Anda di halaman 1dari 21

MATEMATIKA DASAR

FUNGSI
x−b
Bentuk linear: f ( x) = ax + b ⇒ f ′( x ) =
a
ax + b
Bentuk pecahan: f ( x) =
cx + d
− dx + b
f −1 ( x) =
cx − a
f ′( x) = a x ⇒ f −1 ( x) = a log x
Bentuk eksponen: 1

F ( x) = a px ⇒ f −1 ( x) = a log x p

Bentuk logaritma: f ( x ) = a log x ⇒ f −1 ( x) = a x


Bentuk akar pangkat:
xn − b
f ( x) = n ax + b ⇒ f −1 ( x) =
a

Bentuk fungsi kuadrat:

1 ⎛ D⎞ b
f ( x) = ax 2 + bx + c ⇒ f −1 ( x ) = ± ⎜x+ ⎟−
a ⎝ 4a ⎠ 2a

Komposisi fungsi :
Jika f ( x) = ax + b ⇒ fog ( x) = px + q
px + q − b
Maka : g ( x) =
a
Jika f ( x) = ax + b ⇒ fog ( x) = px 2 + qx + r
px 2 + qx + r − b
Maka : g ( x) =
a
f ( ax + b) = px 2 + qx + r , maka :
f ( x) = f ( ax + b ) = px 2 + qx + r
f ( g ( x )) = h( x) maka : f ( x) = h g −1 ( x ) ( )

1
LIMIT
Limit fungsi aljabar

1. Bentuk pecahan :
jika n > m jawab : ~
ax n + ............... .....
lim ⇒ jika n < m jawab : 0
x→~ bx m + ............... ..... a
jika n = m jawab :
b
n adalah pangkat tertinggi pembilang
m adalah pangkat tertinggi penyebut
2. Bentuk akar :

lim ax 2 + bx + c − px 2 + qx + r
x→~

Perhatikan nilai a dan b


b−q
(1). Jika a = p jawaban :
2 a
(2) jika a < p jawaban : −~
(3). jika a > p jawaban + ~

1
lim x = 0
x→~
n

lim k = k ⇒ k = kons tan ta


x→~

Jika lim f ( x ) ada dan lim g ( x ) , maka :


x →!~ x →~

lim k f ( x) = k lim f ( x)
x→~ x→~

lim [ f ( x) + f ( g )] = lim f ( x) + lim g ( x)


x→~ x→~ x →~

lim [ f ( x) − f ( g )] = lim f ( x) − lim g ( x)


x→~ x →~ x→~

lim [ f ( x) ⋅ f ( g )] = lim f ( x) ⋅ lim g ( x)


x→~ x →~ x→~

f ( x) lim
f ( x)
lim g ( x) = x→~

x→~ lim g ( x) x→~


n

lim [ f ( x)] = ⎡⎢ lim f ( x)⎤⎥


m

x→~ ⎣ x→~ ⎦
ax + ...............
n

lim ⇒ bagilah ma sin g − ma sin g suku dengan x pangkat tertinggi


x → ~ bx + ...............
m

ax 2 + bx + r + px 2 + qx + r
lim ax 2 + bx + c − px 2 + qx + r kalikan dengan :
x→~ ax 2 + bx + r + px 2 + qx + r
2
LIMIT MENDEKATI BILANGAN TERTENTU

ax n + bx n −1 + ................ + c c
1. lim =
x →0 px m + qx m −1 + ............... + r r
jika p > q maka = 0
............... + n2 x p +1 + n1 x p n
2. lim p +1
⇒ jika p = q maka 1
x → 0 ............... + m2 x + m1 x q m1
jika p < q maka ~
ax a ( p + q)
3. lim =
x →0 p + bx − q − cx ( p − q ) + b + c

f ( x)
lim g ( x) ⇒ substitusikan a ke fungsi
x →0

⎛ a a 0⎞
jika hasi ln ya : tertentu ⎜ misalkan atau atau ⎟ merupakan jawaban yang dicari
⎝ b 0 b⎠
⎛ 0 ~ 0⎞
tak tentu ⎜ misalkan atau atau ⎟ selesaikan dengan menguraikan
⎝ 0 ~ ~⎠

3
LOGARITMA
a
log x syarat , maka : a ≠ 0 , a ≠ 1 , a ∉ Bilangan negatif (a ≥ 0 dan a ≠ 1) ,
maka : x ≠ 0 , x ∉ bilangan negatif ( x ≥ 0 )

1. a log b = c ⇒ a c = b 14. a log 2 x + b log x + c = 0


2. a log (b ⋅ c ) = a log b + a log c mempunyai akar − akar x1 dan x2
−b

3. a log (b : c ) = a log b − a log c maka x1 x2 = 10 a


t
log a
4. a log b = t
dan t ≥ 0 dan t ≠ 1 15. f ( x) = g log b + g log c maka :
log b
⎛b+c⎞
2
1
5. log b = b
a
f MAKS = log ⎜
g

log a ⎝ 2 ⎠
6. a log b n = n a log b
1
7. a log b = a log b 16. Jika f ( x) = g log x , maka :
2
⎛a⎞
f ⎜ ⎟ = f (a ) − f (b )
m a
8. a log n b m = log b
n ⎝b⎠
9. a log b ⋅ b log c ⋅ c log d ⋅ d log e = a log e f (a ⋅ b ) = f (a ) + f (b )
a
log x
10. an
log b n = a log b 17. Jika f ( x) = maka :
1 − 2 a log x
⎛a⎞
F ( x) + F ⎜ ⎟ = F (a ) = −1
n a n
11. am
log b n = log b ⇒ sehingga : am
log a n =
m m ⎝ x⎠
⎛ an ⎞
⎜ log b r ⎟

( )
⎜ ⎟ m
(a ) m⎝ ⎠
= b ⇒ sehingga : = br
a
log b
12. a n

m s
13. a log b m ⋅ b log a s = ⋅
n r

n r

GRAFIK FUNGSI LOGARITMA


y y = a log x , a > 1

Jika grafik y = a log x digeser n satuan


ke − atas ⇒ ( )
y = a log a n x (1 , 0 )
⎛ x ⎞
ke − bawah ⇒ y = a log ⎜ n ⎟ y = a log x , a < 1
⎝a ⎠
ke − kanan ⇒ y = a log ( x − n )
ke − kiri ⇒ y = a log ( x + n )

4
PERTIDAKSAMAAN
Pertidaksamaan h arg a mutlak
f ( x) < a ⇔ a < f ( x) < a
f ( x) > a ⇔ f ( x) < − a atau a < f ( x)
1
a
log f ( x) < b ⇔ < f ( x) < a
ab
1. x2 = x

2. x untuk x ≥ 0 ⇒ x =x
untuk x ≤ 0 ⇒ x = −x
3. x ≤a ⇔ x2 ≤ a2
4. x + a ≤ 2x + b ⇔ (x + a )2 ≤ (2 x + b )2
5. x ≥ 0 maka x∈R
6. x ⇒ tidak ada h arg a x yang memenuhi
7. x ≤0 ⇒ x=0
8. x+ y ≤ x + y
9. x⋅ y = x y
10. x − y ≤ x − z + z − y
11. x − y ≤ x + y

f ( x) syarat f ( x) > 0
x
log f ( y ) syarat x ≠ 0 , x ∉ bilangan negatif , x ≠ 1
f ( y ) ≠ 0 , f ( y ) ∉ bilangan negatif
a
syarat b ≠ 0
b
* Sifat − sifat : * Bentuk log aritma :
a > b ⇔ ac > bc untuk c > 0 Jika a > 1 dan a
log f ( x) ≥ a log g ( x) maka :
a > b ⇔ ac < bc untuk c < 0 f ( x) ≥ g ( x)
a > b ⇔ a + c > b + c untuk c ∈ R Jika a > 1 dan a
log f ( x) ≤ a log g ( x) maka :
a > b untuk a > b maka : a 2 > b 2 f ( x) ≤ g ( x)
untuk a < b maka : a 2 < b 2 Jika 0 < a < 1 dan a
log f ( x) ≥ a log g ( x) maka :
a
> 0 ⇒ a ⋅b > 0 f ( x) ≤ g ( x)
b
a > b , b > c maka : a > c Jika 0 < a < 1 dan a
log f ( x) ≥ a log g ( x) maka :
* Bentuk umum : ax + b > c f ( x) ≥ g ( x)
penyelesaian : ax + b > c 2 * Bentuk eksponen :
syarat : ax + b ≥ 0 a > 1 maka : a x > a y ⇒x>y
0 < a < 1 maka : a < a yx
⇒ y

5
GRAFIK DAN PERSAMAAN KUADRAT
Grafik fungsi f ( x) = ax 2 + bx + c
1. Pengaruh faktor a :
y y

x x ⇒ putar kurva 900 ke − kiri

a > 0 a < 0

2. Pengaruh faktor b :
y y y

x x x
b > 0 b < 0 b=0

y y y
x x x

b < 0 b > 0 b=0


y
* Bila kurva memotong sumbu y di atas sumbu x maka : c > 0
* Bila kurva memotong sumbu y di bawah sumbu x maka : c < 0 ×c>0
c = 0×
* Bila kurva melalui pangkal koordinat maka : c = 0 x

× c<0
* D = b 2 − 4 ac
⎛ semua grafik di atas sumbu x ⎞
* Jika a > 0 dan D < 0 maka f ( x ) disebut definit positif ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ f ( x ) selalu positif ⎠
⎛ semua grafik di bawah sumbu x ⎞
* Jika a < 0 dan D < 0 maka f ( x ) disebut definit negatif ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ f ( x) selalu negatif ⎠
2
⎛ b ⎞ b 2 − 4 ac
* f = f ( x ) = ax + bx + c dapat ditulis :
2
f ( x) = a ⎜⎜ x + ⎟ +
⎝ 2 a ⎟⎠ − 4a
b
*x = − disebut sumbu simetri ⇒ penyebab f ( x) ekstrem
2a
b 2 − 4 ac D
*y = = diesbut nilai ekstrem
− 4a − 4a
* Jika a > 0 maka yekstrem = ymin imum ⇔ Jika a < 0 maka yekstrem = ymaksimum
⎛ b b 2 − 4 ac ⎞
* Puncak parabola ⇒ ⎜⎜ − , ⎟
⎝ 2a − 4 a ⎟⎠
* Titik potong dengan sumbu y adalah ( 0 , c )

6
Sifat akar − akar persamaan kuadrat
Jika x1 dan x2 akar − akar persamaan : ax 2 + bx + c = 0 , maka berlaku :

−b 3 abc − b3
1. x1 + x2 = 6. x13 + x23 =
a a3
c −b D
2. x1 x2 = 7. x12 − x22 =
a a2
3.
1
=
x1 x2 c
b
[ 2
]
8. x14 + x24 = ( x1 + x2 ) − 2 ( x1 x2 ) − 2 ( x1 x2 )
2 2

4. x1 − x2 =
a
D
dengan D = b 2 − 4 ac (
9. x14 − x24 = x12 − x22 )( x 2
1 + x22 )
5. x12 + x22 =
b 2 − 2 ac
10.
1 1
+ 2 =
(x 2
1 +x )
2
2

a2 2
x1 x2 ( x1 x2 )
2

* Bila akar − akar saling berlawanan ( x1 = − x2 ) , syarat ⇒ b = 0


⎛ 1⎞
* Bila akar − akar saling berkebalikan ⎜⎜ x1 = ⎟⎟ , syarat ⇒ a = c
⎝ x2 ⎠
* Bila salah satu akarnya = 0 , syarat ⇒ c = 0

* Bila kedua akarnya sama (x1 = x2 ) , syarat ⇒ x1 = x2 = −


b
2a

ax 2 + bx + c = 0 dengan a ≠ 0 dengan a , b , c ∈ R dapat diselesaikan dengan cara :


1. memfaktorkan
2. membentuk pers. kuadrat sempurna
− b ± b 2 − 4 ac
3. dengan rumus : x1, 2 = ⇒ dapat ditulis : D = b 2 − 4 ac
2a

DISKRIMINAN (D ) :
* D ≥ 0 ⇒ memiliki akar real
* D = k 2 ⇒ memiliki akar rasional
* D > 0 ⇒ memiliki dua akar real yang berlainan
* D = 0 ⇒ memiliki akar sama ( x1 = x2 )
* D < 0 ⇒ tidak memiliki akar real

* Persamaan kuadrat ax 2 + bx + c = 0 memiliki akar x1 dan x2 sedemikian sehingga h arg a


x1 = kx2 dim ana k = kons tan ta pembanding berlaku : kb 2 = (k + 1) ac
2

* Pers. kuadrat ax 2 + bx + c = 0 mempunyai akar x1 dan x2 + n , maka


D = ( n ⋅ a) dengan D = b 2 − 4 ac
2
selisih akar

7
Persamaan Kuadrat Baru (PKB)
a x 2 + bx + c = 0
1. PKB yang akar − akarnya k kali (kx1 dan kx2 ) dari ax 2 + bx + c = 0
adalah ax 2 + kbx + ck 2 = 0
⎛1 1⎞
2. PKB yang akar − akarnya kebalikan ⎜⎜ dan ⎟⎟ dari ax 2 + bx + c = 0
⎝ x1 x2 ⎠
adalah cx 2 + bx + a = 0
3. PKB yang akar − akarnya berlawanan (− x1 dan − x2 ) dari ax 2 + bx + c = 0
adalah ax 2 − bx + c = 0
4. PKB yang akar − akarnya x12 dan x22 dari ax 2 + bx + c = 0
( )
adalah a 2 x − b 2 − 2 ac x + c 2 = 0
5. PKB yang akar − akarnya x13 dan x22 dari ax 2 + bx + c = 0
( )
a 3 x − 3 abc − b3 x + c3 = 0
6. PKB yang akar − akarnya x1 + k dan x2 + k (k lebihnya dari ) dari ax 2 + bx + c = 0
adalah a ( x − k ) + b ( x − k ) + c = 0
2

7. PKB yang akar − akarnya x1 − k dan x2 − k (k kurangnya dari ) dari ax 2 + bx + c = 0


adalah a ( x + k ) + b ( x + k ) + c = 0
2

x x
8. PKB yang akar − akarnya 1 dan 2 dari ax 2 + bx + c = 0
x2 x1
( )
adalah acx 2 − b 2 − 2 ac x + ac = 0
1 1
9. PKB yang akar − akarnya 2 dan 2 dari ax 2 + bx + c = 0
x1 x2
( )
adalah c 2 x 2 − b 2 − 2 ac x + a 2 = 0
10. PKB yang akar − akarnya x1 + x2 dan x1 ⋅ x2 dari ax 2 + bx + c = 0
adalah a 2 x 2 + ( ab − c ) x − bc = 0

Persamaan kuadrat yang akar − akarnya α dan β adalah x2 − ( α + β ) x + ( α ⋅ β ) = 0

a1 x 2 + b1 x + c1
Kuadrat ganda : r =
a2 x 2 + b2 x + c2
Pers. kuadrat ganda yang mempunyai akar − akar , dim ana h arg a akarnya
ditentukan oleh h arg a r ⇒ D2 r − ( 2 b1 b2 − 4 ( a1 c1 + a2 c2 )) r + D1 = k

8
PERSAMAAN GARIS
1. Persamaan garis melalui dua titik K ( x1 , y1 ) dan L ( x2 , y2 ) :
x1 y1
y1 − y 2 = B
x2 y1 = Q x2 y2 x1 y 2 = P x1 − x2 = A
A y = Bx + ( P − Q ) Hasil pers. yang dim aksud : A y = Bx + (P − Q )
2. Pers. garis melalui titik M ( x3 , y3 ) dan ⊥ garis yang melalui titik K ( x1 , y1 )
dan titik L ( x2 , y2 ) :
x1 y1 x1 − x2 = A
x2 y2 _ ⇒ y1 − y2 = B
Ax + By = Ax3 + By3 Hasil : Ax + By = Ax3 + By3
3. Pers. garis melalui ( a , b ) sejajar Ax + By + C = 0 ⇒ Ax + By = Aa + Bb
4. Pers. garis melalui ( a , b ) ⊥ Ax + By + C = 0 ⇒ Bx − Ay = Ba − Ab
5. Pers. garis melalui ( 0 , a ) dan ( b , 0) ⇒ ax + by = ab (Hukum Hess )
6. Titik potong garis g : y = m1 x + c1 dan garis h : y = m2 x + c2 adalah :
c1 − c2 m2 c1 − m1 c2
x= dan y=
m2 − m1 m2 − m1
ax1 + by1 + c
7. Jarak titik A ( x1 , y1 ) dengan garis ax + by + c = 0 ⇒ d =
a 2 + b2
8. Jarak dua buah garis yang sejajar antara ax + by + c1 = 0 dengan ax + by + c2 = 0 , adalah :
c1 − c2
d=
a 2 + b2
9. Tiga buah titik ( x1 , y1 ) , ( x2 , y2 ) , ( x3 , y3 ) terletak dalam satu garis jika :
x3 − x1 y3 − y1
=
x2 − x1 y2 − y1
k satuan ke − kanan ⇒ a ( x − k ) + by + c = 0
k satuan ke − kiri ⇒ a ( x + k ) + by + c = 0
10. Jika garis ax + by + c = 0 digeser
k satuan ke − atas ⇒ ax + b ( y − k ) + c = 0
k satuan ke − bawah ⇒ ax + b ( y + k ) + c = 0

9
GRADIEN
y
1. * Gradien suatu garis m = atau m = tan a
x y
−a
* Gradien suatu garis ax + by + c = 0 ⇒ m =
b
* Gradien suatu garis y = mx + c ⇒ m
y2 − y1
* Gradien garis melalui (x1 , y1 ) dan ( x2 , y2 ) ⇒ m = a x
x2 − x1
2. Pers. garis melalui (a , b ) dengan gradien m ⇒ y − b = m (x − a )
y − y1 x − x1
3. Pers. garis melalui titik ( x1 , y1 ) dan ( x2 , y2 ) ⇒ =
y2 − y1 x2 − x1
4. Pers. dua garis : g ⇒ y = m1 x + c1
l ⇒ y = m2 x + c2
garis g sejajar garis l , bila : m1 = m2
garis g ⊥ l , bila : m1 ⋅ m2 = −1
5. Pers. garis ax + by + c = 0 dan px + qy + r = 0 akan :
a p
* sejajar bila : = dan c ≠ r
b q
a p c
* berimpit bila : = =
b q r
* berpotongan bila : aq − bq ≠ 0
m − m2
6. Dua garis berpotongan bebas , mak : tan α = 1
1 + m1 m2
dim ana α adalah sudut yang dibentuk oleh kedua garis.

10
TRIGONOMETRI
y
* sin a =
r
x
* cos a = y
r
y
y
* tan a = a x
x
r r x
* cos ec a = ⇒ sec a = ⇒ cot a = dengan r 2 = x 2 + y 2
y x y
* sin 2 a + cos 2 a = 1
* cos 2 a = 1 − sin 2 a
* sin 2 a = 1 − cos 2 a
sin a
* tan a =
cos a
* tan a + 1 = sec 2 a
2

* cot 2 a + 1 = cos ec 2 a

sin (90 − a ) = + cos a


0 0 0

(
1. Kuadran Ι : untuk sudut 900 − a 0 :
cos
) (90 − a ) = + sin a0 0 0

tan (90 − a ) = + cot a


0 0 0

cot (90 − a ) = + tan a


0 0 0

sin (180 − a ) = + sin a 0 0 0

cos (180 − a ) = − cos a


untuk sudut (180 − a ) atau (90 + a ) :
0 0 0
2. Kuadran ΙΙ : 0 0 0 0

tan (180 − a ) = − tan a 0 0 0

cot (180 − a ) = − cot a 0 0 0

sin (90 + a ) = + cos a 0 0 0

cos (90 + a ) = − sin a 0 0 0

tan (90 + a ) = − cot a 0 0 0

cot (90 + a ) = − tan a 0 0 0

sin (180 + a ) = − sin a 0 0 0

cos (180 + a ) = − cos a 0 0 0

tan (180 + a ) = + tan a 0 0 0

cot (180 + a ) = + cot a


untuk sudut (180 + a ) atau (270 − a ) :
0 0 0
3. Kuadran ΙΙΙ : 0 0 0 0

sin (270 − a ) = − cos a 0 0 0

cos (270 − a ) = − sin a 0 0 0

tan (270 − a ) = + cot a 0 0 0

cot (270 − a ) = + tan a 0 0 0

11
4. Bentuk y = A sin px + c atau y = A cos px + c
ymaksimum = A + c ⇒ ymin imum = − A + c
π
Periode :
P
5. Bentuk f ( x) = a cos x + b sin x + c

dapat ditulis f ( x) = k cos ( x − α ) + c , dengan k = a 2 + b 2


b
dan tan α =
a
f ( x) maksimum = k + c ⇒ f ( x) min imum = −k + c
6. Jumlah (α + β ) dan selisih (α − β ) untuk dua sudut :
sin (α + β ) = sin α cos β + cos α sin β
sin (α − β ) = sin α cos β − cos α sin β
cos (α + β ) = cos α cos β − sin α sin β
cos (α − β ) = cos α cos β + sin α sin β
tan α + tan β
tan (α + β ) =
1 − tan α tan β
tan α − tan β
tan (α − β ) =
1 + tan α tan β
7. Fungsi trigonometri dengan sudut berbeda :
sin α + sin β = 2 sin 12 (α + β )cos 12 (α − β )
sin α − sin β = 2 cos 12 (α + β )sin 12 (α − β )
cos α + cos β = 2 cos 12 (α + β )cos 12 (α − β )
cos α − cos β = −2 sin 12 (α + β )sin 12 (α − β )
8. Perkalian fungsi trigonometri dengan sudut berbeda :
2 sin α cos β = sin (α + β ) + sin (α − β )
2 cos α sin β = sin (α + β ) − sin (α − β )
2 cos α cos β = cos (α + β ) + cos (α − β )
− 2 sin α cos β = cos (α + β ) − cos (α − β )
9. Untuk sudut kembar :
sin 2α = 2 sin α cos α
cos 2α = cos 2 α − sin 2 α
= 2 cos 2 α − 1
= 1 − 2 sin 2 α
2 tan α
tan 2α =
1 − tan 2 α
10. Rumus pengembangan :
sin α = 2 sin 12 α cos 12 α
cos α = cos 2 12 α − sin 2 12 α = 2 cos 2 12 α − 1
= 1 − 2 sin 2 12 α

12
11. Sudut rangkap 3α :
sin 3α = 3 sin α − 4 sin 3 α
cos 3α = 4 cos3 α − 3 cos α
3 tan α − tan 3 α
tan 3α =
1 − 3 tan 2 α
12. Aturan sin us :
a b c C
= =
sin A sin B sin C
13. Aturan cos inus : b a
a = b + c − 2 bc cos A
2 2 2

b 2 = a 2 + c 2 − 2 ac cos B
A B
c 2 = a 2 + b 2 − 2 ab cos C c
14. L Δ = 1
2
ab sin C = 12 ac sin B = 12 bc sin A
a+b+c
= s (s − a ) (s − b ) (s − c ) ⇒ dengan s =
2
15. Grafik fungsi trigonometri :
y
y = sin x
1

00 900 1800 2700 3600 x

–1

y
1 y = cos x

00 902 1800 2700 3600 x

–1

y y = tan x

00 900 1800 2700 3600 x

13
BARISAN DAN DERET

A. Deret Aritmetika :
Bentuk umum : a , a + b , a + 2b , a + 3b , .................. , a + (n − 1)
U1 U 2 U3 U 4 , .................. , Un
1. U n = a + (n − 1) n
2. S n = 1
2
n (a + U n ) ⇒ jika suku terakhir diketahui
= 1
2
n (2 a + (n − 1) b ) ⇒ jika suku terakhir tidak diketahui
a + Un
3. U t =
2
4. U n = S n − S n − 1 ⇒ dipakai untuk deret aritmetika dan deret geometri
5. b = U n − U n −1
6. Bila diketahui suku ke − n1 adalah k1 dan jumlah suku ke − n2 dan n3 adalah k2 ,
maka beda dari suku tersebut :
U n1 = k1 n1 = m1 2k1 − k 2
⇒ b=
U n 2 + U n3 = k 2 n2 + n3 = m2 2m1 − m2
7. Jumlah suku pertama deret aritmetika kuadrat tan pa kons tan :
* U n = 2 pn + (q − p )
S n = pn 2 + qn ⇒
* b = 2p
8. Suku ke − n linear :
p 2 ⎛ p⎞
U n = pn + q ⇒ S n = n + ⎜q + ⎟ n
2 ⎝ 2⎠
9. Segitiga siku − siku yang membentuk deret aritmetika memiliki kelipa tan 3 , 4 , 5 :
Jika a , b , c , d , dan e membentuk deret aritmetika , berlaku :
suku tengah = rata − rata suku simetrisnya
b+d a+e a+c c+d
c= = atau b = atau d =
2 2 2 2
10. Bila disisipkan k suku diantara dua suku deret aritmetika maka :
b
* b′ =
k +1
* U n′ = U1 = (n − 1) b′
n
* S n′ = (2 U1 + (n − 1) b′)
2
* n′ = n + (n − 1) k
denngan : b′ = beda baru ; S n′ = jumlah suku ke − n baru ; n′ = banyaknya suku baru ;
U n′ = suku ke − n baru

14
B. Deret Geometri :
1. Bentuk umum : a , ar , ar 2 , ar 3 , .................. , ar n −1
U1 U 2 U 3 U 4 , .................. , U n
2. Jika : U n = suku ke − n ; U t = suku tengah ; S n = jumlah n suku pertama ;
a = U1 = suku awal ; r = rasio
Un
U n = ar n −1 r=
U n −1

Sn =
(
a rn −1 ) ⇒ untuk r >1 Ut = a Un
rn −1

Sn =
(
a 1− rn ) ⇒ untuk r <1 U n = S n − S n −1
1− rn
n1 = k1 k2
3. Bila diketahui suku ke − ⇒ r n2 − n1 =
n2 = k2 k1
4. Jika a , b , c , d , dan e adalah deret geometri , maka berlaku :
Kuadrat suku tengah sama dengan hasil kali suku − suku simetrisnya
c2 = b ⋅ d ⇒ c2 = a ⋅ e ⇒ b2 = a ⋅ c ⇒ d 2 = c ⋅ e
5. Deret geometri tak hingga ⇒ a , ar , ar 2 , ar 3 , ..................
a
S~ =
1− r
6. * Mempunyai jumlah (konvergen / memiliki lim it ) jika : r < 1 ⇒ − 1 < r < 1
* Tak mempunyai jumlah (divergen ) jika : r > 1 ⇒ r < −1 atau r > 1
7. Deret log aritma :
a

log b + a log 2b + a log 3b + a log 4b + .................. = b log b


a

8. Deret bujur sangkar :


1
* rasio deret luas bujursangkar =
2
1
* rasio deret keliling bujursangkar = 2
2
1
9. * Rasio deret luas segitiga samasisi =
4
1
* rasio deret keliling segitiga samasisi =
2
jumlah perbandingan
10. Panjang l int asan bola jatuh ⇒ s = jatuh pertama ×
selisih perbandingan

15
DIFERENSIA L ( TURUNAN )

f ′( x) = lim
f ( x + h) − f ( x)
h →0 h
1. Turunan fungsi aljabar : 2. Turunan fungsi eksponen dan log aritma
y = c ( c = kons tan ) ⇒ y′ = 0 1
y = 1n x ⇒ y′ =
y = xn ⇒ y′ = n x n −1 x
y = a xn ⇒ y′ = a n x n −1 y = 1n ax ⇒ y′ =
a
y = U +V ⇒ y′ = U ′ + V ′ x
1
y = U −V ⇒ y′ = U ′ − V ′ y = a log x ⇒ y′ =
x 1n a
y = U ⋅V ⇒ y′ = U ′V + U V ′
y = ex ⇒ y′ = e x
U U ′V − U V ′
y= ⇒ y′ = y = e ax ⇒ y′ = a e ax
V V2

4. Fungsi majemuk : fungsi mejemuk merupakan


3. Turunan fungsi trigonometri komposisi yang terdiri dari beberapa fungsi ,
y = sin x ⇒ y′ = cos x dim ana salah satu komposi sin ya dim isalkan
y = cos x ⇒ y′ = − sin x menjadi U (untuk mengganti var iabel x )
y = tan x ⇒ y′ = sec 2 x y =Un ⇒ y′ = n U n −1 ⋅ U ′
y = cot x ⇒ y′ = − cos ec 2 x U′
y = 1n U ⇒ y′ =
y = cos ec x ⇒ y′ = − cos ec x ⋅ cot x U
y = sec x ⇒ y′ = sec x ⋅ tan x y = aU ⇒ y ′ = aU 1 n a U ′
y = sin ax ⇒ y′ = a cos ax y = eU ⇒ y′ = eU ⋅ U ′
y = cos ax ⇒ y′ = − a sin ax y = sin U ⇒ y′ = U ′ cos U
y = tan ax ⇒ y′ = a sec 2 ax y = cos U ⇒ y′ = −U ′ sin U
y = cot ax ⇒ y′ = − a cos ec 2 ax y = tan U ⇒ y′ = U ′ sec 2 U
y = cot U ⇒ y′ = −U ′ cos ec 2U
ax + b ad − bc
5. y = ⇒ y′ =
cx + d (cx + d )2
nab
6. y = a sin n bx ⇒ y′ = n a b sin n −1 bx cos bx atau y′ = sin n − 2 bx sin 2bx
2
nab
7. y = a cos n bx ⇒ y′ = n a b cos n −1 bx sin bx atau y′ = − cos n − 2 bx sin 2 bx
2
8. Garis sin ggung kurva :
y = f (x)
Persamaan garis sin ggung kurva g :
g
y −b = m (x−a )
( a , b) dengan gradien m = f ′( x) = f ′(a)

16
9. Naik / turun suatu fungsi :
* Jika f ′( x) = m = 0 , maka titik ( x1 , y1 ) ⇒ titik stasioner
* Jika f ′( x) > 0 , maka grafik y = f ( x) ⇒ naik
* Jika f ′( x) < 0 , maka grafik y = f ( x) ⇒ turun
10. Nilai ekstrem suatu fungsi :
⎧ f ′( x1 ) = 0
* Fungsi y = f ( x) mempunyai nilai maksimum di x = x1 bila ⎨
⎩ f ′′( x1 ) < 0
⎧ f ′( x2 ) = 0
* Fungsi y = f ( x) mempunyai nilai min imum di x = x2 bila ⎨
⎩ f ′′( x2 ) > 0
⎧* f ′ disekitar x = x1 tidak berubah
11. Titik belok : (x1 , f ( x1 ) ) merupakan titik belok fungsi f ( x) bila ⎨
⎩ * f ′′( x1 ) = 0
12. Turunan pada mekanika : jika a = percepa tan , V = kecepa tan , S = jarak , t = waktu , maka :
ds dv
V = = S′ ⇒ a= = V′
dt dt
13. Nilai maksimum dan min imum :
⎧ ab = maks ⇒ a = 12 c ⎧ ab = min ⇒ a = 12 c
⎪ 2 ⎪ 2
⎪ ab = maks ⇒ a = 3 c ⎪ ab = min ⇒ a = 13 c
1
* a+b = c ⎨ 2 3 * a −b = c ⎨ 2 3
⎪a b = maks ⇒ a = 5 c ⎪a b = min ⇒ a = 52 c
2

⎪⎩ ab maks = 14 c 2 ⎪⎩ ab min = − 14 c 2
14. Luas maksimum daerah yang di arsir ⇒ 1
4
( ab )
b

( x , y)

a
Luas maksimum daerah yang di arsir ⇒ 1
2
( ab )
b

−a a
3
ab
Luas maksimum daerah yang di arsir ⇒ 4


( a , b)

17
MATRIKS
⎛a b⎞
1. A = ⎜⎜ ⎟⎟ det er min an A = det A = A = ad − bc
⎝c d⎠
1 ⎛ d − b⎞
2. Invers A = A−1 = ⎜ ⎟
ad − bc ⎜⎝ − c a ⎟⎠
3. Matriks sin gular adalah matriks yang tidak memiliki invers ( matriks dengan det er min an = 0 )
⎛a b⎞ ⎛a c ⎞
4. A = ⎜⎜ ⎟⎟ matriks transposnya ⇒ At = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝c d⎠ ⎝b d ⎠
ax + by = c ⎛ a b⎞ ⎛ x ⎞ ⎛c⎞ ⎛ a b⎞
5. ⇒ dapat ditulis ⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ ⇒ ⎜⎜ ⎟⎟ ⇒ matriks koefisien
px + qy = r ⎝ p q⎠ ⎝ y⎠ ⎝r ⎠ ⎝ p q⎠
6. AB ≠ BA ⇒ tidak berlaku sifat komutatif ( perkalian )
7. Dua matriks dikatakan sama bila memiliki ordo sama daan belemen − elemen seletaknya sama
8. Penjumlahan dan pengurangan matriks hanya dapat dilakukan pada matriks − matriks
yang ber − ordo sama.
9. Perkalian matriks hanya dapat dilakukan bila :
banyaknya kolom matriks pertama dan kedua sama ⇒ Am× n × Bn× p = Cm× p
⎧ b c a−d
⎛a b ⎞ ⎛ p q⎞ ⎛u v⎞ ⎪* MN = MP , maka = =
q r p−s

10. A = ⎜⎜ ⎟⎟ ; N = ⎜⎜ ⎟⎟ ; M = ⎜⎜ ⎟⎟ ⇒ ⎨
⎝c d ⎠ ⎝ r s⎠ ⎝w x⎠ ⎪* MN = MP , maka a c w−r x−s
= = =
⎪⎩ c d p−u q −v
c b a c
ax + by = c r q p r
maka ⇒ x = dan y =
px + qy = r a b a b
p q p q
−1 −1
11. A B = C , maka B = A C dan A=CB
⎛a b c⎞ a b c a b
⎜ ⎟
12. N = ⎜ d e f ⎟ det matriks N = d e f d e
⎜g h i ⎠⎟ cara Sarrus
⎝ g h i g f
A B C D E F
dengan A = c ⋅ e ⋅ g ; B = a ⋅ f ⋅ h ; C = b ⋅ d ⋅ i ; D = a , e , i ; E = b ⋅ f ⋅ g ; F = c ⋅ d ⋅ f
det N = ( D + E + F ) − ( A + B + C )
13. Deter min an :

* det ( AB ) = det A ⋅ det B * det (A−1 ) =


1
det A
( )
* det At = det A
14. * ( AB ) = B t At * ( AB ) = B −1 A−1
t −1

* AB = I ⇒ A = B −1 atau B = A−1 dengan I matriks satuan (matriks identitas )


⎛1 0⎞
I = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝0 1⎠

18
STATISTIK
A. Data tunggal :

1. Rata − rata (mean) ⇒ x=


∑x atau x=
∑fx
n n
2. Median (Me) ⇒ data tengah yang telah diurutkan
x +1
Me = n ⇒ untuk n ganjil positif
2
x n + ⎛⎜ x n + 1⎞⎟
Me = 2 ⎝ 2 ⎠ ⇒ untuk n genap positif
2
3. Kuartil : membagi data terurut menjadi 4 bagian yang sama
● ● ●
Q1 Q2 Q3
Q1 = kuartil bawah ; Q2 = kuartil tengah (median ) ; Q3 = kuartil atas
4. Modus : adalah data yang sering muncul

B. Data int erval (data tersusun )

1. Rata − rata (mean ) ⇒ x


∑f x i i

∑f i

simpangan rata − rata ⇒ x = m +


∑d i

n
m = rata − rata hitungan sementara ; di = xi − m = simpangan

x=m+
∑f di i

∑f 1

⎛n ⎞
⎜ −F⎟
2. Me = Tb + ⎜ 2 ⎟P
⎜ F me ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
dengan : Me = median ; Tb = tepi bawah kelas median ; P = panjang int erval kelas median ;
F = jumlah frekuensi ; F me = frekuensi kelas median ; n = banyaknya data
CATATAN :
* tepi bawah kelas = batas bawah kelas − 0,5
* tepi atas kelas = batas atas kelas + 0,5
* panjang int erval kelas = tepi atas kelas − tepi bawah kelas
* titik tengah imterval kelas = 1
2
(batas atas kelas + batas bawah kelas )
jangkauan
* panjang int erval kelas =
banyaknya int erval kelas

19
⎛ S1i ⎞
3. Modus ⇒ Mo = Tb + ⎜⎜ ⎟⎟ P
⎝ S1i + s2 ⎠
Mo = mod us ; Tb = tepi kelas mod us ;
S1 = selisih frekuensi kelas mod us dengan frekuensi kelas sebelumnya
S 2 = selisih frekuensi kelas mod us dengan frekuensi kelas sesudahnya
P = panjang int erval kelas
⎛k ⎞
⎜ n−∑ f s⎟
4. Kuartil ⇒ Qk = Tb + ⎜ 4 ⎟P
⎜ f (Qk ) ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Qk = kuartil ke − k ; Tb = tepi bawah kelas kuartil ke − k ;
∑fs= jumlah frekuensi kelas − kelas sebelum kelas Qk berada ;
f (Qk ) = frekuensi kelas Qk

C. Simpangan :

1. rata − rata simpangan = deviasi rata − rata = mean deviasi ⇒ Md =


∑ xi − x
n
2. simpangan baku = deviasi baku = deviasi s tan dar

∑ (x − x )
2

S= i
⇒ untuk data tunggal
n

∑ f (x − x )
2

S= i
⇒ untuk data tersusun
i

n
S 2 (var iansi sampel ) = kuadrat dari simpangan baku
ni S12 + ni S 22
S 2 ( gabungan ) =
n1 + n2
3. jangkauan = data terbesar − data terkecil

4. simpangan kuartil ( jangkauan semi kuartil ) ⇒ Qd = (Q3 − Q1 )


1
2
5. Bila ada n dengan rata − rata x0 , kemudian ditambah data baru x1 sejumlah m

hingga didapat rata − rata baru


n x1 − x0
x1 maka : x1 = x1 +
( )
m
x1 = nilai data baru ; x1 = rata − rata sekarang ; x0 = rata − rata semula ;
n = banyaknya data lama ; m = banyaknya data baru
6. Rata − rata dari sekelompok data :
n x + pq
* penambahan data xb =
( n + p)
n x − pq
* pengurangan data xb =
( n − p)
dengan : x = rata − rata lama ; xb = rata − rata baru ; p = banyaknya data yang ditambahkan
q = nilai yang ditambahkan ; banyaknya data mula − mula
20
7. Perbandingan rata − rata gabungan

n1 x2 − xgab Q
= =
n2 xgab − x1 P

n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + .................. = ( n1 + n2 + n3 + ..................) x

EKSPONEN
1. a m ⋅ a n = a m + n 6. ( ab )n = a nb n
2. a m : a n = a m − n 7. a 0 = 1

3. (a ) m n
= a m⋅n 8. a − n =
1
an
m

4. n
am = a n 9. Jika a f ( x ) > a g ( x )
5. a f ( x ) = a g ( x ) ⇒ f ( x) = g ( x) * f ( x) > g ( x) dengan a > 1
* f ( x) < g ( x) dengan 0 < a < 1

Persamaan eksponen :
ax = a y ⇒ x=y
a x = b ⇒ x = a log b

( ) 2
( ) 2
a g x + b g x + c = 0 ⇒ x1 + x2 = g log
c
a

PERMUTASI & KOMBINASI


1. * Permutasi k unsur dari n unsur untuk k ≤ n , adalah semua uru tan yan berbeda
yang mungkin dari k unsur yang diambil dari n unsur yang berbeda

P ( n , k ) = Pkn =
n!
( n − k )!
* Banyaknya permutasi P dari unsur n unsur yang diambil semuanya sec ara bersamaan
dim ana ada n1 unsur sama , n2 unsur sama , n3 unsur sama dst.
n!
P=
n1 ! × n2 ! × n3 ! × .........
* Banyaknya cara penyusunan n objek yang berbeda pada sebuah lingkaran :
( n − 1)!

2. Kombinasi

C ( n , k ) = Ckn =
n!
( n − k )! k !

21

Anda mungkin juga menyukai