur digawa
mulih tekan ngomah dicemplungake genthong.
Kaya biyasane, mbok Randha menyang alas nanging nganti meh surup urung entuk
krowodan dheweke banjur mulih ngelanthung ora entuk opo-opo. Sakwise leyeh-leyeh ing
emperan dheweke nyang pawon menawi ana krowodan kang bias ganjel wetenge kang
luwe. Dheweke kami tenggengen ngerti panganan kang ing pawone. Batine kebak pitakon
sopo sing ngeteri panganan kuwi. Ing saben dina sak bacute saben mulih ko alas pawone
wis cumepak panganan. Mula kanthi sesideman dheweke ndedepi sapa kang mlebu ing
pawone.
Mbok Randha kaget ora kinara. Saben ditinggal lunga Keong Mas mau metu saka
genthong malih dadi putri kang ayu. Mbok Randha banjur nakoni sapa sejatine putri ayu
kuwi.
“Nduk wong ayu sliramu iki sapa kok nganti kedarang-darang ing alas lan jilmo Keong
Mas ?”
“Yung aranku Candrakirana, aku iki garwane Raja Inukerta. Raja ing Jenggala.”
“Lho kok nganti dadi Keong Mas lan tumeka alas Dhadapan kuwi larah-larahe kepiye ?”
Dewi Candrakirana banjur njlentrehake menawa ing sakwijining dina dicidra Raja
Jin Sakti kang kareb ngepek garwa. Ananging dheweke ora gelem nuruti karepe Jin. Jin
muntab, Dewi Candrakirana sinebda dadi Keong Mas banjur diguwang nyang kali, adoh
saka kraton Jenggala. Wekasane ora bisa ketemu karo garwane Inukerta. Anehing kahanan
nalika kecemplungan Keong Mas kaline dadi asat. Asate banyu jalari Keong Mas nyungsang
ing watu nganti nemahi tiwas. Bejane ditemu lan diopeni Mbok Randha Dhadapan.
Mula kuwi yen supaya aku ora konangan Raja Jin aku tak ndelik neng kene anggepen
aku anakmu dhewe lan wenehana aran Limaran. Lagi saktengahing rerembugan, ana swara
lanang di dhodog Mbok Randha banjur mbukakne lawang. Dhayoh kang sandangane
nuduhake punggawa kraton, crita menawa dheweke diutus Raden Inukerta supaya njaluk
banyu kang diwadahi bokor kencana.
Nampa kendhi pratala kang diwadahi bokor kencana, Raden Inukerta sauwat kaget
amargi kelingan ora ana liyane sing kagungan kendhi pratala diwadahi bokor kencana
kajaba Dewi Candrakirana. Raden Inukerta banjur ngajak para punggawa bali nyang
Dhadapan nemoni Limaran. Eeeba bungahe Raden Inukerta ketemu Limaran kang sejatine
garwane dewe Dewi Candrakirana kang wis suwe ilang. Ketemune Raden Inukerta karo
garwane dibarengi udan deres ing desa Dhadapan. Tekane udan wise pageblug ing desa
Dhadapan. Kali bali mili, tlaga agung, desa dadi reja. Kabul panyuwune Mbok Randha
Dhadapan.
4. Sinopsis
Sinopsis yaiku ringkesan cerita saka alur kang dawa dadi cekak nanging bisa njlentrehake
cerita sakabehe. Nalika bakal nulis sinopsis, bab-bab kang kudu digatekake yaiku:
Tema(Tema yaiku gagasan pokok, pokok cerita),Latar (Latar yaiku lakuning cerita), Alur
(Alur yaiku paraga cerita), Penokohan (Penokohan yaiku paraga cerita).
C. TUGAS
1. Apa kang kok mangerteni babagan cerita rakyat!
2. Sebutna unsur-unsur cerita rakyat!
3. Goleka cerita rakyat kanthi judul “Asal Usul Aksara Jawa”!
4. Saka crita Asal usul aksara jawa kasebut banjur golekana:
a. Sinopsis.
b. Unsur-unsur critane.
Tempat mengumpulkan tugas
5 Guru bahasa Jawa (Yuli Cahyono, S.Pd.).
6 Pengumpulkan paling lambat tanggal 5 Maret 2021.
7 Pengumpulan kirim lewat e-mail : yuli.retak@gmail.com
8 Jika masih kurang mengerti silahkan Sharing lewat Whatshap 081553020666
Peserta didik menyajikan secara lisan atau tulisan teks dengaran iklan berbahasa Jawa
B. URAIAN MATERI
1. Pangertene pariwara/iklan
Pariwara/iklan iku sawijining pesen babagan barang/jasa (produk) kang digawe
dening prodesen kang diandharake lumantar media (cetak, audio, elektronik) utawa papan
panggonan umum kang ditujokake marang bebrayan agung.
Gatekna tuladha pariwara ing ngisor iki!
Bab kang kudu digatekake nalika gawe pariwara yaiku :
a. Ukarane cekak lan aos (singkat jelas)
b. Basa kang digunakake isa dingerteni utawa ora mbingungake (komunikatif)
c. Tulisan lan gambare narik kawigaten
2. Ancas pariwara
Ancase pariwara yaiku:
a. Menehi ngerti masyarakat.
b. Ngajak masyarakat supaya tuku utawa nggunakake produk kasebut.
3. Unsur-unsur pariwara/iklan
Unsure iklan ing antarane kayata :
a. Jeneng barang/jasa kang ditawakake
b. Alamat produsen
c. Kahanan barang/jasa kang ditawakake, lsp.
4. Jenise pariwara/Iklan
a. Pariwara Tinulis
Cara panggawene pariwara tinulis:
1) Gawenen tampilan (layout) kang prasaja. Tampilan kang prasaja yaiku fokus,
imbang/simetris,ukuran, wujud, garis, tipografi kang narik kawigaten.
2) Desain werna
Pamilihing werna kang pas ndadekake pariwara iku nyenengake, carane yaiku:
o Olehan werna dadi werna kang bisa narik kawigaten.
o Gawenen werna kang kontras.
3) Headline lan isi utama desain
Gampang anggone maca pariwara dadi babagan kang penting. Babagan visual
bisa digawe mengkono.
4) Gaya tulisan:
Italics utawa miring: menehi kesan aksi, cepet progresif.
Aksara kapital: konservatif, menehi kesan formal.
Huruf kecil: menehi kesan ramah lan asor.
Aja nggunakkake aksara kapital ing isi utawa nggunakake font berukir.
Bayangke menehi kesan 3D ing tulisan.
Tulisan script menehi kesan feminim .
Aksara kandel menehi kesan maskulin.
Gunakake tipe huruf font kang jumbuh kanggo pariwara. Aja nggunakake
manekawarna tipe huruf font. Diwatesi udakara 3 utawa tipe huruf font.
Lampiran 2
1. Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku runtute swara ing
ukara, wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng wanda utawa tembung ing
saburine.
Tuladha :
Kudu jujur yen kowe kepingin makmur.
Ana dina ana upa, ana awan ana pangan
Ing ukara kasebut ana swara kang runtut saengga kepenak dirungokake yaiku swara
“ur”. Ana ing ukara kapindho ana swara kang runtut yaiku swara “a” lan swara “ an”.
Purwakanthi ana werna telu yaiku :
a. Purwakanthi guru swara: yaiku purwakanthi kang runtut swarane.
Tuladha:
Watake putri kudu gemi, nastiti, lan ngati-ati
Gliyak-gliyak tumindak, alon-alon waton kelakon
Yen gelem obah bakal mamah
b. Purwakanthi guru sastra : yaiku purwakanthi kang runtut sastrane utawa tulisane.
Tuladha:
Para mudha kudu nduweni watak tata titi tatag tutug lan tanggon.
Dhasare wong jejodhoan yaiku bobot, bibit, bebed.
Sluman slumun slamet.
c. Purwakanthi lumaksita utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa : yaiku
purwakanthi sing tembunge ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing ukara candhake.
Tembung guru ing kene tegese paugeran utawa pathokan. Purwakanthi guru swara
ateges purwakanthi kang nganggo pathokan swara.
Tuladha :
Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Nora gampang wong urip neng alam donya.
Witing klapa, klapa mudha saupama. Salugune mung mardi reh raharja.
Begja-begjane kang lali, isih begja kang eling lawan waspada.
2. Parikan
Parikan yaiku tetembungan utawa unen-unen kang nduweni pathokan utawa
paugeran ajeg. Tembunge liya parikan iku rerangkening tembung kang awewaton
gunggunging wanda, runtuting swara (vokal), lan nganggo pathokan pambuka sarta
tundhone isi dadi bakuning karep (maksud). Ing piwulang basa Indonesia parikan iku
diarani pantun.Ciri-cirine :
a. Cacahe wanda ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
b. Ukara kang ngarep mung kanggo bebuka, dene ukara sabanjure minangka isi (wose).
c. Tibaning swara ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
d. Parikan bisa kedadeyan saka rong gatra, nanging uga bisa patang gatra.
e. Bisa kedadeyan saka patang wanda saben sagatra lan uga bisa kedadeyan saka wolung
wanda saben Sagatra.
Tuladhane :
1. Parikan kedadeyan saka rong gatra.
Wajik klethik, gula jawa.
Kalah dhisik, ora papa.
Kutha Kendhal, kali wungu.
Ajar kenal, karo aku
Ngasah arit, nganti landhep.
Dadi murid, kudu sregep.
C. TUGAS
I. Ing ngsior iki ana wangsulan sing bener, pilihen!
1. Sanajan jaman wis ora karu-karuwan kaya mangkene iki aja nganti katut marang
pambujuk kang bakal nyilakani. Amarga yen wis ana ing madyaning cecongkrahan
wong eling kang bakal bisa ngendhaleni dhiri. Pratelan kasebut padha karo ….
a. Watake putri kudu gemi, nastiti, lan ngati-ati
b. Gliyak-gliyak tumindak, alon-alon waton kelakon
c. Yen gelem obah bakal mamah
d. Begja-begjane kang lali, isih begja kang eling lawan waspada.
e. Sluman slumun slamet.
2. Saiki ing ngendi papan iku bakuni ora kena bebendu lan pepalang, Mula tansah eling
mring Gusti. Saben aku arep lunga menyang ngendi-endi supaya ora ana alangan apa-
apa aku ngucap ….
a. Watake putri kudu gemi, nastiti, lan ngati-ati
b. Gliyak-gliyak tumindak, alon-alon waton kelakon
c. Yen gelem obah bakal mamah
d. Begja-begjane kang lali, isih begja kang eling lawan waspada.
e. Sluman slumun slamet.
3. Tetembungan utawa unen-unen kang nduweni pathokan utawa paugeran ajeg, diarani
……
a. Paribasan d. parikan
b. Unen-unen e. wangsalan
c. Cangkriman
4. Ing ngisor iki titikane parikan, kajaba……
a. cacahe wanda ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
b. ukara kang ngarep mung kanggo bebuka, dene ukara sabanjure minangka isi
(wose).
c. cacahe larik bebas.
d. parikan bisa kedadeyan saka rong gatra, nanging uga bisa patang gatra.
e. bisa kedadeyan saka patang wanda saben sagatra lan uga bisa kedadeyan saka
wolung wanda saben sagatra
5. Parikan iki tutugna! Nyangking ember kiwa tengen, ……
a. dadi murid kudu pinter
b. lungguh jejer nggo tamba kangen
c. luwih becik sing prasaja
d. wong urip aja neka-neka
e. mumpung enom sregep makarya
II. Esay