Mata kuliah

MEKANIKA TANAH

1. Pengertian tanah
Material yang terdiri dari butiran mineral-mineral padat
(agregat) yang tidak tersementasi satu sama lain, dan atau dari
bahan organik yang melapuk, dimana diantara butiran terdapat
ruang-ruang kosong yang terisi oleh zat cair dan udara.

2. Asal usul tanah

Tanah merupakan hasil pelapukan batuan (Gambar 1.1).
Dikelompokkan dalam 2 group besar,yaitu:
a. Tanah yang terjadi oleh penumpukan produk pelapukan batuan
ditempat asalnya : tanah residu = residual soils (Gambar 1.2)
b. Tanah yang terjadi oleh produk pelapukan yang kemudian
terbawa ke tempat lain : tanah sedimen = transported soils
(Gambar 1.3 s/d 1.5)

BAB I
TANAH

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

TANAH

menumpuk

Pelapukan
dan erosi

Sediments
Penimbunan terus
menerus dan
pengerasan

(p
e
lif t
Up

Metamorphic rocks

ka
ta
te Tem
n)
ka p
na e
n rat
ya ur
ng da
t in n
gg
i

ft

an
g

li
up

ng

Sedimentary
rocks

Batuan beku
(Igneous rocks)

membeku
Peristiwa vulkanik
(gunung berapi)

Batuan yang cair,

biasanya bergerak
keatas (sebagai lava)
Magma (panas, pijar)

Gambar 1.1a. Siklus batuan dan proses terjadinya tanah

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.1b. Siklus batuan dan proses terjadinya

tanah

3. JENIS TANAH

A. TANAH RESIDU
(RESIDUAL SOIL):
Tanah yang
terbentuk oleh
penumpukan produk
pelapukan batuan
ditempat asalnya.
(Gambar 1.2)

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

B. TANAH SEDIMEN/TRANSPORTED SOIL

a. Tanah glacial (Gambar 1.3)
Terbentuk karena produk pelapukan terangkut dan
terdeposisi oleh es atau oleh gletser (sungai es).

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

b. Tanah aeolian (Gambar 1.4)

Terbentuk karena produk pelapukan terangkut dan
terdeposisi oleh angin

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

c. Tanah aluvial (Gambar 1.5)

Terbentuk karena produk pelapukan terangkut
oleh air dan terdeposisi sepanjang sungai

4. PARTIKEL
TANAH

POKOK
BAHASAN

a. TANAH DAPAT DISEBUT SEBAGAI :

Kerikil ( gravel)
Pasir ( sand)
Lanau (silt)
Lempung ( clay)

G
S
M
C

Tergantung pada ukuran partikel yang dominan

(Tabel 1.1)

b. PENGELOMPOKAN TANAH (Gambar 1.6 & 1.7)

Tanah berbutir Kasar : Kerikil dan Pasir
Tanah berbutir Halus : Lanau dan Lempung

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Mata kuliah

MEKANIKA TANAH (PS-1335)

BAB I
TANAH

Prof. Ir.Noor Endah Msc. Ph.D.

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Tabel 1.1 Rentang Batas Ukuran Butiran

Tanah

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.6 Bentuk Tipikal Butiran Kasar

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.7 Bentuk Tipikal Butiran Kasar

5. MINERAL LEMPUNG

Merupakan koloid dengan ukuran sangat kecil

(kurang dari 1 mikron)
Masing-masing koloid terlihat seperti lempenganlempengan kecil yang terdiri dari lembaran-lembaran
kristal yang memiliki struktur atom yang berulang.
Lembaran-lembaran kristal tersebut :
> Tetrahedron / Silica sheet, dan
> Octahedron / Alumina sheet.
Tetrahedron / Silica sheet, merupakan gabungan dari
Silica Tetrahedron (Gambar 1.8)
Octahedron / Alumina sheet. merupakan gabungan dari
Alumina Octahedron (Gambar 1.9).

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.8 : a.Tetrahedron ; b. Silica Sheet

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.9 : c. Octahedron; d. Alumina Sheet

a. Jenis mineral lempung :

Kaolinite
Illite
Monmorillonite / Bentonite
Dan lain-lain.

Gambar 1.10.:
Diagram of the
structure of (a)
kaolinite;

Gambar 1.11.
Electron photomicrograph of well-crystallized
kaolinite from St Austell, Cornwall, England.
Picture width is
17m ( Tovey,1971).

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung
Gambar 1.12.

Gambar 1.13.

Diagram of the
structure of (b) illite

Scanning electron photomicrograph of illitesmectite clay in a tight gas reservoir pore space.
Clays in the tight rocks complicate interpretation
of reservoir quality and can impede gas recovery.
Bar is 10 micrometers long.

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.14.

Gambar 1.15.

Diagram of the structure of (c)

monmorillonite

Scanning Electron photomicrograph

of monmorillonite (bentonite)

POKOK
BAHASAN
1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.16.

Gambar 1.17.

Electron photomicrograph of
well-crystallized kaolinite from
St Austell, Cornwall, England.
Picture width is 17m
(Tovey,1971)

Electron photomicrograph of
halloysite from
Bedford,Indiana. Picture width
is 2m (Tovey,1971)

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Gambar 1.18.
Electron photomicrograph of ilite from Morris, llinois. (Tovey,1971)

b. Perilaku partikel tanah lempung

Permukaan butiran lempung bermuatan negatif.

Pada tanah lempung kering muatan negatif tersebut

diimbangi cation bermuatan positif :
Ca++, Mg++, Na+, K+ dengan gaya tarik elektrostatik.

Apabila air ditambahkan :

cation dengan sedikit anion mengapung sekeliling
butiran lempung Lapisan cation tersebut dinamakan
diffuse double layer

Partikel air yang melekat pada permukaan partikel

lempung disebut double layer water

Bagian yang paling dekat dengan permukaan partikel

lempung disebut adsorbed water

Lihat Gambar 1.19

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

Concentration of ions

Clay
surface

POKOK
BAHASAN

Catio
n

Anio
n

Distance from the clay

particle

Gambar 1.19. Diffuse double

layer

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung

POKOK
BAHASAN

1. Pengertian
tanah
2. Asal usul
tanah
3. Jenis tanah
4. Partikel
tanah
5. Mineral
lempung