Matematika
Peminatan
Untuk Kelas XII Semester 1
BAB 1
LIMIT
Suratmi, S.Pd.
SMA Negeri 2 Salatiga
LIMIT FUNGSI TRIGONOMETRI DI SUATU TITIK
KOMPETENSI DASAR
( )
x 2−1 sin x
lim lim
x →1 x−1 x →0 x
π x sin x
sin lim ( x2 −1) lim
2 x→0 x→
π cos x
4
lim f ( x ) dikatakan limit fungsi trigonometri jika 𝑓(𝑥) pada limit tersebut
x →c
Contoh:
lim sin x
Apakah x→
π ada? Jika ada, berapa nilainya?
2
Penyelesaian:
1. Cara pengamatan grafik
2. Cara perhitungan nilai-nilai fungsi
1. lim
x →c
k=k
2. lim
x →c
x =c
3. lim ( k × f ( x ) ) =k × lim f ( x )
x →c x →c
( )
n n
4. lim ( f ( x ) ) = lim f ( x )
x →c x →c
lim f ( x )
8. lim
x →c ( )
f (x)
= x →c
g(x) lim g ( x )
x →c
Contoh
Hitunglah nilai limit di bawah ini!
π
1) lim sin
x→ π 2
2) lim
x→ π
cos x
3) lim
x→ π
2 cos 3 x
5) lim
x →0
cos x−1
2
lim tan x
6) x→
π
4
7) lim √cos 3 x
x →0
lim ¿ ¿
8) x→
π
3
9) lim
x→ π
( cos2 sinx−1x )
Penyelesaian
1) π = 1
lim sin
x→ π 2
2) lim cos x = lim cos π π=180 °
x→ π x→ π
= −1
3) lim 2 cos 3 x = lim 2 cos 3 π 3 π=3 ∙ 180° =540°
x→ π x→ π
cos 540 °=cos(360+180)
= 2 ×(−1)
¿ cos 180 °
= −2
4) lim (sin x +cos x ) = π π
π lim sin + lim cos
x→
4 x→
π 4 x→ π 4
4 4
= 1 1
√ 2+ √2
2 2
= √2
5) lim cos x−1 = lim cos 0−1
x →0 x →0
= 1−1
= 0
( )
2 2
6) lim tan x = π
π lim tan
x→
4 x→
π 4
4
2
= 1
= 1
7) lim √cos 3 x
x →0
= √ lim cos 3∙ 0
x→ 0
= √1
= 1
8) lim ¿ ¿ = π π
π lim cos ∙ lim sin
x→
3 x→
π 3 x→ π 3
3 3
= 1 1
∙ √3
2 2
= 1
√3
4
( )
9) cos x−1 = lim cos π −lim 1
lim x→π x→ π
x→ π x
2sin π
2 2 lim sin
x→π 2
= −1−1
2∙ 1
= −2
2
= −1
Fungsi
bentuk fungsi:
a. Substitusikan nilai c pada fungsi f ( x)
0
b. Jika diperoleh nilai , maka nilai limit fungsi tersebut tak terdefinisi sehingga
0
perlu adanya penyederhanaan bentuk fungsi 𝑓(𝑥) menggunakan identitas
trigonometri
c. Substitusikan kembali nilai c pada fungsi 𝑓(𝑥) yang telah disederhanakan
Contoh:
Hitunglah nilai limit berikut!
1−sin x
1) limπ cos2 x
x→
2
cos 2 x
2) lim
x→ 45 ° cos x−sin x
cos 3 x−cos x
3) lim
x →0 1−cos x
Penyelesaian:
1) 1−sin x = π
lim 1−sin
π
2
cos x 2
x→
2 lim
π π π
x→
2 cos cos
2 2
= 1−1
0∙0
= 0
(tak terdefinisi, sehingga perlu dilakukan pengubahan ke
0
bentuk lain)
1−sin x = 1−sin x
lim 2
lim 2
x→
π cos x x→
π 1−sin x
2 2
= 1
lim
π π
x→
2 1+sin
2
= 1
1+ 1
= 1
2
2) cos 2 x = 2
cos x −sin x
2
lim lim
x→ 30° cos x+sin x x→ 30° cos x −sin x
Gunakan identitas = lim ¿ ¿ ¿
x→ 30°
trigonometri
2 2 = lim ¿ ¿
cos 2 x=cos x−sin x x→ 30°
= lim ¿ ¿
x→ 30°
= 1 1
√ 3+
2 2
3. Menyelesaikan Limit Fungsi Trigonometri Menggunakan Rumus Dasar Limit Fungsi
Trigonometri
x
a. lim =1
x →0 sin x
sin x
b. lim =1
x →0 x
ax a
c. lim =
x →0 sin bx b
sin ax a
d. lim =
x →0 bx b
x
e. lim =1
x →0 tan x
x
f. lim =1
x →0 tan x
ax a
g. lim =
x →0 tan bx b
tan ax a
h. lim =
x →0 bx b
sin ax a
i. lim =
x →0 tan bx b
tan ax a
j. lim =
x →0 sin bx b
sin ax a
k. lim =
x →0 tan bx b
tan ax a
l. lim =
x →0 sin bx b
Langkah menyelesaikan limit fungsi trigonometri dengan rumus dasar limit fungsi
trigonometri:
ax ax sin ax
a. Digunakan untuk menyelesaikan bentuk lim ; lim ; lim , dst.
x →0 sin bx x →0 tan bx x →0 tan bx
b. Jika terdapat bentuk cos maka terlebih dahulu diubah dalam bentuk sin atau tan
menggunakan aturan identitas trigonometri
Contoh:
Hitunglah nilai dari limit di bawah ini!
tan2 x
1) lim
x →0 6x
3 x−sin 2 x
2) lim
x →0 tan3 x−4 x
3 sin 2 6 x
lim
3) x →0 3
x sin 4 x
2
3 x sin 2 6 x
4) lim
x →0 tan3 2 x
cos 3 x−cos x
5) lim
x →0 1−cos x
(2 x+3)
6) lim3 tan(2 x+ 3)
x→−
2
sin( x+ 3)
7) lim
x→−3 ( 2 x +6)
2
x −16
8) lim
x→ 4 tan( x−4)
Penyelesaian:
1) tan2 x = 2
lim
x →0 6x 6
= 1
3
2)
lim
x →0
3 x−sin 2 x
tan3 x−4 x
=
lim
3 x−sin 2 x
×
( x)
1
x →0tan3 x−4 x
( 1x )
Pembilang dan penyebut masing-masing suku nya = lim 3 x lim sin 2 x
x →0
− x →0
dikali dengan ( 1x ) x x
lim tan 3 x lim 4 x
x →0 x →0
−
x x
= 3−2
3−4
= 1
−1
= −1
3) 2
3 sin 6 x = 3 sin 6 x sin 6 x
lim lim
3 x →0 3
x →0
x sin 4 x x sin 4 x
2 2
= 3 sin 6 x sin 6 x
lim lim
x →0 3 x→ 0 sin 4 x
x
2
= 3∙ 6 6
∙
()
3 4
2
= 2 6
18 ∙ ∙
3 4
= 18
4) 3 x sin 2 6 x = lim 3 x lim sin 6 x lim sin 6 x
lim x→0
∙ x →0 ∙ x→ 0
x →0 tan 3 2 x tan 2 x tan 2 x tan2 x
= 3 6 6
∙ ∙
2 2 2
= 27
2
5)
lim
x →0
cos 3 x−cos x
1−cos x
=
lim
−2 sin ( 3 x+2 x )sin ( 3 x−x
2 )
1−(1−2sin x )
Gunakan identitas trigonometri: x →0 2 1
2
cos A−cos B=−2sin ( A+2 B )sin ( A−B
2 ) =
lim
−2sin 2 x sin x
2 2 x →0 1
cos 2 A=cos A−sin A 1−1+2 sin 2 x
2
2
cos 2 A=1−2 sin A
= −2 sin 2 x sin x
lim
x →0 21
2 sin x
2
= lim sin 2 x lim sin x
−2 x →0 x →0
∙ ∙
2 1 1
sin x sin x
2 2
= 2 1
−1 ∙ ∙
( )( )
1
2
1
2
= −1 ∙ 4 ∙ 2
= −8
6) (2 x+3) = 1
lim
x→−
3 tan(2 x+ 3)
2
KOMPETENSI DASAR
3
3.1
3.2 Menjelaskan dan menentukan limit di ketakhinggaan fungsi aljabar dan fungsi
trigonometri
4.2 Menyelesaikan masalah berkaitan dengan limit fungsi aljabar dan limit fungsi
trigonometri
3.2
3.3
4.2.2. Menyelesaikan masalah yang berkaitan dengan limit di ketakhinggaan fungsi rasional
4.2.3. Menyelesaikan masalah yang berkaitan dengan limit di ketakhinggaan fungsi irasional
4.2.5. Menyelesaikan masalah nyata berkaitan dengan limit di ketakhinggaan fungsi aljabar
dan trigonometri
A. Limit Tak Hingga
Dalam matematika terdapat simbol ∞ (dibaca tak hingga), digunakan untuk
menyatakan suatu bilangan yang sangat besar. Sedangkan simbol -∞ (dibaca negatif tak
hingga), digunakan untuk menyatakan suatu bilangan yang sangat kecil.
1 1
1. Perhatikan grafik fungsi f ( x )= 2 untuk menentukan nilai
lim
2 !
( x +2 ) x→−2 ( x +2 )
1
Berdasarkan grafik di atas, akan dibuktikan terlebih dahulu lim 2 memiliki
x→−2 ( x +2 )
nilai.
a. Pendekatan limit kiri
lim ¿
x→−2
1
−¿
2
¿ nilainya mendekati ∞ karena pada sumbu y menyatakan nilai yang
( x+2)
sangat besar.
b. Pendekatan limit kanan
lim ¿
x→−2
1
+¿
¿ nilainya mendekati ∞ karena pada sumbu y menyatakan nilai yang
( x+2) 2
sangat besar.
Karena limit kiri dan limit kanannya ada dan sama, yaitu sama-sama mendekati ∞
1 1
maka lim 2 ada yaitu
lim 2
=∞
x→−2 ( x +2 ) x→−2 ( x +2 )
1 1
2. Perhatikan grafik fungsi f ( x )= 2 untuk menentukan nilai
lim
2 !
( x +1 ) x→−2 ( x +2 )
lim ¿
Berdasarkan grafik di atas, akan dibuktikan terlebih dahulu x→−2−
1 memiliki
( x +2) 2
nilai.
a. Pendekatan limit kiri
lim ¿
−¿
x→−2 −
1
2
¿ nilainya mendekati −∞ karena pada sumbu y menyatakan nilai
( x+2)
Jika nilai fungsi f (x) makin membesar tak terbatas (mendekati ∞ ) untuk semua
nilai x mendekati c baik dari kiri maupun dari kanan, dikatakan limit fungsi f (x)
tersebut ∞ .
lim ¿ f ( x )=∞
−¿
x→ c f (x)= lim
+¿
¿¿ maka lim
x →c
x →c f ( x )=∞ ¿
Jika nilai fungsi f (x) makin mengecil tak terbatas (mendekati −∞ ) untuk semua
nilai x mendekati c baik dari kiri maupun dari kanan, dikatakan limit fungsi f (x)
tersebut −∞ .
lim ¿ f ( x )=−∞
−¿
x→ c f (x)= lim
+¿
¿¿ maka lim
x →c
x →c f ( x )=−∞ ¿
B. Limit di Ketak Hinggaan
1
Perhatikan grafik fungsi f ( x )= berikut!
( x +2 )2
c. Berdasarkan grafik di atas, untuk x yang makin membesar tak terbatas maka x disebut
sebagai menuju ∞.
d. Untuk x menuju tak hingga, nilai fungsi f ( x) makin mendekati nol atau dapat ditulis
1
secara matematika lim =0 . Untuk x yang makin mengecil tak terbatas maka x
x→ ∞ ( x+2 )2
disebut sebagai menuju −∞ .
e. Untuk x menuju negatif tak hingga, nilai fungsi f ( x) makin mendekati nol atau dapat
1
ditulis secara matematika lim =0 .
x→−∞ ( x+ 2 )2
lim f ( x )=L artinya untuk nilai-nilai x yang membesar tanpa batas maka berlaku
x→ ∞
f (x) mendekati L .
lim f ( x ) =Lartinya untuk nilai-nilai x yang membesar tanpa batas maka berlaku
x→−∞
f (x) mendekati L .
n n
b. lim x =∞ dan lim x =∞; untuk n bilangan genap positif
x→ ∞ x→−∞
1 1
c. lim n
=0 dan lim n =0 ; untuk n bilangan asli
x→ ∞ x x→−∞ x
¿ ∞ ∙2
2 lim (−2 x 4 −3 x +1 ) 4 3 1
¿ lim x (−2− + )
)
x→ ∞
x→∞ x3 x 4 Pangkat
lim 6 lim 1
x→ ∞
+ x → ∞2
x x
=
lim 2
lim 1− x→ ∞
x→ ∞ x
0+0+0
¿
1+0
0
¿
1
¿0
4) lim 2 x−1 lim 2 x lim 1 Pangkat
x →∞ x→∞ x→∞ tertinggi fungsi:
−
√ x2 + x ¿
x x Pembilang ¿ x
√
lim x 2 lim x Penyebut
¿ √ x =x
x→∞ 2
2
+ x → ∞2
x x Sehingga setiap
2−0 suku dibagi
¿
√1+0 dengan x
2 (penyebut
¿
1 dibagi x 2)
¿2
√ √
5) lim x
2
lim 1 lim 4 x
2
lim 5
lim √ x −1+ √ 4 x +5
2 2 x→ ∞ x →∞ x →∞ x→ ∞
2
− 2
+ 2
+ 2
x →∞ x x x x
¿
√ √
√ 9 x −5+ √ 4 x −7
2 2
lim 9 x
2
lim 5 lim 4 x
2
lim 7
x→∞ x→ ∞ x →∞
2
− 2
+ 2
− x→ ∞2
x x x x
lim √ x 2−1+ √ 4 x 2+5
= x →∞
√ 9 x 2−5+ √ 4 x 2−7
¿√ 1−0+ √ 4+0
√ 9−0+ √ 4−0
¿√ √
1+ 4
√ 9+ √ 4
1+ 2
¿
3+2
3
¿
5
Cara cepat:
{
lim f (x )
a xn x →∞
jika n>m maka =∞
b xm g ( x)
lim f (x ) lim f (x)
n
x →∞
ax x→ ∞ a
g (x) b x m jika n=mmaka g(x) = b
lim f (x )
a xn x →∞
m
jika n<m maka =0
bx g( x)
5 x + √ 25 x −7 x
2
x→ ∞
√
lim 5 x lim 25 x2 lim 7
x→ ∞ x →∞ x→∞
+ −
x x
2 2
x
7
¿
5+ √ 2 5−0
7
¿
5+ √ 25
7
¿
5+5
7
¿
10
2) lim ( √ 9 x−2− √ 4 x+ 1 ) ( √9 x−2+ √ 4 x+ 1 )
x→ ∞ ¿ lim ( √ 9 x−2− √ 4 x+ 1 ) ×
x→∞ ( √ 9 x−2−√ 4 x +1 )
Akar sekawan dari √ 9 x−2− √ 4 x+1 lim ( 9 x−2 )−(4 x +1)
adalah √ 9 x−2+ √ 4 x +1 ¿ x →∞
x
2
lim 2
√
lim 4 x lim 1
− x → ∞2 − x →∞ 2 + x→ ∞2
x x x )
lim 3
x→∞
lim 5−
x →∞ x
¿
(√ lim 9
x →∞
x
−
lim 2
x →∞
x
2
−
√
lim 4
x→ ∞
x
+
lim 1
x→ ∞
x
2 )
5−0
¿
√0−0−√ 0+0
5
¿
0
¿∞
3) lim ( √ x 2 + x+5−√ x 2−2 x +3 ) ( √ x 2 + x+5+ √ x 2−2 x +3 )
x→ ∞ ¿ lim √ x + x+5−√ x −2 x +3 ×
( 2 2
)
x →∞ ( √ x 2 + x+5+ √ x 2−2 x +3 )
Akar sekawan dari lim ( x + x +5 ) −(x −2 x +3)
2 2
x →∞
√ x 2+ x +5−√ x 2−2 x +3 adalah ¿
√ x 2+ x+5+ √ x 2−2 x+ 3
√ x 2+ x +5+√ x 2−2 x+3 2
lim x + x +5−x +2 x−3
2
x →∞
Variabel x pangkat tertinggi adalah ¿
√ x 2 + x+ 5+√ x 2−2 x +3
x atau jika diubah dalam bentuk akar
lim 3 x−2
x=√ x 2 ¿
x →∞
√ √
2 2
x x 5 x 2x 3
+ 2 + 2 + 2− 2 + 2
√ x2 2
x x x x x x
3−0
¿
√1+0+ 0+ √ 1−0+ 0
3
¿
√1+ √ 1
3
¿
2
Cara cepat:
{
−∞ untuk √ a−√ c< 0
lim ( √ ax +b−√ cx +d )= 0 untuk √ a− √ c=0
x→ ∞
∞ untuk √ a−√ c> 0
{
−∞untuk √ a−√ p<0
b−q
lim ( √ a x +bx +c−√ p x +qx +r ) = untuk √ a−√ p=0
2 2
x→ ∞ 2√ a
∞untuk √ a−√ p>0
Contoh:
1 lim ( √ 9 x−2− √ 4 x+ 1 ) ¿∞
) x→ ∞
2 lim ( √ x 2 + x+5−√ x 2−2 x +3 ) 1−(−2)
¿
) x→ ∞ 2 √1
1+ 2
¿
2∙1
3
¿
2
3 lim (5 x −√2 5 x 2−7 x) ¿ lim ( √ 2 5 x 2−0 x+ 0−√ 2 5 x 2−7 x +0)
x→ ∞ x →∞
)
0−(−7)
¿
2 √ 25
7
¿
2∙ 5
7
¿
10