Oleh
UENNiDA YAHYA
A 22. 0041
m ) bayam
, (Amaranthus hybridus), daun melinjo (Gnetum
secara in vitro.
Dari hasil penelitian menunjukkan bahwa pengolahan
sar .
Pengolahan sayuran dengan cara dikukus merupakan cara
y a n g d i a n a l i s i s b e r k i s a r a n t a r a 0 . 3 1 mg s a m p a i 1 . 8 9 mg a t a u
persen.
r u h s e p e r t i a d a n y a s e r a t k a s a r , k a l s i u m d a n f i t a t d a l a m sa-
yuran.
P E N G A R U H P E N G O L A H A N DAN KANDUNGAN V I T A M I N C
T E R H A D A P P E N Y E R A P A N Z A T B E S I ( F e ) DENGAN C A R A i n vitro
P A D A B E B E R A P A J E N I S S A Y U R A N DAUN I I I J A U
Oleh :
Y E N N I D A YAHYA
KARYA I L M I A H
Sebagai S a l a h S a t u S y a r a t M e m p e r o l e h G e l a r
Sarjana Pertanian
Pada
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
FAKULTAS PERTANIAN
I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
1990
: PENGARUH PENGOLAHAN DAN KANDUNGAN VITAMIN
C TERHADAP PENYERAPAN Z A T BESI ( F e ) DENGAN
CARA in vitro PADA BEBERAPA JENIS SAYURAN
DAUN H I JAU
Menyetujui
Ir Faisal Anwar
( D o s e n Pembimbing) ( D o s e n Pembimbing)
kan saran dan kritiknya. Juga kepada semua dosen gang telah
HaJ.arnan
DAFTAR GAMBAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . is
PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Latar Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Penelitian Pendahuluan . . . . . . . . . . . . . . . . .
Penelitian Lanjutan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Simpulan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR PUSTAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LAMPIRAN .........................................
DAFTAR TABEL
Nomor
1. K a n d u n g a n Z a t G i z i d a n S e r a t Kasar R e b e r a p a
S a y u r a n Daun H i j a u ( d a l a m 1 0 0 g r b d d ) .... 8
4. Rata-rata Kandungan V i t a m i n C R e b e r a p a S a y u r a n
Daun H i j a u d a n P r o s e n t a s e " L e a c h i n g " S e -
lama P e n g o l a h a n d a l a m 1 0 0 g r b d d ........ 40
5. R a t a - r a t a Kandungan V i t a m i n C d a n Zat B e s i
yang T e r s e r a p d a r i Sayuran Hijuu dalam
100 g r bdd ............................. 44
Lampi r a n
1. Kecukupan Konsurnsi Z a t B e s i N a s i o n a l y a n g
Dianjurkan ............................... 60
3. K a d a r A i r B e b e r a p a J e n i s S a y u r a n Daun W i j a u
pada Berbagai Perlakuan .................. 63
4. Kandungan Z a t B e s i ( F e ) B e b e r a p a J e n i s Sayur-
a n Daun H i j a u p a d a B e r b a g a i P e r l a k u a n .... 64
5. Kandungan Z a t B e s i ( F e ) B e b e r a p a J e n i s S a y u r a n
Daun H i j a u p a d a B e r b a g a i P e r l a k u a n d a l a m
100 g r bdd ............................... 65
6. D a f t a r S i d i k Ragam T o t a l B e s i S a y u r a n Daun
Hijau .................................... 66
7. U j i Beda N y a t a T e r k e c i l T o t a l B e s i S a y u r a n 66
11. Kandungan V i t a m i n C B e b e r a p a J e n i s S a y u r a n
Hijau pada Berbagai Perlakunn ........... 69
12. K a n d u n g a n V i t a m i n C S n y u r a n Daun H i j a u p a d a
Berbagai Perlakuan (Kadar A i r Nol) ...... 70
13. D n f t a r S i d i k Ragam K a n d u n g a n V i t a m i n C S a y u r a n
Daun H i j a u .............................. 71
20. D a f t a r S i d i k Ragam Z a t B e s i y a n g T e r s e r a p
d a r i Sayuran Hijau ...................... 76
21. U j i Beda N y a t a T e r k e c i l Z a t B e s i y a n g T e r s e r a p
d a r i Sayuran Hijau ...................... 76 .
22. Prosentase "Bioavailabilitas" Zat Besi Sayuran
D a u n H i j a u pada B e r b a g a i P e r l a k u a n d a l a m
100 g r bdd ............................. 77
Nomor Halan~an
1. P e n g a r u h Minuman t e r h a d a p P e n y e r a p a n %at,
B e s i pada Makanan P a g i .................. 16
2. Hubungan A n t a r a P o l a Konsurnsi d a n P r o s e s
P e n g o l a h a n P a n g a n d i Rurnah T a n g g a terha-
d a p K e t e r s e d i a a n Z a t Resi y a n g d a p a t D i -
r a p D e n g a n F a k t o r - f a k t , o r y a n g Mempenga-
r u h i P e n y e r a p a n d a n A n e m i a G i z i Resi..... 20
Latar Belakang
s i a , maka a n e m i a g i z i a k i b a t k e k u r a n g a n z a t b e s i merupakan
t i a n t e r p i s a h y a n g d i l a k u k a n d i b e b e r a p a tempat d i Indone-
berkisar a n t a r a 50 - 70 p e r s e n , w a n i t a d e w a s a t i d a k hamil
30 - 40 p e r s e n , l a k i - l a l z i d e w a s a 20 - 30 persen, pekerja
berpenghasilan r e n d a h 3 0 - 4 0 p e r s e n , a n a k BALITA 3 0 - 40
1989).
P a d a d a s a r n y a a n e m i a b e s i d a p a t d i c e g a h d e n g a n mengkon-
200 gram per kapita per hari. Berarti baru sekit.ar 58 per-
l e b i h d a r i 50 p e r s e n kecukupan z a t b e s i m a s y a r a k a t Indone-
s i a d a p a t d i p e n u h i d a r i s a y u r a n daun h i j a u .
D i beberapa d a e r a h d i I n d o n e s i a , s a y u r a n dimakan da-
t e r d a p a t d i m a s y a r a k a t a d a l a h mengkonsumsi s a y u r a n setelah
berbagai c a r a p e n g o l a h a n t e r h a d a p b e r b a g a i s a y u r a n menye-
vitamin C.
y a n g k u r a n g t e p a t d a n b a n y a k m e n y e b a b k a n k e h ~ l a n g a nz a t - z a t
d i s u k a i p e n d u d u k , t i d a l c k u r a n g p u l a p e n t . i n g n y a u p a y a n1cnc.n-
t u k a n d a n menemukan c a r a p e n g o l a h a n t e r u t , a m a p e n g o l a h a n s n -
y u r a n yang d a p a t menekan k e h l l a n g a n z a t b e s i . D i s a m p i n g i t u
m e n d e k a t i k e a d a a n s e s u n g g u h n y a , d a n s a r a n u n t u k rnengkonsurn-
akan l e b i h beralasan.
T u j ~ ~ aPne n e l i t i a n
T u , i u a n Umum
s e r a p secara i n v i t r o .
Tujuan Khusus
K e ~ u n a a nPenelitian
besi.
TINJAUAN PUSTAKA
Pangan sebesar 189 430 ton. Lain halnya dengan sayur ka-
dan mineral.
Sayuran daun hijau merupakan sumber utama vitamin dan
mineral dalam pangan kita yang sangat dibutuhkan oleh tu-
baik.
T a b e l 1. K a n d u n g a n Z a t G i z i d a n S e r a t Kasar
B e b e r a p a S a y u r a n Daun H i j a u ( d a l a m
100 g r bdd)
~ a d a r ~ serata
Jenis sayur Air i?ea caa Vit. ca Vit. Kasar
Daun
Singkong
Kangkung
Daun K a t u k
Bayam
Daun
Melinjo
Petsay
Daun k e t e l a
Rambat
K e h i l a n a a n Z a t G i z i S e l a m a P e n a o l p h a n Say-
l a n g a n z a t g i z i s a y u r a n t e r j a d i m e l a l u i b e b e r a p a t a h a p yang
Icut.
Faktor-faktor yang mempengaruhi kehilangan zat gizi
berkisar a n t a r a 45 - 71 p e r s e n .
P e n e l i t i a n C h a r l e s d a n Van Duyne ( 1 9 5 4 ) m e n y a t a k a n b a h -
c a i r a n p e n g o l a h mengandung 5 - 1 8 p e r s e n v i t a m i n C .
Mineral Besi ( F e )
m e n y e b a r d i s i t o p l a s m a . S e l a n j u t n y a d i t e m u k a n bahwa 7 5 p e r -
k a n bahwa 8 0 p e r s e n F e b e r a s o s i a s i d e n g a n k h l o r o p l a s . Oleh
selama p e n g o l a h a n a d a l a h m e l a l u i c a r a t e r l a r u t d a l a m c a i r a n
Menurut C l y d e s d a l e , e t . a l . , ( 1 9 7 6 ) t e r b e n t ~ r k n y a "pheophy-
asam-asam o r g a n i k v o l a t i l s a y u r a n . Derajat k e a s a m a n c a i r a n
wadah p e n g o l a h d i t u t u p ( M e y e r , 1 9 7 7 ; W i l l i a m s , 1979).
P e t e r s o n d a n H o p e r t d a l a m Lowe ( 1 9 4 3 ) m e n y a t a k a n bahwa
selama p e n g o l a h a n k e h i l a n g a n b e s i s e b e s a r 20 - 30 persen.
D a r i p e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n o l e h H a r d i n s y a h ( 1 9 8 2 ) bahwa
volume cairan yang digunakan dalam pengolahan sayuran ber-
banding lurus dengan tingkat "leaching" besi. Pengolahan
sayuran yang direbus dengitn sar:t,an, nlcr\rpaI<an nlacarrt
dengan air cuka. Selain itu alat masak yang digunakan juga
b a n y a k mengandung e a t b e s i a t a u p e n y e r a p a n n y a r e n d a h , rnaka
k e t e r s e d i a a n z a t b e s i u n t u k tubuh t i d a k mencukupi.
D a l a m k a i t a n n y a d e n g a n mekanisme p e n y e r a p a n , i l a r m a d j i ,
dkk., ( 1 9 7 7 ) m e n y a t a k a n bahwa b e n t u k b e s i y a n g d i s e r a p d a r i
b u h a n umumnya rnengandung z a t b e s i d a l a m b e n t r r k n o n h e m e .
B e s i nonherne i n i s e b e l u m d i s e r a p h a r u s d i u b a h t e r l e b i h
d a h u l u m e n j a d i i o n f e r r o o l e h p e n e r i r n a p a d a s e l mukosa u s u s
v e r s i Fe3+ m e n j a d i ~ e d~
i p e r' m u d a h o l e h a d a n y a faktor-fak-
d a n komponen g i z i y a n g b e r a s a l d a r i makanan s e p e r t i v i t a m i n
nonheme ( D e r m a n d k k . , 1980).
15
yang l e b i h s e d e r h a n a m i s a l n y a p e p t o n , albumosa d a n p e p t i d a -
d e n g a n p e r t o l o n g a n asam c h l o r i d a . P e r l u p u l a d i i n g a t hahwa
k e a d a a n b a h a n makanan i t u s e n d i r i , t e r u t a m a p r o s e s m e n g o l a h
p e c a h , s e h i n g g a memudahkan e n z i m - e n z i m u n t u k menyerang z a t -
z a t makanan t e r s e b u t (Sudarmo d a n J a e n i , 1 9 7 7 ) . B j o r n d k k . ,
makanan pagi menjadi tiga kali lipat, dan bila minum teh
Makanan/sarapan pagi
t
Teh
Kopi
17
l---l
i Kopi dan
juice jeruk
( 50 mg asam
askorbat) 0 0.1 0.2 0.3
( 1 9 8 6 ) m e n y a t a k a n bahwa s e t e l a h f i t a t d i h i l a n g k a n d a r i ba-
l a r u t a n l e b i h t i n g g i d a r i p a d a bahan a s l i n y a . Hal i n i d i s e -
b a b k a n k a r e n a s e r a t m a k a n a n l e b i h t e r b u k a u n t u k m e n g i k a t Fe
naan yang kurang baik, sehingga banyak xat gizi yang terbu-
T
Penyerapan
p e n y e r a p a n Fe r e n d a h
I L - ,,
Anemia I
Zat b e s i ,gizi besi :
T T
,rP-
e r s-
e d- , ,r -K -o n- d i s i .
i k n1 'Fakt o r y a n g F a k t o r yang
] b e s i dalam] ] alat ] mempermudah menghambat
] tubuh ] ] pencer-] penyerapan
L - - - - - J ,
1 naan I (vit. C)
L - - - J -
---
i o ~ ~ L n s u m s1,i
I pangan rumah
I tangga t Pangan r e n d a h Fe
L ------- J
Keterangan :
: v a r i a b e l yang d i t e l i t i
------------------- . v a r i a b e l yang t i d a k d i t e l i t j
Batasan I s t i l a h
Anemia d i d e f i n i s i k a n s e b a g a i s u a t u k e a d a a n d i m a n a k a d a r
bersangkutan 1
"Leaching" a d a l a h p e r i s t i w a k e l u a r n y a z a t g i z i d a r i dalam
yang s i a p u n t u k dimakan 2 .
Penyerapan i n v i t r o a d a l a h penyerapan yang b c r l a n g s u n g d i
l u a r tubuh makhluk h i d u p .
t e r s e r a p s e c a r a i n v i L r o o l e h enzim "pepsin-HC1".
..........................
' ~ u s a i n i , dkk.
Metode Penelitian
Kangkung (A1)
Katuk (AZ)
Bayam ( A3 )
Daun melinjo (A4)
Petsay (A5)
dikukus (B2)
nya sudah kering. Oleh sebab itu dalam penelitian ini di-
Penelitian Laniutan
sebagai berikut :
- kangkung = 8 menit
- katuk = 5 menit
- bayam = 6 menit
2. Sayuran dikukus :
- kangkung = 10 menit
- bayam = 8 menit
- katuk = 9 menit
- katuk = 4 menit
- bayam = 3 menit
- daun melinjo = 8 menit
- petsay = 3 menit
- daun ketela rambat = 5 menit
.
T
I
Sayuran hi jau
disiangi
I
bagian yang tidak
dimakan dapat dimakan
I dibersihkan dan
dicuci
I dimasak
I I
sayuran t air sayuran + santan
I I I
t
ditiriskan I
I I I
kuah
I
sayuran Bagian sayuran Analisa kadar air,
vit. C , total besi
dan besi terserap
Gambar 3. Prosedur Pelaksanaan Penelitian
Prosedur dan Perhitunean Analisa K i m i a
d i h a l u s k a n d e n g a n m o r t a r , d i t i m b a n g s e b a n y a k 5 g r d a l a m ca-
wan p o r s e l i n y a n g t e l a h d i k e t a h u i b o b o t t e t a p n y a . Kemudian
k e d a l a m t a n u r siirripili ~ ~ i e r i j a dn0ri
i h e r w i ~ r n n 1 ~ 1 iit .t i . Ah11 ytrrig
t e r s e b u t d i s a r i n g k e d a l n m Labri u k u r 1 0 0 1111 d a n d i t e p a t l t i l n
d i p i p e t s e b a n y a k 2 5 m l d a n d i m a s u k l t a n d a l a r n l a b u ~ i k r i r5 0 m l
masing kuvet d i p i p e t :
- kuvet I : 10 m l blanko
- k u v e t I1 : 2 m l l a r u t a n st,arldar (20E )
p a n j a n g g e l o m b a n g 515 nm.
Perhitungan
f = f a k t o r pengenceran
X = angka pembacaan s k a l a l a r u t a n c o n t o h
Perhitungan "Leaching" :
L = ( B s - B y ) 111g
Keterangan :
Karena n i l a i B s d a n By p a d a k a d a r a i v y a n g b e r b e d a ,
100 %
Byo = x BY ( m g )
% total padatan
Lo = (Bxo - Byo) mg
I><)
f'c.rscbr\ " l , ~ ~ i i : ItI U
~ "i = - s 1 0 0 %.
Rso
1 0 0 r n l HC1 0 . 1 N ) . B a h a n y a n g s u d a h d i l a r u t k a n d i a t u r pH-
b e s i t o t a l d e n g a n metode s p e k t r o l o t.ometri .
Perhitungan :
Kadar Besi T e r s e r a p = A - R
A = Kadar besi t o t a l
j a m b u t i d a k h i l a n g selama 1 5 d e t i k .
Perhitungan :
K a d a r v i t a m i n C dalarri 1 0 0 g r b a h a n ( m g ) =
Perhitungan
100
Kadar A i r ( p e r s e n ) = s (C - A)
R - A
B = B e r a t cawan mula-mula
A = B e r a t t e t a p cawan
--A n a l- --
-- Data
i sis
b e r p o l a f a k t o r i a l d e n g a n dria f a l i t o r yait,ii , j e n i s s a y t i r a n ( A )
At = n i l a i tengah
I3 .
J
= pengaruh perlakuan D ke-j ( j = 1 , 2 ,3 , 1' 1
E. . = k o n ~ p o n e ng a l a t
1 ~ k
n = ulangan
= taraf uji
t = n i l a i tengah t pada t a r a f u j i
Y = a + bS
Keterangan :
X = Kandungan vitamin C
a = Koefisien Regresi
b = Koefisien Regresi
HASIL DAN PEMBAHASAN
Kandungan B e s i S a v u r a n
T i a p j e n i s s a y u r a n rnempunyai s i f a t , s t r u k t u r d a n kan-
b a g i a n tanaman i t u s e n d i r i .
T e r k e c i l M e m p e r l i h a t k a n bahwa d a u n m e l i n j o , k a t u k d a n daun
Tabel 3.
yang cukup b e r a r t i , y a i t u b e r k i s a r a n t a r a 5 . 9 7 p e r s e n s a m -
t e r d i r i d a r i s e l l u l o s a d a n h e m i s e l l u l o s a s e r t a membran p r o -
kedalam c a i r a n pengolah.
p e n g o l a h a n b a h a n p a n g a n , c a r a d a n macam p e n g o l a h a n , volume
d e n g a n s a n t a n b e r k i s a r a n t a r a 5 . 9 7 p e r s e n sampai 6 4 . 6 8 p e r -
Kangkung mentah
direbus + air
dikukus
direbus + santan
Katuk mentah
direbus + air
dikukus
direbus + santan
Bayarn mentah
d i r e b u s + air
dilcukus
direbus + santan
Daun mentah
Melinjo direbus + air
dikukus
direbus + santan
Petsay mentah
direbus + air
dikultus
direbus + santan
Daun rnentah
Ketela direbus + air
Rambat dikukus
direbus + santan
D a r i k e t i g a b e n t u k pengolahan yang d i l a k u k a n , t e r n y a t a
d a n k e t e b a l a n d i n d i n g s e l l e b i h t i p i s , s e r t a mempunyai k a n -
m i n e r a l b e s i l e b i h mudah k e l u a r d a r i s e l s a y u r a n .
Kandunean V i t a m i n C S a y u r a n
y a n g p a l i n g r e n d a h y a i t u s e b e s a r 2 2 . 9 8 mg ( T a b e l 4 ) .
S e t e l a h d i o l a h t e r j a d i penurunan kandungan v i t a m i n C
mentah 62.26
direbus t a i r 35.35
dikukus 47.26
direhus t santan 35.19
pengolahan s a y u r a n , v i t a m i n C h i l a n g m e l a l u i cara t e r l a r u t
dalam c a i r a n pengolah dan melalui proses o k s i d a s i . Oksi-
d a s i v i t a m i n C (asam a s k o r b a t ) k a r e n a p e m a n a s a n a t a u a d a -
n y a o k s i g e n a k a n m e n g h a s i l k a n asam d e h i d r o a s k o r b a t y a n g
masing s e c a r a b e r u r u t a n b e r k i s a r a n t a r a 6 . 6 1 p e r s e n sampai
p a n a s j u g a m e n g i n a k t i f k a n e n z i m asam a s k o r b a t o k s i d a s e d a n
melindungi vitamin C dari proses oksidasi enzimatik yang
m e a b i l i t a s protoplasmanya.
Adanya p e n g o l a h a n m e n g a k i b a t k a n k e r u s a k a n d i n d i n g selnya
maupun y a n g t e r l a r r l t d a l a m ' c a i r a n p e n g o l a h .
K e t e r s e d i a a n B i o l o ~ i sZ a t B e s i P a d a S a v u r a n Daun M i i a u
Z a t b e s i y a n g b e r a s a l d a r i s a y u r a n ~lmumnya b e r b e n t . u k
Tabel 5. R a t a - r a t a Kandungan V i t a m i n C d a n K e t e r s e d i a a n
B i o l o g i s Z a t B e s i P a d a S a y u r a n Daun H i j n u
( d a l a m 100 g r b d d )
Kangkung mentah
direbus + air
dikukus
direbus + santan
Katuk mentah
direbus + a i r
dikukus
d i r e b u s t sant,an
Bayam mentah
direbus + a i r
dikukus
direbus t santan
Petsay mentah
direbus + air
dikukus
direbus + santan
besi p a d a s a y u r a n daun h i j a u , b e r k i s a r a n t a r a 0 . 3 1 mg s a m -
p a i 1 . 8 3 mg d a l a m 1 0 0 g r b d d ( T a b e l 5 ) .
H a s i l u j i s t a t i s t i k d a n U j i Beda N y a t a T e r k e c i l menun-
j u k k a n bahwa k e t e r s e d i a a n b i o l o g i s z a t b e s i s a y u r a n m e n t a h
m a s i h b e r a d a d a l a m j u m l a h y a n g maksimum, d a n belum t e r j a d i
namun h a s i l u j i b e d a n y a t a t e r k e c i l m e n u n j u k k a n b a h w a p r o -
s e n t a s e k e t e r s e d i a a n b i o l o g i s z a t b e s i s a y u r a n mentah t i d a k
l a h d a i r n k e t e l a r a m b a t , d a u n me1 i n j o , k a t u k , b a y a ~ r ~ ,p e t s a y
nyerapan z a t b e s i sayuran.
n y a t a t e r h a d a p p e n y e r a p a n z a t b e s i secara i n v i t r o , pada
p e n y e r a p a a n z a t b e s i nonheme, s e l a i n dipengariuhi o l e h v i t a -
tinggi. J i k a d i l i h a t d a r i k a n d u n g a n v i t a m i n C ( T a h e l Lam-
t e r l e b i h d a h u l u m e n j a d i Fe 2t, yang l e b i h s i a p u n t u k d i s e -
l a r u t d a n mudah d i s e r a p .
I m p l i k a s i P e n c o l a h a n t e r h a d a p P e n v e r a p a n Z a t Gizi.
I r e t e r s e d i a a n zat b e s i y a n g d a p a t d i s e r a p d a n d a p a t d i m a n -
banyak f a k t o r .
Hasil p e n e l i t i a n menunjukltan bahwa penyerapan zat
z a t a n s e r t a membunuh o r g a n i s m e p a t o g e n i k d a n z a t - z a t lain-
b e s i d i p e r k e c i l s e h i n g g a memudahken p e n y e r a p a n . Namun d a r i
50
menambah k a n d u n g a n b e s i d a l a m s a y u r a n , d i mana d a l a m 1 0 0 g r
b u t dan meningkatkan k e t e r s e d i a a n b i o l o g i s z a t b e s i s a y u r a n
daun h i j a u .
Soekartijah ( 1 9 7 5 ) menyarankan agar dalam pengolairan
d i t u t u p , maksudnya u n t u k mencegah t e r o k s i d a s i n y a v i t a m i n C .
t e r b a i k , k a r e n a s e l a i n mencegah d a n mengurangi t e r o k s i d a s i -
nya v i t a m i n C j u g a d a p a t menambah k e a s a m a n c a i r a n p e n g o l a h
Simpulan
yang dilakukan.
Pengolahan sayuran cara direbus dengan santan menga-
sar antara 27.29 persen sampai 64.68 persen untuk zat besi
dan 22.11 persen sampai 75.30 persen untuk vitamin C. Se-
ling tinggi.
Kandungan v i t a m i n C t i d a k h e r p e n g a r u h n y a t a terhadap
mempengaruhi.
seperti karoten.
C d a n m e n i n g k a t k a n k e t e r s e d i a a n b i o l o g i s %a' b e s i .
p e n e l i t i a n secara i n v i v o .
DAFTAR PUSTAKA
B j o r n - R a s m u s s e n , E . , L. H a l b e r g , a n d R . B . W a l k e r . 1973.
F o o d I r o n A b s o r p t i o n i n Man. I1 I s o t o p i c Exchange
o f I r o n Betwen L a b e l e d F o o d s a n d Between A Food and
I r o n Sa1.t. The A m . 3 . C l i n . Nut-r. 2 6 .
I s m a d i , S . D . 1 9 8 6 . P e n u r u n a n K a d a r F e d a n Zn d a l a m L a r u t a n
i n v i t r o o l e h B e b e r a p a Bahan P a n g a n . Proceeding
S e m i n a r Keamanan Pangan d a l a m P e n g o l a h a n d a n P e n y a j i -
an. Jogyakarta 1 - 3 September. P r o g r a m A n t a r Uni-
v e r s i t a s Pangan dan G i z i . U n i v e r s i t a s G a j a h Mada.
Jogyakarta.
0 - 6 bulan
7 - 12 bulan
1 - 3 tahun
4 - 6 tahun
7 - 9 tahun
Pria : 10 - 12 tahun
13 - 15 tahun
16 - 19 tahun
20 - 59 tahun
60 tahun ke atas
Wanita:lO - 12 tahun
13 -
15 tahun
16 -
19 tahun
20 - 59 tahun
60 tahun ke atas
Narnil
Menyusui: 0 - 6 bulan
7 - 12 bulan
13 - 24 bulan
I<ombinasi Nomor d a r i
Perlakuan SimboZ Perlakuan
K e t e r a n g a n : A1 = k a n g k u n g
A2 = katulc
A3 : Dayam
A4 = Daun n i e l i n j o
A5 = Pet,suy
A6 = Daun k e t e l a r a m b a t
Bo = M e n t a h
B1 = d i r e b u s d e n g a n a i r
112 = d i l i u k u s
Bg = d i r e b u s d e n g a n s a n t a n
T a b e l Lampiran 3. Kadar A i r Beberapa J e n i s Sayuran
Daun Hijau ,pad a Berbagai
Perlakuan (ulangan = r = 2 )
Kadar n i r
Perlakuan Total IEata-rata
1 2
T a b e l Lampiran 5 . Kandungan Zat Besi ( F e ) Bebernpa
Jenis S a y u r a n Daun H i j a u pada
Berbagai P e r l a k u a n D a l a m 100 gram
Bdd ( k a d a r a i r n o l )
Ulangan
Perlakuan Total Rata-rata
1 2
TabeL Lampiran 6 . Daftar Sidik Ragam Total. Besi
Sayuran Daun Hijau
F tabel
SK DB JK Ii T F hit
0.05 0.01
Perlakuan
Ulangan
Perlakuan Total Rata-rata
1 2
Tabel.Larnpiran 9. D ~ f t a r S i d i k Ragarn Prosentase
"Leaching" Fe pada S a y ~ ~ r a nI)a.ili->
H ijau
SK DB JK KT F hit
0.05 0.01
TOTAL 35 10426.856
t Tahel
Perlakuan
0.05 0.01
T a b e l L a m p i r a n 11. Kandungan Vitamin C Beberapa
J e n i s Sayuran Hijau pada Berbagai
P e r l a k u a n ( r : 2')
Ulangan
Perlakuan Total Rata-rnta
1 2
Tabel Lampiran 1 3 . D a f t a r S i d i k Ragam Kandungan
V i t a m i n C S a y r r r a n Dauri H i . j a u
F tabel
SK DB JK I< T I; h i t
0.05 0.01
TOTAL 47 4447711.451
Perlakuan
T a b e l Lampi r a n 1 5 . Prosentnse " L e a c h i n g " V i t.amin C
Sayur'an D a ~ i nHi.jaii d a l a m 1 0 0 qr.
bdd ( K a d a r A i r N o l )
Ulangan
Perlakuan Total Rata-rnta
T a b e l Lampiran 16. Daftar S i d i k Ragam Prosent.ase
" L e a c h i n g " Vit.arnin C S a y u r a n Daun
tli j a u
TOTAL 35 17636.433
t. T a h e l
Perlaltuan
0.05 0.01
T a b e l Larnpiran 18. Jurnlah Zat Besi yang Terserap
d a r i Sayuran H i j a u pada Berbagai
Perlakuan ( r = 2 )
Ular~gan
Perlakuan i'otal Iti~Lit-ratil
1 2
T a b e l Lampiran 1 9 . Jumlah Zat Besi (Fe) yang
T e r s e r a p d a r i Sayuran Hijau pada
B e r b a g a i P e r l a k u a n dalam 100 gram
Bdd ( K a d a r a i r No1 )
Ulangan
Perlakuan Total Rata-rata
1 2
Tabel Lampiran 20. D a f t a r S i d i k Ragam Z a t B e s i y a n g
T e r s e r a p Dari S a y u r a n H i j a u
F tabel
SK DB JK KT F hit
0.05 0.01
Perlakuan
- - --
Ulangan
Perlakuan To taL Rata-rata
Tabel Lampiran 2 3 . Daftar Sidik Ragam Prosentase
"Bioavailabilitas" Fe S a y u r a n Daun
Iii jau
P tabel
SK DB JK KT F hit
0.05 0.01
TOTAL 47 1586.424
t Tabel
Perlakuan
0.05 0.01
T a b e l Lampiran 25. Daftar S i d i k Ragam Analisis Regresi
Linier Pengnruh Kandungan Vi tarr~it i C
terhadap "Bioavailabilitas" Fe
Sayuran Dnun H i j a u
SK DB JK KT F ratio P
r = 0.30
a = 11.437
b = 0.004