LIMIT FUNGSI

D. Limit FungsiTrigonometri
Misalkan x dalam radian, dan 0 < x <  , maka
2
B D BC = r sin x dan AD = r tan x.
r Untuk mencari luas juring AOB
Luas Juring OAB x
x =
O C A Luas Seluruh Lingkaran 2
Luas Juring OAB x
=
.r 2 2
x 1
Sehingga luas juring AOB = .r 2  r 2 x
2 2
Dari bangun di atas diperoleh :
luas  AOB <luas juring AOB <luas  AOD
1 1 1
. OA .BC < r2x < .OA . AD
2 2 2
1 1 1
. r . r sin x < r2 x < . r . r tan x
2 2 2
1 2 1 1
r sin x < r2 x < r2 tan x
2 2 2
sin x < x < tan x ……….......................................................................………….. (i)
Dari (i) diperoleh :
x 1
1< 
sin x cos x
x 1
lim 1  lim  lim
x 0 x 0 sin x x 0 cos x
x 1 x
1  lim   1. Jadi lim  1 ……………………………… (1)
x 0 sin x 1 x 0 sin x
Dari sini dapat dikembangkan :
lim sin x = lim x
1 = 1 1 jadi lim sin x = 1 ………………………...…... (2)
x 0 x x 0 sin x
1 x 0 x

Dan untuk lim tan x = lim sin x

x 0 x x 0 x. cos x
= lim sin x . 1
x 0 x cos x
= lim sin x . lim 1 = 1 jadi lim tan x = 1 ……........ (3)
x 0 x x 0 cos x x 0 x

Limit Fungsi 1
 Demikian juga dengan mudah dapat ditunjukkan bahwa lim x  1 ………… (4)
x 0 tan x

Dari uraian diatas diperoleh rumus dasar limit fungsi trigonometri, yaitu :
sin x x
(1) = 1 (2) =1
x sin x
tan x x
(3) = 1 (4) = 1
x tan x
Dari rumus dasar diatas dapat dikembangkan rumus-rumus sebagai berikut:

Limit sin ax = Limit sin ax x a = Limit

sin ax
x
a
=
a
x0 bx x0 bx a x0 ax b b
Limit bx bx a ax b b
x0 = Limit
x0 x = Limit
x0
x =
sin ax sin ax a sin ax a a

Limit tan ax = Limit tan ax x a = Limit

tan ax
x
a
=
a
x0 bx x0 bx a x0 ax b b
bx bx a ax b b
Limit
x0 tan ax
= Limit
x0 x = Limit
x0
x =
tan ax a tan ax a a

Limit sin ax = Limit sin ax x ax x bx = Limit

sin ax
x
bx
x
ax
=
a
x0 tan bx x0 tan bx ax bx x0 ax tan bx bx b

Atau dapat disimpulkan :

sin ax a bx b
(1) Limit
x0
= dan Limit =
bx b x0 sin ax a
tan ax a Limit bx b
(2) Limit
x0
= dan x0 tan ax = a
bx b
sin ax a Limit tan bx b
(3) Limit = dan x0 =
x0 tan bx b sin ax a

Untuk lebih jelasnya ikutilah contoh soal berikut ini :

01. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikutini
 sin 4x tan 2x 8x   sin 5 x  tan 3x 
(a)  3x  sin 6x  tan 2x  (b)  
  8x

sin 2 6x sin 2 4 x
(c) Limit
x0 (d) Limit
x0
3x. tan 4x 6x 2
tan3 2 x 2 tan2 3x. sin 2x
(e) Limit
x0 (f) Limit
x0 2
4 x 2 sin 6 x 4x . sin 6x
6. sin 3 2x
(g) Limit
x0 sin 4x. sin 3x

Limit Fungsi 2
 Jawab
 sin 4x tan 2x 8x  4 2 8 4 1
(a) Limit
x0  3x  sin 6x  tan 2x  = 3 – 6 + 2 = 3 – 3 + 4 = 5

 sin 5 x  tan 3x  5 3 1
(b) Limit
x0   = – =
 8x 8 8 4
sin 2 6x sin 6 x sin 6 x 6 6 36
(c) Limit = Limit
x0 . =    = =3
x0 3x. tan 4x 3x tan 4 x 3 4 12
sin 2 4 x Limit sin 4 x . sin 4 x =  4  4 8
(d) Limit
x0 = x0     =
6x 2 6x x 6 1 3
tan3 2 x tan 2 x tan 2 x tan 2 x 2 2 2 1
(e) Limit
x0 = Limit
x0 . . =     =
4 x 2 sin 6 x 4x x sin 6 x 4 1 6 3
2 tan2 3x. sin 2x  tan 3 x   tan 3 x   sin 2 x 
(f) Limit = Limit
x0 2  4 x   x   sin 6 x 
x0 2
4x . sin 6x    
 3 3  2
= 2     
4 1 6
= 3/2
6. sin 3 2x  sin 2 x   sin 2 x 
(g) Limit = Limit
x 6   sin2x
x0 sin 4x. sin 3x 0
 sin 4 x   sin 3 x 
2 2
= 6     sin2(0)
4 3
 24 
=  0
 12 
= 0

02. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikutini

 sin 2x  4x   6x 2  sin 2 3x 
(a)  sin 3x  tan x  (b)  
   tan2 2x  x 2 

Limit 2 sin 3x. tan 4 x  3x 2 Limit 3 x 2  12x

(c) x0 (d) x0
3x. tan 4 x  sin 2 3x tan 6 x
Jawab
 sin 2 x 4 x 
 
Limit  sin 2x  4x  Limit x x 
(a) x0  
 sin 3x  tan x 
= x0 sin 3 x tan x 

  
 x x 
2 4
  
= 1 1
3 1
  
1 1

Limit Fungsi 3
 2 4
=  
 3 1 
= 3/2
 6 x 2 sin 2 3 x 
  
Limit  6x 2  sin 2 3x  Limit  x2 x 2 
(b) x0   = x0 
2 
 tan 2x  x 
2 2 2
 tan 2 x  x 
 x 2 x 2 
6 9
  
= 1 1
4 1
  
 1 1
6 9
=  
 4 1 
= 5

Menyesuaikan dengan rumus limit fungsi trigonometri diatas, jika terdapat fungsi f(x)
sehinnga terdapat bilangan real k dimana f(k) = 0, maka untuk nilai x mendekati k
diperoleh nilai f(x) mendekati 0, sehingga :
Limit sin a.f((x ) = Limit sin a.f((x ) = a
xa f(x)0
b.f(x ) b.f(x ) b
Limit tan a.f((x ) = Limit tan a.f((x ) = a
xa f(x)0
b.f(x ) b.f(x) b
Dan juga berlaku untuk rumus-rumus limit fungsi trigonometri yang lain.
Untuk lebih jelasnya ikutilah contoh soal berikut ini :

03. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikut ini

sin 3( x  2) tan(2 x  8)
(a) (b)
4( x  2) sin(3 x  12)

(3 x 2  30x  75) 6 tan2 (2x  6)

(c) (d)
sin 2 (2 x  10) (3x  9) 2
Jawab
3 sin(x  2) 3 sin( x  2) 1 3
(a) Limit
x2 (4x  8)
= Limit
x2 4( x  2)
= 3   =
4 4
tan(2 x  8) Limit tan 2( x  4) = 2
(b) Limit
x4 sin(3 x  12)
= x3 sin 3( x  4) 3

Limit Fungsi 4
 Limit (3 x 2  30x  75) Limit (3 x 2  30x  75)
(c) = x5
x5
sin 2 (2 x  10) sin 2 (2 x  10)
3( x  5)( x  5)
= Limit
x5 sin 2( x  5).sin 2( x  5)
 3( x  5)   ( x  5) 
= Limit
x5  sin 2( x  5)   sin 2( x  5) 
  

=   
3 1
 2  2 
3
=
4
2
6 tan2 (2x  6)  tan(2 x  6) 
(d) Limit
x3 = Limit
x3  3x  9 
6
(3x  9) 2
 
2
Limit  tan 2( x  3) 
= x3 6 
 3( x  3) 
2
2
= 6. 
3
= 8/3

04. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikut ini

sin (3x  6) (4 x 2  16x  12)
(a) Limit
x2 2 (b) Limit
x  2x  8 x3 tan(2 x  6)
sin (3x 2  12) tan (2 x 2  6 x  4)
(c) Limit
x2 (d) Limit
x1
5 x  10 2
4 x  8 x  12
Jawab
sin (3x  6) sin 3( x  2)
(a) Limit = Limit
x2
x2 x 2  2x  8 ( x  4)( x  2)
1 sin 3( x  2)
= Limit .
x2 ( x  4) ( x  2)
 1  3
=   
 2  4 1
1
=
2

Limit Fungsi 5
 (4 x 2  16x  12) 4( x  3)( x  1)
(b) Limit
x3 = Limit
x3
tan(2 x  6) tan 2( x  3)
4( x  3)
= Limit
x3 (x – 1)
tan 2( x  3)
4
= (3 – 1)  
2
= 4
2 2
Limit sin (3x  12) ( x  2) sin 3( x  4)
(c) x2 = Limit
x2 ( x  2)
5 x  10 5( x  2)

Limit sin 3( x 2  4)
= x2 (x + 2)
5( x 2  4)
3
= (2 + 2)  
5
12
=
5
tan (2 x 2  6 x  4) ( x  2) tan 2( x  2)( x  1)
(d) Limit
x1 = Limit
x1 ( x  2)
2
4 x  8 x  12 4( x  1)( x  3)

Limit ( x  2) tan 2( x  3x  2)
2
= x1
( x  3) 4( x 2  3x  2)
1  2   2 
=   
1 3   4 
1
= 
8

Limit sin ( x  x  2)
05. Tentukanlah hasil limit fungsi trigonometri x4
x4
Jawab
Limit sin ( x  x  2) = Limit sin ( x  2)( x  1) ( x  1)
x4 x2
x4 ( x  2)( x  2) ( x  1)
( x  1) sin ( x  2)( x  1)
= Limit
x2
( x  2) ( x  2)( x  1)
 4 1 
=   1
 
 4 2 
3
=
4

Limit Fungsi 6
 Disamping rumus pengembangan di atas sering pula digunakan rumus rumus
trigonometri lainnya yang telah dipelajari pada bab sebelumnya, yakni
(1) 1 – cos 2  = 2 sin2  (2) cos 2  – 1 = –2 sin2 
1
(3) 1 – cos2  = sin2  (4) ctg  =
tan 
1 1
(5) cosA – cos B = –2sin (A + B).sin (A – B)
2 2

Untuk lebih jelasnya pemakaian rumus-rumus di atas, ikutilah contoh soal berikut ini

06. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikut ini

Limit 1  cos12x Limit 1  cos 6x
(a) x0 (b) x0
1  cos10x cos 8x  1
6  6 cos 4 x 6 cos 3x  6
(c) Limit (d) Limit
x0 3 cos 8 x  3 x0 5  5 cos 9 x
Jawab
Limit 1  cos12x 1  cos 2(6 x)
(a) x0 = Limit
x0
1  cos10x 1  cos 2(5 x)

2. sin 2 6 x
= Limit
x0
2. sin 2 5 x
2
Limit  sin 6 x 
= x0  
 sin 5 x 
2
6
=  
5
36
=
25
Limit 1  cos 6x 1  cos 2(3x)
(b) x0 = Limit
x0
cos 8x  1 cos 2(4 x)  1

2. sin 2 3x
= Limit
x0
 2. sin 2 4 x
2
Limit  . sin 3x 
= x0   
 . sin 4 x 
2
 .3 
=  
 .4 
.9
= 
.16

Limit Fungsi 7
 6  6 cos 4 x 6(1  cos 2(2 x))
(c) Limit = Limit
x0 3 cos 8 x  3 x0 3(cos 2(4 x)  1)
 2. sin 2 2 x 
= x0 4 
Limit
 
  2. sin 4 x 
2

2
Limit  sin 2 x 
= x0  4 
 sin 4 x 
2
1
=  4 
2
= –1
Limit 6 cos 3x  6 6(cos 2(3x / 2)  1)
(d) x0 = Limit
x0
5  5 cos 9 x 5(1  cos 2(9 x / 2))

Limit 6   2. sin (3x / 2) 

2
= x0
5  2. sin 2 (9 x / 2) 
 
2
Limit 6  sin(3x / 2) 
= x0   
5  sin(9 x / 2) 
2
63
=   
59
.2
= 
.5

07. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikut ini

Limit 4  4 cos 2x 2  2 cos2 6x
(a) x0 (b) Limit
x0 2
1  cos2 3x 3 cos 2x  3

(c)
Limit cos 5x  cos 3x
(d) Limit 3 cos 6x  3 cos 2x
x0
1  cos 8x x0 1  cos2 2x

Jawab
4  4 cos 2x 4(1  cos 2 x)
(a) Limit
x0 = Limit
2
1  cos 3x x0 2
1  cos 3 x

4.(2 sin 2 x)
= Limit
x0
sin 2 3x
2
 sin x 
= Limit
x0 8  
 sin 3x 
8
=
9

Limit Fungsi 8
 2  2 cos2 6x 2(1  cos 2 6 x)
(b) Limit = Limit
x0 3 cos2 2x  3 x0 3(cos2 2 x  1)

4.(sin 2 6 x)
= Limit
x0
3.( sin 2 2 x)
2
4  sin 6 x 
= Limit
x0   
3  sin 2 x 
2
4 6
=   
3 2

= 
4
9
3
= –12
1 1
 2 sin (5 x  3x). sin (5 x  3x)
cos 5x  cos 3x
(c) Limit
x0 = Limit
x0
2 2
1  cos 8x 1  cos 2(4 x)
 2 sin 4 x. sin x
= Limit
x0
2 sin 2 4 x
 sin x
= Limit
x0 sin 4 x
1
= 
4
3 cos 6x  3 cos 2x 3(cos 6 x  cos 2 x)
(d) Limit
x0 2
= Limit
x0
1  cos 2x 2
1  cos 2 x
1 1
 6 sin (6 x  2 x). sin (6 x  2 x)
= Limit 2 2
x0 2
sin ( 2 x)

= Limit  6 sin 4 x. sin 2 x

x0 sin 2 x. sin 2 x

 6 sin 4 x
= Limit
x0 sin 2 x
4
= 6  
2
= –12

Limit Fungsi 9
 Terdapat pula limit fungsi trigonometri yang penyelesaiannya tidak menggunakan
cara-cara seperti diatas. Sebagai contoh akan diberikan pada soal berikut ini :
05. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikut ini
Limit 3. sin 4 x Limit sin 6 x  sin 2 x
(a) x   (b) 
2 cos x x cos 5 x  cos x
4
Jawab
Limit 3. sin 4 x Limit
3.(2 sin 2 x. cos 2 x)
(a) x   = x
2
cos x 2 cos x
Limit 6 sin 2 x. cos 2 x
= x
2 cos x
Limit
 6.(2 sin x. cos x). cos 2 x
= x
2 cos x
Limit
= x   12.sin x . cos 2x
2
  
= 12 sin .cos 2  
2 2

= 12 sin .cos ᴨ
2
= 12 (1)(0)
= 0

Limit Limit
sin 6 x  sin 2 x 2. sin 3x. cos 2 x
(b) x   = x
4 cos 5 x  cos x 4 2. cos 4 x. cos 2 x
Limit
sin 3x
= x
4 cos 4 x
 
sin 3 
4
=
 
cos 4 
4
3
sin
= 4
cos 
1
3
= 2
1
1
=  3
2

Limit Fungsi 10