Anda di halaman 1dari 120

z

TEORI
PERWAKILAN
z
ISU UTAMA DALAM
KAJIAN TENTANG
PERWAKILAN:
PENGERTIAN
PERWAKILAN SERTA
HUBUNGAN ANTARA
WAKIL DENGAN
DALAM PERSPEKTIF HTN,
YANG DIWAKILINYA
LOGEMANN: PERWAKILAN RAKYAT
ATAU HUBUNGAN
MERUPAKAN SUATU JABATAN
ANTARA ANGGOTA
YANG BERSIFAT JAMAK.
BADAN
PERWAKILAN
RAKYAT DENGAN
MASYARAKAT
PEMILIH SEBAGAI
PIHAK YANG
DIWAKILINYA.

UMUM
z
UMUM

 Logemann: orang yang menduduki jabatan


yang bersangkutan sebagai mewakili jabatan
itu.

 Logemann: hubungan antara pemilih dan


wakilnya seolah-olah hanya ada pada waktu
pemilu saja.
z
UMUM

 Belifante: dalam negara demokratis di mana


para warganya mempunyai kedudukan yang
sama, secara teoritis semua rakyat adalah
pengambil keputusan.

 Dalam praktik, wakil-wakil rakyat yang


mengambil keputusan.
z
UMUM

 Dengan demikian, asas perwakilan dalam


HTN adalah suatu bentuk kompromi antara
asas demokrasi yang menuntut persamaan
hak bagi warga negara dan prinsip kegunaan
yang praktis untuk dapat melaksanakan
persamaan hak tadi.
z
HUBUNGAN ANTARA WAKIL
DENGAN YANG DIWAKILI

 Dalam perspektif hubungan antara wakil dengan yang


diwakilinya terdapat isu utama, apakah seseorang bertindak
sebagai ‘wakil’ atau ‘utusan’.
 Utusan: seorang anggota badan perwakilan tunduk pada
kehendak kelompok yang mengutusnya.
 Wakil: seorang anggota badan perwakilan harus dapat
memutuskan sendiri pertimbangan-pertimbangan penting yang
dapat menimbulkan akibat-akibat tertentu bagi mereka yang
diwakilinya.
z
HUBUNGAN…

 Dalam kepustakaan HTN: hubungan antara


wakil dan yang diwakili disebut ‘parliamentary
mandate’ yang menyiratkan tanggung jawab
anggota badan perwakilan rakyat kepada
para pemilihnya dan kepada seluruh warga
negara.
z
HUBUNGAN…
 Tiga macam kewajiban:
 kewajiban untuk berpartisipasi dalam
pembahasan dan pengawasan politik dan
kebijaksanaan nasional;
 kewajiban untuk menjelaskan kepada para warga
negara mengenai kegiatan-kegiatannya sendiri
dan kegiatan badan perwakilan rakyat;
 kewajiban untuk memberikan bantuan dan nasihat
kepada warga negara.
z
HUBUNGAN…

 Empat macam tipe:


 Wakil rakyat bertindak sebagai wali (trustee): wakil rakyat
bebas bertindak mengambil keputusan menurut
pertimbangannya sendiri tanpa perlu berkonsultasi dengan
yang diwakilinya.
 Wakil rakyat bertindak sebagai utusan (delegate): wakil
rakyat bertindak sebagai utusan dari yang diwakilinya dan
selalu mengikuti instruksi dan petunjuk dari yang
diwakilinya.
z
HUBUNGAN…

 Wakil rakyat bertindak sebagai politico: wakil


rakyat kadang-kadang bertindak sebagai wali dan
adakalanya sebagai utusan. Hal ini tergantung
dari isu yang tengah berkembang menjadi topik
persoalan.
 Wakil rakyat bertindak sebagai partisan: wakil
rakyat bertindak sesuai dengan keinginan dari
partai atau organisasi wakil rakyat.
z
SISTEM PERWAKILAN

 Unicameral (satu kamar): sistem perwakilan di mana


lembaga perwakilan rakyat suatu negara hanya terdiri
dari satu kamar atau majelis.

 Bicameral (dua kamar): sistem perwakilan di mana


lembaga perwakilan rakyat memiliki dua kamar atau
majelis. Dua kamar ini terdapat dalam satu badan.
z
FUNGSI BADAN PERWAKILAN

 Parlemen – legislatif

 Mempunyai konotasi yang sama yakni tempat para


wakil rakyat menyampaikan atau menyalurkan
aspirasi dan kehendak rakyat.

 Perbedaan: pemakaian istilah yang dikaitkan dengan


sistem pemerintahan. Parlemen digunakan pada
sistem pemerintahan parlementer, sedangkan
legislatif pada sistem presidensil.
z
FUNGSI…

 Tugas utama parlemen dalam sistem parlementer:


pengawasan.

 Tugas utama legislatif dalam sistem presidensil:


pembuatan undang-undang.

 Dalam sistem presidensil, badan legislatif juga


bertugas melakukan pengawasan, meskipun
pengawasan tidak menyebabkan jatuhnya eksekutif.
z
HAK-HAK BADAN PERWAKILAN

 Hak inisiatif: hak mengajukan usul rancangan undang-


undang.
 Hak amandemen: hak melakukan perubahan terhadap
suatu rancangan undang-undang.
 Hak bertanya: hak mengajukan pertanyaan kepada
pejabat pemerintahan mengenai sesuatu.
 Hak meminta keterangan: hak meminta keterangan
(dalam sistem parlementer dikenal sebagai hak
interpelasi).
z
HAK-HAK…

 Hak angket: hak penyelidikan untuk memperoleh pandangan


mengenai suatu hal dalam rangka pelaksanaan tugas
menetapkan kebijakan; mempersiapkan rancangan undang-
undang; atau memperoleh keterangan tentang suatu
penyelewengan dalam rangka pelaksanaan tugas pengawasan.

 Hak mengajukan pernyataan pendapat: hak ini dipandang


sebagai resultante dari pelaksanaan hak bertanya, hak
interpelasi dan hak angket. Dalam sistem parlementer, hak ini
dikenal dengan sebutan mosi, resolusi atau petisi.
PEMILIHAN UMUM
ARTI DAN TUJUAN

Demokrasi perwakilan

Rakyat menentukan wakil-wakilnya

Penentuan dilakukan melalui pemilu.

Pemilu adalah suatu cara atau sarana yang digunakan oleh rakyat untuk menentukan atau memilih
wakil-wakilnya untuk duduk di lembaga perwakilan
Hakekat pemilu sebagai pengejawantahan kehendak rakyat yang berdaulat yang terjelma ke dalam hak
rakyat untuk menentukan sendiri wakil-wakilnya.
ARTI…

 Tujuan pemilu:
 memilih wakil-wakil rakyat
 terjadinya peralihan kekuasaan secara aman dan tertib
 melaksanakan kedaulatan rakyat
 melaksanakan HAM di bidang politik
SISTEM PEMILIHAN UMUM

SINGLE-MEMBER CONSTITUENCY (SISTEM DISTRIK)

MULTI-MEMBER CONSTITUENCY (SISTEM PROPORSIONAL)


SISTEM DISTRIK

Wilayah negara dibagi dalam distrik

Penentuan siapa yang terpilih sebagai


wakil rakyat berdasarkan suara
terbanyak

•Adanya hubungan intens antara rakyat dan wakilnya


Kelebihan: •Mendorong terjadinya fusi (integrasi parpol) yang melahirkan sikap mental sentripetal yaitu adanya titik temu pendapat
•Pelaksanaan sederhana dan ringan

•Banyak suara hilang


Kelemahan •Dikhawatirkan muncul fanatisme daerah
•Menyulitkan parpol kecil memperoleh wakil
SISTEM PROPORSIONAL

Jumlah kursi di lembaga perwakilan rakyat diperebutkan dalam


pemilu

Parpol yang ikut dalam pemilu mempunyai wakil berdasarkan


perimbangan suara yang diperoleh

Ditentukan bilangan pembagi pemilih, misal 1:400.000

Umumnya disertai dengan stelsel daftar


SISTEM PROPORSIONAL

Kelebihan

• Sedikit suara yang terbuang


• Partai kecil mungkin memperoleh wakil

Kelemahan

• Mempermudah terjadinya fragmentasi partai (perpecahan partai) dan menimbulkan


sikap mental sentrifugal yang menjauhkan titik temu pendapat
• Wakil yang terpilih lebih terikat kepada partai yang mencalonkan dibanding dengan
rakyat pemilih
PENGANTAR HUKUM LEMBAGA
NEGARA
ISTILAH

 UUD 1945 lama: tidak menyebut istilah ‘lembaga negara’. Tap MPR
No. III/MPR/1978 menggunakan istilah lembaga tertinggi negara
untuk MPR dan lembaga tinggi negara untuk menyebutkan
Presiden dan Wakil Presiden; DPR; BPK; DPA; dan MA.
 Konstitusi RIS: alat-alat perlengkapan federal Republik Indonesia
Serikat (Bab III)
 UUDS 1950: alat-alat perlengkapan Negara (Bab II).
 Istilah-istilah lain: jabatan-jabatan kenegaraan; badan kenegaraan;
alat-alat kelengkapan negara.
PENGERTIAN

 Pendekatan fungsi: lembaga-lembaga yang dibentuk guna


melaksanakan fungsi-fungsi negara, yang secara klasik terbagi atas
fungsi pembuatan undang-undang; fungsi menjalankan undang-
undang atau fungsi penyelenggaraan pemerintahan; dan fungsi
mengadili.
 Pendekatan pengaturan dalam UUD 1945: lembaga negara utama
(main state organ) dan lembaga negara bantu (auxiliary state
organ). Lembaga negara utama adalah MPR, DPR, DPD,
Presiden/Wapres, MA; dan MK. Lembaga lainnya yang tercantum
dalam UUD 1945 adalah lembaga bantu.
PENGERTIAN

 Pendekatan kenyataan: menunjuk pada keberadaan berbagai


lembaga negara berdasarkan dasar hukum pembentukan.
Terdapat tiga jenis dasar pembentukan, yakni:
 UUD 1945
 UU, misal: KomnasHAM; KPK; KPI; KKR; KPPU; KomnasAnak; Komisi
Kepolisian; Komisi Kejaksaan; Dewan Pers; dan Dewan
Pendidikan.
 Keppres.
JABATAN, PENGISIAN JABATAN, DAN
PEJABAT
 Jabatan: lingkungan kerja tetap yang berisi fungsi-fungsi tertentu
yang secara keseluruhan mencerminkan tujuan dan tata kerja
suatu organisasi.
 Organisasi adalah kumpulan jabatan atau lingkungan kerja tetap
dengan berbagai fungsi.
 Keseluruhan fungsi dari semua jabatan atau lingkungan kerja tetap
tersebut mencerminkan tujuan organisasi, hubungan antara
jabatan yang satu dengan lain, termasuk tata kerja dari masing-
masing lingkungan tersebut.
JABATAN…

 Negara berisi berbagai jabatan atau lingkungan kerja tetap dengan


berbagai fungsi untuk mencapai tujuan negara.
 Jabatan beserta fungsi yang melekat padanya bersifat abstrak dan statis.
 Agar jabatan dan fungsi tersebut menjadi konkrit diperlukan pejabat, yaitu
orang perorangan yang duduk dalam suatu jabatan dengan tugas dan
wewenang untuk merealisasikan atau melaksanakan berbagai fungsi
tertentu.
 Agar tugas dan wewenang pejabat dapat dilaksanakan dalam suatu
tindakan konkret dan dapat dipertanggungjawabkan, pejabat dilengkapi
hak dan kewajiban tertentu.
JABATAN…

 Tugas-wewenang dengan hak-kewajiban mempunyai hubungan yang bersifat


fungsional.
 Penentuan tugas dan wewenang akan menentukan isi hak dan kewajiban
pejabat dan menjadi pengukur apakah hak dan kewajiban dijalankan
sebagaimana mestinya atau telah terjadi penyalahgunaan wewenang
(deternement de puovoir) atau telah terjadi penyalahgunaan wewenang
(misbruik van recht) atau tugas dan wewenang itu sama sekali tidak dijalankan.
 Sebaliknya, hak dan kewajiban memungkinkan pejabat melakukan tindakan-
tindakan-tindakan tertentu (tindakan hukum atau tindakan tertentu). Tanpa
hak dan kewajiban, segala tugas dan wewenang tidak dapat diwujudkan
secara konkrit.
 Segala sesuatu yang tidak diwujudkan dalam suatu bentuk konkrit, tidak akan
dapat dipertanggungjawabkan.
JABATAN…

 Lingkungan jabatan dalam organisasi negara:


 Jabatan alat kelengkapan negara (jabatan organ negara, jabatan
lembaga negara) dan jabatan penyelenggara administrasi negara.
 Jabatan politik dan bukan politik.
 Jabatan yang secara langsung bertanggung jawab dan berada
dalam kendali atau pengawasan publik dan yang tidak langsung
bertanggung jawab dan tidak langsung berada dalam pengawasan
dan kendali publik.
 Jabatan yang secara langsung melakukan pelayanan umum dan
secara tidak langsung melakukan pelayanan umum.
JABATAN…

 Pengisian jabatan:
 Pengisian yang memerlukan partisipasi atau dukungan rakyat.
 Pengisian dilakukan secara kolegial atau oleh perorangan tertentu.
 Perbedaan pengisian berakibat perbedaan prosedur (tata cara) dan
pertanggungjawaban serta pengawasan terhadap pemangku jabatan
tertentu.
 Dalam negara hukum yang demokratis, tidak ada jabatan atau
pemangku jabatan yang tidak bertanggung jawab.
 Jabatan yang secara langsung bertanggung jawab kepada publik,
pengisiannya memerlukan keikutsertaan atau pengukuhan publik.
JABATAN…

 Jabatan yang tidak memerlukan pertanggungjawaban secara


langsung kepada publik, pengisiannya dapat dilakukan tanpa
partisipasi atau dukungan langsung dari publik.
 Berdasarkan kriteria di atas, pengisian jabatan dapat dibedakan:
 Pengisian jabatan dengan pemilihan (election).
 Pengisian jabatan dengan pengangkatan (appointment).
 pengisian jabatan yang sekaligus mengandung pengangkatan
dan pemilihan (yang berfungsi sebagai pernyataan dukungan)
LEMBAGA NEGARA DI INDONESIA

 Lembaga-lembaga negara sebelum dan setelah


perubahan UUD 1945.
 Jenis-jenis lembaga negara: fungsi, dasar hukum
PENGANTAR HUKUM HAK ASASI
MANUSIA
SEJARAH PERKEMBANGAN (BARAT)

 Magna Charta (Piagam Agung, 1215): dokumen yang berisi hak-hak


yang diberikan oleh Raja John (Inggris) kepada beberapa bangsawan.
Dokumen ini berisi pembatasan kekuasaan Raja John.
 Petition of Rights (1628) pada masa Raja Charles I. Pada masa ini Raja
berhadapan dengan Parlemen.
 Bill of Rights (1689) ditandatangani oleh Raja Willem III sebagai hasil
perlawanan terhadap Raja James II yang dinamakan sebagai Glorious
Revolution. Bill of Rights ini bukan saja kemenangan Parlemen atas Raja,
melainkan ditandai pula oleh berbagai peristiwa pergolakan yang
berlangsung selama kurang lebih 60 tahun.
SEJARAH…

 Déclaration des droits de l’homme et du citoyen (Pernyataan hak-


hak manusia dan warga negara, 1789): naskah pada permulaan
Revolusi Perancis.
 Bill of Rights (1789): naskah yang disusun oleh rakyat Amerika dan
menjadi bagian dari Konstitusi Amerika pada tahun 1791.
 Hak-hak yang dirumuskan pada abad ke-17 dan 18 sangat
dipengaruhi oleh gagasan mengenai hukum alam (natural law)
seperti yang dirumuskan oleh John Locke dan Jean Jaques
Rousseau.
PENGERTIAN

 Seperti halnya hukum, HAM dapat didefinisikan dari berbagai macam


aspek. Oleh karena itu, tidak ada satu definisi HAM yang berlaku secara
universal.
 Secara umum HAM adalah hak individu atau kelompok yang
berhadapan dengan kewajiban negara dimana individu atau kelompok
itu berada.
 HAM berasal dari martabat yang melekat pada diri manusia sebagai
mahluk hidup.
PENGERTIAN

 Pasal 1 UU No. 39/1999 tentang HAM: HAM adalah seperangkat hak yang
melekat pada hakikat dan keberadaan manusia sebagai mahluk Tuhan
Yang Maha Esa dan merupakan anugerah-Nya yang wajib dihormati,
dijunjung tinggi dan dilindungi oleh negara, hukum, Pemerintah, dan
setiap orang demi kehormatan serta perlindungan harkat dan martabat
manusia.
 Salah satu ciri menonjol dari HAM: ‘equal enjoyment’ dari hak-hak itu dan
adanya larangan diskriminasi dalam bentuk jenis kelamin, ras, etnis,
bahasa dan agama dalam ‘equal enjoyment’ tersebut.
 Umozurike: HAM dilaksanakan tanpa memandang perbedaan warna,
jenis kelamin, atau pembedaan lainnya serta pemerintah, masyarakat
serta individu tidak dapat melakukan penyangkalan terhadap HAM.
KATEGORISASI

 Kategorisasi berguna untuk mempermudah identifikasi dari hak-


hak tertentu, dan oleh karenanya perlu adanya penekanan
perlakuan HAM secara totalitas.
 Majelis Umum PBB juga telah menegaskan bahwa seluruh hak
tidak dapat dibagi dan berkaitan satu dengan yang lainnya.
 Karel Vasak: HAM generasi pertama, kedua, dan ketiga.
 HAM sipil dan politik adalah HAM generasi pertama (‘traditional
rights’) yang berkaitan erat dengan kebebasan dan keadilan
individu.
KATEGORISASI

 Pelaksanaannya dilakukan secara ‘absolute dan immediate’


berdasarkan hukum dengan pengecualian-pengecualian tertentu
yang diperbolehkan.
 Dalam tataran internasional, perlindungan terhadap HAM
generasi pertama dapat dijumpai dalam International Covenant
on Civil and Political Rights (ICCPR) yang telah diratifikasi Indonesia
dengan UU No. 12/2005
KATEGORISASI

 HAM generasi kedua adalah HAM ekonomi, sosial dan budaya.


 Umumnya hak-hak yang dikategorikan sebagai generasi kedua
adalah hak-hak dimana negara harus memainkan perannya
secara aktif.
 Instrumen hukum internasional paling penting bagi HAM generasi
ini adalah International Covenant on Economic, Social and
Cultural Rights (ICESCR) yang telah diratifikasi Indonesia dengan
UU No. 11/2005.
KATEGORISASI

 HAM generasi ketiga merupakan hak kolektif dan


dikenal sebagai hak solidaritas yang didasarkan atas
solidaritas antar manusia. Hak atas pembangunan,
perdamaian dan lingkungan hidup yang sehat
merupakan contoh HAM generasi ketiga.
KATEGORISASI

 Roy Gregory dan Philip Giddings:


 Substantive rights, terdiri atas HAM generasi pertama, kedua dan
ketiga.
 Procedural rights, terdiri atas:
 The right to good administration
 The right to complain and the right to be heard
 The right to have corrective actions
HAM DI INDONESIA

 Perdebatan klasik Soepomo – Soekarno dengan Hatta – Moh.


Yamin
 UUD 1945 sebelum dan setelah perubahan
 Instrumen hukum lain: UU No. 39/1999 tentang HAM, UU No.
26/2000 tentang Pengadilan HAM, dan berbagai UU hasil ratifikasi
z
TEORI
PERWAKILAN
z
ISU UTAMA DALAM
KAJIAN TENTANG
PERWAKILAN:
PENGERTIAN
PERWAKILAN SERTA
HUBUNGAN ANTARA
WAKIL DENGAN
DALAM PERSPEKTIF HTN,
YANG DIWAKILINYA
LOGEMANN: PERWAKILAN RAKYAT
ATAU HUBUNGAN
MERUPAKAN SUATU JABATAN
ANTARA ANGGOTA
YANG BERSIFAT JAMAK.
BADAN
PERWAKILAN
RAKYAT DENGAN
MASYARAKAT
PEMILIH SEBAGAI
PIHAK YANG
DIWAKILINYA.

UMUM
z
UMUM

 Logemann: orang yang menduduki jabatan


yang bersangkutan sebagai mewakili jabatan
itu.

 Logemann: hubungan antara pemilih dan


wakilnya seolah-olah hanya ada pada waktu
pemilu saja.
z
UMUM

 Belifante: dalam negara demokratis di mana


para warganya mempunyai kedudukan yang
sama, secara teoritis semua rakyat adalah
pengambil keputusan.

 Dalam praktik, wakil-wakil rakyat yang


mengambil keputusan.
z
UMUM

 Dengan demikian, asas perwakilan dalam


HTN adalah suatu bentuk kompromi antara
asas demokrasi yang menuntut persamaan
hak bagi warga negara dan prinsip kegunaan
yang praktis untuk dapat melaksanakan
persamaan hak tadi.
z
HUBUNGAN ANTARA WAKIL
DENGAN YANG DIWAKILI

 Dalam perspektif hubungan antara wakil dengan yang


diwakilinya terdapat isu utama, apakah seseorang bertindak
sebagai ‘wakil’ atau ‘utusan’.
 Utusan: seorang anggota badan perwakilan tunduk pada
kehendak kelompok yang mengutusnya.

 Wakil: seorang anggota badan perwakilan harus dapat


memutuskan sendiri pertimbangan-pertimbangan penting yang
dapat menimbulkan akibat-akibat tertentu bagi mereka yang
diwakilinya.
z
HUBUNGAN…

 Dalam kepustakaan HTN: hubungan antara


wakil dan yang diwakili disebut ‘parliamentary
mandate’ yang menyiratkan tanggung jawab
anggota badan perwakilan rakyat kepada
para pemilihnya dan kepada seluruh warga
negara.
z
HUBUNGAN…
 Tiga macam kewajiban:
 kewajiban untuk berpartisipasi dalam
pembahasan dan pengawasan politik dan
kebijaksanaan nasional;
 kewajiban untuk menjelaskan kepada para warga
negara mengenai kegiatan-kegiatannya sendiri
dan kegiatan badan perwakilan rakyat;
 kewajiban untuk memberikan bantuan dan nasihat
kepada warga negara.
z
HUBUNGAN…

 Empat macam tipe:

 Wakil rakyat bertindak sebagai wali (trustee): wakil rakyat


bebas bertindak mengambil keputusan menurut
pertimbangannya sendiri tanpa perlu berkonsultasi dengan
yang diwakilinya.

 Wakil rakyat bertindak sebagai utusan (delegate): wakil


rakyat bertindak sebagai utusan dari yang diwakilinya dan
selalu mengikuti instruksi dan petunjuk dari yang
diwakilinya.
z
HUBUNGAN…

 Wakil rakyat bertindak sebagai politico: wakil


rakyat kadang-kadang bertindak sebagai wali dan
adakalanya sebagai utusan. Hal ini tergantung
dari isu yang tengah berkembang menjadi topik
persoalan.
 Wakil rakyat bertindak sebagai partisan: wakil
rakyat bertindak sesuai dengan keinginan dari
partai atau organisasi wakil rakyat.
z
SISTEM PERWAKILAN

 Unicameral (satu kamar): sistem perwakilan di mana


lembaga perwakilan rakyat suatu negara hanya terdiri
dari satu kamar atau majelis.

 Bicameral (dua kamar): sistem perwakilan di mana


lembaga perwakilan rakyat memiliki dua kamar atau
majelis. Dua kamar ini terdapat dalam satu badan.
z
FUNGSI BADAN PERWAKILAN

 Parlemen – legislatif

 Mempunyai konotasi yang sama yakni tempat para


wakil rakyat menyampaikan atau menyalurkan
aspirasi dan kehendak rakyat.

 Perbedaan: pemakaian istilah yang dikaitkan dengan


sistem pemerintahan. Parlemen digunakan pada
sistem pemerintahan parlementer, sedangkan
legislatif pada sistem presidensil.
z
FUNGSI…

 Tugas utama parlemen dalam sistem parlementer:


pengawasan.

 Tugas utama legislatif dalam sistem presidensil:


pembuatan undang-undang.

 Dalam sistem presidensil, badan legislatif juga


bertugas melakukan pengawasan, meskipun
pengawasan tidak menyebabkan jatuhnya eksekutif.
z
HAK-HAK BADAN PERWAKILAN

 Hak inisiatif: hak mengajukan usul rancangan undang-


undang.
 Hak amandemen: hak melakukan perubahan terhadap
suatu rancangan undang-undang.
 Hak bertanya: hak mengajukan pertanyaan kepada
pejabat pemerintahan mengenai sesuatu.
 Hak meminta keterangan: hak meminta keterangan
(dalam sistem parlementer dikenal sebagai hak
interpelasi).
z
HAK-HAK…

 Hak angket: hak penyelidikan untuk memperoleh pandangan


mengenai suatu hal dalam rangka pelaksanaan tugas
menetapkan kebijakan; mempersiapkan rancangan undang-
undang; atau memperoleh keterangan tentang suatu
penyelewengan dalam rangka pelaksanaan tugas pengawasan.

 Hak mengajukan pernyataan pendapat: hak ini dipandang


sebagai resultante dari pelaksanaan hak bertanya, hak
interpelasi dan hak angket. Dalam sistem parlementer, hak ini
dikenal dengan sebutan mosi, resolusi atau petisi.
SISTEM PEMERINTAHAN
PENGERTIAN

• Bagir Manan: ‘sistem pemerintahan merupakan suatu pengertian


yang berkaitan dengan tata cara pertanggungjawaban
penyelenggaraan pemerintahan eksekutif dalam suatu tatanan
negara demokrasi’

• Jimly Asshiddiqie: berkaitan dengan pengertian penyelenggaraan


pemerintahan eksekutif dalam hubungannya dengan fungsi
legislatif
JENIS-JENIS SISTEM PEMERINTAHAN

• Sistem presidensil
• Sistem parlementer
• Sistem campuran
SISTEM PRESIDENSIL

• Lazim dijumpai di negara republik


• Single executive
• Presiden tidak bertanggung jawab ke badan legislatif
• Masa jabatan Presiden tertentu
• Menteri bertanggung jawab ke Presiden
SISTEM PARLEMENTER

• Sistem pemerintahan parlementer adalah temuan dan


bermula dari sistem pemerintahan Inggris
• Dual executive: real executive dan nominal executive
• Perdana Menteri dan Dewan Menteri sebagai real
executive
• Kepala negara sebagai nominal executive
SISTEM PARLEMENTER

• Perdana Menteri dan menteri bertanggung jawab ke


Parlemen
• Kepala Negara tidak dapat diganggu gugat
• Masa jabatan executive tergantung pada Parlemen.
Setiap saat dapat jatuh karena mosi tidak percaya dari
Parlemen
SISTEM CAMPURAN (contoh Perancis)

• Baik Presiden dan Perdana Menteri mempunyai


kekuasaan nyata
• Kekuasaan dijalankan oleh Presiden dan Perdana Menteri
secara sendiri-sendiri
• Kekuasaan dijalankan bersama-sama
• Contoh negara: Perancis, Rusia
BAGAIMANA INDONESIA?

SEBELUM PERUBAHAN

• Pasal 4 ayat (1) UUD 1945


• Pasal 6 ayat (2) UUD 1945
• Pasal 17 UUD 1945
BAGAIMANA INDONESIA?

SETELAH PERUBAHAN

• Pasal 4 ayat (1) UUD 1945


• Pasal 6A ayat (1) UUD 1945
• Pasal 7 UUD 1945
• Pasal 17 UUD 1945
BAHAN BACAAN

• Jimly Asshiddiqie, Pokok-Pokok Hukum Tata Negara Pasca


Reformasi, PT Bhuana Ilmu Populer, Jakarta, 2007
• Bagir Manan, Lembaga Kepresidenan, FH UII Press, Yogyakarta,
2006
• Bagir Manan, ‘Sistem Pemerintahan di Indonesia’ dalam Bagir
Manan, Menyongsong Fajar Otonomi Daerah, PSH FH UII,
Yogyakarta, 2001
• Scott Mainwaring, ‘Presidentialism in Latin America’ dalam Arend
Lijphart (ed), Parliamentary Versus Presidential Government,
Oxford University Press, Oxford, 1992
PARTAI POLITIK
SEJARAH

• PARPOL LAHIR DI NEGARA-NEGARA EROPA BARAT.


• RAKYAT MERUPAKAN FAKTOR YANG PERLU DIPERHITUNGKAN SERTA
DIIKUTSERTAKAN DALAM PROSES POLITIK.

• PARPOL LAHIR DAN BERKEMBANG SEBAGAI PENGHUBUNG RAKYAT


DI SATU PIHAK DAN PEMERINTAH DI LAIN PIHAK.
SEJARAH

• PARPOL DIANGGAP SEBAGAI MANIFESTASI NEGARA MODERN.

• DI NEGARA-NEGARA YANG MENGANUT PAHAM DEMOKRASI


GAGASAN MENGENAI PARTISIPASI RAKYAT MEMPUNYAI DASAR
IDEOLOGIS BAHWA RAKYAT BERHAK TURUT SERTA MENENTUKAN
SIAPA-SIAPA YANG AKAN MENJADI PEMIMPIN YANG NANTINYA
MENENTUKAN KEBIJAKAN UMUM.
SEJARAH
• DI NEGARA-NEGARA TOTALITER GAGASAN MENGENAI PARTISIPASI RAKYAT
DIDASARI PANDANGAN ELITE POLITIKNYA BAHWA RAKYAT PERLU DIBIMBING
DAN DIBINA UNTUK MENCAPAI STABILITAS YANG LANGGENG. UNTUK
MENCAPAI TUJUAN ITU PARPOL MERUPAKAN ALAT YANG BAIK.

• SEMULA DI NEGARA-NEGARA BARAT (MISAL INGGRIS DAN PERANCIS),


KEGIATAN POLITIK DIPUSATKAN DI PARLEMEN YANG BERSIFAT ELITIS DAN
ARISTOKRATIS, MEMPERTAHANKAN KEPENTINGAN KAUM BANGSAWAN
TERHADAP TUNTUTAN-TUNTUTAN RAJA.
SEJARAH

• DENGAN MELUASNYA HAK PILIH, KEGIATAN POLITIK BERKEMBANG DI LUAR


PARLEMEN DENGAN LAHIRNYA KELOMPOK-KELOMPOK YANG MENGATUR
PENGUMPULAN SUARA PARA PENDUKUNG. LAMBAT LAUN KELOMPOK POLITIK
DALAM PARLEMEN MEMELIHARA HUBUNGAN DENGAN KELOMPOK PENGATUR
PENGUMPULAN SUARA.

• PERKEMBANGANSELANJUTNYA MUNCULNYA PARTAI BERDASARKAN


PANDANGAN HIDUP ATAU IDEOLOGI TERTENTU.
PENGERTIAN PARTAI POLITIK

• SUATU KELOMPOK YANG TERORGANISIR YANG ANGGOTA-


ANGGOTANYA MEMPUNYAI ORIENTASI, NILAI-NILAI DAN CITA-CITA
YANG SAMA.

• TUJUAN KELOMPOK INI ADALAH MEMPEROLEH KEKUASAAN POLITIK


DAN MEREBUT KEDUDUKAN POLITIK – (BIASANYA) DENGAN CARA
KONSTITUTISIONAL – UNTUK MELAKSANAKAN KEBIJAKSANAAN-
KEBIJAKSANAAN MEREKA.
PENGERTIAN…

• CARL J. FRIEDRICH: SEKELOMPOK MANUSIA YANG TERORGANISIR


SECARA STABIL DENGAN TUJUAN MEREBUT ATAU
MEMPERTAHANKAN PENGUASAAN PEMERINTAHAN BAGI PIMPINAN
PARTAINYA DAN, BERDASARKAN PENGUASAAN INI MEMBERIKAN
KEPADA ANGGOTA PARTAINYA KEMANFAATAN YANG BERSIFAT IDIIL
DAN MATERIIL.
PENGERTIAN…

• R.H. SOLTAU: SEKELOMPOK WARGA NEGARA YANG SEDIKIT BANYAK


TEROGANISIR, YANG BERTINDAK SEBAGAI SUATU KESATUAN POLITIK DAN YANG
– DENGAN MEMANFAATKAN KEKUASAANNYA UNTUK MEMILIH – BERTUJUAN
MENGUASAI PEMERINTAHAN DAN MELAKSANAKAN KEBIJAKSANAAN UMUM
MEREKA.

• GIOVANNI SARTORI: SUATU KELOMPOK POLITIK YANG MENGIKUTI PEMILIHAN


UMUM DAN MELALUI PEMILIHAN UMUM ITU MAMPU MENEMPATKAN CALON-
CALONNYA UNTUK MENDUDUKI JABATAN-JABATAN PUBLIK
FUNGSI-FUNGSI PARTAI POLITIK
1. SARANA KOMUNIKASI POLITIK
• MENGGABUNGKAN KEPENTINGAN ORANG BANYAK (INTEREST AGGREGATION)
• MERUMUSKAN KEPENTINGAN (INTEREST ARTICULATION)
• MERUMUSKAN USUL KEBIJAKAN UNTUK DIMASUKKAN KE DALAM PROGRAM
ATAU PLATFORM PARTAI (GOAL FORMULATION)

• MEMPERJUANGKAN PROGRAM ATAU PLATFORM MENJADI KEBIJAKAN UMUM


YANG DISAMPAIKAN MELALUI PARLEMEN KE PEMERINTAH
FUNGSI…
2.SARANA SOSIALISASI POLITIK
• SOSIALISASI POLITIK: PROSES DIMANA SESEORANG MEMPEROLEH SIKAP
DAN ORIENTASI TERHADAP FENOMENA POLITIK, YANG UMUMNYA
BERLAKU DALAM MASYARAKAT DIMANA IA BERADA
• SOSIALISASI POLITIK JUGA MERUPAKAN PROSES DIMANA MASYARAKAT
MENYAMPAIKAN BUDAYA POLITIK YAITU NORMA-NORMA DAN NILAI-
NILAI DARI SATU GENERASI KE GENERASI BERIKUTNYA
• SOSIALISASI POLITIK MERUPAKAN FAKTOR PENTING TERBENTUKNYA
BUDAYA POLITIK
FUNGSI…

• PELAKSANAAN FUNGSI: MEDIA MASSA, CERAMAH, PENERANGAN, KURSUS


KADER, PENATARAN

• FUNGSI INI MERUPAKAN UPAYA MENCIPTAKAN CITRA MEMPERJUANGKAN


KEPENTINGAN UMUM

• FUNGSI SOSIALISASI INI PENTING UNTUK MENDIDIK ANGGOTANYA MENJADI


MANUSIA YANG BERTANGGUNG JAWAB
FUNGSI…

3. SARANA REKRUITMEN POLITIK


• BERKAITAN DENGAN SELEKSI KEPEMIMPINAN, BAIK INTERNAL PARTAI
MAUPUN KEPEMIMPINAN NASIONAL

• MEMPERLUAS ATAU MEMPERBANYAK KEANGGOTAANNYA


FUNGSI…

4. SARANA PENGATUR KONFLIK

• SELALU ADA POTENSI KONFLIK DI SETIAP MASYARAKAT, TERUTAMA


MASYARAKAT YANG HETEROGEN

• PERAN ELIT POLITIK UNTUK MENGURANGI ATAU MENYELESAIKAN KONFLIK

• PENYELESAIAN DAPAT DILAKUKAN MELALUI KONSOLIDASI DAN ARTIKULASI


BERAGAM TUNTUTAN MASYARAKAT
FUNGSI…

• PARTAI MEREKRUT ORANG YANG CAKAP UNTUK DUDUK DI BADAN


PERWAKILAN MAUPUN DI EKSEKUTIF

• PELAKSANAAN FUNGSI-FUNGSI INI MENJADI INSTRUMEN UNTUK


MENGUKUR KEBERHASILAN ATAU KEGAGALAN PARTAI POLITIK DI
NEGARA DEMOKRASI
KLASIFIKASI SISTEM KEPARTAIAN
• SISTEM KEPARTAIAN:
PERILAKU PARTAI SEBAGAI BAGIAN DARI SUATU SISTEM,
YAITU BAGAIMANA PARTAI POLITIK BERINTERAKSI SATU SAMA LAIN DAN
BERINTERAKSI DENGAN UNSUR-UNSUR LAIN DARI SISTEM ITU

• KOMPOSISI DAN FUNGSI KEANGGOTAAN


• PARTAI MASSA: MENGUTAMAKAN KEKUATAN BERDASARKAN KEUNGGULAN
JUMLAH ANGGOTA

• PARTAI KADER: MENGUTAMAKAN KEKETATAN ORGANISASI DAN DISIPLIN


KERJA ANGGOTA-ANGGOTANYA
KLASIFIKASI…

• SIFAT DAN ORIENTASI


• PARTAILINDUNGAN (PATRONAGE PARTY ): MEMILIKI ORGANISASI NASIONAL
YANG KURANG KUAT, MAKSUD UTAMA MEMENANGKAN PEMILU UNTUK
ANGGOTA-ANGGOTA YANG DICALONKAN.

• PARTAI IDEOLOGI: MEMILIKI PANDANGAN HIDUP YANG DIGARISKAN DALAM


KEBIJAKSANAAN PIMPINAN DAN BERPEDOMAN PADA DISIPLIN PARTAI YANG
KUAT DAN MENGIKAT.
KLASIFIKASI…

• MAURICE DUVERGER:
1. SISTEM PARTAI TUNGGAL ATAU SATU PARTAI

2. SISTEM DUA PARTAI


3. SISTEM MULTI PARTAI
KLASIFIKASI…
1. SISTEM PARTAI TUNGGAL ATAU SATU PARTAI
• SISTEM SATU PARTAI: CONTRADICTION IN TERMINIS (MENYANGKAL DIRI SENDIRI)
KARENA SUATU SISTEM SELALU MENGANDUNG LEBIH DARI SATU BAGIAN
• DIGUNAKAN: BENAR-BENAR HANYA ADA SATU PARTAI ATAU PARTAI YANG
MEMPUNYAI KEDUDUKAN DOMINAN DI ANTARA PARTAI-PARTAI LAIN
• CONTOH: CINA, KUBA, UNI SOVIET DAN BEBERAPA NEGARA EROPA TIMUR
(DULU)
• SATU PARTAI INI JUGA SERING DIJUMPAI DI NEGARA-NEGARA YANG BARU
MERDEKA
KLASIFIKASI…
2. SISTEM DUA PARTAI
• ADA DUA PARTAI DI ANTARA BEBERAPA PARTAI, YANG BERHASIL
MEMENANGKAN DUA TEMPAT TERATAS DALAM PEMILIHAN UMUM SECARA
BERGILIRAN. DENGAN DEMIKIAN MEMPUNYAI KEDUDUKAN YANG DOMINAN.

• PARTAI YANG BERKUASA (KARENA MENANG DALAM PEMILU) DAN PARTAI


OPOSISI

• MAURICE DUVERGER MENGATAKAN SISTEM INI KHAS ANGLO SAXON.


CONTOH: AMERIKA SERIKAT, INGGRIS, KANADA
KLASIFIKASI…
• KEBERHASILAN SISTEM INI: KOMPOSISI MASYARAKAT BERSIFAT HOMOGEN
(SOCIAL HOMOGENITY), KONSENSUS KUAT DALAM MASYARAKAT MENGENAI
ASAS DAN TUJUAN SOSIAL DAN POLITIK (POLITICAL CONSENSUS), DAN
KONTINUITAS SEJARAH (HISTORICAL CONTINUITY)

• CONTOH IDEAL: INGGRIS


• DALAM MASYARAKAT TERPOLARISASI , SISTEM INI MEMPERTAJAM PERBEDAAN
PANDANGAN

• SISTEM DUA PARTAI UMUMNYA DIPERKUAT DENGAN SISTEM DISTRIK)


KLASIFIKASI…
3. SISTEM MULTI-PARTAI
• BIASANYA DIJUMPAI DI MASYARAKAT DENGAN PLURALITAS BUDAYA DAN POLITIK

• CONTOH: INDONESIA, AUSTRALIA, BELANDA, PERANCIS


• DALAM SISTEM PARLEMENTER, SISTEM INI CENDERUNG MENITIKBERATKAN KEKUASAAN
KE BADAN LEGISLATIF, DIBANDINGKAN EKSEKUTIF

• KARENA TIDAK ADA PARTAI DOMINAN, ACAPKALI PEMERINTAHAN DIBENTUK MELALUI


KOALISI

• UMUMNYA DIPERKUAT OLEH SISTEM PROPORSIONAL


BAHAN BACAAN

• MIRIAM BUDIARDJO, DASAR-DASAR ILMU POLITIK, JAKARTA:


GRAMEDIA, 2008
PARTAI POLITIK
SEJARAH

• PARPOL LAHIR DI NEGARA-NEGARA EROPA BARAT.


• RAKYAT MERUPAKAN FAKTOR YANG PERLU DIPERHITUNGKAN SERTA
DIIKUTSERTAKAN DALAM PROSES POLITIK.

• PARPOL LAHIR DAN BERKEMBANG SEBAGAI PENGHUBUNG RAKYAT


DI SATU PIHAK DAN PEMERINTAH DI LAIN PIHAK.
SEJARAH

• PARPOL DIANGGAP SEBAGAI MANIFESTASI NEGARA MODERN.

• DI NEGARA-NEGARA YANG MENGANUT PAHAM DEMOKRASI


GAGASAN MENGENAI PARTISIPASI RAKYAT MEMPUNYAI DASAR
IDEOLOGIS BAHWA RAKYAT BERHAK TURUT SERTA MENENTUKAN
SIAPA-SIAPA YANG AKAN MENJADI PEMIMPIN YANG NANTINYA
MENENTUKAN KEBIJAKAN UMUM.
SEJARAH
• DI NEGARA-NEGARA TOTALITER GAGASAN MENGENAI PARTISIPASI RAKYAT
DIDASARI PANDANGAN ELITE POLITIKNYA BAHWA RAKYAT PERLU DIBIMBING
DAN DIBINA UNTUK MENCAPAI STABILITAS YANG LANGGENG. UNTUK
MENCAPAI TUJUAN ITU PARPOL MERUPAKAN ALAT YANG BAIK.

• SEMULA DI NEGARA-NEGARA BARAT (MISAL INGGRIS DAN PERANCIS),


KEGIATAN POLITIK DIPUSATKAN DI PARLEMEN YANG BERSIFAT ELITIS DAN
ARISTOKRATIS, MEMPERTAHANKAN KEPENTINGAN KAUM BANGSAWAN
TERHADAP TUNTUTAN-TUNTUTAN RAJA.
SEJARAH

• DENGAN MELUASNYA HAK PILIH, KEGIATAN POLITIK BERKEMBANG DI LUAR


PARLEMEN DENGAN LAHIRNYA KELOMPOK-KELOMPOK YANG MENGATUR
PENGUMPULAN SUARA PARA PENDUKUNG. LAMBAT LAUN KELOMPOK POLITIK
DALAM PARLEMEN MEMELIHARA HUBUNGAN DENGAN KELOMPOK PENGATUR
PENGUMPULAN SUARA.

• PERKEMBANGANSELANJUTNYA MUNCULNYA PARTAI BERDASARKAN


PANDANGAN HIDUP ATAU IDEOLOGI TERTENTU.
PENGERTIAN PARTAI POLITIK

• SUATU KELOMPOK YANG TERORGANISIR YANG ANGGOTA-


ANGGOTANYA MEMPUNYAI ORIENTASI, NILAI-NILAI DAN CITA-CITA
YANG SAMA.

• TUJUAN KELOMPOK INI ADALAH MEMPEROLEH KEKUASAAN POLITIK


DAN MEREBUT KEDUDUKAN POLITIK – (BIASANYA) DENGAN CARA
KONSTITUTISIONAL – UNTUK MELAKSANAKAN KEBIJAKSANAAN-
KEBIJAKSANAAN MEREKA.
PENGERTIAN…

• CARL J. FRIEDRICH: SEKELOMPOK MANUSIA YANG TERORGANISIR


SECARA STABIL DENGAN TUJUAN MEREBUT ATAU
MEMPERTAHANKAN PENGUASAAN PEMERINTAHAN BAGI PIMPINAN
PARTAINYA DAN, BERDASARKAN PENGUASAAN INI MEMBERIKAN
KEPADA ANGGOTA PARTAINYA KEMANFAATAN YANG BERSIFAT IDIIL
DAN MATERIIL.
PENGERTIAN…

• R.H. SOLTAU: SEKELOMPOK WARGA NEGARA YANG SEDIKIT BANYAK


TEROGANISIR, YANG BERTINDAK SEBAGAI SUATU KESATUAN POLITIK DAN YANG
– DENGAN MEMANFAATKAN KEKUASAANNYA UNTUK MEMILIH – BERTUJUAN
MENGUASAI PEMERINTAHAN DAN MELAKSANAKAN KEBIJAKSANAAN UMUM
MEREKA.

• GIOVANNI SARTORI: SUATU KELOMPOK POLITIK YANG MENGIKUTI PEMILIHAN


UMUM DAN MELALUI PEMILIHAN UMUM ITU MAMPU MENEMPATKAN CALON-
CALONNYA UNTUK MENDUDUKI JABATAN-JABATAN PUBLIK
FUNGSI-FUNGSI PARTAI POLITIK
1. SARANA KOMUNIKASI POLITIK
• MENGGABUNGKAN KEPENTINGAN ORANG BANYAK (INTEREST AGGREGATION)
• MERUMUSKAN KEPENTINGAN (INTEREST ARTICULATION)
• MERUMUSKAN USUL KEBIJAKAN UNTUK DIMASUKKAN KE DALAM PROGRAM
ATAU PLATFORM PARTAI (GOAL FORMULATION)

• MEMPERJUANGKAN PROGRAM ATAU PLATFORM MENJADI KEBIJAKAN UMUM


YANG DISAMPAIKAN MELALUI PARLEMEN KE PEMERINTAH
FUNGSI…
2.SARANA SOSIALISASI POLITIK
• SOSIALISASI POLITIK: PROSES DIMANA SESEORANG MEMPEROLEH SIKAP
DAN ORIENTASI TERHADAP FENOMENA POLITIK, YANG UMUMNYA
BERLAKU DALAM MASYARAKAT DIMANA IA BERADA
• SOSIALISASI POLITIK JUGA MERUPAKAN PROSES DIMANA MASYARAKAT
MENYAMPAIKAN BUDAYA POLITIK YAITU NORMA-NORMA DAN NILAI-
NILAI DARI SATU GENERASI KE GENERASI BERIKUTNYA
• SOSIALISASI POLITIK MERUPAKAN FAKTOR PENTING TERBENTUKNYA
BUDAYA POLITIK
FUNGSI…

• PELAKSANAAN FUNGSI: MEDIA MASSA, CERAMAH, PENERANGAN, KURSUS


KADER, PENATARAN

• FUNGSI INI MERUPAKAN UPAYA MENCIPTAKAN CITRA MEMPERJUANGKAN


KEPENTINGAN UMUM

• FUNGSI SOSIALISASI INI PENTING UNTUK MENDIDIK ANGGOTANYA MENJADI


MANUSIA YANG BERTANGGUNG JAWAB
FUNGSI…

3. SARANA REKRUITMEN POLITIK


• BERKAITAN DENGAN SELEKSI KEPEMIMPINAN, BAIK INTERNAL PARTAI
MAUPUN KEPEMIMPINAN NASIONAL

• MEMPERLUAS ATAU MEMPERBANYAK KEANGGOTAANNYA


FUNGSI…

4. SARANA PENGATUR KONFLIK

• SELALU ADA POTENSI KONFLIK DI SETIAP MASYARAKAT, TERUTAMA


MASYARAKAT YANG HETEROGEN

• PERAN ELIT POLITIK UNTUK MENGURANGI ATAU MENYELESAIKAN KONFLIK

• PENYELESAIAN DAPAT DILAKUKAN MELALUI KONSOLIDASI DAN ARTIKULASI


BERAGAM TUNTUTAN MASYARAKAT
FUNGSI…

• PARTAI MEREKRUT ORANG YANG CAKAP UNTUK DUDUK DI BADAN


PERWAKILAN MAUPUN DI EKSEKUTIF

• PELAKSANAAN FUNGSI-FUNGSI INI MENJADI INSTRUMEN UNTUK


MENGUKUR KEBERHASILAN ATAU KEGAGALAN PARTAI POLITIK DI
NEGARA DEMOKRASI
KLASIFIKASI SISTEM KEPARTAIAN
• SISTEM KEPARTAIAN:
PERILAKU PARTAI SEBAGAI BAGIAN DARI SUATU SISTEM,
YAITU BAGAIMANA PARTAI POLITIK BERINTERAKSI SATU SAMA LAIN DAN
BERINTERAKSI DENGAN UNSUR-UNSUR LAIN DARI SISTEM ITU

• KOMPOSISI DAN FUNGSI KEANGGOTAAN


• PARTAI MASSA: MENGUTAMAKAN KEKUATAN BERDASARKAN KEUNGGULAN
JUMLAH ANGGOTA

• PARTAI KADER: MENGUTAMAKAN KEKETATAN ORGANISASI DAN DISIPLIN


KERJA ANGGOTA-ANGGOTANYA
KLASIFIKASI…

• SIFAT DAN ORIENTASI


• PARTAILINDUNGAN (PATRONAGE PARTY ): MEMILIKI ORGANISASI NASIONAL
YANG KURANG KUAT, MAKSUD UTAMA MEMENANGKAN PEMILU UNTUK
ANGGOTA-ANGGOTA YANG DICALONKAN.

• PARTAI IDEOLOGI: MEMILIKI PANDANGAN HIDUP YANG DIGARISKAN DALAM


KEBIJAKSANAAN PIMPINAN DAN BERPEDOMAN PADA DISIPLIN PARTAI YANG
KUAT DAN MENGIKAT.
KLASIFIKASI…

• MAURICE DUVERGER:
1. SISTEM PARTAI TUNGGAL ATAU SATU PARTAI

2. SISTEM DUA PARTAI


3. SISTEM MULTI PARTAI
KLASIFIKASI…
1. SISTEM PARTAI TUNGGAL ATAU SATU PARTAI
• SISTEM SATU PARTAI: CONTRADICTION IN TERMINIS (MENYANGKAL DIRI SENDIRI)
KARENA SUATU SISTEM SELALU MENGANDUNG LEBIH DARI SATU BAGIAN
• DIGUNAKAN: BENAR-BENAR HANYA ADA SATU PARTAI ATAU PARTAI YANG
MEMPUNYAI KEDUDUKAN DOMINAN DI ANTARA PARTAI-PARTAI LAIN
• CONTOH: CINA, KUBA, UNI SOVIET DAN BEBERAPA NEGARA EROPA TIMUR
(DULU)
• SATU PARTAI INI JUGA SERING DIJUMPAI DI NEGARA-NEGARA YANG BARU
MERDEKA
KLASIFIKASI…
2. SISTEM DUA PARTAI
• ADA DUA PARTAI DI ANTARA BEBERAPA PARTAI, YANG BERHASIL
MEMENANGKAN DUA TEMPAT TERATAS DALAM PEMILIHAN UMUM SECARA
BERGILIRAN. DENGAN DEMIKIAN MEMPUNYAI KEDUDUKAN YANG DOMINAN.

• PARTAI YANG BERKUASA (KARENA MENANG DALAM PEMILU) DAN PARTAI


OPOSISI

• MAURICE DUVERGER MENGATAKAN SISTEM INI KHAS ANGLO SAXON.


CONTOH: AMERIKA SERIKAT, INGGRIS, KANADA
KLASIFIKASI…
• KEBERHASILAN SISTEM INI: KOMPOSISI MASYARAKAT BERSIFAT HOMOGEN
(SOCIAL HOMOGENITY), KONSENSUS KUAT DALAM MASYARAKAT MENGENAI
ASAS DAN TUJUAN SOSIAL DAN POLITIK (POLITICAL CONSENSUS), DAN
KONTINUITAS SEJARAH (HISTORICAL CONTINUITY)

• CONTOH IDEAL: INGGRIS


• DALAM MASYARAKAT TERPOLARISASI , SISTEM INI MEMPERTAJAM PERBEDAAN
PANDANGAN

• SISTEM DUA PARTAI UMUMNYA DIPERKUAT DENGAN SISTEM DISTRIK)


KLASIFIKASI…
3. SISTEM MULTI-PARTAI
• BIASANYA DIJUMPAI DI MASYARAKAT DENGAN PLURALITAS BUDAYA DAN POLITIK

• CONTOH: INDONESIA, AUSTRALIA, BELANDA, PERANCIS


• DALAM SISTEM PARLEMENTER, SISTEM INI CENDERUNG MENITIKBERATKAN KEKUASAAN
KE BADAN LEGISLATIF, DIBANDINGKAN EKSEKUTIF

• KARENA TIDAK ADA PARTAI DOMINAN, ACAPKALI PEMERINTAHAN DIBENTUK MELALUI


KOALISI

• UMUMNYA DIPERKUAT OLEH SISTEM PROPORSIONAL


BAHAN BACAAN

• MIRIAM BUDIARDJO, DASAR-DASAR ILMU POLITIK, JAKARTA:


GRAMEDIA, 2008
INFRA-SUPRA STRUKTUR POLITIK
Pentingnya pembahasan infra struktur
politik

 Ruang lingkup HTN menurut Usep Ranawijaya


 Hubungan HTN – Ilmu Politik
INFRA-SUPRA STRUKTUR POLITIK

 Sistem politik menurut Robert Dahl: pola yang tetap dari


hubungan antar manusia yang melibatkan sesuatu yang
luas meliputi kekuasaan, aturan-aturan atau wewenang.
 Sistem hubungan antar manusia dalam satu negara
tertentu.
 Sistem hubungan itu dipolakan atau dilembagakan
dalam bermacam-macam badan-badan politik (infra
dan supra struktur politik) melalui peraturan-peraturan
dan di dalamnya ditetapkan adanya lingkungan
kekuasaan dan lingkungan wewenang.
INFRA…

 Supra struktur politik: kehidupan politik yang tercermin


dalam lembaga-lembaga negara yang ada dalam
negara yang bersangkutan.

 Infra struktur politik: kehidupan politik rakyat yang terdiri


atas: partai politik; golongan kepentingan; golongan
penekan; alat komunikasi politik; dan tokoh politik.
INFRA…

 Termasuk pengertian sistem politik: hubungan antara


lembaga-lembaga politik di atas satu sama lain,
termasuk di dalamnya sistem yang dianut, baik sistem
supra struktur dan sistem infra struktur politiknya.

 Salah satu sistem supra struktur adalah sistem


pemerintahan, yaitu sistem hubungan antara kekuasaan
eksekutif dan kekuasaan legislatif
INFRA…

 Bahasan lain:
1. Sistem pemilihan umum
2. Sistem kepartaian
BAHAN BACAAN

 Miriam Budiarjo:
“Dasar-dasar Ilmu Politik”, Jakarta: Gramedia, 2007

Anda mungkin juga menyukai