MATEMATIKA MINAT

LIMIT FUNGSI TRIGONOMETRI

A. Cara Menentukan Nilai Limit Fungsi Trigonometri

Nilai limit fungsi trigonometri dapat dicari dengan mensubstitusikan nilai x ke dalam fungsi.
Nilai limit fungsi trigonometri tersebut tidak dapat berupa bentuk tak tentu, yaitu 0
0
Limit fungsi trigonometri dengang bentuk tak tentu , dapat diselesaikan dengan cara
menghilangkan pembuat nol.
lim f ( x)  0
x c g ( x) 0

B. Rumus Dasar Limit Fungsi Trigonometri

1 sin x x tan x x
lim cos x = lim =1 lim = lim =1 lim = lim =
x 0 x 0 cos x x 0 x x  0 sin x x 0 x x  0 tan x
1

C. Perluasan Rumus Limit Fungsi Trigonometri

sin ax ax a sin a( x  k ) lim a( x  k ) a

1. a. lim = lim = 2. a. lim = =
x 0 bx x  0 sin bx b x k b( x  k ) x k sin b( x  k ) b
tan ax ax a tan a( x  k ) lim a( x  k ) a
b. lim = lim = b. lim = =
x 0 bx x  0 tan bx b x k b( x  k ) x k tan b( x  k ) b

sin ax tan ax a sin a( x  k ) lim tan(x  k ) a

c. lim
x 0
= lim = c. lim = =
tan bx x 0 sin bx b x k tan b( x  k ) x k sin b( x  k ) b
sin ax a
d. lim = sin a( x  k ) a
x 0 sin bx b d. lim =
x k sin b( x  k ) b
tan ax a
e. lim = tan a( x  k ) a
x 0 tan bx b c. lim =
x k tan b( x  k ) b

D. Rumus Trigonometri yang sering dipakai untuk mengubah fungsi

1. Sudut berelasi ( kuadran I ) 2. Sudut berelasi ( kuadran II )

0
a. cos x = sin ( 90 – x ) a. cos ( 90 0 + x ) = – sin x
b. cot x = tan ( 90 0 – x ) b. sin ( 90 0 + x ) = cos x

Matematika XI IPA / hal.1 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 3. Rumus Identitas 5. Rumus Jumlah dan Selisih Fungsi
2 2
a. cos x = 1 – sin x
2 2
a. sin A+sin B = 2 sin 1 (A+B)cos 1 (A – B)
b. cosec x = 1 + cot x 2 2
2 2
c. sec x = 1 + tan x b. sin A–sin B = 2 cos 1 (A+B)sin 1 (A – B)
2 2
4. Sudut Rangkap
a. sin 2x = 2sin x cos x c. cosA+cos B = 2cos 1 (A+B)cos 1 (A – B)
2 2
2 2
b. cos 2x = cos x – sin x
d. cos A–cos B = –2 sin 1 (A+B)sin 1 (A –B)
cos 2x = 2 cos 2 x –1 = 1–2 sin 2 x 2 2

E. Sifat-sifat Operasi Hitung Limit

Jika f(x) dan g(x) fungsi-fungsi yang mempunyai limit di c dan k = konstanta
dengan n  B  , maka berlaku :

1. lim k = k 6. lim (f(x) . g(x)) = lim f(x) . lim g(x)

x c x c x c x c

2. lim x = c f ( x) lim f ( x)
x c
7. lim = x c
x c g ( x) lim g ( x)
x c
3. lim k.f(x) = k lim f(x)

 
x c x c

8. lim
x c
 f ( x)n = lim f ( x)
x c
n

4. lim (f(x) + g(x)) = lim f(x) + lim g(x)

x c x c x c

9. lim n f ( x) = n lim f ( x)
5. lim (f(x) – g(x)) = lim f(x) – lim g(x) x c x c
x c x c x c

Contoh 1:
Hitunglah limit fungsi trigonometri berikut.
sin2 𝑥 sin 𝑥 sin 𝑥 sin 𝑥 sin 𝑥
a. lim = lim ∙ lim 𝑥 = 1 ∙ 1 = 1 atau lim ∙ =1∙1=1
𝑥→0 𝑥 2 𝑥→0 𝑥 𝑥→0 𝑥→0 𝑥 𝑥

sin 3𝑥 3𝑥 sin 3𝑥 tan 3𝑥 3

b. lim 2𝑥
= lim sin 2𝑥 = lim tan 2𝑥 = lim sin 2𝑥 = 2
𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0

sin 3𝑥 tan 3𝑥 sin 3𝑥 tan 3𝑥 3

c. lim = lim = lim tan 5𝑥 = lim sin 5𝑥 = 5
𝑥→0 sin 5𝑥 𝑥→0 tan 5𝑥 𝑥→0 𝑥→0

5𝑥−sin 𝑥 5𝑥 sin 𝑥 sin 𝑥

d. lim 𝑥
= lim ( 𝑥 − 𝑥
) = lim 5 − lim 𝑥
=5−1=4
𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0

Matematika XI IPA / hal.2 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 5𝑥 sin 3𝑥
5𝑥−sin 3𝑥 − 5−3 2 1
𝑥 𝑥
e. lim = lim ( sin 2𝑥 4𝑥 ) = 2+4 = 6 = 3
𝑥→0 tan 2𝑥+ 4𝑥 𝑥→0 +
𝑥 𝑥

1
cot 2𝑥 sin 5𝑥 5
f. lim csc 5𝑥 = lim ( tan 2𝑥
) = lim tan 2𝑥 = 2
𝑥→0 𝑥→0 sin15𝑥 𝑥→0

Contoh 2:
Hitunglah limit fungsi trigonometri berikut.
1−cos 2𝑥 1−(1−2 sin2 𝑥) 2 sin 𝑥 . sin 𝑥 1 2
a. lim = lim = lim = 2 ∙ 1. =
𝑥→0 𝑥 sin 3𝑥 𝑥→0 𝑥 sin 3𝑥 𝑥→0 𝑥 sin 3𝑥 3 3

1 1 1
1−cos 𝑥 1−(1−2 sin2 𝑥) 2. sin 𝑥 . sin 𝑥 1 1 1
2 2 2
b. lim = lim = lim =2∙ . =
𝑥→0 𝑥 tan 5𝑥 𝑥→0 𝑥 tan 5𝑥 𝑥→0 𝑥 tan 5𝑥 2 10 10

cos 4𝑥−1 (1−2 sin2 2𝑥)−1 −2 sin 2𝑥 sin 2𝑥 4 4 16

c. lim = lim 3 = lim 3 3 = −1 ∙ 3 . 3 = −
𝑥→0 cos 3𝑥−1 𝑥→0 (1−2 sin2 2 𝑥)−1 𝑥→0 −2 sin2 𝑥 sin2 𝑥 9

2−2 cos 2𝑥 2(1−cos 2𝑥) 2{1−(1−2 sin2 𝑥)} 2(2 sin2 𝑥) 4 sin 𝑥 .sin 𝑥
d. lim 𝑥2
= lim 𝑥2
= lim 𝑥2
= lim
𝑥2
= lim
𝑥 𝑥
= 4 ∙ 1. = 4
𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0

Cara lain :
2 − 2 cos 2𝑥 2 − 2(1 − 2 sin2 𝑥) (2 − 2 + 4 sin2 𝑥) 4 sin 𝑥 . sin 𝑥
lim 2
= lim 2
= lim 2
= lim = 4 ∙ 1. = 4
𝑥→0 𝑥 𝑥→0 𝑥 𝑥→0 𝑥 𝑥→0 𝑥 𝑥

1 1 1 1
e. lim𝜋(cosec 2 𝑥 − cosec 𝑥 cot 𝑥) = lim𝜋 (sin2 𝑥 − sin x tan 𝑥
) = lim𝜋 (sin2 𝑥 − sin 𝑥 )
𝑥→ 𝑥→ 𝑥→ sin 𝑥
2 2 2 𝑐𝑜𝑠 𝑥
𝜋
1−cos 𝑥 1−cos 𝑥 1−cos 1−0 1
2
= lim𝜋 (1−cos2 𝑥) = lim𝜋 ( sin2 𝑥
) = lim𝜋 2 𝜋 = 12
=1=1
𝑥→ 𝑥→ 𝑥→ sin 2
2 2 2

Cara lain :

1−cos 𝑥 1−cos 𝑥 1 1 1 1
= lim𝜋 (1−cos2 𝑥) = lim𝜋 (1−cos 𝑥)(1+cos 𝑥) = lim𝜋 1+cos 𝑥
= 𝜋 = 1+0 = 1 = 1
𝑥→ 𝑥→ 𝑥→ 1+cos
2 2 2 2

cos 4𝑥−cos 2𝑥 −2 𝑠𝑖𝑛3𝑥 𝑠𝑖𝑛𝑥 1

f. lim 𝑥 𝑡𝑎𝑛2𝑥
= lim 𝑥 . 𝑡𝑎𝑛2𝑥
= −2 ( 3) ( 2 ) = −3
𝑥→0 𝑥→0

Matematika XI IPA / hal.3 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 Contoh 3:
Hitunglah limit fungsi trigonometri berikut.

lim sin( x  1) =1 lim sin 2( x  1) = 3

2
a. dan
x 1 x 1 x 1 3( x  1)

lim tan( x  2) =1 lim tan(8  4 x) = lim tan 4( x  2) = 5

−4
b. dan
x2 x2 x2 (5 x  10) x2 5( x  2)

lim sin( x  1) = 1 lim sin 5( x  1) =

5
c. dan
x  1 x 1 x  1 2( x  1) 2

d. lim x3 = 1 dan lim 2 x  6 = lim 2( x  3) = 2

x  3 tan(x  3) x  3 tan(3x  9) x3 tan 3( x  3) 3

Contoh 4:
Hitunglah limit fungsi trigonometri berikut.

1  cos(2 x  6) 1  cos 2( x  3) 1  (1  2 sin ( x  3)) 2

a. lim = lim = lim
x 3 x 6 x  9
2 x3 ( x  3)( x  3) x 3 ( x  3)( x  3)

2 sin 2 ( x  3)) 2 sin( x  3) sin( x  3)

= lim = lim = 2.1.1 = 2
x  3 ( x  3)( x  3) x3 ( x  3)( x  3)

1  (1  2 sin 2 12 ( x  1))
b. lim 1 2cos( x  1) = lim = lim 2. sin 2 ( x  1).sin 2 ( x  1) =2 ∙ 2 . 2 = 2
1 1 1 1 1
x 1 x  2x  1 x 1 ( x  1)( x  1) x1 ( x  1) ( x  1)

  
cos 2 ( x  ) cos( x  ) cos( x  )
c. lim 2 = lim 2 2 = lim ( sin x)( sin x) =(−1)(− 1) = 1
x 0 x sin 4 x x 0 x sin 4 x x 0 4 4
x sin 4 x

1  tan x  1  tan x 1  tan x  1  tan x 1  tan x  1  tan x

d. lim = lim .
x 0 sin 3x x  0 sin 3x 1  tan x  1  tan x

1  tan  1  tan x 2. tan x 1 1 1 1

= lim = lim . = 2. 3 . 2 = 3
x0
sin 3x.( 1  tan x  1  tan x ) x  0 sin 3x ( 1  tan x  1  tan x )

Matematika XI IPA / hal.4 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

  
 2 2 sin x cos x   2  2 cos2 x 
 2 sin 2 x 
 2   = lim 
e. lim  2  2  = lim 
x tan x  x0  x  x 0 

2
x 0 x 2 sin x  x 
 x . 
 cos x 

 
 2  2(1  sin 2 x   2 sin x. sin x 
= lim   = lim  = 2.1.1= 2
x 0
 x2  x 0  x. x 
 
Cara lain :

 2. sin x 
 2 sin 2 x   2 tan x  sin 2 x    2 sin x cos x 
lim  2  2  = lim   = lim cos x 2 

x 0 x x tan x  x 0  2
x tan x  x0  x tan x 
 
 

 2.sin x  2 sin x cos 2 x 

 
 = lim 2 sin x(1  cos x)  = lim 2 sin x(sin x) 
2 2
= lim  cos x
x 0  x 2 tan x  x0  cos x.( x 2 tan x)  x 0  cos x.( x 2 tan x) 
 
 
2 sin x sin x sin x
= lim . . = 2.1.1.1 = 2
x  0 cos x x x tan x

cos 2𝑥 𝜋 𝜋
f. lim𝜋 𝜋 , misal 𝑦=𝑥−4 dan 𝑥 = 𝑦 + 4
𝑥→ 𝑥−
4 4

𝜋
untuk 𝑥 → 4 , maka 𝑦 = 0

𝜋 𝜋 𝜋 𝜋
cos 2𝑥 cos 2(𝑦+ ) cos(2𝑦+ ) (cos 2𝑦 cos −sin 2𝑦 sin )
4 2 2 2
lim𝜋 𝜋 = lim = lim = lim
𝑥→ 𝑥− 𝑦→0 𝑦 𝑦→0 𝑦 𝑦→0 𝑦
4 4

0−sin 2𝑦 − sin 2𝑦
= lim = lim = −1 ∙ 2 = −2
𝑦→0 𝑦 𝑦→0 𝑦

Cara lain :
𝜋 𝜋
cos 2𝑥 sin ( − 2𝑥) sin {−2 ( x− )}
2 4
lim𝜋 𝜋 = lim𝜋 𝜋 = lim𝜋 𝜋 = −2
𝑥→ 𝑥− 𝑥→ 𝑥− 𝑥→ 𝑥−
4 4 4 4 4 4

Matematika XI IPA / hal.5 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 SOAL LATIHAN

1. Hitung nilai limitnya

sin 5 x
a. lim (5/3)
x 0 3x

sin 3x
b. lim (1/2)
x 0 sin 6 x

tan 2 x
c. lim (1/2)
x 0 sin 4 x

sin x
d. lim (1/2)
x 0 x 2  2x

1  cos 2 x
e. lim (0)
x 0 sin 2 x

1  cos 2 x
f. lim (1)
x 0 x tan 2 x

cos 2 x  1
g. lim (-1)
x 0 2x 2

x sin 3 x
h. lim (3/8)
x 0 1  cos 4 x

sin 2 3x
i. lim (9/10)
x 0 5 x tan 2 x

3 cot 2 x
j. lim (9/7)
x 0 7 cos ec6 x

cos 2 x  1
k. lim (1/4)
x 0 cos 4 x  1

( x 2  1) sin 6 x
l. lim (-3)
x 0 x 3  3x 2  2 x

( x  3) sin( x  3)
m. lim (3)
x 3 x 2  4x  3

1  cos( x  2)
n. lim (1/2)
x  2 x 2  4x  4

Matematika XI IPA / hal.6 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 ( x 2  5 x  6) sin( x  2)
o. lim (-1/9)
x2 ( x 2  x  2) 2

sin 5 x  sin x
p. lim ( 3/2)
x 0 4 x cos 2 x

cos x  cos 2 x
q. lim ( 3/2)
x 0 x2

cos x  cos 3x
r. lim (2)
x 0 1  cos 2 x

( x  a)
s. lim (1/5)
x a (3x  3a)  tan(2 x  2a)

sin 3x  sin 3x. cos 2 x

t. lim (3/4)
x 0 8x 3

( 4 x  4a )
u. lim (2/3)
x a sin(5 x  5a)  ( x  a)

2. Hitung nilai limit berikut:

 
sin(  x)  sin
a. lim 3 3 (1/2)
x 0 x

sin x  sin
4 2
b. lim ( )
x
  2
4 x
4

sin x  1
c. lim (0)
x
 
2 x
2
1  sin x
d. lim (0)
 cos x
x
2


e. lim (

 x) tan x (1)
x 2
2

sin x  sin a
f. lim (cos a)
x a xa

Matematika XI IPA / hal.7 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 sin( x   )
g. lim ( )
x 1 x 1


cos 2 ( x  )
h. lim 2 (1/2)
x 0 x sin 2 x

sin x  cos x  2
i. lim ( )
x
 1  tan x 2
4


sin x  sin
3  3
j. lim ( )
x
  3
3 cos x  cos
3

SOAL PILIHAN GANDA

1  cos x
1. Nilai Lim = ....
x 0 x sin 2 x
a. 1 d. 1/8
b. ½ e. 0
c. ¼

1  cos 8 x
2. Nilai lim = ....
x 0 2 x tan 4 x
a. 1 d. 4
b. 2 e. 6
c. 3

1  cos 3x
3. Nilai lim = ....
x 0 1  cos 4 x

a. 3/4 d.10/16
b. 3/16 e. 2
c. 9/16
2 x 2 cos 4 x cos 2 x
4 . Nilai lim = ....
x 0 sin 4 x sin 2 x
a. – ½ d. ½
b. – ¼ e. 1
c. ¼
tan 4 x
5. Nilai lim =
x 0
1  sin x  1  sin x
....
a. – 4 d. 2
b. – 2 e. 4
c. 0

Matematika XI IPA / hal.8 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 1 - cos (2x - 4)
6 . Lim =…
x 2 cos (6x - 12) - cos (4x - 8)

a.–0,5 d.–0,2
b.–0,4 e.–0,1
c.–0,3
 2 sin 2 x 
7. Nilai lim  2  2  = ...

x 0 x x tan x 
a. 2 d. -1
b. 1 e. -2
c. 0

3x 2 tan x
8. Nilai lim = ...
x 0 sin 3x  sin 3x cos x

a.–3 d. 2
b.–2 e. 3
c. 1

cos 4 x  cos 2 x
9. Nilai lim = ...
x 0 sin 4 x  sin 2 x

a.–1 d. 1
b. ½ e. 2
c. 0

sin x  tan x
10. Nilai lim = ....
x 0 x cos x
a.–1 d. ½
b.– ½ e. 1
c. 0

4  4 cos 3x
11. Nilai lim = ....
x 0 sin 3 x tan 2 x

a.–1 d. 3
b. 0 e. ~
c. 1

tan 8 x  tan 4 x
12. Nilai lim = ...
x 0 sin 4 x  sin 2 x
a.–4 d.3
b. – 2 e. 4
c. 2

13. Nilai lim (1  tan x) sec 2 x = ....

x
4
a.–1 d. 2
b. 0 e. ~
c. 1

Matematika XI IPA / hal.9 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 1  cos( x  2)
14. Nilai lim = ....
x  2 x 2 4 x  4
a. 0 d. 2
b. ¼ e. 4
c. ½

( x  3) sin( 2 x  10)
15. Nilai lim = ...
x 5 x 2  8 x  15
a. 0 d. 8
b. 2 e. ~
c. 4

1  sin x  1  sin x
16. lim = ....
x 0 x
a.1 d. ¼
b. ¾ e. 0
c. ½

tan x  sin x
17. Nilai lim = ......
x 0 x3
a. 0 d.1
b. ½ e. ~
c. ¾

1  cos x
18. Nilai lim = ...
x 0 x2
a.1/8 d. ¾
b. ¼ e. 1
c. ½

19. Nilai lim (2 x  2) cot(x   ) = ....

x 1

1
a.  d.

 2
b. e.
2 

c.
3

xk
20. Nilai lim  ...
x  k sin( 5k  5 x)  3k  3 x

a. ½ d.– 1/8
b. ¼ e.–1/4
c. 1/8

Matematika XI IPA / hal.10 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 LATIHAN ULANGAN

Hitung nilai limitnya

1  cos x
1. lim
x 0 sin 2 x

cos x  sin x
2. lim
 cos 2 x
x
4

cos 2 x
3. lim
x
 1  tan x
4

4 x  sin 6 x
4. lim
x 0 2 x  tan 4 x

2x3
5. lim
x 0 sin 2 x  tan 2 x

1  cos2 x  cos x sin 2 x

6. lim
x 0 sin 4 x

2
 x x
 sin  cos 

7. lim 
2 2
x
 1  sin 2 x
2

 sin 4 x 2 
8. lim  2  2
x 0
 x tan 2 x x 

 1 cos2 x 
9. lim   
x0
 x tan x x sin x 

10. lim 4  2x
x2 sin(x  2 )

Matematika XI IPA / hal.11 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 11. lim
x 1
2 x  2 cotx   

sin x  sin 
12. lim
x  2 x  2

13. lim cos(2 x  2)  1

x 1 x  1 tan3x  3

14. lim tan x  cot x

x
 
4 x
4

15. lim ( x 2  x  2) tan(2 x  2)

x 1 ( x 2  2 x  1)

tan( x  1) sin(1  x )
16. lim
x 1 ( x 2  2 x  1)

2 x   cos 2 x
17. lim

 
x
2    2 x  tan x  
 2

sin(2 x  2a)
18. lim
x a (3x  3a)  tan(x  a)

 
sin(  x)  sin
19. lim 3 3
x 0 tan 2 x


cos 2 ( x  )
20. lim 2
x 0 x tan 3x

Matematika XI IPA / hal.12 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

 sin x  cos x
21. lim
x
 1  tan x
4

1  cos x
22. lim
x 0 1  cos 3 x

tan 2 x cos x
23. lim
x0 1  sin x  1  sin x

1  cos3x  6
24. lim
x 2 cos5 x  10  cos2 x  4

4 x 2 tan x
25. lim
x0 sin 2 x  sin 2 x cos 3x

cos 2 x  cos 4 x
26. lim
x 0 sin 2 x  sin 4 x

tan x  sin x
27. lim
x 0 x cos x
4  4 cos 4 x
28. lim
x 0 sin 2 x tan 3x

29. lim (1  tan x) sec 2 x


x
4

1  cos( x  3)
30. lim
x 3 x 2  6 x  9

1  tan x  1  tan x
31. lim
x0 sin 4 x

1  cos 3x
32. lim
x0 x tan 2 x

Matematika XI IPA / hal.13 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

LAMPIRAN

PEMBUKTIAN RUMUS DASAR LIMIT FUNGSI TRIGONOMETRI

Matematika XI IPA / hal.14 / SMA GONZAGA 2021 – 2022

Matematika XI IPA / hal.15 / SMA GONZAGA 2021 – 2022
Matematika XI IPA / hal.16 / SMA GONZAGA 2021 – 2022
Matematika XI IPA / hal.17 / SMA GONZAGA 2021 – 2022