Anda di halaman 1dari 18

AZAS AZAS & TEORI

DALAM HUKUM ACARA PIDANA

OLEH
Dr. GDE MADE SWARDHANA, SH., MH

Disampaikan dalam rangka Pendidikan Khusus Profesi Advokat


(PKPA) Kerjasama Fakultas Hukum Universitas Udayana dengan
Perhimpunan Advokat Indonesia (Peradi) Denpasar.
Denpasar, 24 Oktober 2020
PRA WACANA
V O -
AD
KAT

• Penyelidikan JAKSA • Pemeriksaan


• Penyidikan • Dakwaan • Pembuktian
• BAP • Tuntutan • Putusan
• Ekskusi
POLRI LAPAS
HAKIM
atau
RUTAN
KEJAKSAAN
ADVOKAT JAKSA
PENUNTUT
UMUM

PENYIDIK DAKWAAN/
TUNTUTA
POLRI JAKSA N

PA S/
LA
AN
RUT
EKSEKUSI
PENGADILAN
HAKIM :
ADVOKAT DARI OBYEKTIF KE
/ OBYEKTIF
KLIEN
JPU/ SIDANG
DAKWAAN
TDKW JAKSA :
DARI OBYEKTIF KE
LAPAS HAKIM SUBYEKTIF

RUTAN SIDANG
RIKSA ALAT
VONIS BUKTI /BRG
BKTI ADVOKAT:
DARI SUBYEKTIF KE
REKUISITOR/
PLEDOOI SUBYEKTIF
PRA PERADILAN

HAKIM / PUTUSAN
POLRI
ADVOKAT /
PENASIHAT
HUKUM
PRA
PERADILAN
PENGERTIAN HUKUM ACARA PIDANA
HUKUM PIDANA :
1. PIDANA MATERIIL : BERISI PETUNJUK DAN URAIAN
TTG DELIK, PERATURAN TENTANG SYARAT DPT
DIPIDANANYA PERBUATAN, PETUNJUK TTG PIDANA.
(KUHP)
2. PIDANA FORMIL : PERATURAN YANG MENGATUR
BAGAIMANA CARANYA NEGARA BERTINDAK
MELALUI ALAT PERLENGKAPANYA APABILA TERJADI
PELANGGARAN TERHADAP HUKUM PIDANA.(KUHAP)

TUJUAN HUKUM ACARA PIDANA

1. UNTUK MENCARI DAN MENDAPATKAN ATAU SETIDAK-


TIDAKNYA MENDEKATI KEBENARAN MATERIEL, YAITU
KEBENARAN YANG SELENGKAP-LENGKAPNYA DARI SUATU
PERKARA PIDANA.
2. KEBENARAN MATERIEL MERUPAKAN TUJUAN AWAL
HUKUM ACARA PIDANA, TUJUAN AKHIR ADALAH : ANTARA
LAIN KETERTIBAN, KETENTRAMAN, KEADILAN, KEPASTIAN
HUKUM, KEDAMAIAN, KESEJAHTERAAN MSYARAKAT.
Tujuan & Fungsi Hukum Acara Pidana

Untuk mencari dan mendapatkan kebenaran materill (mendekati), yaitu kebenaran yang selengkap-
lengkap nya dari suatu perkara pidana dengan menerapkan ketentuan acara pidana secara jujur dan
tepat. Sehingga diperoleh pelaku yang dapat didakwa melakukan suatu pelanggaran hukum pidana.
Untuk selanjutnya meminta pemeriksaan dan putusan dari pengadilan apakah pelaku tersebut dapat
dipersalahkan dan dimintai pertanggungjawaban pidana nya.
Fungsi Hukum Acara Pidana

Sebagai pedoman bagi negara (melalui perangkat kekuasaan yudikatif) dalam proses
mengungkap kebenaran dari suatu pelanggaran tindak pidana. Para pihak yang terlibat
dalam Hukum Acara Pidana : Setiap orang (sebagai saksi atau ahli), Pejabat penyidik atau
penyelidik (Polisi, & PPNS), Pejabat Penuntut Umum, Pejabat eksekusi pidana (hakim,
aparat panitensier, misal petugas LP) ADVOKAT
ASAS ASAS DALAM HUKUM ACARA PIDANA
1. ASAS PRADUGA TAK BERSALAH (PRESUMTION OF INNOCENCE)

ASAS INI DIJUMPAI DALAM PENJELASAN UMUM BUTIR 3 HURUF C KUHAP


SETIAP ORANG YANG DISANGKA, DITAHAN, DITUNTUT DAN ATAU
DIHADAPKAN KE PENGADILAN, WAJIB DIANGGAP TIDAK BERSALAH
SEBELUM ADA PUTUSAN PENGADILAN YANG MENYATAKAN KESALAHANYA DAN TELAH
MEMPEROLEH KEKUATAN HUKUM TETAP.

2. PEMERIKSAAN HAKIM YANG LANGSUNG DAN LISAN

LANGSUNG KEPADA TERDAKWA/SAKSI. LISAN TIDAK TERTULIS ANTARA HAKIM DAN


TERDAKWA/SAKSI
(PASAL154,155 KUHAP) PENGECUALIAN DARI ASAS LANGSUNG YAITU
PUTUSAN VERSTEK/
IN ABSENTIA. VERSTEK : PELANGGARAN L.L.J. PASAL 213,214 KUHAP.
3. PEMERIKSAAN PENGADILAN TERBUKA UNTUK UMUM
UNTUK KEPERLUAN PEMERIKSAAN HAKIM KETUA SIDANG MEMBUKA
SIDANG
DAN MENYATAKAN TERBUKA UNTUK UMUM KECUALI DALAM PERKARA
KESUSILAAN ATAU TERDAKWANYA ANAK-ANAK. (PASAL 153 KUHAP)
TIDAK DI PENUHINYA KETENTUAN INI PUTUSAN BATAL DEMI HUKUM.

4. ASAS OPORTUNITAS P.U. TIDAK WAJIB MENUNTUT SESEORANG YANG


MELAKUKAN DELIK JIKA MENURUT PERTIMBANGAN AKAN MERUGIKAN
KEPENTINGAN UMUM UU TENTANG KEJAKSAAN : JAKSA AGUNG DAPAT
MENYAMPINGKAN SUATU PERKARA BERDASARKAN KEPENTINGAN UMUM.

5. ASAS LEGALITAS : P.U. WAJIB MENUNTUT SUATU TINDAK PIDANA.


6. SEMUA ORANG DIPERLAKUKAN SAMA (ASAS ISONOMIA ATAU EQUALITY BEFORE THE LAW)

“PENGADILAN MENGADILI MENURUT HUKUM DENGAN TIDAK MEMBEDA BEDAKAN ORANG”


( BUTIR 3A KUHAP)

7. TERSANGKA ATAU TERDAKWA BERHAK MENDAPAT BANTUAN HUKUM

1. BANTUAN HUKUM Pasal 69 s/d 74 KUHAP


2. Hak-Hak tersangka/terdakwa Pasal 50 s/d 68 KUHAP.
3.UU No 18 th 2003 Ttg ADVOKAT
4. PSL 56 UU no 48 th 2009 TTG KEKUASAAN KEHAKIMAN
5.PP NO 83 th 2008 PERSYARATAN DAN TATA CARA PEMBERIAN BANTUAN HUKUM
6.SEMA NO 10 TH 2010 TTG SDA
7.PERATURAN PERADI
8.UNDANG-UNDANG NOMOR 16 TAHUN TTG BANTUAN HUKUM
8. ASAS AKUSATOR DAN INKUISITOR
(ACCUASATOR DAN INQUISITOR)

KEDUDUKAN TERSANGKA SEBAGAI


OBYEK.
MENITIK BERATKAN PADA PENGAKUAN
INQUISITOR KEDUDUKANTERSANGKA
SEBAGAI SUBYEK MENITIK BERATKAN
PADA PEMBUKTIAN.
Model Penyelenggaraan Peradilan Pidana : Crime The Mixed Type (ACCUSATOIR) : Due Process
Control Model Model
INQUISITOIR (abad 13 s/d pertengahan abad 19)  Crime
Control Model Meneliti peristiwa tindak pidana; Identifikasi Pemeriksaan pelaku dilakukan pejabat yang tidak memihak yang
terhadap pelaku; Pelaku ditangkap; Pemeriksaan pelaku, ditunjuk untuk menyelidiki dan melaksanakan pengumpulan
saksi dilakukan secara terpisah; Pemeriksaan pelaku di bukti-bukti; Pengumpulan barang bukti dilakukan dan dihadiri
tempat terasing, komunikasi dengan pihak lain & keluarga oleh oara pihak yang terlibat perkara (tersangka, terdakwa &
tidak diizinkan; Perbuatan yang dituduhkan terhadap pelaku jaksa); Tersangka yang diperiksa mempunyai hak untuk tidak
tidak diberitahukan; Tujuan pemeriksaan hanyalah menjawab pertanyaan pemeriksa; Tersangka/terdakwa dapat
pengakuan melalui cara penyiksaan (torture). didampingi penasehat hukum nya Terdakwa/tersangka
Hasil pemeriksaan diserahkan pada pengadilan, hakim hanya memperoleh hak untuk meneliti kembali berkas perkara;
memeriksa berdasarkan berkas hasil pemeriksaan penyidik Peradilan dilakukan secara terbuka, para pihak mempunyai hak
tanpa pengembangan lebih lanjut; Terdakwa tidak dihadirkan yang sama mengajukan argumen dan semua alat bukti yang
di depan sidang dan sidang tertutup tanpa pembela; Berlaku dikumpulkan diuji kembali kebenaran nya; Hakim berkewajiban
asas Presumption of Guilt mengupas semua permasalahan yang relevan dengan surat
dakwaan dan memperhatikan alat bukti lain
Ciri-ciri model Inquisitoir : Proses singkat dan sederhana
Lembaga Penyiksaan merupakan hal yang harus ada Berlaku asas Presumption of Innocence Alasan DPM muncul :
Berpotensi terjadi pelanggaran HAM Kurang nya perlindungan hak-hak individual dan pembatasan
kekuasaan dalam penyelenggaraan peradilan pidana untuk
mencegah penyalahgunaan kekuasaan dan sifat otoriter penegak
hukum.
John Griffiths, Family Model
(model kekeluargaan)
Sebagai reaksi dari Model Herbert Packer (CCM &
DPM) Herbert mendasarkan pada pemikiran
tentang hubungan negara dengan individu dalam
proses kriminal, dimana pelaku kejahatan
dianggap musuh masyarakat (enemy of society).

Battle Model :Tujuan dari penyelenggaraan


Pemeriksaan Perkara model Herbert adalah
mengasingkan pelaku dari masyarakat (exile
function of punishment)
Model Penyelesaian Pemeriksaan Perkara Herbert
mengkondisikan pertentangan kepentingan
individu dengan negara yang tidak dapat
dipertemukan kembali (irreconcilable disharmony
of interest)
15. PERADILAN CEPAT,
SEDERHANA, BIAYA RINGAN

PERADILAN CEPAT: Terutama untuk


menghindari penahanan yang lama sebelum ada
keputusan pengadilan. Penjabaran asas cepat
diatur dalam pasal 24(4); 25(4) KUHAP, Pasal
26(4) KUHAP, Pasal 27(4 )KUHAP, Pasal 28(4)
KUHAP, Pasal 102(1) Segera dilakukan
penyidikan. Pasal 140 KUHAP P.U.segera
membuat surat dakwahan, Pasal 50 KUHAP
segera diadili, Pasal 326 Pelimpahan berkas
perkara Banding ke P.T. sudah dikirim 14 hari
dari tgl mohon banding.
SEDERHANA adalah pemeriksaan dan
penyelesaian perkara dilakukan dng cara efesien
dan efektif.
BIAYA RINGAN adalah biaya perkara yg dpt
dijangkau oleh masyarakat. (Penjejasan umum
psl 1 UU No:48 Th 2009,ttg Kekuasaan
Kehakiman.
Teori Sistem Pembuktian
Teori Keyakinan Hakim mendasari keputusan hanya
dengan keyakinan/perasaan nya semata & kesan pribadi
Tanpa terikat oleh aturan hukum tertentu Hakim tidak
wajib mengemukakan alasan hukum yang dipakai dalam
memutuskan. Hakim bebas menunjuk alat bukti dalam
persidangan, termasuk upaya pembuktian yang sulit
diterima oleh akal (mis.mistik) Banyak terdapat dalam
sistem peradilan juri atau pengadilan distrik sebelum
KUHAP.
Positive- Wettelijk Theory
Alat bukti yang dapat diajukan di persidangan ditentukan oleh undang-undang Hakim harus & berwenang
untuk menetapkan terbukti atau tidaknya suatu perkara yang diperiksanya, walaupun berangkali hakim
sendiri belum yakin atas kebenaran putusannya itu. Apabila hal tsb diatas terjadi, hakim akan mengambil
putusan yang sejajar. Artinya bahwa putusannya itu harus berbunyi tentang sesuatu yang tidak dapat
dibuktikan adanya Misal 2 saksi disumpah mengatakan seseorang itu salah, maka hakim harus menjatuhkan
putusan bersalah walaupun hakim sendiri tidak yakin.

Negative-Wettelijk Theorie
Positive wettelijk theory + keyakinan hakim yang didapat dari alat bukti Terdapat dalam Pasal 183 KUHAP “
hakim tidak boleh menjatuhkan pidana kepada seorang kecuali apabila dengan sekurang-kurangnya duat alat
bukti yang sah ia memperoleh keyakinan bahwa suau tindakan pidana benar-benar terjadi dan bawha
terdakwalah yang bersalah melakukannya” Negatif maksudnya ialah walaupun dalam suatu perkara terdapat
cukup bukti sesuai UU, maka hakim belum boleh menjatuhkan hukuman sebelum memperoleh keyakinan
tentang kesalahan terdakwa.

Vrije Bewijs Theorie / Conviction Raissonee (Pembuktian Bebas)


Ditentukan bahwa hakim dalam menyebutkan alasan-alasan mengambil keputusan sama sekali tidak terikat
pada penyebutan alat bukti yang telah diatur dalam UU Alat dan cara pembuktian tidak sebutkan dalam UU
Melainkan hakim secara bebas diperkenankan memakai alat bukti lain, asalkan semua itu berlandaskan
alasan-alasan yang tetap menurut logika Note : see stufenbau theory

GDE MADE SWARDHANA


Yang diungkap dari Pembuktian

ALAT PEMBUKTIAN (BEWIJSMIDDEL) ;


- ALAT YANG DIGUNAKAN UNTUK MELAKUKAN TINDAK PIDANA
- HASIL YANG DIPEROLEH DARI TINDAK PIDANA
- KET. SAKSI PENGURAIAN PEMBUKTIAN (BEWIJSVOERING) ;
- CARA-CARA MENGGUNAKAN ALAT-ALAT BUKTI DALAM TINDAK PIDANA
- KEKUATAN PEMBUKTIAN (BEWIJSKRACHT) ; KETERIKATAN HAKIM PADA ALAT BUKTI ; - - VIDE PASAL 184 KUHAP DASAR
PEMBUKTIAN (BEWIJSGROND) ;
- KEADAAN YANG DIALAMI YANG DITERANGKANNYA DALAM KESAKSIAN DISEBUT DASAR PEMBUKTIAN BEBAN PEMBUKTIAN
(BEWIJSLAST).
 MENGENAI SIAPAKAH YANG MEMPUNYAI BEBAN UNTUK MEMBUKTIKAN MENGENAI UNSUR-UNSUR TINDAK PIDANA PASAL 66
KUHAP “..TERSANGKA/TERDAKWA TIDAK DIBEBANI KEWAJIBAN PEMBUKTIAN..” MERUPAKAN WUJUD KONKRET ASAS
“PRESUMPTION OF INNOCENT
TERIMA
KASIH

SEMOGA
BER
MANFAAT

Anda mungkin juga menyukai