MODUL PILOT PROJECT

PENDIDIKAN DAN PELATIHAN

PRA1ABATAN GOLONGAN III
(Students Book)
Lembaga Administrasi Negara Republik Indonesia
200
DAFTAR ISI
SAMBUTAN...................................................................... iii
KATA PENGANTAR........................................................ v
DAFTAR ISI....................................................................... vii
BAB I PENDAHULUAN............................................... 1
A. Latar Belakang................................................ 1
B. Deskrisi Singkat............................................ !
". Hasil Bela#ar.................................................... !
D. T$#$an Pe%&ela#aran....................................... !
E. In'ikat(r Hasil Bela#ar.................................... !
F. Materi P(k(k................................................... )
G. Man*aat........................................................... +
BAB II K,NSEP DASAR BUDA-A KER.A,RGANISASI
PEMBELA.ARAN PERTAMA.......................... /
A. In'ikat(r Ke&er0asilan K(%etensi................ /
B. Uraian Materi.................................................. /
BAB III DESKRIPSI BUDA-A KER.A ,RGANISASI
PEMERINTAH.....................................................
PEMBELA.ARAN KEDUA................................ 11
A. In'ikat(r Ke&er0asilan K(%etensi................ 11
B. Uraian Materi................................................... 11
". Rangk$%an...................................................... 23
i
ii
BAB I4PENERAPAN BUDA-A KER.A ,RGANISASI
PEMBELA.ARAN KETIGA........................ 2!
A. In'ikat(r Ke&er0asilan K(%etensi................ 2!
B. Pr(ses Pe%&ela#aran........................................ 2!
". B$'a5a Ker#a ,rganisasi Pe%erinta0 Berk$alitas
........................................................................ 36
D. Penge%&angan B$'a5a Ker#a ,rganisasi 'i Masa
Datang............................................................ 31
BAB 4 PENUTUP............................................................ 37
A. Si%$lan.......................................................... 37
B. Tin'ak Lan#$t................................................... 3)
DAFTAR PUSTAKA......................................................... 76
BAB I
PENDAHULUAN
A. Latar Belakang
Ber$&a0n5a tatanan '$nia 'i &i'ang er'agangan %e%&a8a
'a%ak 5ang l$ar &iasa kesel$r$0 '$nia. Ti'ak a'a se&$a0
negara$n 5ang %a%$ %ena0an 'an %e%&atasi 'iri 'ari engar$0
terse&$t. Se&$a0 Negara %en#a'i borderless ter0a'a Negara lainn5a
'i segala &i'ang ter%as$k 'ala% 0al ke'a$latan 5ang se9ara erla0an
s$'a0 #a$0 &erk$rang. Se&$a0 Negara :0ar$s; %engik$ti at$ran<
at$ran gl(&al 'i &i'ang tari*= a#ak= %eng$rangi 0a%&atan %as$kn5a
&arang antar Negara 'an lain<lain.
Pa'a sisi lainn5a= 'i In'(nesia %engala%i er$&a0an (litik
ketatanegaraan 5ang sangat signi*ikan 'i%ana 'e%(krasi %en#a'i 0al
5ang $ta%a 'engan eneraan transaransi= ak$nta&el 'an
ke%an'irian 'i segala &i'ang. Per$&a0an 5ang &esar 'i ke'$a &i'ang
terse&$t sangat 'i0arakan (le0 %as5arakat %en#a'i a8al 5ang $nt$k
%eng$&a0 #$ga tatanan &ir(krasi 5ang a'a 'i e%erinta0an.
A'ala0 0a%ir ti'ak %$ngkin %elak$kan er$&a0an 'an
e%&a0ar$an r(se'$r 'an aliran ker#a %en#a'i le&i0 lan9ar=
%elak$kan e%&a0ar$an ela5anan kea'a %as5arakat agar le&i0
res(nsi*= 'an %elak$kan er$&a0an str$kt$r &ir(krasi agar %a%$
&ersaing &ila &ir(krasi e%erinta0an 5ang a'a tert$t$. Per$&a0an
terse&$t 'ilak$kan 'engan %e%a0a%i 'an %engi%le%entasikan
&$'a5a ker#a se9ara le&i0 &aik 5ang se&enarn5a %er$akan tatanan
1
1 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
ker#a se0ari<0ari 5ang s$'a0 kita kenal sela%a ini. B$'a5a ker#a 5ang
se&enarn5a s$'a0 'ilak$kan terse&$t 0ar$s 'ilak$kan 'engan 9ara
5ang le&i0 (ti%al ses$ai 'engan nilai<nilai 5ang a'a 'engan
&erat(kan a'a engertian<engertian >
i. &a08a &$'a5a ker#a a'ala0 se&agai s5ste%
at$ran=
ii. &a08a &$'a5a ker#a se&agai 9ara 'an rasa
ker#a 5ang le&i0 &aik 'an &er%an*aat=
iii. 'an &a08a &$'a5a ker#a se&agai
kesangg$an $nt$k %en9ari 'a5as$ai 'engan kea'aan<kea'aan
5ang &er&e'a.
Se0ingga &$'a5a ker#a aarat$r e%erinta0 'aat 'iartikan
se&agai > sikap dan perilaku individu dan kelompok aparatur Negara
yang didasari atas nilai-nilai yang diyakini kebenarannya dan telah
menjadi sifat serta kebiasaan dalam melaksanakan tugas dan
pekerjaan sehari-hari.
Pelaksanaan &$'a5a ker#a 'engan 9ara<9ara 5ang se0ar$sn5a
terse&$t 'iara0kan kea'a ter9itan5a aarat$r Negara 5ang
r(*essi(nal= &er%(ral 'an &ertangg$ng #a8a& 'engan ersesi 5ang
teat ter0a'a eker#aan se0ingga 5ang 'ilak$kan selal$ 'engan
ke5akinan $nt$k berbuat !ang terbaik" dengan #ara !ang
se$arusn!a dan meng$asilkan peker%aan !ang terbaik pula&
Dengan 'e%ikian %akna 'an arti elaksanaan &$'a5a ker#a &agi
aarat$r a'ala0 se&agai aarat$r Negara akan &er%an*aat= &aik &agi
'irin5a= (rganisasi= 'an 'ala% %en#alankan t$gas= 'engan en$0
kes$ngg$0an 5ang %e%iliki ke%$ngkinan $nt$k %elak$kan
akt$alisasi= &ereran 'an &errestasi= 5ang akan &er'a%ak a'a
eningkatan ker#a kel(%(k ata$ (rganisasi.
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 2
Pelaksanaan &$'a5a ker#a aarat$r Negara 'engan nilai<nilai
5ang se0ar$sn5a %er$akan langka0 a8al 5ang se&aikn5a 'iili0
'ala% $a5a %elak$kan Re*(r%asi &ir(krasi se9ara kesel$r$0an=
se0ingga 'aat %en#a'i &ir(krasi 5ang e*isien 'an e*ekti* 'engan
aarat$r 5ang &ersi0= transaran= 'an r(*essi(nal 'ala%
%en#alankan t$gasn5a. H$k$% %en#a'i 'asar 'ari tatanan &ir(krasi
5ang a'a 'an 'ilaksanakan se9ara k(nsisten se0ingga elaksanaan
Negara %en#a'i &aik 'an &ersi0 #good and clean government$ 'an
%as5arakat se&agai i0ak 5ang 0ar$s 'ila5ani %e%er(le0 i%&as
5ang &aik $la.
Langka0 strategis 5ang 0ar$s 'ilak$kan a'ala0 %elak$kan $a5a
eningkatan kiner#a aarat$r negara 'engan %enerakan nilai &$'a5a
ker#a. Pelaksanaan eneraan enge%&angan &$'a5a ker#a 'ilak$kan
'engan internalisasi kea'a aarat$r aaka0 'engan %et('e
er9(nt(0an a'a instansi tertent$ ata$ 'engan %enga'akan
internalisasi &erta0a 'ari i%inan ter$s ke &a8a0= 'ari P$sat ke
Daera0.
Pa'a tataran "al(n Pega8ai Negeri Siil ini eneraan B$'a5a
Ker#a 'is(sialisasikan se'ini %$ngkin 'an agar 'aat
%engi%le%entasikann5a se&agai Aarat$r Negara 'ala%
eningkatan kiner#a a'a t$gas instansi %asing<%asing= se&agai%ana
'ia%anatkan 'ala% Un'ang<Un'ang N(%(r 32 Ta0$n 1/// ?asal 2=
a5at 1 @ &a08a > Pega%ai Negeri berkedudukan sebagai unsur
aparatur Negara yang bertugas untuk memberikan pelayanan
kepada masyarakat secara professional& jujur& adil& netral dan
merata dalam penyelenggaraan tugas negara& pemerintahan& dan
pembangunan
3 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
Pasal 2= a5at 1 > Pega%ai negeri harus netral dari pengaruh semua
golongan dan partai politik serta tidak diskriminatif dalam
memberikan pelayanan kepada masyarakat'

B. Deskripsi Singkat :
Mata 'iklat ini %e%&a0as engertian &$'a5a ker#a ,rganisasi
e%erinta0= %an*aatn5a 'an r$ang lingk$ serta raktek 'an lati0an
'ala% r(ses e%&ela#aran $nt$k eserta %a%$ %engi'enti*ikasi
'an %engatasi 0a%&atan serta enge%&angan sika 'ala% &eker#a=
erilak$ 'an kiner#a 'ala% %enerakan &$'a5a ker#a (rganisasi
e%erinta0.
C. Hasil Belajar :
Setela0 %engik$ti e%&ela#aran ini= eserta %a%$
%elaksanakan &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0.
D. Tujuan Pembelajaran
Kegiatan e%&ela#aran $nt$k eserta %e%a0a%i k(nse
'asar B$'a5a Ker#a ,rganisasi Pe%erinta0 'engan *(k$s $ta%a
Peningkatan S$%&er Da5a Man$sia Aarat$r $nt$k
%eningkatkan kiner#a e%erinta0 'ala% rangka %e8$#$'kan
kee%erinta0an 5ang &aik= 'an %e%*asilitasi eserta
%en'isk$sikan 'an %en'ala%i $a5a<$a5a 'ala% Pe%&inaan
S$%&er Da5a Man$sia Aarat$r
E. Indikator Hasil Belajar
Setela0 %engik$ti e%&ela#aran ini= eserta %a%$ >
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 7
1. %en#elaskan pengertian &$'a5a ker#a
1. %en#elaskan pengertian &$'a5a ker#a 'an manfaatnya.
2. %en#elaskan ruang - lingkup &$'a5a ker#a (rganisasi
e%erinta0
3. mengidentifikasi dan mengatasi hambatan &$'a5a ker#a
(rganisasi e%erinta0

F. Materi Pokok
1. Pen'a0$l$an #"ce-Breaking dan (nergi)er & *ujuan
Pembelajaran$
1. Pengertian
2. Prinsi A rinsi B$'a5a Ker#a
3. Man*aat &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
7. F$ngsi &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
!. Uns$r 5ang %e%engar$0i &$'a5a ker#a (rganisasi
). Nilai<nilai B$'a5a > 'ala% %ana#e%en B (rganisasi
+. Ases%en 1) asang nilai &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
?MenPAN@
/. Nilai<nilai Instr$%ental 5ang %en#a'i lan'asan B$'a5a Ker#a
16. I'enti*ikasi %asala0 &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
11. Mengatasi 0a%&atan &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
11. Ca8asan T$gas ,rganisasi e%erinta0
12. B$'a5a Ker#a &erk$alitas
13. Peneraan &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0 'ala% kegiatan
t$gas se0ari<0ari >< Kee%i%inan
< Kel(%(k Ker#a
< In'ivi'$
< Lingk$ngan Ker#a
! Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
17. Praktek - Latihan (out-class)
Pada Kantor/Dinas/Instansi masing-masing
G. Manfaat
M('$l ini 'aat 'i#a'ikan re*erensi= a9$an 'an e'(%an 'ala%
Diklat Pra .a&atan se&agai%ana 5ang 'ia%anatkan 'ala% Perat$ran
Pe%erinta0 N(%(r 161 Ta0$n 1661 tentang Pen'i'ikan 'an
Pelati0an Pega8ai Negeri Siil antara lain >
1. Men$%&$0ke%&angkan nilai %(ral 'an nilai &$'a5a ker#a
r('$kti* 'an ak$nta&el kea'a setia aarat$r negara 5ang
&ers$%&er 'ari nilai Pan9asila= aga%a= tra'isi 'an nilai ker#a
r('$kti*= %('ern= ses$ai 'engan erke%&angan il%$
engeta0$an 'an tekn(l(gi D
1. Me%er&aiki ersesi= (la ikir 'an erilak$ aarat$r
negara 5ang %en5i%ang 'ala% en5elenggaraan
e%erinta0an= e%&ang$nan 'an ela5anan %as5arakat=
sekalig$s %e%er9eat e%&arantasan raktek KKND
2. Meningkatkan kiner#a e%erinta0 %elal$i kel(%(k ker#a
'an *(r$% r(*esi(nal= agar le&i0 eka= kreati*= 'an 'ina%is
%e%er&aiki kiner#an5a se9ara &erkelan#$tan= se0ingga 'aat
%eningkatkan kese#a0teraan 'an ela5anan %as5arakat serta
'a5a saing 'ala% 'an l$ar negeriD
3. %e%er&aiki 9itra aarat$r negara 'an %eningkatkan
keer9a5aan ter0a'a aarat$r negaraD
7. Penge%&angan &$'a5a ker#a 'i0arakan 'aat
%eningkatkan sinergi r(gra% e%&ang$nan nasi(nal=
%e%erk(k(0 kesat$an 'an ersat$an &angsaD
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ )
?Ke%enterian PAN= 166+@
BAB II
KONSEP DASAR BUDAYA KER1A
ORGANISASI
PEMBELA1ARAN PERTAMA

Kegiatan :- Pendahuluan : Tujuan Pembelajaran
- Pengertian
- Manfaat Budaya Kerja
A. Indikator Keberhasilan Kompetensi

B. Uraian Materi
1. Pengertian
a. 'uda!a ( Berasal 'ari &a0asa Sansekerta = budhayahD &ent$k
#a%ak budhi 5ang &erarti &$'i ?akal@. Dengan 'e%ikian &$'a5a 'aat
'iartikan > : 0al<0al 5ang &ersangk$tan 'engan akal; ata$ segala
ses$at$ 5ang &erkaitan 'engan akal ikiran= nilai<nilai 'an sika
%ental. B$'i'a5a &erarti %e%&er'a5akan &$'i ata$ kita kenal
+
Setela0 %engik$ti e%&ela#aran ini= eserta %a%$ %en#elaskan
se9ara ringkas konsep dasar &$'a5a ker#a= pengertian &$'a5a
ker#a 'an manfaatnya.
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ /
'engan istila0 culture 5ang a'a a8aln5a %e%iliki arti %eng(la0
ata$ %enger#akan ses$at$ ?%eng(la0 tana0 ertanian@= ke%$'ian
&erke%&ang se&agai 9ara %an$sia %engakt$alisasikan nilai #value$&
karsa #creativity$ 'an 0asil kar5an5a #performance$. ?Ke%enterian
PAN= 1661=12@
b& )ebuda!aan ( Se'angkan ke&$'a5aan %er$akan kata %a#e%$k
'ari :&$'i 'a5a; sa%a 'engan 'a5a 'ari &$'i 5ang &er$a 9ita= rasa
'an karsa ?K(ent#araninggrat= Il%$ B$'a5a Dasar= 1/+6@
Ke&$'a5aan ?T0e A%eri9an Haritage Di9ti(nar5= 1//1@
'i'e*enisikan se&agai >
<:S$at$ kesel$r$0an s5ste% gagasan= tin'ak 'an 0asil kar5a %an$sia
'ala% rangka ke0i'$an %as5arakat= 5ang 'i#a'ikan %ilik 'iri
%an$sia 'engan 9ara &ela#ar;
< :Kesel$r$0an gagasan E kar5a %an$sia 5ang 0ar$s 'i&iasakan
'engan &ela#ar= &eserta kesel$r$0an 0asil &$'i 'an kar5an5a it$ :
#& 'uda!a )er%a : < Kerja > s$at$ aktivitas 5ang 'ilak$kan sese(rang
5ang 'i0arakan 'aat %e%&erikan s$at$ %an*aat nilai tertent$ 5ang
le&i0 &aik= le&i0 %e%$askan ke0i'$ann5a 'aria'a kea'aan
se&el$%n5a.
Dengan 'e%ikian B$'a5a Ker#a > %er$akan *alsa*a0 5ang 'i'asari
(le0 an'angan 0i'$ se&agai nilai<nilai 5ang %en#a'i si*at=
ke&iasaan 'an kek$atan en'(r(ng 5ang %e%&$'a5a 'ala%
ke0i'$an s$at$ kel(%(k %as5arakat ata$ (rganisasi 5ang
ke%$'ian ter9er%in 'ala% erilak$= keer9a5aan= 9ita<9ita= en'aat
'an tin'akan 5ang ter8$#$' se&agai s$at$ :ker#a; ata$ :&eker#a;
B$'a5a Ker#a se&agai s$at$ *alsa*a0 5ang 'i'asari an'angan 0i'$
se&agai nilai<nilai 5ang %en#a'i >
16 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
- Si*at
- Ke&iasaan 'an kek$atan en'(r(ng
- Me%&$'a5a 'ala% ke0i'$an s$at$ kel(%(k B
(rganisasi 5ang ter9er%in 'ari > sika 'an erilak$= keer9a5aan
'an 9ita<9ita.
Ter'aat &e&eraa engertian tentang &$'a5a ker#a 5ait$ >
1. A'a (la nilai= sika= tingka0 lak$= 0asil karsa 'an kar5a=
ter%as$k segala instr$%en= siste% ker#a= terkn(l(gi 'an
&a0asa 5ang 'ig$nakann5aD
1. B$'a5a &erkaitan erat 'engan ersesi ter0a'a nilai<nilai
'an lingk$ngann5a 5ang %ela0irkan %akna 'an an'angan
0i'$= 5ang akan %e%engar$0i sika 'an tingka0 lak$
'ala% &eker#aD
2. B$'a5a %er$akan 0asil 'ari engala%an 0i'$= ke&iasaan<
ke&iasaan serta r(ses seleksi ?%eneri%a ata$ %en(lak@
n(r%a 5ang a'a 'ala% 'ala% 9ara &erinteraksi s(sial ata$
%ene%atkan 'irin5a 'itenga0<tenga0 lingk$ngan ker#a
tertent$D
3. Dala% r(ses &$'a5a ter'aat saling %e%engar$0i 'an
saling ketergant$ngan ?inter'een'ensi@ &aik s(sial %a$$n
n(n<s(sial.
Pa'a konteks organisasi; Pa'a s$at$ (rganisasi 5ang
%e%$n5ai sarana $nt$k %en9aai s$at$ t$#$an= &$'a5a a'a
$%$%n5a 'i8$#$'kan 'ala% &ent$k kiner#a ker#a. Bent$k
akt$alisasin5a 'ala% nilai<nilai= se0ingga 'ala% s$at$ kesat$an
%en#a'i s$at$ nilai &$'a5a ker#a. Pengertian &$'a5a ker#a (rganisasi
a'ala0 cara kerja sehari-hari yang bermutu dan selalu mendasari
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 11
nilai-nilai yang penuh makna& sehingga menjadi motivasi& memberi
inspirasi untuk senantiasa bekerja lebih baik& dan memuaskan bagi
masyarakat yang dilayani ?Ke%enterian PAN= 166+= 0al 1+@.
Pa'a konteks pemerintahan,atau aparaturnya &$'a5a ker#a
'iartikan se&agai 9ara an'ang ata$ 9ara sese(rang %e%&erikan
%akna ter0a'a :ker#a;= %aka 'aat 'ia0a%i se&agai 9ara an'ang
serta s$asana 0ati 5ang %en$%&$0kan ke5akinan 5ang k$at atas
'asar nilai<nilai 5ang 'i5akinin5a= serta %e%iliki se%angat 5ang
tinggi 'an &ers$ngg$0<s$ngg$0 $nt$k %e8$#$'kan restasi ter&aik.
?Ke%enterian PAN= 166+= 1/@
Peran B$'a5a Ker#a ?Se%inar K(rri DI-= 1//1@
1. Sala0 sat$ k(%(nen k$alitas %an$sia 5ang terkait 'engan
i'entitas &angsa 'an %en#a'i t(l(k $k$r 'asar 'ala%
e%&ang$nan
1. Penent$ integritas &angsa 'an en5$%&ang $ta%a 'ala%
kesina%&$ngan ke0i'$an &angsa.
2. Berkaitan erta 'engan nilai<nilai 'an *alsa*a0 &angsa=
en'(r(ng restasi ker#a 5ang (ti%al.
Selan#$tn5a B$'0i Para%it0a ?1/+6@= %eli0at Per8$#$'an 8arna
B$'a5a Ker#a se0ari<0ari a'ala0 > :Pr('$kti*itas &er$a erilak$
5ang ter9er%in antara lain 'ala% &ent$k > ker#a keras= $let= 'isilin=
r('$kti*= tangg$ng #a8a&=%(tivasi= %an*aat= kreati*= 'ina%ik=
k(nsek8en= k(nsisten= res(nsi*= %an'iri= %akin &aik= 5ang 'aat
'i&agi atas>
1. Sika ter0a'a eker#aan >
- senang &eker#a= i&arat &erkreasi
- 9ari ke$asan 'engan kesi&$kan sen'iri
11 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
- teraksa &eker#a 'e%i kelangs$ngan 0i'$
1. Perilak$ Cakt$ Beker#a >
- Ra#in
- De'ikasi
- Bertangg$ng #a8a&
- Ber0ati<0ati
- Teliti
- "er%at
- Ke%a$an keras
- Me%ela#ari t$gas 'an ke8a#i&ann5a
- S$ka %e%&ant$ sesa%a= ata$ se&alikn5a
d. 'uda!a )er%a Organisasi Pemerinta$
Aa&ila 'i0$&$ngkan 'engan (rganisasi e%erinta0 %aka 'ier'aat
engertian &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0 ? E%il P B(l(ngita=
1//6@ se&agai &erik$t >
1. A'ala0 %ana#e%en 5ang %eli$ti enge%&angan=
eren9anaan= r('$ksi 'an ela5anan s$at$ r('$k
&erk$alitas 'ala% arti (ti%al= ek(n(%i 'an %e%$askan
1. B$'a5a ker#a a'ala0 sala0 sat$ k(%(nen k$alitas %an$sia
5ang sangat %elekat 'engan i'entitas &angsa 'an %en#a'i
t(l(k $k$r 'asar 'ala% e%&ang$nan
2. B$'a5a Ker#a 'aat ik$t %enent$kan integritas &angsa 'an
%en#a'i en5$%&ang $ta%a 'ala% %en#a%in
kesina%&$ngan ke0i'$an &angsa
3. B$'a5a ker#a sangat erat kaitann5a 'engan nilai<nilai 5ang
'i%ilkin5a= ter$ta%a *alsa*a0 &angsa 5ang %a%$
%en'(r(ng restasi ker#a setinggi<tinggin5a.
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 12
7. :FF se&aikn5a e%erinta0 %a%$ %engak(%('asikan
engala%ann5a 'engan engala%an &isnis= 'an
%e%erlak$kan %as5arakat se&agai elanggan. Dala% 0al
%$n9$l k(nse *otal +uality !overnance 'engan rinsi<
rinsi >
- Perte%$kan t$nt$tan %as5arakat 'an ketent$an Per<
Un'ang<Un'angan.
- ,rientasi asar
- Akt$alisasi %isi le&i0 enting 'aria'a %engat$r
- F(k$s a'a kel$aran B 0asil &$kan %as$kanBin$t
- Le&i0 &aik 9ega0 keti%&ang %eng(&ati B
%e%er&aiki
- Uta%akan artisiati* B g(t(ng r(5(ng
- Kegiatan= k((r'inasi 'an ke%itraan
2. Prinsip-prinsip Budaya Kerja
B$'a5a ker#a a'a rinsin5a 'ilaksanakan 'ala% rangkaian
%e%&ang$n 'an %e%&$'a5akan S$%&er Da5a Man$sia ?SDM@
Aarat$r se9ara (ti%al. Prinsi %er$akan ern5ataan *$n'a%ental
ata$ ke&enaran 5ang %en#a'i e'(%an kea ra0 e%ikiran 'an
tin'akan= 5ang %eli$ti >
?1@ raktis= se0ingga rinsi 'aat 'ig$nakan terleas 'ari
8akt$ ata$ saat 'iterakanD
?1@ relevan 'engan se&$a0 ketent$an 5ang &ersi*at 'asar 'an
l$asD
?2@ k(nsisten A 'ala% sit$asi 5ang ser$a akan ti%&$l 0asil
5ang ser$a #$gaD
?3@ eneraan rinsi akan %eng0asilkan s$at$ 5ang le&i0 &aikD
13 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
?7@ %e%&ang$n 'an %e%&$'a5akan nilai ke&enaran &eker#a
se9ara (ti%al
Lembaran Kerja : 1 Prinsip Budaya Kerja
Prinsi<rinsi &$'a5a ker#a se&enarn5a %er$akan 0al<0al 5ang
'asar 5ang 'ilak$kan 'ala% s$at$ elaksanaan ker#a. Ker#a
se&enarn5a %er$akan s$at$ r(ses en9itaan nilai a'a s$at$ $nit
s$%&er 'a5a. Ter'aat &e&eraa nilai 5ang &isa %en#a'i rinsi
&$'a5a ker#a= 5ait$ >
1. Etos kerja= %er$akan 8atak ata$ se%angat *$n'a%ental
s$at$ &$'a5a= &er&agai $ngkaan 5ang %en$n#$kkan
keer9a5aan= ke&iasaan= ata$ erilak$ s$at$ kel(%(k
%as5arakat. Et(s %er$akan k(%(nen &$'a5a 5ang
%er$akan kek$atan en'(r(ng ata$ enggerak= se0ingga
%an$sia sia ker#a keras. Et(s ker#a 'aat 'i$k$r 'engan
tinggi ren'a0= k$at ?keras@ ata$ le%a0= ti'ak 'engan &aik
&$r$kn5a ata$ &enar sala0n5aD
1. *orka$olism D se&agai &agian 'ari &$'a5a ker#a= 0al terse&$t
karena %en$n#$kkan sala0 sat$ (la 'an k$alitas erilak$
%an$sia 'ala% &eker#a= &aik se9ara ri&a'i= eker#aan 'inas=
kel(%(k= &e&as ata$ k(%etiti*. ,orkaholism &isa
&er'a%ak (siti* 'an se&alikn5a= &aik kea'a elak$ ata$
0asil 'ari ker#aan 5ang 'ilak$kanD
2. Etika kerja, %er$akan eristi8a r(0ani 5ang &erkaitan
'engan kal&$ ata$ n$rani %an$sia<%an$sia= ketika
'i0a'akan a'a ili0an= %e%ili0 'engan &e&as= %e%&$at
ke$t$san &atin 'an &ertangg$ng #a8a& atas ili0ann5aD
3. Anggapan dasar tentang kerja, %er$akan kesi%$lan
'ala% &ent$k en'irian Ker#a 'aat 'iartikan se&agai
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 17
0$k$%an= $eti= &e&an= ke8a#i&an= s$%&er eng0asilan=
kesenangan= stat$s= restise ata$ gengsi= 0arga 'iri=
akt$alisasi 'iri= anggilan #i8a= enga&'ian= 0ak ata$
se&alikn5a= 0i'$ ata$ se&alikn5a 'an i&a'a0 serta s$9i.
?Ke%enterian PAN= 166+= 1/@
- Pengantar teori Hierarchy of Needs : Abraham Maslow,
Lembaran Kerja 2
Manfaat Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
B$'a5a ker#a 'aat &er%an*aat se&agai $a5a $nt$k
%engakselerasi ata$ %e%er&aiki s$at$ kea'aan 5ang s$'a0 &er#alan
'engan stat$s 'ala% s$at$ (rganisasi ata$ e%erinta0an. Be&eraa
0al 5ang 'aat 'ilak$kan &er'asarkan &$'a5a ker#a $nt$k %engeta0$i
%an*aatn5a a'ala0 'engan %eli0at >
1. arah= %er$akan sika la0ir 'ari elak$ 5ang 'aat
'ilak$kan enilaian se0ingga &isa 'ilak$kan er&aikan 'an
ata$ eningkatan kiner#aD
1. ukuran= &er0$&$ngan 'engan k$at= se'ang= le%a0n5a s$at$
&$'a5a ker#a a'a s$at$ (rganisasi 5ang &erkaitan erat
'engan kiner#a 5ang ti%&$l 'ari elak$n5a. Uk$ran #$ga
&erkaitan 'engan= &agai%ana 0$k$% %engat$r %engenai
&$'a5a ker#a terse&$t= aaka0 a#aran<a#aran 'ala% &er&agai
ke5akinan 'aat %eneri%a= ses$ai ata$ ti'ak 'engan (la
5ang a'a 'ala% %as5arakat ata$ (rganisasi ata$ 'ala%
e%erinta0n= 'an aaka0 skenari( %engat$r 0al terse&$tD
2. ruang= 'aat $nt$k %enilai se&eraa #a$0 &$'a5a ker#a
%en#a'i se%a9a% :keer9a5aan; &agi elak$n5a= ata$
1! Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
0an5a se&agai s$at$ 9ita= s$at$ ke%a$an 'an s$at$
erasaan= 5ang &erkaitan 'engan kiner#a elak$n5aD
3. proses, le&i0 &erkaitan 'engan enilaian atas enataan 'ari
elak$ ter0a'a &$'a5a ker#an5a= ata$ engan$tann5a=
enir$ann5a 'an en$r$tann5a.
3. Fungsi budaya kerja organisasi pemerintah
Pengel(laan a'%inistrasi e%erinta0 5ang %en9ak$
enge%&angan= eren9anaan= r('$ksi 'an ela5anan s$at$ r('$k
5ang &erk$alitas 'ala% arti= ek(n(%is 'an &er%an*aat ?Ke$t$san
MENPAN n(%(r 63B1//1 tentang Pe%as5arakatan B$'a5a Ker#a@.
B$'a5a Ker#a se&agai sika 'an erilak$ in'ivi'$ 'ala% kel(%(k
aarat$r Negara 5ang 'i'asari atas nilai<nilai 5ang 'i5akini
ke&enarann5a 'an tela0 %en#a'i si*at serta ke&iasaan 'ala%
%elaksanakan t$gas 'an eker#aan se0ari<0ari 5ang %er$akan (la
nilai= sika= tingka0 lak$= 0asil kar5a= ter%as$k segala instr$%ent=
s5ste% ker#a= tekn(l(gi 'an &a0asa 5ang 'ig$nakannn5a.
F$ngsi &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0 (le0 aarat$r Negara
ter9er%in 'ari 9ara ker#a se0ari<0ari 5ang &er%$t$ 'an selal$
%en'asari nilai<nilai 5ang en$0 %akna= se0ingga %en#a'i %(tivasi=
%e%&eri insirasi $nt$k senantiasa &eker#a le&i0 &aik 'an
%e%$askan &agi %as5arakat 5ang 'ila5ani ?Ke%enterian PAN=
1661@. F$ngsi<*$ngsi terse&$t a'ala0 se&agai culture in action& %ay
of thinking& %ay of life 5ang er8$#$'ann5a antara lain >
- Se&agai i'entitas 'an 9itra s$at$ %as5arakatD
- Se&agai engikat s$at$ %as5arakat
- Se&agai s$%&er ke0i'$an %as5arakat
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 1)
- Se&agai ke%a%$an $nt$k nilaiBe%&an'ing
- Se&agai ke%a%$an $nt$k %e%&ent$k nilai ta%&a0D
- Se&agai (la erilak$
- Se&agai 8arisan
- Se&agai r(ses 5ang %e%ersat$kan
- Se&agai r(gra% %ental se&$a0 %as5arakat
- Dala% erke%&angann5a *$ngsi &$'a5a %en#a'i
t(l(k $k$r elaksanaan nilai<nilai s$at$ kel(%(k <<<
(rganisasi e%erinta0D
- Se&agai 9itra= kek$atan enggerak 'an 'an
eng$&a0= nilai ta%&a0= (la erilak$= 'an %en9aai
t$#$an &ersa%a 'an r(gra% %ental %en#a'i
'(%inant.
4. Unsur yang mempengaruhi budaya kerja organisasi
Ter'aat &an5ak $ns$r<$ns$r 5ang %e%engar$0i &$'a5a ker#a.
Dala% (rganisasi e%erinta0 'an aarat$r negara 'ike%$kakan li%a
$ns$r 5ang &erengar$0 a'a (rganisasi a'a $%$%n5a 'an #$ga
&erengar$0 langs$ng 'ala% (rganisasi Negara 5ang elak$<
elak$n5a 'ise&$t aarat$r negara 5ait$ >
a& )epemimpinan+ Kee%i%inan %e%egang eran 5ang
enting 'ala% s$at$ (rganisasi. Pe%i%in 5ang 'aat
%e%&erikan s$rita$la'an 5ang &aik akan 'i9(nt(0 (le0
aarat$rn5a 'i0arakan (rganisasi terse&$t akan %en#a'i
&aik $la. De%ikian $la se&alikn5a= &ila e%i%in ti'ak
&isa %e%&eri 9(nt(0 5ang &aik= %aka #alann5a (rganisasi
#$ga akan %en#a'i ti'ak &aikD
1+ Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
b& ,ukum+ %er$akan 'asar 'ari s$at$ (rganisasi $nt$k
%elak$kan eksistensin5a= ti'ak e'$li aaka0 (rganisasi
terse&$t %er$akan (rganisasi Negara ata$ (rganisasi
%as5arakat 5ang 0an5a %e%ilki #$%la0 angg(ta 5ang ke9il.
Dengan 0$k$% %aka &ent$k (rganisasi terse&$t %en#a'i
#elas= 'an ke%$'ian tatanan 'an #alann5a (rganisasi #$ga
%e%iliki 'asar 5ang #elas.
#& Teknologi+ %er$akan $ns$re l$ar 5ang 'ierg$nakan se9ara
langs$ng (le0 (rganisasi 'ala% &eraktivitas. Dengan
tekn(l(gi %aka ker#a (rganisasi akan %en#a'i se%akin &aik=
'an a'a ak0irn5a &$'a5a (rganisasi #$ga akan &er$&a0
karena tekn(l(gi 5ang 'ig$nakan %eng0en'aki 0al 5ang
'e%ikian.
d& Re-ard and punis$ment+ %er$akan 0al 5ang &erengar$0
se9ara langs$ng a'a aaratn5a. Dengan re8ar' 5ang
%e%a'ai %aka aarat akan tenang 'ala% &eker#a= &a0kan
'engan re%ard 5ang #elas %aka &$'a5a<&$'a5a &ar$ 'aat
'i&ent$k. De%ikian $la 'engan punishment . Uns$r ini
%er$akan en#aga &agi (rganisasi se9ara $%$% 'anaarat$r
se9ara k0$s$s $nt$k &eker#a &er'asarkan at$ran 5ang a'a.
Bila at$ran terse&$t 'ilanggar %aka punishment segera
%enanti. Dengan engat$ran punishment 5ang #elas= %aka
&$'a5a ker#a 'aat 'ir$&a0.
e& P(litik %er$akan $ns$r 5ang se0ar$sn5a ti'ak &erengar$0
a'a aarat$r Negara= tetai ketika 'e%(krasi %$lai %en#a'i
'asar 'an 'i#alankan 'engan k(nsek$en= %aka se&agian 'ari
(rganisasi 0ar$s &isa :'isera0kan; kea'a t(k(0 (litik.
T(k(0 ini %$ngkin sa#a %e%&a8a er$&a0an a'a &$'a5a
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 1/
ker#a &agi aarat$r= tetai &isa sa#a ti'ak ter#a'i er$&a0an
aa<aa.
? Ke%enterian PAN= 166+= 12 A 13@
Lembaran Kerja : 3 Prinsip Pribadi - Sikap terhadap Kerja
5. Rangkuman
Pa'a &agian erta%a e%&ela#aran ini 'i&a0as %engenai
k(nse 'asar &$'a5a (rganisasi e%erinta0 5ait$ >
engertian<engertian ?'e*enisi@ &$'a5a= &$'a5a ker#a=
&$'a5a ker#a (rganisasi= 'an &$'a5a ker#a (rganisasi
e%erinta0 serta rinsi<rinsi &$'a5a ker#a 'an %an*aat
&$'a5a ker#a. Ketiga %ateri (k(k ini senga#a 'i&a0as a'a
&a& ini= karena %er$akan %('$l e%&$ka $nt$k le&i0 lan#$t
'aat %engi'enti*ikasi 'ari nilai<nilai 5ang a'a #a$0
%engenai &$'a5a ker#a a'a s$at$ (rganisasi
BAB III
DESKRIPSI BUDAYA KER1A
ORGANISASI PEMERINTAH
PEMBELA1ARAN KEDUA
Identifikasi : - Keadaan saat ini
- Keadaan yang seharusnya
- Mengatasi Hambatan Budaya Kerja
Organisasi Pemerintah
A. Indikator Keberhasilan Kompetensi

B. Uraian Materi
1. Ruang lingkup Nilai-nilai Budaya dalam Organisasi
Abstraksi (
a. Lingkup Kepemimpinan
Kee%i%inan %e%iliki eran 5ang sangat enting &agi
&er#alann5a s$at$ (rganisasi aa$n &ent$k (rganisasi terse&$t.
Aa&ila e%i%in 'aat %en#alankan t$gasn5a 'engan &aik=
16
Setela0 %engik$ti e%&ela#aran ini= eserta %a%$
%en#elaskan ruang - lingkup &$'a5a ker#a (rganisasi
e%erinta0 mengidentifikasi dan mengatasi hambatan
&$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 11
%aka (rganisasi 5ang 'ii%inn5a akan terselenggara 'engan
&aik $la.
Pengertian kee%i%inan a'ala0 ke%a%$an ses(rang $nt$k
%e%engar$0i (rang lain= 'ala% 0al ini &a8a0annn5a=
se'e%ikian r$a se0ingga (rang lain it$ %a$ %elak$kan
ke0en'ak e%i%in %eski$n se9ara ri&a'i 0al terse&$t
%$ngkin ti'ak 'isenangin5a. ?S(n'ang Siagian > 1661= !2@ Dari
'e*inisi terse&$t ter'aat tiga 0al enting= 5ait$ >
(1) 'ari sese(rang 5ang %en'$'$ki #a&atan i%inan 'it$nt$t
ke%a%$an tertent$ 5ang ti'ak 'i%iliki (le0 s$%&er 'a5a
%an$sia lainn5a 'ala% (rganisasiD
(2) keengik$tann5a se&agai ele%en enting 'ala% %en#alankan
kee%i%inanD 'an
(3) ke%a%$an %eng$&a0 :eg(sentris%e; ara &a8a0an
%en#a'i :(rganisasi<sentris%e;
Lembaran Kerja : 4 Nilai.Nilai 'uda!a )er%a
b. Hukum
H$k$% 'ala% s$at$ (rganisasi 'aat 'ili0at a'a '$a 0al=
5ait$ 0$k$% se&agai tatanan ata$ sika tin'ak 'ala%
(rganisasi ata$ le&i0 &erkaitan 'engan 0$k$% a'%inistrasi
negara ?karena aarat$r negara@= 'an 0$k$% se&agai
0$k$%an. H$k$% se&agai tatanan a'a se&$a0 (rganisasi
negara= &er0$&$ngan tingkatan B 0irarki er$n'ang<$n'angan
?Un'ang<Un'ang N(%(r 16 Ta0$n 1663@ %aka k(nstit$si
%er$akan 0$k$% 5ang tertinggi 5ang 0ar$s 'iat$0i (le0
se%$a 8arga negara &ar$ 'iik$ti (le0 erat$ran er<
$n'angan 'i &a8a0n5a. Pa'a (rganisasi e%erinta0an= %aka
11 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
0$k$% 5ang %engat$r (rganisasi e%erinta0an terse&$t
'i'asarkan a'a 0(k$% a'%inistrasi negaran5a. Se'angkan
a'a (rganisasi rivat sa%ai a'a (rganisasi ke%as5arakat=
%aka 0$k$% 5ang %en#a'i tatanan kegiatann5a a'ala0
Anggaran Dasar 'an Anggaran R$%a0 tanggan5a.
H$k$% se&agai tatanan 'ari sika tin'ak %eli$ti 0$k$%
se&agai 0$k$%an= re%ard and punishment& le&i0 k0$s$s lagi
&agi aarat$r negara
a'ala0 eneraan Perat$ran Pe%erinta0 N(%(r 26 Ta0$n
1/// tentang Disilin Pega8ai Negeri
Lembaran Kerja : 5 Peranan Pemimpin . )epemimpinan
dalam 'uda!a )er%a
c. Teknologi
Tekn(l(gi se#ak 'ite%$kan 'an 'ike%&angkan %er$akan
sarana 5ang 'it$#$kan $nt$k %e%er%$'a0 ke0i'$an
%an$sia= &aik se9ara ri&a'i ata$$n &erkel(%(k. Ma9a%
'an #enis tekn(l(gi &erke%&ang ses$ai 'engan ke&$t$0an
%an$sia se0ingga a'a ak0irn5a tekn(l(gi terse&$t
%en'$k$ng kegiatan %an$sia se9ara (ti%al.
Tekn(l(gi trans(rtasi %e%er%$'a0 %an$sia $nt$k
%elak$kan kegiatan 5ang &er0$&$ngan #arak= tekn(l(gi
kese0atan $nt$k %an$sia %en#a'i le&i0 se0at= tekn(l(gi
r('$ksi $nt$k %e%&$at %an$sia %en#a'i le&i0 'aat
%enik%ati ke0i'$ann5a. Tekn(l(gi in*(r%asi= 8ala$ &$kan
5ang terak0ir &erke%&ang= %er$akan sala0 sat$ tekn(l(gi
5ang 'aat %eng$&a0 '$nia se9ara 'rastis= 'ari 5ang
&er#a$0an %en#a'i sangat 'ekat &a0kan %en#a'i borderless
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 12
s$at$ negara ter0a'a negara lainn5a. Tekn(l(gi in*(r%asi
ini %er$akan sarana 5ang aling &aik $nt$k enge%&angan
s$at$ (rganisasi= &a0kan a'a ta0a elaksanaann5a 'aat
%eng$&a0 ke&iasaan<ke&iasaan 5ang sela%a ini %en#a'i
ta0aan 8a#ar %en#a'i &egit$ tertinggal.
Pe%an*aatan tekn(l(gi selain $nt$k (rganisasi engg$na
#$ga &erg$na &agi i0ak lain 5ang &er0$&$ngan 'engan
(rganisasi terse&$t= artin5a &ila 'ilaksanakan a'a
e%erinta0an= %aka ela5anan kea'a %as5arakat akan
%en#a'i le&i0 &aik= karena 'atan5a s$'a0 'aat terse'ia
'engan 9eat %isaln5a. Selain 9eat= 'ata 5ang 5ang
'i0i%$n 'ala% s$at$ siste% in*(r%asi #$ga %en#a'i le&i0
ak$rat 'an ti'ak %e%erl$kan 8akt$ 5ang la%a $nt$k
%elak$kan veri*ikasi &ila 'ierl$kan.
Lembaran Kerja : 6. Peranan Teknologi In/ormasi dalam
'uda!a )er%a

d. Reward and Punishment
Ketika 'ike%&angkan= &ent$k re%ard and punishment
se&enarn5a le&i0 &an5ak 'iterakan 'ala% &ent$k kegiatan
%ana#e%en 'an ek(n(%i= %isaln5a se(rang elaksana ker#a
&ila 'aat %en5elesaikan eker#aan teat a'a 8akt$n5a ata$
&a0kan le&i0 9eat akan %en'aat re%ard ?eng0argaan@=
'ala% &ent$k $ang se'angkan &ila %ele8ati &atas 8akt$
5ang 'itetakan akan %en'aatkan punishment ?0$k$%an@
&er$a 'en'a. Hal ini 'ilak$kan $nt$k %eni%&$lkan e*isiensi
'an %enge*ekti*kan s$%&er 'a5a 5ang a'a 'ari kelangkaan.
13 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
K(nse ini ke%$'ian &erke%&ang 'i &an5ak kegiatan 'i l$ar
%ana#e%en 'an ek(n(%i 'an ter$ta%a 'ierg$nakan $nt$k
%e%a9$ a'an5a er$&a0an'ilak$kan (le0 elaksana s$at$
eker#aan. Bent$kn5a ti'ak 0an5a &er$#$ng a'a $ang ata$
'ana tai 'aat ter#a'i a'a ke%$ngkinan<ke%$ngkinan lain=
seerti kese%atan &erke%&ang= tantangan= 'an ersaingan
5ang &ert$#$an $nt$k %en9aai k(n'isi 5ang le&i0 &aik.
Peneraann5a #$ga a'a (rganisasi e%erinta0 'engan
enge%&angann5a 'ala% $a5a<$a5a %elak$kan e*ekti*itas
'an e*isiensi a'a a8aln5a %en#a'i 0al<0al 5ang le&i0 l$as
Lembaran Kerja: 7. Re/ormasi 'irokrasi dan Renumerasi

2. Asesmen terhadap praktek-praktek Nilai Budaya Kerja
Aparatur Pemerintah ( 17 pasang nilai budaya kerja
organisasi pemerintah - MenPAN)
Abstraksi
a. Kepemimpinan dan Keteladanan
- 'aat %eng$&a0 s$at$ nilai &$'a5a ker#a 'ari sisi
ke8enangan= 0ak 'an ke8a#i&an 5ang 'i%iliki
- kesa'aran 'iri se&agai e%i%in 5ang 'it$n#$kkan
%elal$i ke%a%$ann5a $nt$k %e%engar$0i 'an
%en#a'ikan 'irin5a se&agai tela'anD
- %a%$ %e%(tivasi &a8a0an= &er'asarkan nilai<nilai
%(ral seerti > integritas= k(%it%en= k(nsistenD
- %e%$n5ai si*atB8atak e%i%in= 0asta &rata ?%ata0ari=
&$lan= &intang= angina= air= sa%('ra= &$%i= ai@
ena&ling lea'er
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 17
- e%i%in a'ala0 s(s(k :0ik%at ke&i#akan; &$kan s(s(k
:e#a&atn5a;. Pe%i%in a'ala0 ke$t$0an r('$k
ke'elaan &$tir karakter $ngg$l 'i atasD
- e%i%in ti'ak 0an5a erl$ %e%iliki "+& dan (+
tinggi= tetai 0ar$s %e%iliki ke9er'asan sirit$al=
%ene%atkan 'iri 'ala% (sisi -tahta untuk rakyat.&
manunggaling ka%ulo lan !usti
- Sika erillak$ 5ang 'in5atakan se9ara sa'arD se&agai
a9$an &agi &a8a0an 'ala% 0al 5ang &erkaitan 'engan
eker#aan %a$$n nilai<nilaiD
b. Wewenang dan Tanggungjawab
- Ce8enang %er$akan 0ak 'an kek$asaan $nt$k
%elak$kan ses$at$
- Tangg$ng#a8a& a'ala0 kese'iaan %enangg$ng ses$at$
c. Keadilan dan Keterbukaan
- S$at$ sika 5ang ti'ak %e%i0ak 'an tegas 'ala%
en'irian se#a$0 0al terse&$t %en#a'i ke8enangann5aD
- Se#a$0 a'a in*(r%asi 5ang la5ak 'iin*(r%asikan 'an
ti'ak &ertentangan 'engan erat$ran er$n'ang<
$n'angan 8a#i& 'iin*(r%asikan kea'a &er&agai i0ak
5ang %e%erl$kanD
d. Semangat dan motivasi
- Se&agai 'a5a ata$ energi 5ang %en'(r(ng erilak$
sa%ai a'a tingkatan 5ang tertinggi
e. Keberanian dan Kearifan
- Berani %enangg$ng resik( 'ala% e%&$atan ke$t$san
'engan 9eat 'an teat 8akt$ ?eran EG sangat &esar
'i&an'ingkan IG@
1! Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
- Lan'asan %e%&ent$k nilai<nilai 5ang &ers$%&er
'ari(tak se&ela0 kanan 5ang en$0 nilai &aik 'an &$r$k
?EG@= se0ingga 'aat %e%ili0 nilai<nilai 5ang 9(9(k
'ala% %ana#e%en $nt$k %e%e9a0kan %asala0 5ang
'i0a'aiD
f. Integritas dan profesionalitas;
- Sika 'an tin'ak 5ang k(nsek8en= k(nsisten 'an ti'ak
'irag$kan 'ala% %elaksanakan t$gas 5ang %en#a'i
tangg$ng#a8a&n5a= 'an 5ang &ersangk$tan %en5at$
'ala% (rganisasi 'an ti'ak %elak$kan tin'akan negative
&agi 'irin5a 'an (rganisasiD
- Ke%a%$anBkea0lian serta ketera%ilan tertent$ 5ang
'ilan'asi 'isilin il%$ tertent$ 'ala% %en$n#ang
eker#aan 5ang %en#a'i t$gas 'an tangg$ng#a8a&n5aD
g. Penguasaan ilmu pengetahuan dan teknologi;
- Mer$akan 0asil st$'i 'an enelitian (&5ek tertent$
&aik%$rni %a$$n teraan 'i(la0 'engan %et('e tertent$
'an &er%an*aat &agi ke0i'$an %an$sia se9ara in'ivi'$=
&er%as5arakat= &er&angsa 'an &ernegaraD
- Men#a'i '(%inant 'ala% r(ses %ana#e%enD
- "ara 'an %et('e ker#a $nt$k %eng0asilkan ses$at$
r('$k 'an #asaD
h. Dedikasi dan loyalitas;
- Mer$akan sika rela &erk(r&an 'an #i8a enga&'ian
ter0a'a instansi= &angsa= negara 'an tata serta setia
'ala% %en#alankan t$gas 'an ke8a#i&ann5aD
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 1)
i. Keteguhan dan Ketegaran
- K$at 'ala% &eregang a'a at$ran= nilai %(ral= rinsi<
rinsi %ana#e%en
- Ber$a si*at= 8atak= 'an tin'akan 5ang #elas 'an
ti'ak rag$<rag$
j. Keikhlasan dan Kejujuran
- Rela seen$0 0ati= 'ating 'ari l$&$k 0ati= ti'ak
%eng0arakan i%&alan ata$ &alas #asa atas er&$atan=
k0$s$sn5a 5ang &er'a%ak (siti* a'a (rang lain= 'an
se%ata<%ata karena %en#alankan t$gas B a%ana0D
- Mer$akan k(%(nen r(0ani 5ang %e%ant$lkan
&er&agai sika 5ang &eri0ak kea'a ke&enaran 'an
sika %(ral 5ang ter$#iD
- Mer$akan sikaBke&eranian $nt$k %engatasi
'irin5a sen'iri= &erani %en(lak 'an &ertin'ak %ela8an
segala ke&at0ilan 5ang &ertentangan 'engan s$ara 0ati
ata$ kal&$n5aD
k. Rasionalitas dan Kecerdasan emosi
- Berikir 9er'as= (&5ekti*= l(gis= siste%atik= &an5ak
terkait 'engan r(ses il%ia0 $nt$k %engasa0 ke%a%$an
intelekt$alD
- Me%an'ang ses$at$ 'ari erasaan asek erasaan
?e%(si@= %ata 0ati ?EG@D
l. Kebersamaan dan dinamika kelompok;
- S$at$ sika 'an erilak$ sekel(%(k in'ivi'$ 5ang
se9ara &ersa%a<sa%a a'a s$at$ r$ang B 8akt$ 5ang sa%a
%en$n#$kkan tingka0 lak$ se9ara s(ntanD
1+ Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
- S$asana 0ati 5ang %erasakan 'irin5a &agian 'ari
s$at$ kel(%(k ker#a tertent$= se0ingga t$%&$0
erasaan &ersa%a 'ala% kel(%(k 5ang k$at 5ang
%ela0irkan kel(%(k ker#a 'an siner#i 'ala%
%elaksanakan t$gas &ersa%aD
- Mer$akan sika 'an erilak$ sika kel(%(k 5ang
terat$r 5ang angg(tan5a %e%$n5ai keentingan
'an t$#$an 5ang sa%aD
- Mer$akan 9ara ker#a kel(%(k 5ang &ersi*at
'ina%is= kreati*= 'an siner#i 'ala% %ela5ani 'an ata$
%en9aai sasaran ker#a se9ara %en5el$r$0D
m. Ketepatan / keharmonisan dan kecepatan;
- Mengena sasaran 'ala% %en9aai t$#$an= ketelitian
'an &e&as kesala0anD
- Mengg$nakan 8akt$ 5ang le&i0 en'ekD
n. Disiplin dan keteraturan kerja;
- Se&agai sika 5ang selal$ taat kea'a at$ran= n(r%a=
'an rinsi<rinsitertent$D
- Mer$akan ke%a%$an $nt$k engen'alian 'iri
'engan tenang 'an teta taat 8ala$$n 'ala% sit$asi
5ang sangat %enekan sekali$nD
- Mer$akan sika 'an erilak$ 5ang k(nsisten
%engik$ti ketent$an 'an r(se'$r ker#a tertent$D
- Mer$akan sika ker#a 5ang &er'asarkan a'a
s5ste% ker#a serta n(r%a<n(r%a 5ang &erlak$ 5ang
&ersi*at siste%ik= 'ina%is= 'an &er(rientasi a'a
0asilD
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 1/
o. Ketekunan dan Kesabaran
- Teliti= ra#in %en'ala%i s$at$ eker#aan B t$gas 5ang
se9ara k(nsisten 'an &erkelan#$tan ses$ai 'engan
k(%it%en 5ang 'iseakatiD
- Mer$akan sika 5ang ti'ak e%(si(nal= ti'ak
tergesa<gesa= asalkan t$#$an ter9aai tana
%eng(r&ankan (rang lainD
- Mer$akan sika %ental sese(rang 5ang &ersi*at
tangg$0= tek$n 'an &ers$ngg$0<s$ngg$0= a%ana0
$nt$k %en9aai sasaran ker#a 'an restasi ker#a
ter&aikn5a= ti'ak asal #a'iD
p. Komitmen dan Konsisten;
- Mer$akan sika 5ang %en$n#$kkan keteg$0an 0ati=
teka' 5ang %anta 'an #an#i $nt$k %elak$kan ata$
%e8$#$'kan ses$at$ 5ang 'i5akiniD
- Keteatan= keses$aian= ketaatan 'an ke%antaan
'ala% &ertin'ak ses$ai 'engan visi= %isi= t$#$an=
#an#i= a%ana0= ke&i#akan ata$ at$ran 5ang 'itetakanD
- Me%egang teg$0 seen$0 0ati 'an &er#an#i
%elaksanakan t$gas 5ang 0ar$s 'ie%&an se9ara taat
aHas= 5ang tela0 'itetakanD
q. Kreativitas dan Kepekaan
- Berarti i'e<i'e &ar$ se9ara s(ntan %$n9$l 'ari
sese(rang karena s$at$ 0al 5ang 'iangga enting
ata$ %en'esak 'ala% ke0i'$an 'an eker#aann5aD
- Res(n sese(rang 'ala% %eng0a'ai ses$at$
eristi8a 5ang %$ngkin %eng$nt$ngkan= %er$gikan
ata$ %e%&a0a5akan.
26 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
Lembaran Kerja : 8 : Identifikasi Budaya Kerja
- Keadaan saat ini
3. Nilai - nilai Instrumental
Bertitik t(lak 'ari nilai<nilai B$'a5a Ker#a a'ala0 %er$akan
ili0an<ili0an 'an Etika 5ang 'iangga &aik 'an (siti*= %eli$ti
nilai budaya positif yang relevan, norma atau kaidah, Etika dan
Nilai Kerja Produktif yang bersumber dari pengembangan ilmu
pengetahuan dan teknologi , %aka e'(%an $nt$k Individu 'an
kelompok a'ala0 %engg$nakan nilai<nilai instr$%ental 5ang #$ga
'i#a'ikan lan'asan 'ala% elaksanaan &$'a5a ker#a antara lain >
- Undang Undang 1945; 'ala% Pe%&$kaan UUD
1/37 ter'aat 2 ?tiga@ nilai 5ang se9ara *il(s(*is %elan'asi
'ala% &er%as5arakat= &er&angsa 'an &ernegara= 5ait$ >
i. 'i%ensi sirit$al=
ii. 'i%ensi k$lt$ral= 'an
iii. 'i%ensi str$kt$ral
- TAP MPR Nomor VI/MPR/2001; tentang Etika
Ke0i'$an Ber&angsa 'an Bernegara. Nilai<nilai 5ang
'ike'eankan > ke#$#$ran= a%ana0= ketela'anan=
s(rtivitas= 'isili= et(s ker#a= ke%an'irian= sika= t(leransi=
rasa %al$= tangg$ng#a8a&= %en#aga ke0(r%atan serta
%arta&at 'iri se&agai 8arga negaraD
- Undang Undang Nomor 28 Tahun 1999 tentang
Penyelenggara Negara yang bersih dan bebas dari
KKN; Nilai<nilai 5ang 'ike'eankan ?Pasal 2 tentang
AHas<aHas U%$% Pen5elenggaraan Negara= keastian
0$k$%= terti& en5elenggaraan negara= keentingan $%$%
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 21
en5elenggaraan negara= keentingan $%$%= keter&$kaan=
r((rsi(nalitas= r(*esi(nalitas= 'an ak$nta&ilitas@D
- Undang Undang Nomor 43 Tahun 1999 tentang
perubahan atas UU Nomor 8 Tahun 1974 tentang
Pokok-Pokok Kepegawaian; nilai<nilai 5ang
'ike'eankan > r(*esi(nalis%e= #$#$r= a'il= netral 'an ti'ak
'iskri%inati*.
- Undang Undang Nomor 25 Tahun 2009 tentang
Pelayanan Publik; nilai<nilai 5ang 'ike'eankan 'ala%
ela5anan $&lik a'ala0 > ?1@ &atasan 'an 0$&$ngan 5ang
#elas tentang 0ak= tangg$ng #a8a&= ke8a#i&an= 'an
ke8enangan sel$r$0 i0ak 5ang terkait 'engan
en5elenggaraan ela5anan $&lik ?1@ ter8$#$'n5a siste%
ela5anan $&lik 5ang la5ak ses$ai aHas<aHas $%$%
e%erinta0an 'an k(r(rasi 5ang &aik ?2@ teren$0in5a
en5elenggaraan ela5anan $&lik ses$ai 'engan erat$ran
er$n'ang<$n'angan 'an ter8$#$'n5a erlin'$ngan 'an
keastian 0$k$% &agi %as5arakat 'ala% en5elenggaraan
ela5anan $&lik.
- Peraturan Pemerintah Nomor 30 Tahun 1980
tentang Peraturan Disiplin Pegawai Negeri; nilai<nilai
5ang 'ike'eankan &agi Pega8ai Negeri Siil a'an5a
Larangan 'an Ke8a#i&an
- Peraturan Pemerintah Nomor 42/2004 tentang
Pembinaan 1iwa Korps dan Kode Etik PNS.
- Kepmenpan Nomor 63 / Kep / M.PAN/7/2003
tentang Pedoman Umum Penyelenggaraan Pelayanan
Publik; AHas<aHas ela5anan $&lik > transaransi=
21 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
ak$nta&ilita= artisiati*= kesa%aan 0ak= kesei%&angan 0ak
'an ke8a#i&an. Di sa%ing aHas= #$ga %e%$at rinsi=
seerti > kese'er0anaan= ke#elasan= keastian= ak$rasi=
kea%anan= tangg$ng#a8a&= ke%$'a0an akses= 'isilin=
ken5a%anan.
Disa%ing 0al<0al terse&$t 'i atas nilai-nilai instrumental
lainnya dalam manajemen / administrasi %eli$ti >
- Berikir rasi(nal
- Siste% ker#a
- Disilin
- E*ekti*
- E*isien
- "eat
- Pasti
- S(an
- Ra%a0
- Pen(l(ng
- Lingk$ngan ker#a 5ang %en'$k$ng > in'a0= n5a%an=
k(n'$si*
Semangat Kerja = %en9ak$ >
- D(r(ngan #i8a $nt$k %elaksanakan kegiatan
&eker#aBeker#aan
- Se%angat ker#a 5ang a'a a'a sese(rang 'i%$lai 'engan
se%angat $nt$k %en9aai s$at$ t$#$anD
- Se%akin &esar keinginan $nt$k %en9aai t$#$an= se%akin
keras $sa0a 5ang 'ilak$kann5a.
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 22
Etos Kerja : a'ala0 an'angan 5ang k0as ter0a'a %akna ker#a
a'a s$at$ g(l(ngan s(sial ata$ %as5arakat tertent$ 'an aa&ila
'ikaitkan 'engan s$at$ r(*esi k0$s$s= &iasa 'ise&$t k('e etik
r(*esiD
Et(s ker#a &erasal 'ari nilai<nilai *il(s(*is= nilai religi$s 'an nilai<nilai
&$'a5a 5ang &erke%&ang 'ala% s$at$ %as5arakat. Et(s ker#a sangat
erat kaitann5a 'engan %(tivasi ker#a 5ang %er$akan en'(r(ng 'an
%eni%&$lkan se%angat ker#a.
Lembaran kerja : 9 Kerja bagi Aparatur
(Pendirian tentang Sikap, terhadap
Perilaku Pada saat, dan Raga, Kerja )
C. Rangkuman
B$'a5a ker#a 5ang a'a a'a er(rangan= kel(%(k= (rganisasi
'an en5elenggara negara se&enarn5a %er$akan ke&iasaan<
ke&iasaan 5ang 'ilak$kan &aik se9ara r$tin karena a'an5a at$ran
ata$$n 'ilak$kan karena %er$akan 9ara ter%$'a0 $nt$k elak$n5a
$nt$k %elak$kan eker#aann5a.
B$'a5a terse&$t 'aat &er$a enir$an B ketela'anan= en5eraan
'ari &er&agai 0al= ata$$n erat$ran 5ang a'a 'ala% &ent$k 0$k$%
ata$ skenari( e%&ela#aran= se0ingga elaksanan5a %elak$kan 0al<
0al terse&$t se&agai s$at$ 5ang %e%ang 0ar$s 'ilak$kan. Kegiatan
5ang ter$s %ener$s terse&$t ke%$'ian %en#a'i &$'a5a ker#a
tersen'iri &agi elak$n5a.
Pen'irian tentang ker#a #$ga %er$akan &agian 'ari e%&ela#aran
ini= 'engan t$#$an &a08a &ila aarat$r %e%iliki en'irian 5ang
:&aik; tentang ker#a= %aka eker#aan terse&$t akan 'ilak$kan 'engan
23 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
kiner#a 5ang tinggi 'an en$0 tangg$ng #a8a& se0ingga 0asil 5ang
'ier(le0 #$ga akan %en#a'i &aik.
BAB IV
PENERAPAN BUDAYA KER1A
ORGANISASI
PEMBELA1ARAN KETIGA
Kegiatan : - Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
berkualitas
- Penerapan budaya kerja organisasi
pemerintah
- Praktek - Latihan
A. Indikator Keberhasilan Kompetensi

B. Proses Pembelajaran
Pa'a r(ses e%&ela#aran ini ara eserta sa%ai a'a ta0a
konstektual 'engan %e%a0a%i &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0
&erk$alitas ke%$'ian eserta 'i&a8a raktek lati0an out-class ke
27
Setela0 %engik$ti e%&ela#aran ini= eserta %a%$ %enerakan
Budaya Kerja berkualitas kepada Penerapan budaya kerja
organisasi pemerintah dalam kegiatan tugas sehari-hari
dengan baik
2! Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
instansi %asing<%asing eserta se9ara in'ivi'$= &erkel(%(k 'engan
i%inann5a %elaksanakan i'enti*ikasi kea'aan saat ini 'an
%e%&an'ingkann5a 'engan kea'aan 5ang se0ar$sn5a 'engan
%e%er0atikan r$ang lingk$ &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0=
se0ingga ter&ent$k Ca8asan Ker#a ,rganisasi Pe%erinta0
?Ke%enterian PAN= 166+@
Persiapan :
< Uk$ran kel(%(k
.$%la0 eserta %aksi%al 36 (rang er<angkatan= 'i&agi atas 7
kel(%(k 'engan en$gasa ke instansi %asing<%asing ? 5ang
'it$n#$k Pengara0B Pen5elenggara@
< Perkiraan 8akt$ >
Pa'a sesi 7 sa%ai 'engan + ini ter'iri 'ari 11 ?'$a &elas@ .a%
ela#aran.
-ang ter'iri 'ari> < + ?'elaan@ .a% ela#aran 'i ($t<9lass
< 3 ?e%at@ .a% ela#aran ke%&ali ke kelas
1 ?sat$@ #a% ela#aran I 37 %enit
< Met('e elati0an
Meta*(raBanal(gi
Disk$si
Praktek
< Ba0an A#ar B$'a5a Ker#a ,rganisasi Pe%erinta0 ?B$k$ Pegangan
Peserta > St$'ents B((k @=> P(k(k Ba0asan Ketiga > 166/
< Peralatan
Alat Bant$ Lati0an ?ABL@ 5ang ter'aat 'ala% ,ork-Book
#/embaran Kerja$ 'an sika erilak$ eserta 5ang 'ita%ilkan 'ala%
asek &$'a5a ker#a seerti (la ikir= sika ker#a= engen'alian
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 2)
e%(si= nilai<nilai &$'a5a= 1) asang nilai &$'a5a ker#a (rganisasi
'ala% body-language= serta ersesin5a ter0a'a si%&(l<si%&(l 'an
asek lingk$ngan ker#a (rganisasi e%erinta0 = 'an %e%&ent$k
Ca8asan Ker#a ,rganisasi Pe%erinta0 ?Ke%enterian PAN= 166+@
se9ara in'ivi'$= kel(%(k 'an kee%i%inann5a
Panduan / Pedoman
Penerapan Budaya Kerja Organisasi Pemerintah dengan KBK
a. Organisasi Budaya Kerja (Team Work)
- T$gas Kel(%(k B$'a5a Ker#a ?KBK@ >
Melaksanakan r(ses &$'a5a ker#a 'engan langka0 erta%a
%en5$s$n r(gra% 'an langka0 kegiatan 'i instansi 7 S= 'an
la(ran in'ivi'$ 'an kel(%(k 5ang 'iresentasikan.
- S$s$nan Kel(%(k >
J Penangg$ng#a8a& > Bertangg$ng #a8a& akan ke&er0asilan
elaksanaan r(gra%= k(%it%en
J Ti% Pengara0 > Me%&erikan engara0an a'a Kel(%(k
B$'a5a Ker#a B Fasilitat(r agar &er#alan ses$ai r(gra%
J Fasilitat(r B Ci'5ais8ara > Men5e&arl$askan B$'a5a
Ker#a= %e%&i%&ing KBK 'an %e%anta$ KBK 'an
%ela(rkan kegiatan KBK kea'a Ti% Pengara0
J Ket$a Kel(%(k ?Peserta@ > %e%i%in #alann5a raat
KBK= %e%&eri %(tivasi angg(ta 'an %ela(rkan kegiatan
kea'a Fasilitat(r
J Angg(ta KBK > Partisiasi akti* 'ala% KBK 'an &ela#ar
ter$s agar %a%$ %e%a0a%i &$'a5a ker#a 'an
%e%e%e9a0kan %asala0
b. Langkah-langkah Pemimpin 'ala% elaksanaan
&$'a5a ker#a >
2+ Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
J %e%&eri *(k$s 5ang sa%a 'ala% visi 'an strategi
J %elaksanakan en5e%$rnaan
J %er$&a0 &$'a5a= e%i%in 0ar$s %a%$ %er$&a0
'irin5a terle&i0 'a0$l$
J er$&a0an akan ter#a'i &erta0a
c. Komunikasi
< Dala% %elaksanakan &$'a5a ker#a *akt(r
k(%$nikasi %er$akan *akt(r enting 'ala%
$a5a %en9itakan lingk$ngan 5ang k(n'$si*
agar nilai<nilai l$0$r 'aat terakt$alisasi 'ala%
sika 'an erilak$ (rganisasi
< F$ngsi %ana#e%en 'ala% setia (rganisasi
'ari enga%&ilan ke$t$san sa%ai sika 'an
nilai<nilai %en9itakan '$k$ngan $nt$k
%elak$kan (erasi 5ang e*ekti* 'an e*isien
< Penga%&ilan ke$t$san %e%erl$kan
ker#asa%a 5ang k(%leks
< Si*at &$'a5a ker#a a'ala0 ke%a%$an
%engel(la r(ses er$&a0an se0ingga se'ikit
'e%i se'ikit sika erilak$ 5ang negati* &isa
terkikis 'an %$n9$l nilai<nilai &ar$ 5ang le&i0
&aik $nt$k %en'(r(ng %ana#e%en (ti%al
Peran k(%$nikasi 'ala% r(gra% &$'a5a
ker#a a'ala0 $a5a %e%&$ka &enteng<&enteng
&ir(krasi 5ang sela%a ini %e%&$at SDM it$
terk(tak<k(tak se0ingga k(%$nikasi ter0a%&at
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 2/
C. Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
Berkualitas
Keadaan saat ini 'ala% kiner#a (rganisasi e%erinta0 a'ala0 >
<1 Kel$0an ter0a'a kiner#a Aarat$r Pe%erinta0 'ala%
%en5e'iakan ela5anan $&lik %asi0 ter'engar negati*= se0ingga
%e%erl$kan e%ikiran 'an tin'akan 5ang seri$s 'ala%
%eningkatkan 'isilin 'an kiner#a %elal$i elaksanaan &$'a5a ker#aD
<1 Tingkat 'isilin 'an kiner#a Aarat$r Pe%erinta0 se9ara $%$%
%asi0 &el$% seen$0n5a %e%en$0i 0araan %as5arakat l$as.
<2 "itra &$r$k Aarat$r Pe%erinta0 saat ini= 5ang le&i0 'ikarenakan
k$rang 'itaatin5a nilai<nilai &$'a5a ker#a Aarat$r seerti 'isilin=
#$#$r= taat 0$k$%= keter&$kaan= a'il= netral= k(%it%en= k(nsisten=
tranaransi= ak$nta&ilitasD
<3 Tingkat k(%etensi ?kno%ledge& skill& attitude$ Aarat$r
Pe%erinta0 5ang %asi0 erl$ ter$s 'itingkatkan.
?Ke%enterian PAN= 166+@
Le&i0 tererin9i er%asala0ann5a 'aat 'ili0at a'a k(n'isi a8al
elaksanaan &$'a5a ker#a 5ang %er$akan ers(alan erilak$
aarat$r ?Ke%enterian PAN= 1661@= &er&agai &$'a5a ker#a negati*
%en$n#$kkan >
- K(nsistensi ter0a'a 4isi 'an Misi ,rganisasi
ren'a0
- Sering ter#a'i en5i%angan 'an kesala0an
ke&i#akan $&lik 5ang &er'a%ak l$as a'a %as5arakat
36 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
- Pelaksanaan ke&i#akan $&lik sa%a 'engan
ke&i#akann5a
- Ter#a'i ar(gansi= en5ala0g$naan 8e8enang ata$
kek$asaan
- Dala% raktik= s$lit 'i&e'akan antara ik0las B ti'ak
'an #$#$r B ti'ak
- Pe#a&at 5ang KKN= %en5e&a&kan %el$asn5a KKN
a'a ega8ai= '$nia $sa0a 'an %as5arakat
- Ga#i ega8ai ren'a0 B ke9il 'i&an'ingkan 0arga
&arang ke&$t$0an
- Ban5ak aarat$r 5ang r(*esi(naln5a ren'a0
- Bel$% a'a siste% 5ang #elas $nt$k %eng$k$r kiner#a
ega8ai 'an tin'ak lan#$t 0asiln5a
- Kreati*itas k$rang %en'aat er0atian i%inan
- K$rang eka ter0a'a kel$0an %as5arakat
- B$'a5a s$a &$kan %er$akan ra0asia se0ingga
'aat %e%engar$0i sika 'an tingka0 lak$
- Ti'ak a'a sanksi 5ang #elas 'an tegas #ika ega8ai
%elanggar at$ran
- B$'a5a KKN %en#i8ai aarat
- Tingkat kese#a0teraan ti'ak %e%a'ai
- Tingkat seleksi k$rang transaran
?Ke%enterian PAN= 166+@
Masala0 Disilin sala0 sat$ $ns$r (k(k 'an %enge%$ka 'ala%
$a5a %en9aai k$alitas 'an ke&er0asilan %ana#e%en 5ang
'ilak$kan %elal$i >
- Mengenal 'iri sen'iri
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 31
- Men'isilinkan 'iri
- Me%i%in 'engan ketela'anan
- Menana%kan se%angat ke%a'irian
- Hin'ari sika 'an erilak$ negati*
- Angga 'isilin 9er%in i&a'a0
Ter'aat 2 ?tiga@ %a9a% 'isilin= 5ait$ >
- Disilin Preventi* D %e%iliki 'isilin ri&a'i 5ang
tinggi
- Disilin K(rekti* D tin'akan 'ilak$kan ter#a'i
elanggaran
- Disilin Pr(gresi* D tin'akan 'isilin &er$langkali
&er$a 0$k$%an 5ang &erat
D. Pengembangan Budaya Kerja
Organisasi di Masa Datang
1. Manfaatkan kekuatan Individu;
- In'ivi'$ 5ang %en'$'$ki (sisi enting ata$ k$n9i
'ala% (rganisasi
- PeranD 'ala% ilar<ilar sesialisasi ata$
ketera%ilan 5ang &erinteraksi %elal$i $raian
#a&atan
- T$gas D %en'(r(ng 'ina%ika 'engan %elak$kan
enelitian 'an enge%&ang ?se%angat 'ina%ik@
- Pri&a'i D In'ivi'$al 'ala% str$kt$r k(lekti* $nt$k
%enent$kan ker#asa%a ?g(t(ng r(5(ng@
- Keteatan D &ila%ana kita %a%$ %e%erte%$kan
&$'a5a ker#a 'engan t$nt$tan Eksternal 'an
0a%&atan Internal
31 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
2. Kerjasama melalui Kelompok
- Partisiasi %e%$n5ai engar$0 &esar a'a k$alitas
ker#a= eneri%aan= er$&a0an= tingkat %(ral=
kesetaan= 'an r('$kti*itas
- Men$r$t Tanen&a$% 'an Masarik > Ba8a0an 0ar$s
se9ara sik(l(gis terli&at 'ala% aktivitas
artisiasi(nal #management partisipatif$
- Beri nilai ta%&a0 &agi ke0i'$an (rganisasi= se9ara
in'ivi'$= kel(%(k %a$$n (rganisasi
- Me%&ang$n k(%it%en 'iatara (rganisasi $nt$k
%a#$ %en$#$ %asa 'ean 5ang 5ang le&i0 &aik
- Mengatasi ketak$tan akan kegagalan = $sa0a 5ang
%engara0 a'a ke%a#$an 'an er&aikan %asa 'ean
- Menantang setia ke%aanan 'an stat$s<K$( 5ang
%er$gikan kelangs$ngan 0i'$ (rganisasi
3. Proses
a. Langkah awal ; Penyusunan Program 5 S
i. Sort ; s$s$n eker#aan 5ang enting
ii. Systematize ; s$s$n se9ara terat$r
iii. Sweep ; &ersi0kan r$angan 'an %e#a
iv. Standarize ; 'i&$at se9ara stan'ar= agar
%$'a0
v. Self discipline ; 'isilinkan 'iri tana
'iingatkan
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 32
b. Uji Coba (setelah langkah awal)
Te%$kan 9ara ter9(9(k %a#$ kelangka0 ke'$a >
pemecahan masalah 5ang selal$ ti%&$l 'ala%
r(ses %ana#e%en
c. Komitmen
Dari i0ak i%inan D %e%&i%&ing= %engara0kan=
k(%it%en.
K(%it%en &erarti D
- Lati0an
- Alat<alat
- S$%&er 'a5a
- Kek$asaan B Ke8enangan
- Tangg$ng#a8a&
- Ke&e&asan
- D(r(ngan
- Bertan5a
- Le%arkan
- Lak$kan 'i sa%ing %e%$t$skan
- Me%&erita0$kan
- Men5era0kan
Lembaran Kerja : 10
BAB V
PENUTUP
A. Simpulan

1. Budaya Kerja berkualitas
Dala% &$'a5a ker#a &erk$alitas ter9er%in karakteristik &erik$t >
- Perilak$ ega8ai a'a se%$a level k(nsisten 'engan
%(t( (rganisasi
- Me%&er'a5akan ega8ai se#ak 'ini 'ala% &er&agai
aktivitasD
- Pega8ai 'an %ana#e%en a'a se%$a level %e%iliki
k(%it%en k$alitas
- S$%&er 'a5a 5ang 'ierl$kan terse'ia 9$k$ 'an
'ala% k(n'isi sia %en'$k$ng er&aikan k$alitas
- H$&$ngan antar ega8ai 'an antar $nit %er$akan
0$&$ngan e%as(k 'an elanggan
- Ke%a%$an ega8ai a'a se%$a level
'ike%&angkan ses$ai sesi*ik k$alitas 'i &i'ang
%asing<%asing
- Beker#a se9ara r(*esi(nalD eker#a %e%iliki
kea0lian= ata$ %en$n#$kkan k$alitas ker#a 5ang
%e%en$0i stan'ar r(*esi tertent$. Uk$ran r(*esi
it$ 'ili0at 'ari r(ses en5elesaian 'an tangg$ng
#a8a&n5a ter0a'a tingkat k$alitas 0asil
33
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 37
- Ker#a $ngg$l= &errestasi 'an e*isien
2. Program Budaya Kerja Pemerintah
Pr(gra% B$'a5a Ker#a ter&ent$k %elal$i r(ses 5ang
an#ang= se#alan 'engan r(ses er$&a0an nilai 'ala%
%as5arakat >
:I/ !ou -ant #$ange !ou must Learn" i/ !ou 0on1t Learn
!ou 0ie" !ou C$oi#e Learn or 0ie 2&& 3Pra$alad" 425
K$n9i ke&er0asilan ter9itan5a B$'a5a Ker#a 5ang &aik
a'ala0 Bela#ar
Bela#ar #+uantum /earning$
: Bagi (rang 5ang &eri%an= 8a#i& &ela#ar %$lai la0ir sa%ai
%ati ?Ha'ist@;
: Alla0 ti'ak akan %er$&a0 s$at$ &angsa= ke9$ali &angsa it$
sen'iri Ma$ %er$&a0 'irin5a : ?G$ran@
: Aa&ila engka$ %eng0en'aki ke&a0agiaan 0i'$ 'i '$nia=
t$nt$tla0 il%$= #ika engka$ %eng0en'aki ke&a0agiaan 'i
ak0erat= t$nt$tla0 il%$. Dan &ila engka$ %eng0en'aki
ke&a0agian ke'$a<'$an5a= '$nia 'an ak0erat= %aka t$nt$tla0
il%$ ?G$ran@.
Mengatasi 0a%&atan &$'a5a ker#a (rganisasi e%erinta0 #$ga
'ilak$kan %elal$i elati0an B$'a5a Ker#a ,rganisasi ?0onald (
,alseley 1 /aurence 0 2ampbell$
Dengan 0asil 5ang ingin 'i9aai >
1. Men5$kai ke&e&asan= t$kar en'aat= ter&$ka &agi i'e B *akta
&ar$ $nt$k %en'aatkan ke&enaran se9ara (&#ekti*
1. Pe%e9a0an %asala0 se9ara %an'iri 'engan %et('e il%ia0=
&erikir kritis= kreati*= %eng0argai ke&a0agiaan
3! Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
2. Usa0a &era'atasi 'engan ke&iasaan s(9ial ?nilai sirit$al=
stan'ar etika@ agar 'aat %en5erasikan keri&a'ian= %(ral
'an karaktern5a
3. Persiakan 'iri 'engan kea0lian k0$s$s 'ala% %enangani
t$gasn5a
7. Me%a0a%i 'an %eng0argai serta %en#agalingk$ngann5a >
ala%= ek(n(%i= s(sial= (litik 'an &$'a5a
!. Partisiati* 'an l(5al
Sala0 sat$ #enis elati0an a'ala0 3chievement Motivation *raining
#3M*$ 'an #$ga s(sialisasi 'an enge%&angan B$'a5a Ker#a
,rganisasi Pe%erinta0 5ang 'iselenggarakan 'ala% e%&ela#aran
Diklat Pra .a&atan G(l(ngan III= II 'an I.
B. Tindak Lanjut
1. Wawasan Budaya Kerja Organisasi (Kementerian PAN, 2008)
Ca8asan 5ang 'aat 'i#a'ikan re*erensi= a9$an e'(%an 'ala%
%enge%&angkan &$'a5a ker#a (rganisasi a'ala0 'engan tin'ak
lan#$t= %eli$ti >
1. Men$%&$0ke%&angkan nilai %(ral 'an nilai &$'a5a ker#a
r('$kti* 'an ak$nta&el kea'a setia aarat$r Negara 5ang
&ers$%&er 'ari nilai Pan9asila= aga%a= tra'isi 'an nilai ker#a
r('$kti*= %('ern= ses$ai 'engan erke%&angan il%$
engeta0$an 'an tekn(l(giD
1. Me%er&aiki ersesi= (la iker 'an erilak$ aarat$r
Negara 5ang %en5i%ang 'ala% en5elenggaraan
e%erinta0an= e%&ang$nan 'an ela5anan %as5arakat=
sekalig$s %e%er9eat e%&erantasan raktek KKND
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 3)
2. Meningkatkan kiner#a e%erinta0 %elal$i kel(%(k ker#a
'an *(r$% r(*essi(nal= agar le&i0 eka= kreati*= 'an 'ina%is
%e%er&aiki kiner#an5a se9ara &erkelan#$tan= se0ingga 'aat
%eningkatkan kese#a0teraan 'an ela5anan %as5arakat serta
'a5a saing 'ala% 'an l$ar negeriD
3. Me%er&aiki 9itra aarat$r Negara 'an %eningkatkan
keer9a5aan ter0a'a aarat$r NegaraD
7. Penge%&angan &$'a5a ker#a 'i0arakan 'aat %eningkatkan
sinergi r(gra% e%&ang$nan nasi(nal= %e%erk(k(0
kesat$an 'an ersat$an &angsa.
2. Budaya Kerja berkualitas
Dala% &$'a5a ker#a &erk$alitas ter9er%in karakteristik &erik$t >
- Perilak$ ega8ai a'a se%$a level k(nsisten 'engan
%(t( (rganisasi
- Me%&er'a5akan ega8ai se#ak 'ini 'ala% &er&agai
aktivitasD
- Pega8ai 'an %ana#e%en a'a se%$a level %e%iliki
k(%it%en k$alitas
- S$%&er 'a5a 5ang 'ierl$kan terse'ia 9$k$ 'an
'ala% k(n'isi sia %en'$k$ng er&aikan k$alitas
- H$&$ngan antar ega8ai 'an antar $nit %er$akan
0$&$ngan e%as(k 'an elanggan
- Ke%a%$an ega8ai a'a se%$a level
'ike%&angkan ses$ai sesi*ik k$alitas 'i &i'ang %asing<
%asing
3+ Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
- Beker#a se9ara r(*esi(nalD eker#a %e%iliki
kea0lian= ata$ %en$n#$kkan k$alitas ker#a 5ang %e%en$0i
stan'ar r(*esi tertent$. Uk$ran r(*esi it$ 'ili0at 'ari r(ses
en5elesaian 'an tangg$ng #a8a&n5a ter0a'a tingkat
k$alitas 0asil
- Ker#a $ngg$l= &errestasi 'an e*isien

DAFTAR PUSTAKA
Ala%= N$r 'an Har%(n Har$n= 1662. 4impunan 5ndang-5ndang
Kepega%aian
6776-6778& 0eformasi 3dministrasi Publik& .akarta >
Ra#a8ali Press.
A. R. M$st(a'i'#a#a= 1/+/= Peranan (tos Kerja& STIA < LANRI
At%(s$'ir'#(= Pra#$'i. 1/+1. 3dministrasi dan Manajemen 5mum&
.akarta >
G0alia In'(nesia
Ba'an Diklat Dearte%en Dala% Negeri= 166) > 4impunan Materi
iklat
Pengembangan Kepemimpinan Melalui Motivasi
Berprestasi.
Bennis= Carren E Mi90el Mis90e= 1//7= *he 69 2entury
Organi)ation&
0einventing *hought 0eenginering& P$&lis0e' &5 P*ei*er E
"(%an5
"((ve5= Ste0en R. 166) D *he :
th
4abits& Melampaui (fektifitas &
Gra%e'ia .akarta
3/
76 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah
Dars(n(= 166!. Budaya Organisasi ;akarta D Dia'it Me'ia
De P(rter E Mike Hernar9ki= 1/// D +uantum /earning&
Membiasakan Belajar
Nyaman dan Menyenangkan& Ter#e%a0an > Ala8i5a0
A&'$ra90%an
Kai*a= .akarta
Dr$9ker= Peter = 1//3D Practice Management& Harer E R(8 Ne8<
-(rk
Ha%e= Gar5 E "K Pra0ala'= 1//7 2ompeting the <uture& ener&it
Binar$a
Aksara = .akarta
In'ra Is%a8an= /earning Organi)ation' Membangun Paradigma
Baru Organisasi
Pembelajar& PT "akra8ala= .akarta
Ke%enterian PAN= 1661= Modul Penerapan Budaya Kerja 3paratur
Negara
Ke%enterian PAN= 1661= Pedoman Pengembangan Budaya Kerja
3paratur
Negara
Ke%enterian PAN= 166+= Modul Penerapan Budaya Kerja 3paratur
Negara
Modul Pilot Project iklat Prajabatan !olongan """ 71
Diklat Fasilitat(r Tata Kee%erinta0an -ang Baik
Le%&aga A'%inistrasi Negara = 166!= Modul iklat Pra ;abatan

Nas$ti(n= M.N. 1667= Manajemen Mutu *erpadu. .akarta > G0alia
In'(nesia
N'ra0a= TaliHi'$0$= 1667= *eori Budaya Organisasi. .akarta > Rineka
"ita
N'ra0a= TaliHi'$0$= 1667= Kybernologi beberapa konstruksi utama.
Tangerang > Sira( "re'entia "enter
Senge= Peter F. 1661 ; <ields Book & *he =
th
iscipline & /earning
Organi)ation
#Buku Pegangan isiplin Kelima$&
Interaksara=.akarta
Siagian= S(n'ang P. 1661= Kiat Meningkatkan Produktivitas Kerja&
.akarta > Rineka "ita
T(0a= Mi*t0a0. 1662. Birokrasi dan Politik di "ndonesia. .akarta > PT
Ra#a Gra*in'( Persa'a.
Un'ang< Un'ang N(%(r 17 Ta0$n 166/ Tentang Pela5anan P$&lik
71 Budaya Kerja Organisasi Pemerintah