FUNGSI TRANSENDEN
(H.M. Hasyim Baisuni)
Dari kedua fungsi di atas, kita dapat membangun fungsi lainnya dengan sejumlah
berhingga operasi aljabar biasa, Penjumlahan, Pengurangan, Perkalian,
Pemangkatan oleh bilangan asli, Pembagian dan Penarikan Akar.
Fungsi aljabar adalah suatu fungsi yang diperoleh melalui sejumlah berhingga
operasi aljabar pada f. konstan & f. kesatuan.
1
1. FUNGSI GONIOMETRI
y y
Sin θ = r
r
Y x
θ x Cos θ = r
X
y
Tg θ = x
2
r r x
Cosec θ = y sec θ = x ctg θ = y
Sin (- θ ) = - sin ( θ )
Cos (- θ ) = cos θ
8. sin
( π2 − A ) = cos A
3
9. tg
( π2 − A ) = ctg A
Grafik
1) y = sin x . Periode sinus adalah 2π
sin (x + 2nπ ) = sin x , π = 0, ± 1, ± 2 .....
y
1
−π
0
2 π 2 xπ
−3π π 3π
-2 π 2 - π 2 2
-1
- π π
x
2 π
−3π −π π 3π
0
-2 π 2 2 2 2
-1
4
−π π 3π
- π 2 0 2 π 2
Turunan f. Goniometri
1. y = sin x terhadap x
y + Δy = sin (x + Δx)
Δy = sin (x + Δx) – y
Δy = sin (x + Δx) – sin x
Dengan rumus no.5 didapatkan :
x+Δx + x x+Δx + x
Δy = 2 cos
( 2 ) . sin ( 2 )
Δy = 2 cos
( x +Δx2 ) . sin ( x+Δx+x2 )
Δx
Δy
Δx = 2 cos
( x +Δx2 ) ( ) .
sin
Δx
2
Δx
sin
= cos
( Δx
x+ )
2 .
( ) Δx
2
2
Δx
lim cos ( x + )=cos x dan
Karena : 2
Δx →0
Δx
sin
2
lim Δx
Δx → 0 2 =1
dy
Maka : =cos x
dx
dy
2. y = cos x , dx = – sin x
dy
3. y = tg x , dx = sec2 x
5
dy
4. y = ctg x , dx = – cosec2 x
dy
5. y = sec x , dx = sec x . tg x
dy
6. y = cosec x , dx = – cosec x . ctg x
Contoh :
1. y = sin (3x + 4)
misal : u = 3x + 4 y = sin u
du dy
dx = 3 du = cos u
dy du
= du . dx = cos u . (3)
= cos (3x + 4) . (3)
= 3 cos (3x + 4)
2. y = x2 . sin 3x
misal : u = x2 v = sin 3x
du dv
dx = 2x dx = 3 cos 3x
dy du dv
dx = v . dx + u . dx
= sin 3x . (2x) + x2 . (3 cos 3x)
= 2x . sin 3x + 3x2 . cos 3x
sin x
3. y = x
misal : u = sin x v =x
6
du dv
dx = cos x dx =1
dy du dv
v. −u .
dx dx
dx =
v2
dy x . cos x - sin x . 1
dx = x2
dy x . cos x - sin x
dx = x2
Soal latihan :
dy
Hitunglah dx dari :
1. y= √ 2 +cos 2x
2. y = 8. cos2 4x – sin2 4x
3. y = sin 3x . cos2 3x
4. y = cos 2 (3x – 4)2
1
2
5. y = x4 . sin x
½
6. y = (1 – 2 sin2 4x)
Untuk membatasi y sebagai fungsi kontinu dan fungsi berharga satu dari x,
maka daerah gerak atau range dari y dibatasi :
-π π
≤y ≤
2 2 pada domain dari x, yaitu : -1 ¿ x ¿ 1
7
1
≠
Perhatikan bahwa sin x -1 sin x
sin-1 x ada kalanya ditulis sebagai arc sin x
arc sin (-x) = -arc sin x
2. y = arc cos x , 0 ¿ y ¿ π
domain -1 ¿ x ¿ 1
−π π
3. y = arc tg x , 2 <y< 2
domain − ~<x<~
4. y = arc sec x , 0 ¿ y ¿ π
domain | x |≥1
5. y = arc ctg x , 0 ¿ y ¿ π
domain − ~<x<~
−π π
6. y = arc cosec, 2 <y< 2
domain | x |≥1
8
−π π
≤y≤
karena yang kita tinjau 2 2
maka cos Y tidak negatif
cos y = √ 1−x 2
dy 1
Jadi : dx = √1 - x 2
d 1 du
2
1. dx (arc sin u) = √1 - u . dx
d -1 du
2. dx (arc cos u) = √1 - u 2 . dx
d 1 du
3. dx (arc tg u) = 1+ u2 . dx
d −1 du
4. dx (arc ctg u) = 1+ u2 . dx
d 1 du
2
5. dx (arc sec u) = | u |. √ u −1 . dx
d -1 du
2
6. dx (arc cosec u) = | u |. √ u −1 . dx
Contoh :
dy
1) Hitunglah dx dari :
y = 3 . arc sin (1 – x2) , x > 0
misal : u = 1 – x2
du
dx = – 2x
9
y = 3 . arc sin u
dy 1 du
2
dx = 3. √1 - u . dx
dy 3
2 2
dx = √ 1 - (1 - x ) . (-2x)
dy - 6x
dx = √1 - (1 - 2x2+ x 4 )
dy - 6x - 6x
dx = √2x 2−x 4 = √2−x2
dy
2) Hitunglah dx dari : y = 3 arc ctg 2x
du
Misal : u = 2x → dx =2
dy -1 du
2
dx = 3. 1 + u . dx
-1
2
= 3. 1 +(2x ) . (2)
-2 . 3 -6
2
= 1 + 4x = 1 + 4x2
Soal latihan :
dy
Hitunglah dx dari :
2 x
1. y = arc ctg x + arc tg 2
x-1
2. y = arc tg x + 1
1
3. y = x . arc cos 2x - 2 √ 1−4x 2
4. y = x . arc sin x + √ 1−x 2
10
1-x
5. y = arc ctg 1 + x
2. FUNGSI LOGARITMA
e
Logaritma dengan bilangan pokok e (natural logarithm) → log x , ditulis
dengan singkatan ln x , jadi ln x = e log x
1 ln 4 = 2 ln 2 ln 8 = 3 ln 2
ln 2
x
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Grafik y = ln x
1
untuk : 0 < x < 1 , misalkan x = a , a > 1,
1
maka ln a = ln 1 – ln a = -ln a . . . Θ
b
untuk : x > 1 , misalkan x = a , b > a,
11
b
maka ln a = ln b – ln a . . . ⊕
Δ y = ln
( u+Δu
u ) = ln
( Δu
1+ )
u
Δu u Δu
Δ y = u . Δu . ln
( u)
1+
u
Δu Δu
Δ y = u . ln
( 1+
u ) Δu
Karena untuk Δ x → 0 ⇒ Δ u → 0,
maka :
u
lim Δy 1 lim Δu lim Δu
Δx→0 Δx = u . Δx →0 . Δx . Δu→0
( 1+
u ) Δu
dy 1 du
Jadi : = .
dx u dx
Contoh :
dy
Hitunglah dx dari :
1. y = ln (2ax – x2)
12
misal : u = 2ax – x2
du
dx = 2a – 2x = 2 (a – x)
y = ln u
dy 1 du 1
= . 2
dx u dx = (2ax - x ) . 2 (a – x)
dy 2 (a - x)
2
dx = 2ax - x
2. y = ln tg 3x
misal : u = tg 3x
du
dx = 3 . sec2 3x
y = ln u
dy 1 du 1
= .
dx u dx = tg 3x . 3 . sec2 3x
dy cos 3x 3 3
2
dx = sin 3x . cos 3x = sin 3x . cos 3x
3
dy sin 6x 6
dx = 2 = sin 6x = 6 cosec 6x
Soal latihan :
dy
Hitunglah dx dari :
1. Y = x . ln (16 – x2)
ln 2 x
2. Y = x
3. Y = ln (sec 4x + tg 4x)
4. Y = x . sin ln x – x . cos ln x
Fungsi eksponen
Invers dari ln x ada kalanya ditulis :
y = ln-1 x atau y = ex atau y = exp (x)
13
y
3 y = ln-1 x = ex
2
y = ln x
1
x
0 1 2 3
Turunan ex
Pandang Y = ex, maka :
ln Y = ln ex
ln Y = x . ln e ⇒ ln Y = x
Bentuk umum :
1) Y = eu, u = f (x) dapat diturunkan maka :
dy du
dx = eu . dx
2) Y = au = eu ln a
u = f (x), a = konstanta
dy du
dx = au . ln a . dx
14
Contoh :
2
−x
1. y = 5 . e misal : u = - x2
du
dx = - 2x
dy du
dx = 5 . eu . dx
dy 2
−x
dx =5. e . – 2x
dy 2
−x
dx = - 10x . e
2. Y = xx, maka ln Y = ln xx
ln Y = x ln x
maka :
1 dy 1
Y . dx = 1 . ln x + x . x . (1)
1 dy
Y . dx = ln x + 1
dy
dx = Y (ln x + 1) = xx . (ln x + 1)
3. Y = x2 . 102x
Misal : u = x2 → u1 = 2x
v = 102x → v1 = 102x . ln 10 . (2)
maka :
dy
dx = 2x . 102x + x2 . 2.102x . ln 10
dy
dx = 2x . 102x (1 + x . ln 10)
2
sin x
4. Y= e , misal : u = sin2 x
du
dx = 2 sin x . cos x
15
dy
2
sin x
dx = e . 2 . sin x . cos x
dy
2
sin x
dx = e . sin 2x
Soal Latihan
dy
Hitunglah dx dari :
1. y = eax (ax – 1)
x √ x 2+1
2
3
2. y= (x + 1) ,x>0
3. y = xsin x ,x>0
x ( x +1)( x−2 )
4. y= √
3
( x 2 +1 )(2x +3 ) ,x>2
6. y = xln x ,x>0
3. FUNGSI HIPERBOLIS
1
F1 (x) = 2 (ex – e-x). . . (I)
1
F2 (x) = 2 (ex + e-x) . . . (II)
16
Kedua fungsi memperlihatkan bahwa :
d d
dx F1 (x) = F2 (x) , dx F2 (x) = F1 (x)
2 2
[ F 2( x )] - [ F1 ( x ) ] =1
Definisi :
x −x
e −e
1. sinh x = 2
e x +e− x
2. cosh x = 2
sinh x e x−e−x
3. tanh x = cosh x = e x + e−x
cosh x e x + e−x
4. coth x = sinh x = e x−e−x
1 2
5. sech x = cosh x = e +e− x
x
1 2
x
6. cosech x = sinh x = e −e−x
17
18
Gambar Grafik Fungsi Hiperbolis
y y
y = cosh x
y = sinh x
1
x x
0 0
y = cosech x
y y
y = coth x
1 y = sech x 1 y = tan x
x x
0
-1
Cosh2 x – sinh2 x =1
1111
19
Rumus-rumus f. hiperbolish =
1. cosh2 x – sinh2 x = 1
2. sinh (x + y) = sinh x . cosh y + cosh x . sinh y
3. cosh (x + y) = cosh x . cosh y + sinh x . sinh y
4. sinh 2x = 2 sinh x . cosh x
5. cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x
= 2 cosh2 x – 1
= 2 sinh2 x + 1
6. sech2 x = 1 – tanh2 x
7. cosech2 x = coth2 x – 1
Turunan Fungsi Hiperbolish
1. y = sinh u , u = f (x) dapat diturunkan. Maka :
eu −e−u
dy
dx
d sinh u
= dx =
d
dx ( 2 )
dy 1 d
u −u
dx = 2 . dx (e −e )
dy 1 du
u −u
dx = 2 (e +e ) dx
dy du
dx = cosh u . dx
2. y = cosh u
dy du
dx = sinh u . dx
3. y = tanh u
dy du
dx = sech2 u . dx
4. y = coth u
20
dy du
dx = - cosech u . dx
2
5. y = sech u
dy du
dx = - sech u . tanh u . dx
6. y = cosech u
dy du
dx = - cosech u . coth u . dx
Contoh :
dy
Hitunglah dx dari :
1. y = tanh x – x
dy
dx = sech2 x – 1 = - tanh2 x
3 coth x
2. y = ln x , maka :
coth x
-cosech2 x . ln x -
dy x
3.
dx = ln 2 x
dy -3 .
x . ln x + sinh x . cosh x
dx = x . ln 2 x . sinh2 x
Soal Latihan :
dy
Hitunglah dx dari :
1. y = x . sinh x
21
2
x
2. y = cosh x
3. y = tanh 2x
4. y = cosh2 5x
5. y = sech3 x
6. y = cosh (tg x)
7. y = 4 cosech
( 4x )
22
Fungsi Inversi dari Fungsi Hiperbolish
Untuk y = arc sinh x dan y = cosech -1 x harga utama tidak perlu pembatasan
khusus, karena untuk semua harga riil x sepanjang sumbu x, menentukan
harga-harga riil dari y sepanjang sumbu y dan berkorespondensi satu-satu.
y y y
x x x
0 0 0
y y y
x x x
0 -1 0 -1 0
23
Hubungan antara fungsi invers hiperbolish dan logaritma :
y = arc sinh x → x = sinh y
e y−e y e2y − 1
y
x= 2 = 2e
2xey = e2y – 1
e2y – 2x ey = 1 → e2y – 2x ey + x2 = 1 + x2
(ey – x)2 = x2 + 1
2
ey – x √
= ± x +1
2
ey = x ± x +1√
1 1+x
, |x|
2. arc tanh x = 2 ln 1−x <1
1 x+1
3. arc coth x = 2 ln x−1
= arc tanh
( 1x ) , |x| >1
1+ √1− x 2
5. arc sech x = ln
( x )
24
= arc cosh
( 1x ) ,0<x ¿ 1
1 √1+ x 2
6. arc cosech x = ln
( +
x 1x1 )
= arc sinh
( 1x ) , x ¿0
d 1 du
2
1. dx (arc sinh u) = √1+u . dx
d 1 du
2
2. dx (arc cosh u) = √ u −1 . dx
d 1 du
3. dx 2
(arc tanh u) = 1−u . dx , |u| <1
d -1 du
4. dx 2
(arc coth u) = 1−u . dx , |u| >1
d -1 du
2
5. dx (arc sech u) = |u|. 1−u √ . dx
d -1 du
2
6. dx (arc cosech u) = |u|. √ 1+u . dx
Contoh :
1) y = arc sinh (2x – 1)
du
misal : u = 2x – 1 → dx =2
dy
1
2
dx = √1 + u
25
dy 1
dx = √1 +(2x - 1)2 . (2)
dy 1
2
dx = √ 4x −4x +2
dy 1 cos x
2 2
dx = 1 − sin . cos x = 1 − sin x
dy cos x 1
2
dx = cos x = cos x
dy
dx = sec x
Soal Latihan :
dy
Hitunglah dx dari :
1. y = arc cosh (3x + 5)
2. y = arc tanh (2 – 5x)
3. y = arc tanh (sech x)
4. y = arc cosh (sec x)
26
27