Anda di halaman 1dari 5

MATERI BAHASA JAWA

GEGURITAN
KELAS 4
A. APA IKU GEGURITAN?
Geguritan, yaiku puisi basa Jawa gagrag anyar (modern) kang ora kaiket dening paugeran (aturan)
sing gumathok. Bebas jumlah larik ing saben pada (bait), bebas jumlahe pada, lan bebas pilihan tembung
kang digunakake. Sing penting, isine mentes lan pantes.
Nalika penulis utawa penggurit ngarang teks geguritan, penulis miwiti kanthi netepake tema karangan,
yaiku gagasan pokok sing arep diandharake sajerone tulisan. Sabanjure, tema iku nduweni mupangat dadi
wadhahe karangan. Tegese, karangan ora oleh metu utawa mlenceng saka tema (wadhah) sing wis
ditetepake. Kanggone wong sing maca teks geguritan sing wis dadi, tema geguritan bisa ditemokake kanthi
cara maca geguritan kang titi lan yen perlu dibolan-baleni.
B. STRUKTUR TEKS GEGURITAN
ana 5 perangan:
1. Tembung
Pilihan tembung uga diarani dhiksi. Kanggo ngasilake geguritan kang trep, pengarang mesthi mikirake
pilihan tembung kang mathuk. Tembung-tembung sing digunakake ana sing duwe teges lugu utawa apa
anane (denotatif) lan ana sing duwe teges entar utawa ora sabenere (konotatif). Pamilihe tembung sing
pantes lan mentes, ndadekake geguritan dadi endah lan aji.
2. Larik
Larik utawa baris duwe teges sing beda yen kabandhingake karo ukara ing gancaran (prosa). Larik ing
geguritan bisa mung wujud satembung, bisa wujud kumpulan tembung, utawa bisa uga wujud ukara.
3. Pada/Bait
Pada mujudake kumpulan larik kang tumata kanthi laras (harmonis). Saben sapada dumadi saka siji
gagasan utama sing beda karo pada liyane.
4. Uni/Swara
Uni kawangun saka purwakanthi lan wirama. Purwakanthi yaiku runtute swara, sastra, utawa tembung
kang ana ngarep karo swara, sastra, utawa tembung kang ana mburi. Wirama yaiku endhek-dhuwur,
cendhak-dawa, utawa alus-kasare swara sing diucapake. Anane purwakanthi lan wirama ndadekake
geguritan penak diwaca lan dirungokake.
5. Surasa/Makna
Surasa mujudake tujuane pengarang utawa panggurit nalika nulis geguritan. Anggone panggurit milih
tembung, nata larik, lan bait dilarasake karo tujuane. Surasa bisa wujud isi lan pesen (amanat) saka
geguritan.
(CONTOH PENGGUNAAN)

Dibawah ini akan dijelaskan apa itu tembung, larik, bait, swara, dan surasa. Dengan memakai
contoh judul puisi gooong! Diatas. Manakah yang termasuk tembung, larik, bait, swara, dan surasa
pada puisi goooong! Diatas?
No. Struktur Teks Katrangan dengan memakai contoh pada kalimat di puisi Gooong!
1. Tembung Pilihane tembung ana sing duwe teges lugu lan entar. (Tembung dalam bahasa
Indonesia artinya kata, nah pilihan kata pada puisi ada yang memiliki teges
lugu/kata sebenarnya. Dan teges entar/kata kiasan/bukan sebenarnya)
Tuladha:
-teges lugu : cilik, latar, lan montor (ini adalah contoh kata yang memiliki arti
sebenarnya)
-teges entar : cupet budine, meres kringet, meres pikir, lan adhem ayem (ini
adalah contoh kata yang memiliki arti bukan sebenarnya. Misalkan arti dari
meres pikir adalah memikirkan suatu hal yang berlebihan)
2. Larik Larik ing geguritan katon endah, sebab ana sing dawa lan ana sing cendhak. Iki
nuduhake kebebasane, ora kudu padha dawane. (artinya: Baris pada puisi terlihat
indah, karena ada baris yang dengan kalimat yang panjang, dan ada baris dengan
kalimat yang pendek)
Tuladha larik sing:
-dawa :”Dak deleng gong gumantung ing gayor” (contoh kalimat dalam 1 baris
yang panjang)
-cendhak : ”dikuwalonake” (contoh kalimat dalam 1 baris yang pendek)
3. Pada/Bait Saben sapada ana sagagasan. (setiap satu bait ada satu gagasan/inti)
Pada 1: Kahanane gong. (bait 1 gagasan pokok/intinya adalah “Kahanane gong”)
Pada 2: Sipate (watake) gong. (bait 2 gagasan pokoknya adalah Sipate gong)
Pada 3: Kahanan lan sipate kulawargaku sing padha karo gong (bait 3 gagasan
pokoknya adalah kahanan lan sipate kulawargaku sing padha karo gong)
Untuk menemukan gagasan pokok sama seperti pada materi Bahasa
Indonesia Tema 1
4. Uni/Swara Minangka purwakanthi, ing geguritan iki ana tembung sing unine runtut karo
tembung mburine. (Purwakanthi dalam bahasa Indonesia adalah Rima. yaitu
pengulangan bunyi kata)
Tuladha: latar-dhahar, motor-kantor, lan ana Ana tembung sing dibolan-baleni
Tuladha : ora ana sing ... .
Anane purwakanthi ing geguritan iki, ndadekake geguritan kepenak yen diwaca
kanthi wirama alus lan alon. (adanya Rima dalam puisi membuat puisi enak
didengar, dibaca dengan irama halus dan pelan)
5. Surasa/Makna Surasa atau makna dalam puisi. Dibawah ini adalah surasa dalam puisi gooong!

“nerangake guyub rukune kulawarga iku kena kanggo tepa tuladha.”


(Kerukunan dalam keluarga pada puisi tersebut bisa kita contoh)

BAGAIMANA CARA MEMAHAMI GEGURITAN?


Artikan Kata Sulit dan Memparafrase Geguritan tersebut.

C. Tembung sing Angel Dingerteni (Arti Kata Sulit)


Basa sing dinggo ing geguritan, lumrahe dudu basa padinan. Supaya bisa ngerti isine geguritan bocah-
bocah kudu nindakake kaya ing ngisor iki: (Bahasa yang digunakan dalam puisi bukanlah bahasa sehari-
hari. Supaya dapat dimengerti isi dari puisi, siswa harus: )
1. Maca teks geguritan kanthi setiti. (membaca teks puisi dengan cermat)
2. Negesi tembung kang angel, yen perlu bisa nggunakake kamus. (Mencari arti dari kata sulit, bisa
menggunakan kamus untuk mencari artinya)
3. Negesi tembung kang duwe teges entar, pasemon, utawa pralambang ing geguritan. (Mencari tahu kata
yang termasuk kata kiasan/tidak sebenarnya, kata sebenarnya, kata perumpamaan, atau simbol pada
puisi)

Tuladhane, tembung ‟sapu sada‟ mujudake pralambang guyub rukun. Sada yen ijen gampang ditugel lan
ora ana gunane, nanging sada yen akeh, ditaleni dadi siji malih kuwat lan dadi sapu sing ana gunane.
(Misalkan, Kata „sapu sada‟ melambangkan Kerukunan/Persatuan. Sada (sapu ijuk) jika hanya 1 batang
akan mudah dipatahkan, namun jika sada (sapu ijuk)nya banyak dan ditali menjadi satu akan menjadi kuat
dan akan menjadi sapu yang dapat digunakan)

Contoh kata sulit dan Artinya:


No. Tembung (Kata) Tegese (artinya)
1. Asri Endah didulu (lingkungan yang indah)
2. Cancut Enggal-enggal (cepat-cepat) (tanggap dalam bekerja sama)
3. Kerjabakti Gotong royong
No. Tembung (Kata) Tegese (artinya)
4. Wiyata Lingkungan sekolah
5. Disangga Diangkat dhuwur
6. Crah Tukar padu (bertengkar)
7. Bubrah Ilang tatanane (berpisah)
8. Rukun Kuwat (solid)
9. Santosa Urip sing selaras (hidup yang sejahtera)
10. Guyub Greget tumindhak bebarengan (selalu berbuat bersama-sama dalam
hal positif)

D. Njlentrehake Isine Geguritan (Menjelaskan Isi Geguritan)


Salah sijine cara kanggo mahami geguritan, yaiku kanthi ngowahi wujud teks geguritan dadi wujud teks
gancaran (prosa/crita). Pakaryan ngowahi wujud iki diarani parafrase. Parafrase katindakake kanthi
ngowahi susunan pada (bait) dadi paragraf, nanging tanpa ngowahi isine. Awit basa ing geguritan iku
basa sing mentes, mula tembung-tembunge akeh sing diilangi utawa dikurangi. Ukara ing basa padinan,
umume jangkep tetembungane. Mula, nalika nggawe parafrase, para siswa bisa nambah tembung ing
geguritan supaya dadi ukara sing sampurna lan gampang dingerteni.

(Salah satu cara untuk memahami puisi adalah dengan memberikan tambahan kata pada puisi menjadi
sebuah cerita/prosa. Menambahkan kata pada bait puisi sehingga menjadi cerita disebut Parafrase.
Parafrase adalah memberikan tambahan kata pada bait menjadi sebuah paragraf, namun tanpa mengubah
isi/makna dari bait tersebut. Dengan memparafrase, maka puisi lebih bisa dimengerti)

Contoh Parafrase
Parafrase Geguritan pada judul ‘Sapu Sada’
Pada Teks Geguritan Teks Parafrase
1 Jumat asri resik lan sehat (Saben dina) Jumat (,) (supaya sekolahan dadi) asri (,) resik lan
cancut tali wanda nandur sehat (,) (para siswa) cancut tali wanda (padha tumandang nyambut
kabecikan gawe.) (Kabeh) nandur kabecikan (.)(Tumindak becik marang
(Jumat asri, bersih, dan lingkungan)
sehat. Bekerja keras (setiap hari jumat, supaya sekolah menjadi asri, bersih, dan sehat,
menanam kebaikan) para siswa berkerja keras dan gotong royong semua dengan
menanam kebaikan. Kebaikan yang dimaksud adalah kebaikan
menjaga lingkungan)

*) didalam kurung merupakan tambahan kata yang ditambahkan


sendiri oleh siswa
Dadine paragrap: (menjadi sebuah paragraf)
Saben dina Jumat, supaya sekolahan dadi asri, resik lan sehat, para siswa cancut tali wanda padha
tumandang nyambut gawe. Kabeh nandur kabecikan. Tumindak becik marang lingkungan.

(setiap hari jumat, supaya sekolah menjadi asri, bersih, dan sehat, para siswa berkerja keras dan gotong
royong semua dengan menanam kebaikan. Kebaikan yang dimaksud adalah kebaikan menjaga
lingkungan)

BAGAIMANA LANGKAH MENULIS PUISI?

E. Nulis Teks Geguritan


Kapisan: nemtokake tema (Pertama tentukan Tema)
Tuladha: dolan bebarengan
Kapindho: nemtokake gagasan pokok. Saben sapada mung momot siji gagasan utama! (Kedua: Tentukan
Gagasan Pokok) Ingat! Setiap sapada/satu bait terdapat satu gagasan utama!

Contoh membuat gagasan pokok:


Bait 1: Minggu pagi berangkat memancing dengan
teman
Bait 2: Keadaan di kolam pancing
Bait 3: Semua Senang memancing

Setelah kamu membuat tema dan gagasan pokok setiap bait seperti contoh diatas, maka tinggal
membuat puisinya seperti di bawah ini.
Bait 1 gagasan pokoknya adalah:
Minggu esuk budhal mancing bareng
kanca
(minggu pagi berangkat memancing
dengan teman)

Bait 2 gagasan pokoknya adalah:


Kahanan ing kolam pancing
(keadaan di kolam pancing)
Keadaan disini menggambarkan adanya ikan
gurami, nila, dan emas. Cuacanya panas dan
aku minum air sebotol sampai habis. Ketika
senar pancing ditarik ikan, hatiku deg-deg an

Bait 3 gagasan pokoknya adalah:


Kabeh padha seneng
(Aku dan teman-teman merasa senang)

BAGAIMANA CARA MEMBACA PUISI?

F. Maca Teks Geguritan kanthi Polatan kang Trep (membaca teks puisi dengan Ekspresi yang tepat)

Maca geguritan iku satemene duwe tujuan supaya wong liya bisa ngrungokake kanthi ati sing tenang.
Kanthi mangkono wong kang ngrungokake bisa ngrasakake lan ngreti isine geguritan kasebut. Mula, sapa
wae sing arep maca geguritan becike bisa ngrasakake lan ngreti isine geguritan luwih dhisik.
Wong maca geguritan, sing paling apik yaiku kanthi solah bawa lan patrape dhewe-dhewe. Ora niru
solah bawa lan patrape wong liya, awit yen maca kanthi tiru-tiru wong liya bisa katon kaku lan ora wajar.

(Membaca puisi haruslah memiliki tujuan agar orang lain dapat mendengarkan dengan hati yang tenang.
Supaya orang yang mendengarkan dapat merasakan dan mengerti isi dari puisi tersebut. Namun, siapa
saja yang akan membacakan puisi haruslah bisa merasakan dan mengerti isi dari puisi yang akan
dibacakan.
Orang membaca puisi yang paling bagus yaitu sikap percaya diri dan gayanya sendiri-sendiri. Bila
meniru gaya orang lain akan menjadikan pembacaan puisi kita menjadi kaku)

Cara membaca puisi yaitu:


1. Olah Swara/ Olah Vokal
Kedaling lesan (banter-lirihing swara, endhek-dhuwuring swara, menga-mingkeme lambe), tata
pangaturing napas, lan pamedhoting ukara kudu trep.)
(Tinggi –rendahnya suara, ekspresi mulut, mengatur nafas, dan jeda kalimat yang dipilih harus tepat)

2. Patrap (Gerakan dan Ekspresi)


Nalika maca geguritan, solah bawa lan polatan (ekspresi) kudu dislarasake karo jiwane geguritan. Yen
isine geguritan iku sedhih, polatane sing maca kudu katon nelangsa supaya sing ngrungokake melu
ngrasakake kasedhihane. Semono uga yen isine bab semangat polatane sing maca kudu katon teges,
mandhes, makantar-kantar, lan merbawani.
(ketika membaca puisi, sikap percaya diri dan ekspresi harus disamakan dengan isi puisi. Jika isi puisi
tersebut sedih, maka ekspresinya harus sedih supaya yang mendengarkan bisa ikut merasakan
kesedihannya. Jika isi puisinya semangat maka ekspresi harus tegas dan berwibawa)

3. Nyawiji (menyatu)
Antarane sing maca lan sing ngrungokake kudu nyawiji. Tegese, wiwit saka pamilihe geguritan, tata krama,
nganti tata busanane sing maca kudu nggatekake kasenengan utawa kabutuhane sing ngrungokake.
Semono uga sing nonton utawa ngrungokake kudu nyemak kanthi tenanan, supaya bisa methik manfaat
saka nyemak geguritan.
(Antara yang membaca puisi dengan yang mendengarkan harus menyatu. Misalnya, pemilihan puisi, sikap,
hingga kostum(busana) yang digunakan harus disesuaikan)

4. Sarana (Alat)
Sarana yaiku apa wae kang ndhukung supaya anggone maca geguritan tambah ”nges”. Sarana bisa
awujud microphone, panggung, gendhing, podhium lan sapanunggale.
(Sarana yaitu alat yang mendukung supaya membaca puisi bisa tambah „mantap‟ dan dapat terlaksana
dengan lancar, misalnya dengan menggunakan microphone, panggung, lagu, dan lain sebagainya)
Kanggo tuntunan becike geguritan sing arep diwaca diwenehi tandha andhegan (jeda) mandheg utawa
mbacut anggone maca.
(Supaya membaca puisi terlaksana dengan lancar, haruslah diberi tanda jeda terlebih dahulu, supaya
bisa mengatur nafas)

Katrangan:
/ tegese mandheg sadhela ( tanda / artinya berhenti sejenak)
// tegese mandheg rada suwe (tanda // artinya berhenti agak lama)
= tegese ana sesambungane karo larik ngisore (ora mandheg)
(tanda = artinya terdapat sambungan dengan baris selanjutnya)

Gayor : Cantholan gong


Ditabuh : Dithutuk
Meri : Kepengin duweke wong liyo
Rahayu : Slamet
Komplek : Kumpulan omah
Crah : Tukar Padu
Bubrah : Korat-karit
Rukun : Kuwat
Santosa : Urip sing salaras
Guyub : Greget tumindhak bebarengan

Anda mungkin juga menyukai