vk = xk yk zk dV = dx dy dz
Sehingga integral lipat dalam koordinat kartesius:
4/5/17 3
Contoh
B = {(x,y,z)| 1 x 2, 0 y 1, 1 z 2}
Jawab.
2 1 2
yz dV yz dx dy dz
2
x 2
x
B 1 0 1
2 1 2
1
yz x 3 dy dz
1 0 3 1
2 1
7 1 2
1 3 z 2 y dz
0
2
7 1
z2 7
6 2 1 4
4/5/17 4
Integral Lipat Tiga pada Daerah
Sembarang
Hitung yz dV , Jika S benda padat sembarang
2
x
S
Pandang S benda padat yang terlingkupi oleh balok B,
dan definisikan nilai f nol untuk luar S (gb. 1)
B
z
y
x
(gb. 1)
4/5/17 5
Integral Lipat Tiga pada Daerah
Sembarang (2)
Jika S dipandang sebagai
z=2(x,y) himpunan z sederhana (gb.2)
z
(S dibatasi oleh z=1(x,y) dan
z=2(x,y), dan proyeksi S pada
S z=1(x,y) bidang XOY dipandang sebagai
daerah jenis I) maka:
b 2 ( x ) 2 ( x , y )
a y f (x, y, z) dV f (x, y, z) dz dy dx
S a
y=1(x) y=2(x) 1( x ) 1 ( x ,y )
b Sxy Catatan:
x
Jika f(x,y,z) = 1, maka f (x, y , z) dV
(gb. 2) S
menyatakan volume
benda pejal S
4/5/17 6
Contoh
Hitung f (x, y, z) dV dengan W=f(x,y,z) = 2xyz dan S benda
S
padat yang dibatasi oleh tabung parabola z=2- x 2 dan
bidang-bidang z = 0, y=x, y=0
z z=2 x2 Jawab.
y=x
y=0 Dari gambar terlihat bahwa
S={(x,y,z)|0x2, 0yx
0z 2 x2}
0
Sehingga,
y 1
Sxy 2 x
2 x2
2
2xyz
2
x S
dV 2xyz dz dy dx
0 0 0
2 x 1
Sxy = proyeksi S pada XOY 2 x2
xy
2
z 2
dy dx
0
(segitiga) 0 0
4/5/17 7
Contoh (lanjutan)
2 x 2
1
xy 2 x 2 dy dx
0 0 2
2 x
1 1
x 4 2x 2 x 4 y 2 dx
0 4 2 0
2
1
2 x 3 x 5 x 7 dx
0
8
2
1 1 1 8
x4 x6 x
2 6 64 0
32 4
8 4
3 3
4/5/17 8
Latihan
4/5/17 9
Integral Lipat Tiga (Koordinat Tabung
dan Bola)
Koordinat Tabung Koordinat Bola
z P(,,)
P(r,,z) z
z
z
r r y
y
x x
Syarat & hubungan dg Kartesius
Syarat & hubungan dg Kartesius
r 0, 0 2
0, 0 2 , 0
x = r cos x = r cos
y = r sin r = sin } x = cos sin
z=z y = r sin
r2 = x2 + y2 r = sin } y = sin sin
z = cos
x2 + y 2 + z 2 = 2
4/5/17 11
Contoh
2. Sketsa D; D bagian bola x2+y2 + z2=4 di oktan I.
z Jawab.
z 4 x 2 y 2 D dalam koordinat:
2
a. Cartesius:
0 2 D={(x,y,z)| 0x2, 0y 4 x 2 ,
r y 0z 4 x 2 y 2 }
2 b. Tabung:
x D={(x,y,z)| 02, 0 /2,
0 /2}
4/5/17 12
Penggantian Peubah dalam Integral
Lipat Tiga
dimana
x x x
u v w
J (u, v, w ) y y y
u v w
z z z
u v w
Jacobian
4/5/17 13
Koordinat Kartesius Tabung
x = r cos
y = r sin
z=z
Matriks Jacobiannya:
x x x
r z cos r sin 0
J (u, v, w ) y y y sin r cos 0 r cos 2 r sin 2 r
r z
z z z 0 0 1
r z
4/5/17 14
Koordinat Kartesius Bola
x = cos sin
y = sin sin
z = cos
Matriks Jacobiannya:
x x x
sin cos sin sin cos cos
J (u , v, w ) y y y sin sin sin cos cos sin 2 sin
z z z cos 0 1
sin d d d
2
f ( x , y, z ) dx dy dz f ( sin cos , sin sin , cos )
D D
4/5/17 15
Contoh (Tabung)
1. Hitung volume benda pejal yang dibatasi oleh paraboloid
z = x2 + y2 dan z = 4.
Z Jawab.
z=4
Daerah S dalam Koordinat Cartesius
adalah:
y S={(x,y,z)|-2 x 2, 4 x y 4 x ,
2 2
Sxy
x2 + y2 z 4}
x
Dalam koordinat tabung:
S={(r,,z)|0 r 2, 0 2 , r2 z 4}
4/5/17 16
Contoh (Lanjutan)
2 2 4
V r dz d dr
0 0 r2
2 2
4
0 0
r z r 2 d dr
2
r 4 r 2 0 dr 2
0
2
1
2 2r r 4 2
8
4 0
4/5/17 17
Contoh (bola)
2. Hitung volume bola pejal x2 + y2 + z2 = 4 di oktan I
Jawab.
z
z 4 x2 y 2 D dalam koordinat:
2
a. Cartesius:
0 2 D={(x,y,z)| 0x2, 0y 4 x 2
,
y 0z 4 x 2 y 2 }
2 b. Bola:
x
D={(x,y,z)| 02, 0 /2,
0 /2}
Sehingga, volume benda pejalnya adalah
/2 /2 2
V 1 dV
S
sin d d d
2
0 0 0
4/5/17 18
Contoh (Lanjutan)
/2 /2 2
sin d d d
2
V
0 0 0
/2 /2 2
1
0 0
sin 3 d dr
3 0
/2 /2
8
cos d
0
3 0
8
0 / 2 4
3 3
4/5/17 19
Contoh
7. Hitung x 2 2
y z
2 3 /2
dy dz dx
3 9 x 2 9 x 2 y 2
3 9 x2 2
8. Hitung
0 0 0
x 2 y 2 dz dy dx
2 4 x2 4 x2 y 2
9. Hitung z 4 x 2 y 2 dy dz dx
0 0 0
4/5/17 21