MATEMATIKA PEMINATAN
KELAS 12 MIPA
LIMIT FUNGSI
D. Limit FungsiTrigonometri
Misalkan x dalam radian, dan 0 < x < , maka
2
B D BC = r sin x dan AD = r tan x.
r Untuk mencari luas juring AOB
Luas Juring OAB x
x =
O C A Luas Seluruh Lingkaran 2
Luas Juring OAB x
=
.r 2 2
x 1
Sehingga luas juring AOB = .r 2 r 2 x
2 2
Dari bangun di atas diperoleh :
luas AOB <luas juring AOB <luas AOD
1 1 1
. OA .BC < r2x < .OA . AD
2 2 2
1 1 1
. r . r sin x < r2 x < . r . r tan x
2 2 2
1 2 1 1
r sin x < r2 x < r2 tan x
2 2 2
sin x < x < tan x ……….......................................................................………….. (i)
Dari (i) diperoleh :
x 1
1<
sin x cos x
x 1
lim 1 lim lim
x 0 x 0 sin x x 0 cos x
x 1 x
1 lim 1. Jadi lim 1 ……………………………… (1)
x 0 sin x 1 x 0 sin x
Dari sini dapat dikembangkan :
lim sin x = lim 1 = 1 1 jadi lim sin x = 1 ………………………...…... (2)
x
x 0 x x 0 sin x
1 x 0 x
Limit Fungsi 1
Demikian juga dengan mudah dapat ditunjukkan bahwa lim x 1 ………… (4)
x 0 tan x
Dari uraian diatas diperoleh rumus dasar limit fungsi trigonometri, yaitu :
sin x x
(1) = 1 (2) =1
x sin x
tan x x
(3) = 1 (4) = 1
x tan x
Dari rumus dasar diatas dapat dikembangkan rumus-rumus sebagai berikut:
sin 2 6x sin 2 4 x
(c) Limit
x0 (d) Limit
x0
3x. tan 4x 6x 2
tan3 2 x 2 tan2 3x. sin 2x
(e) Limit
x0 (f) Limit
x0 2
4 x 2 sin 6 x 4x . sin 6x
6. sin 3 2x
(g) Limit
x0 sin 4x. sin 3x
Limit Fungsi 2
Jawab
sin 4x tan 2x 8x 4 2 8 4 1
(a) Limit
x0 3x sin 6x tan 2x = 3 – 6 + 2 = 3 – 3 + 4 = 5
sin 5 x tan 3x 5 3 1
(b) Limit
x0 = – =
8x 8 8 4
sin 2 6x sin 6 x sin 6 x 6 6 36
(c) Limit = Limit
x0 . = = =3
x0 3x. tan 4x 3x tan 4 x 3 4 12
sin 2 4 x Limit sin 4 x . sin 4 x = 4 4 8
(d) Limit
x0 = x0 =
6x 2 6x x 6 1 3
tan3 2 x tan 2 x tan 2 x tan 2 x 2 2 2 1
(e) Limit
x0 = Limit
x0 . . = =
4 x 2 sin 6 x 4x x sin 6 x 4 1 6 3
2 tan2 3x. sin 2x tan 3 x tan 3 x sin 2 x
(f) Limit = Limit
x0 2 4 x x sin 6 x
x0 2
4x . sin 6x
3 3 2
= 2
4 1 6
= 3/2
6. sin 3 2x sin 2 x sin 2 x
(g) Limit = Limit
x 6 sin2x
x0 sin 4x. sin 3x 0
sin 4 x sin 3 x
2 2
= 6 sin2(0)
4 3
24
= 0
12
= 0
Limit Fungsi 3
2 4
=
3 1
= 3/2
6 x 2 sin 2 3 x
Limit 6x 2 sin 2 3x Limit x2 x 2
(b) x0 = x0
2
tan 2x x
2 2 2
tan 2 x x
x 2 x 2
6 9
= 1 1
4 1
1 1
6 9
=
4 1
= 5
Menyesuaikan dengan rumus limit fungsi trigonometri diatas, jika terdapat fungsi f(x)
sehinnga terdapat bilangan real k dimana f(k) = 0, maka untuk nilai x mendekati k
diperoleh nilai f(x) mendekati 0, sehingga :
Limit sin a.f((x ) = Limit sin a.f((x ) = a
xk f(x)0
b.f(x ) b.f(x ) b
Limit tan a.f((x ) = Limit tan a.f((x ) = a
xk f(x)0
b.f(x ) b.f(x ) b
Dan juga berlaku untuk rumus-rumus limit fungsi trigonometri yang lain.
Untuk lebih jelasnya ikutilah contoh soal berikut ini :
Limit Fungsi 4
Limit (3 x 2 30x 75) Limit (3 x 2 30x 75)
(c) = x5
x5
sin 2 (2 x 10) sin 2 (2 x 10)
3( x 5)( x 5)
= Limit
x5 sin 2( x 5).sin 2( x 5)
3( x 5) ( x 5)
= Limit
x5 sin 2( x 5) sin 2( x 5)
=
3 1
2 2
3
=
4
2
6 tan2 (2x 6) tan(2 x 6)
(d) Limit
x3 = Limit
x3 6 3x 9
(3x 9) 2
2
Limit tan 2( x 3)
= x3 6
3( x 3)
2
2
= 6.
3
= 8/3
Limit Fungsi 5
(4 x 2 16x 12) 4( x 3)( x 1)
(b) Limit
x3 = Limit
x3
tan(2 x 6) tan 2( x 3)
4( x 3)
= Limit
x3 (x – 1)
tan 2( x 3)
4
= (3 – 1)
2
= 4
2 2
Limit sin (3x 12) ( x 2) sin 3( x 4)
(c) x2 = Limit
x2 ( x 2)
5 x 10 5( x 2)
Limit sin 3( x 2 4)
= x2 (x + 2)
5( x 2 4)
3
= (2 + 2)
5
12
=
5
tan (2 x 2 6 x 4) ( x 2) tan 2( x 2)( x 1)
(d) Limit
x1 = Limit
x1 ( x 2)
2
4 x 8 x 12 4( x 1)( x 3)
Limit ( x 2) tan 2( x 3x 2)
2
= x1
( x 3) 4( x 2 3x 2)
1 2 2
=
1 3 4
1
=
8
Limit sin ( x x 2)
05. Tentukanlah hasil limit fungsi trigonometri x4
x4
Jawab
Limit sin ( x x 2) = Limit sin ( x 2)( x 1) ( x 1)
x4 x2
x4 ( x 2)( x 2) ( x 1)
( x 1) sin ( x 2)( x 1)
= Limit
x2
( x 2) ( x 2)( x 1)
4 1
= 1
4 2
3
=
4
Limit Fungsi 6
Disamping rumus pengembangan di atas sering pula digunakan rumus rumus
trigonometri lainnya yang telah dipelajari pada bab sebelumnya, yakni
(1) 1 – cos 2 = 2 sin2 (2) cos 2 – 1 = –2 sin2
1
(3) 1 – cos2 = sin2 (4) ctg =
tan
1 1
(5) cosA – cos B = –2sin (A + B).sin (A – B)
2 2
Untuk lebih jelasnya pemakaian rumus-rumus di atas, ikutilah contoh soal berikut ini
2. sin 2 6 x
= Limit
x0
2. sin 2 5 x
2
Limit sin 6 x
= x0
sin 5 x
2
6
=
5
36
=
25
Limit 1 cos 6x 1 cos 2(3x)
(b) x0 = Limit
x0
cos 8x 1 cos 2(4 x) 1
2. sin 2 3x
= Limit
x0
2. sin 2 4 x
2
Limit . sin 3x
= x0
. sin 4 x
2
.3
=
.4
.9
=
.16
Limit Fungsi 7
6 6 cos 4 x 6(1 cos 2(2 x))
(c) Limit = Limit
x0 3 cos 8 x 3 x0 3(cos 2(4 x) 1)
2. sin 2 2 x
= Limit 4
x0
2. sin 4 x
2
2
Limit sin 2 x
= x0 4
sin 4 x
2
1
= 4
2
= –1
Limit 6 cos 3x 6 6(cos 2(3x / 2) 1)
(d) x0 = Limit
x0
5 5 cos 9 x 5(1 cos 2(9 x / 2))
(c)
Limit cos 5x cos 3x
(d) Limit 3 cos 6x 3 cos 2x
x0
1 cos 8x x0 1 cos2 2x
Jawab
4 4 cos 2x 4(1 cos 2 x)
(a) Limit
x0 2
= Limit
x0 2
1 cos 3x 1 cos 3 x
4.(2 sin 2 x)
= Limit
x0
sin 2 3x
2
Limit sin x
= x0 8
sin 3x
8
=
9
Limit Fungsi 8
2 2 cos2 6x 2(1 cos 2 6 x)
(b) Limit = Limit
x0 3 cos2 2x 3 x0 3(cos2 2 x 1)
4.(sin 2 6 x)
= Limit
x0
3.( sin 2 2 x)
2
4 sin 6 x
= Limit
x0
3 sin 2 x
2
4 6
=
3 2
=
4
9
3
= –12
1 1
2 sin (5 x 3x). sin (5 x 3x)
cos 5x cos 3x
(c) Limit
x0 = Limit
x0
2 2
1 cos 8x 1 cos 2(4 x)
2 sin 4 x. sin x
= Limit
x0
2 sin 2 4 x
sin x
= Limit
x0 sin 4 x
1
=
4
3 cos 6x 3 cos 2x 3(cos 6 x cos 2 x)
(d) Limit
x0 2
= Limit
x0 2
1 cos 2x 1 cos 2 x
1 1
6 sin (6 x 2 x). sin (6 x 2 x)
= Limit 2 2
x0 2
sin ( 2 x)
6 sin 4 x
= Limit
x0 sin 2 x
4
= 6
2
= –12
Limit Fungsi 9
Terdapat pula limit fungsi trigonometri yang penyelesaiannya tidak menggunakan
cara-cara seperti diatas. Sebagai contoh akan diberikan pada soal berikut ini :
05. Tentukanlah hasil setiap limit fungsi trigonometri berikut ini
Limit 3. sin 4 x Limit sin 6 x sin 2 x
(a) x (b)
2 cos x x cos 5 x cos x
4
Jawab
Limit 3. sin 4 x Limit
3.(2 sin 2 x. cos 2 x)
(a) x = x
2
cos x 2 cos x
Limit 6 sin 2 x. cos 2 x
= x
2 cos x
Limit
6.(2 sin x. cos x). cos 2 x
= x
2 cos x
Limit
= x 12.sin x . cos 2x
2
= 12 sin .cos 2
2 2
= 12 sin .cos ᴨ
2
= 12 (1)(0)
= 0
Limit Fungsi 10
SOAL LATIHAN 04
D. Limit FungsiTrigonometri
sin 3x 4x
01. + = …
2x tan 2x
A. 2 B. 7/2 C. 4
D. 11/2 E. 6
sin 6x 4. tan 3x
02. + = …
2. sin 2x sin 2x
A. 7,5 B. 5 C. 6,5
D. 8 E. 8,5
4. sin 3x 3. sin 2x
03. + = …
6x 4. tan 6x
A. 2 B. 3,5 C. 3
D. 2,5 E. 2,25
sin 2 2x
04. = …
8. tan2 3x
A. 2/5 B. 1/8 C. 1/18
D. 3/8 E. 3/4
6x 2
05. = …
tan2 3x
A. 3/2 B. 1/2 C. 3
D. 2/3 E. 2
sin 3 2x
06. = …
4x 2 tan x
A. 2 B. 3 C. 1
D. 5 E. 1/2
2x. tan2 3x
07. = …
sin 3 6x
A. 1/6 B. 2/3 C. 1/12
D. 1/3 E. 3/8
4. sin 3 3x
08. = …
x. tan 3x. sin 4x
A. 2/5 B. 8/3 C. 1/3
D. 9 E. 3/5
Limit Fungsi 11
3. tan3 x
09. = …
2x. sin x
A. 0 B. 1/2 C. 3
D. 4 E. 2/3
sin 2x tan 3x
10. = …
tan 6x
A. –1/3 B. 2/3 C. –1/6
D. 3 E. –2
4x 2 sin 2 2x
11. 2
= …
tan 4x
A. 3 B. 1/2 C. –2
D. –1/2 E. 1
2 sin 2 2x sin 2 x
12. = …
x. tan x
A. –2 B. –1 C. 1/3
D. 1/2 E. 7
sin 2x 3x
13. tan 3x sin 2x = …
A. –1/5 B. –2 D. 3
D. 1/2 E. 2/3
tan2 4x 3 sin 2 2x
14. 2 2
= …
2 sin x 4x
A. –12 B. –14 C. 13
D. 9 E. –8
1 cos 4x
15. = …
x2
A. 2 B. 6 C. 8
D. 16 E. 4
cos 6x 1
16. = …
3 tan2 x
A. 6 B. -6 C. 4
D. -2/3 E. 3
3 3 cos 2x
17. = …
sin 2 3x
A. -2/3 B. 2/3 C. -3
D. 3 E. -2
Limit Fungsi 12
8 8 cos 4x
18. 4 4 cos 8x = …
A. 1/16 B. 1/6 C. 1/4
D. 1/2 E. 1/8
6 cos 2x 6
19. 2 2 cos 4x = …
A. 1/16 B. 1/6 C. -3/4
D. 3/8 E. 1/8
1 cos 2 x
20. = …
1 cos 4x
A. 1/4 B. 1/2 C. 2/3
D. -1/4 E. 1/8
1 cos6x
21. 1 cos 2 2x = …
A. 2 B. 9/2 C. 4
D. 1/4 E. 1/8
cos x 1
22. = …
2 2 cos2 x
A. -1 B. 1 C. -1/4
D. 1/4 E. -1/2
1 cos 8x
23. = …
2x. sin x. cos x
A. 8 B. 16 C. 2
D. 1/2 E. 1/4
sin(x 3)
25. = …
x 2 7 x 12
A. -1 B. 2 C. 3
D. -3 E. 4
tan(3x 6)
26. = …
x2 4
A. -2 B. 2 C. 2/3
D. 3/4 E. 3/5
Limit Fungsi 13
sin(x 2 9)
27. = …
x 3
A. 3 B. 6 C. 9
D. 2 E. -1
x4
28. 2
= …
sin(x 5x 4)
A. 2 B. 1/2 C. 1/3
D. 1 E. -1/2
x 1 2
29. = …
tan(x 5)
A. 4 B. 1/4 C. 3
D. 1/2 E. 1/3
1 cos 2x
30. = …
x2
A. 2 B. -2 C. 4
D. -4 E. 1
xa
31. = …
3x 3a tan(x a )
A. 1 B. 1/4 C. 1/2
D. 1/3 E. 2
x2 x 2
32. = …
tan(2x 4) sin(x 2)
A. 3/2 B. 3 C. -1/2
D. -1/4 E. 1
cos 4x 1
33. = …
cos 5x cos 3x
A. -1 B. 1/2 C. 1
D. -1/2 E. 23
4 4 cos2 5x
34. = …
cos 3x cos 2x
A. -20 B. -40 C. 24
D. -24 E. 40
Limit Fungsi 14
1 tan x
35. sin x cos x = …
1 1
A. 2 B. 2 C. 2
2 2
D. 2 E. -1
cot x tan x
36. cos x sin x = …
A. -1 B. 2 C.
D. -2 E. 2
1 cos 2x
37. cos x = …
A. 2 B. 1 C.
D. 0 E. -2
tan x 1
38. cos 2x = …
A. -2 B. 2 C. -1/2
D. 1/2 E. -1
1 1
A. 3 B. 3 C. -1/2
2 2
D. 1/2 E. 2
(x 2 7x 12) tan2x
40. Nilai = …
5x2 4x
A. –7 B. –6 C. –3
D. 3 E. 6
Lim (x 2 - 1) sin 6x
42. = ….
x 0 x 3 3x 2 2x
A. 6 B. 3 C. 0
D. –1 E. –3
Limit Fungsi 15
Lim sin x - sin
43. 3 = ….
x
3 cos x - cos
3
1 1
A. – 3 B. 3 C. 3
3 3
1
D. – 3 E. – 3
2
tgx tgy
44. lim ...
xy (1 xy )(1 tgx.tgy)
A. –1 B. 0 C. 1
D. y E. –y
x 2 . tan 9 x
45. Nilai = ...
2sin3x sin 6 x
A. –2 B. –1/3 C. 1/3
D. 2 E. 5
2x x 2 2 2 2cos4x
46. Nilai = ...
tan x sin x
A. –3 B. 1/2 C. 2
D. 3 E. 5
1 sin x cos x
47. Nilai = ...
1 sin x cos x
A. –3 B. –2 C. –1
D. 3 E. 5
sin x cos x
48. Nilai = ...
x / 4
A. – 3 B. – 2 C. 2
D. 3 E. 2 2
tan x tan a
49. Nilai = ...
sin x sin a
A. sec3a B. cos3a C. 2.sin3a
D. 2.sec2a E. 2.cos2a
1
50. Nilai (1 – tanx) (1 – tan x) = ...
2
A. –3 B. –2 C. –1
D. 3 E. 5
Limit Fungsi 16
sin 4x tan 4x
51. Nilai =…
sin 2x tan 2x
A. –4 B. –2 C. 3
D. 4 E. 8
1 cos 4 x
52. Nilai lim =…
x 0 2 x. sin 4 x
A. 1 B. 1/2 C. 0
D. –1/2 E. –1
Limit Fungsi 17