EXPERT COURSE
#bimbelnyamahasiswa
Integral Lipat Dua
R
4. Jika n (|P| 0) diperoleh limit
xk
yk jumlah Riemann.
n n
lim f (x k , y k )Ak
b
(x k , yk )
x n
i 1 i 1
Jika limit ada, maka z = f(x,y)
terintegralkan Riemann pada R,
ditulis n n
2
Integral Lipat Dua
diintegralkan pada R. Lebih lanjut f (x, y)dA f (x, y)dxdy
R R
yang disebut integral lipat dua f pada R diberikan
oleh :
n
3
Arti Geometri Integral Lipat Dua
4
Menghitung Integral Lipat Dua
A(y)
A(y)
c d
x
a y a b
b
b
A(y) f (x, y) dx
a
x
5
Menghitung Integral Lipat Dua (Lanjutan)
d d
b d b
Maka
d b
f (x, y) dA f (x, y) dx dy
R c a
6
Menghitung Integral Lipat Dua (lanjutan)
(ii) Sejajar bidang YOZ
z
z z= f(x,y)
A(x)
A(x)
c d
y
a y c d
d
b
A(x) f (x, y) dy
c
x
7
Menghitung Integral Lipat Dua (Lanjutan)
b b
d b d
Maka
b d
f (x, y) dA f (x, y) dx dy
R a c
8
Contoh
x 2
2y 2 dA x 2
2y2 dydx
R 0 0
6
2 2 3
4
y x y y dx
0 3 0
4 6
128
R 4x 2 dx
0 3
4 3 128 6
6 x x x 288 256 544
3 3 0
9
Contoh
Atau,
46
x 2
2y 2 dA x 2
2y 2 dxdy
R 0 0
1 3
4 6
x 2xy 2 dy
0
3 0
4
72 12y2 dy
0
4
72x 4x 3 288 256 544
0
10
Contoh
1. Hitung
11 12
y
a. xy e 2
x y 2
dy dx c. x2 1
dy dx
00 00
2 1
b. xy 2
dy dx
0 1
12
Sifat Integral Lipat Dua
3. Jika R = R1 + R2 , maka
13
Integral Lipat Dua atas Daerah Sembarang
14
Tipe I
a x
b
y
15
Tipe II
D={(x,y)|r(y)xs(y), cyd}
16
Aturan Integrasi
17
Contoh
R
R = {(x,y)| 0 x y 2, 0 y 1}
y
x = y2 1 y2
1
2y e dA 2y e dxdy
x x
x
R R 0 0
1
y2
2y e x
dy
0
0
1 x
1
2y e y 1 dy
2
ey y 2
2
e 11 e 2
1
18
Contoh
x = y2 R 0 x
1 1
1
e xy 2 dx
R 0
x
1
e x xe x dy
y 1 x
0
e x xe x e x
1
2e e (1 1) e 2
19
Contoh
4 2
e
2
2. y
dy dx
0 x
2
Jawab:
Daerah integrasinya R = {(x,y)| 0 x 4, x/2 y 2}
Diubah urutan pengintegralannya, yaitu:
y
R = {(x,y)| 0 x 2y, 0 y 2}
yx=2xy/2 Sehingga
4 2 2 2y
e
2 2
2
R
y
dy dx e y
dx dy
x 0 x
2 0 0
2
e x 0 dyy2 2y
4 x
y 0
2
2y e y dy
2
0 2
2
e y
e4 1
20
Latihan
3 3y 1 2 1 1
1. xe y
3
dx dy 3.
y
x 1
2 dy dx 5. e y 2
dy dx
1 y 0 0 0 x
sin x 4 1
2 2 2
ycos x dy dx sin(x y) dx dy e
x3
2. 4. 6. dx dy
0 0 0 0 0 y
2 4x 2 cos x
x y dy dx
2
7. 8. ysin x dy dx
0 0 0 0
21
Integral lipat dalam koordinat kutub/polar
e x y
2 2
Hitung dA , D={(x,y)|x2+y24}
D
Dalam sistem koordinat kartesius, integral ini sulit untuk
diselesaikan.
Sistem Koordinat Kutub
y Hubungan Kartesius – Kutub
x = r cos x2+y2=r2
P(r,) y = r sin r x 2 y2
r = tan-1(y/x)
=0
x (sumbu kutub)
22
Transformasi kartesius ke kutub
=
Ak panjang kutub Ak
r=b rk Luas juring lingkaran dengan
Ak D rk-1
sudut pusat adalah ½r2
=a
r=a Ak = ½ rk2 - ½ rk-1 2
= ½ (rk 2 - rk-1 2)
= ½ (rk + rk-1) (rk - rk-1)
Sumbu Kutub
= r r
Jika |P| 0, maka dA = r dr d (|P| panjang diagonal Ak)
23
Transformasi kartesius ke kutub
Sehingga
Contoh:
e x y
dA , D={(x,y)|x2+y24}
2 2
1. Hitung
D
24
Contoh
e
2 2
1. x y
dA dengan D = {(x,y)| x2+y2 4}
D
Jawab.
D adalah daerah di dalam lingkaran dengan pusat
(0,0) jari-jari 2.
D = {(r,)| 0 r 2, 0 2} y
Sehingga 2
2 2
e x 2 y2
dA e r2
r dr d D r
D 0 0
2 x
1 r2
2 2
e d
2
0 0
2
1 4 1
e d
2 2 0
e4 1
25
Contoh
r dA r sin r dr d D
D 0 1
r
/2
1 3 2
r sin d 1
3
2 x
0 1
/2
1 8 1 sin d
3
0
7 /2 7
cos 0
3 3
26
Latihan
1 1x 2
1. Hitung 4 x 2 y 2 dy dx
0 0
1 1y 2
2. Hitung sin(x
0 0
2
y 2 ) dx dy
27
D daerah sembarang/umum
= =2(r)
r=2() r=b
D D
=a =1(r)
r=1() r=a
28
Tuliskan daerah integrasi dalam koordinat polar
1 Terlihat bahwa D adalah lingkaran dengan
D pusat di (1,0) dan berjari-jari 1
1 2
Jadi, (x – 1)2 + y2 = 1
x2 – 2x + 1 + y2 = 1
x2 + y2 = 2x
r2 = 2r cos
r2 – 2r cos =0
r (r – 2 cos )=0
r = 0 atau r = 2 cos
Untuk batas (dari gambar) =– /2 = /2
Sehingga,
29
Tuliskan daerah integrasi dalam koordinat polar
y
=/4
x=1 x x=2
2
D
y = 0 y = 2x x 2
+
1 2 x y y2 = 2x – x2
2
–
2
x
x=1 = r cos = 1 r = sec
hingga r = 2 cos
0
( (dari gambar) =0 = /4
Untuk batas
Sehinggaxkoordinat polarnya adalah
D={(r, –)| sec r 2 cos ,0 /4}
1
) 30
2
Tuliskan daerah integrasi dalam koordinat polar
31
Tuliskan daerah integrasi dalam koordinat polar
1 x=0 x=1
D y=0 y=x
1
Untuk batas r
x=1 r cos = 1 r = sec
Untuk batas (dari gambar) =0 = /4
Sehingga koordinat polarnya adalah
32
Contoh
2 2xx 2
1
1. Hitung x 2 y2
dydx
1 0
y2 = 2x – x2 x2 + y2 – 2x = 0
(x – 1)2 + y2 = 1
ini merupakan lingkaran dengan pusat (1,0), jari-jari 1
y
=/4 Koordinat polarnya adalah
D={(r, )| sec r 2 cos ,0 /4}
D
1 2 x
33
Contoh lanjutan
Jadi. 2 2x x 2 / 4 2 cos
1 1
x2 y2
dy dx . r dr d
1 0 0 sec
r
r d
/ 4 /4
2 sin ln sec tan 2sin0 ln sec0 tan0
4 4 4
1
2.
2 ln 2 1 ln1 2 ln 2 1
2
34
Latihan
2. Hitung x 2
dx dy (dengan koordinat kutub)
0 x
35