BAB I Perjuangan Menghadapi Ancaman Disintegrasi Bangsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1
A. Ancaman Disintegrasi pada 1945–1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
B. Perjuangan Tokoh Penjaga Keutuhan Bangsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

BAB II Dinamika Politik dan Ekonomi di Indonesia pada Masa Awal Kemerdekaan hingga
Demokrasi Liberal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
A. Dinamika Politik pada Masa Awal Kemerdekaan hingga Masa Demokrasi Liberal . . . . . . . . .  Ԙ16
B. Dinamika Ekonomi pada Masa Awal Kemerdekaan hingga Masa Demokrasi Liberal . . . . . . 20
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Penilaian Tengah Semester 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

BAB III Dinamika Politik dan Ekonomi di Indonesia pada Masa Demokrasi Terpimpin . . . . . . . . . 35
A. Dinamika Politik pada Masa Demokrasi Terpimpin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
B. Dinamika Ekonomi pada Masa Demokrasi Terpimpin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

BAB IV Dinamika Politik dan Ekonomi di Indonesia pada Masa Orde Baru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
A. Dinamika Politik Indonesia pada Masa Orde Baru. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
B. Dinamika Ekonomi Indonesia pada Masa Orde Baru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
C. Dampak Kebijakan Politik dan Ekonomi pada Masa Orde Baru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Penilaian Akhir Semester 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Remedial Semester 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Kunci Jawaban dan Pembahasan Remedial Semester 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

BAB V Dinamika Politik dan Ekonomi di Indonesia pada Masa Reformasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

A. Masa Akhir Orde Baru. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
B. Pemerintahan pada Masa Reformasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

BAB VI Peran Indonesia dalam Perdamaian Dunia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

A. Politik Luar Negeri Bebas Aktif dan Pelaksanaannya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
B. Peran Indonesia dalam Perdamaian Dunia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Penilaian Tengah Semester 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

BAB VII Perkembangan Iptek di Indonesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

A. Perkembangan Ilmu Pengetahuan dan Teknologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
B. Dampak Perkembangan Iptek di Indonesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Penilaian Harian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Penilaian Akhir Tahun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Remedial Semester 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

Kunci Jawaban dan Pembahasan Remedial Semester 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

A. Ancaman Disintegrasi pada 1945–1965
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ԘͳǤ
ƒ ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡Œ‡Žƒ•ƒ–‡–ƒ‰•‡”—ƒ
”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ›ƒ‰ ‡‹ — –‡”Œƒ†‹›ƒ
Madiun AffairsǤ ‡”—ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
–‡”•‡„—– †‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹ ‘Ž‡Š ’‡„‡–—ƒ
‡ ’ — „ Ž ‹    ‘˜ ‹ ‡ –   † ‘  ‡ • ‹ ƒ  † ‹   ƒ † ‹ — 
‘Ž‡Š —•‘ †ƒ   ’ƒ†ƒ ͳͺ ‡’–‡„‡” ͳͻͶͺǤ
‡Žƒ‹‹–—ǡ—•‘‡„‡–— ”‘–ƒ•‹‘ƒŽ›ƒ‰
„‡”–—Œ—ƒ ‡‰‰ƒ–‹ †ƒ•ƒ” ‡‰ƒ”ƒ ƒ ƒ•‹Žƒ
†‡‰ƒ‘—‹•‡ǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘‡‹–ƒ†——‰ƒ”ƒ›ƒ–ƒ‰ƒ”–—”—–
„‡”’‡”ƒƒ–‹ˆ‡—’ƒ•’‡„‡”‘–ƒƒ †‹
ƒ†‹—‡ŽƒŽ—‹•‹ƒ”ƒ”ƒ†‹‘’ƒ†ƒͳͻ‡’–‡„‡”
ͳͻͶͺǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
  ƒ–ƒ—  Ȁ  †‹’”‘Žƒƒ•‹ƒ ‘Ž‡Š
ƒ”–‘•—™‹”Œ‘ ’ƒ†ƒ ͹ ‰—•–—• ͳͻͶͻǤ ƒŽƒ
’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ’‡‰ƒ”—Š  Ȁ  „‡”Šƒ•‹Ž
‡›‡„ƒ” ‡ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ™‹Žƒ›ƒŠǡ •ƒŽƒŠ •ƒ–—›ƒ
ƒ™ƒ ‡‰ƒŠǤ ‡‰ƒ”—Š  Ȁ  †‹ ƒ™ƒ
‡‰ƒŠ –‡”’—•ƒ– †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ ”‡„‡•ǡ ‡‰ƒŽǡ †ƒ
‡ƒŽ‘‰ƒǤ ‡”ƒƒ Ȁ †‹™‹Žƒ›ƒŠ–‡”•‡„—–
†‹’‹’‹ ‘Ž‡Š ‹” ƒ–ƒŠǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡—”—– ”‡‰ —Ž‰”ƒ‹ǡ ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ–
†ƒ ‰‰”‹• –‡”Ž‹„ƒ– †ƒŽƒ ’‡”‹•–‹™ƒ ’ƒ†ƒ
͵Ͳ‡’–‡„‡”ͳͻ͸ͷǤ‡”‹ƒ‡”‹ƒ–†ƒ ‰‰”‹•
‡‹Ž‹‹‹ƒ–›ƒ‰•ƒƒ—–—‡‰‰—Ž‹‰ƒ
‡—ƒ•ƒƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘Ǥ ‡†—ƒ ‡‰ƒ”ƒ
–‡”•‡„—– ‡‰ƒ‰‰ƒ’ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
„‡”„ƒŠƒ›ƒ„ƒ‰‹‡’‡–‹‰ƒ‡”‡ƒǤ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘ ‡”—’ƒƒ ’‡‡–ƒ‰ —–ƒƒ
‡’‡–‹‰ƒ ‰‰”‹• †‹ ƒŽƒ›•‹ƒ †ƒ ”—‡‹Ǥ
‡†‡ƒ–ƒ ‘‡ƒ”‘ †‡‰ƒ ’ƒŠƒ ‘—‹•
‡Œƒ†‹ ƒ ƒƒ „ƒ‰‹ ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ– ›ƒ‰
•ƒƒ–‹–—•‡†ƒ‰–‡”Ž‹„ƒ–‡”ƒ‰‹‰‹‡Žƒ™ƒ
‹‘˜‹‡–Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒͳ–‘„‡”ͳͻ͸ͷƒ›‘” ‡†‡”ƒŽȋƒ›Œ‡Ȍ
‘‡Šƒ”–‘ •‡Žƒ— ƒ‰Ž‹ƒ ‘ƒ†‘ –”ƒ–‡‰‹•
‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ– ȋ‘•–”ƒ†Ȍ ‡‰ƒ„‹Ž ƒŽ‹Š
’‹’‹ƒ ‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ– —–— ‡—’ƒ•
’‡„‡”‘–ƒƒ  ͵Ͳ Ȁ Ǥ ‹†ƒƒ ƒ›Œ‡
‘‡Šƒ”–‘†ƒŽƒ‘’‡”ƒ•‹’‡—’ƒ•ƒ–‡”•‡„—–
ƒ–ƒ”ƒŽƒ‹‡‡–”ƒŽ‹•ƒ•‹’ƒ•—ƒǦ’ƒ•—ƒ›ƒ‰
„‡”ƒ†ƒ †‹ •‡‹–ƒ” Žƒ’ƒ‰ƒ ‡”†‡ƒǡ ‡”‡„—–
‰‡†—‰ †ƒƒ–‘”’—•ƒ–‡Ž‘›ƒ‰–‡ŽƒŠ
†‹—ƒ•ƒ‹  ǡ •‡”–ƒ ‡„‡”•‹Šƒ ’ƒ‰ƒŽƒ
—†ƒ”ƒ ƒŽ‹ ‡”†ƒƒ—•—ƒ †ƒ”‹ ’ƒ•—ƒǦ
’ƒ•—ƒ ͵ͲȀ Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ƒ’–‡
ƒ›‘† ‹‡””‡ ‡•–‡”Ž‹‰Ǥ ƒ ‡”—’ƒƒ
’‡‹’‹ ’‡„‡”‘–ƒƒ  †‹ ƒ†—‰Ǥ
‡„‡”‘–ƒƒ ‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ƒ–— †‹Ž
ȋȌ †‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹ ‘Ž‡Š ‡–‹†ƒ’—ƒ•ƒ
„‡„‡”ƒ’ƒ ’‡Œ—ƒ‰ –‡”Šƒ†ƒ’ ‡„‹Œƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡”‹ƒ– ȋ ȌǤ
‡”†ƒ•ƒ”ƒ ‡•‡’ƒƒ–ƒ †ƒŽƒ ‘ˆ‡”‡•‹
‡Œƒ —†ƒ” ȋȌǡ ƒ‰‰‘–ƒ ‹–‹ —•—”
‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡”‹ƒ–
ȋ Ȍ†‹ƒ„‹Ž†ƒ”‹ ǡ•‡†ƒ‰ƒ—•—”Žƒ‹
†‹ƒ„‹Ž†ƒ”‹ƒŽƒ‰ƒ„‡ƒ•ƒ‰‰‘–ƒKoninklijke
Nederlands Indische Leger ȋ ȌǤ ‘†‹•‹
–‡”•‡„—– ‡‹„—Žƒ ‡Šƒ™ƒ–‹”ƒ ƒ‰‰‘–ƒ
 „‡”ƒ‹–ƒ‡†—†—ƒ‡”‡ƒ†ƒŽƒ Ǥ
‡Šƒ™ƒ–‹”ƒ‹–—‡†‘”‘‰„‡„‡”ƒ’ƒƒ‰‰‘–ƒ
  „‡”‰ƒ„—‰ †ƒŽƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ 
†‹ƒ†—‰Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒͳͷ‡‹ͳͻͷͲ–‡”Œƒ†‹’‡”–‡’—”ƒƒ–ƒ”ƒ
’ƒ•—ƒ †ƒ ƒ”‡ƒ’ƒ•—ƒ 
‡’”‘˜‘ƒ•‹ƒ‰ƒ”’ƒ•—ƒ ‡‹‰‰ƒŽǦ
ƒ ƒƒ••ƒ”Ǥ ‹ƒ’ ’ƒ•—ƒ   –‡”•‡„—–
†‹ƒ‰‰ƒ’•‡„ƒ‰ƒ‹„‡–—’‡„‡”‘–ƒƒ 
–‡”Šƒ†ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 1
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡’—„Ž‹ ƒŽ—— ‡Žƒ–ƒ ȋȌ „‡”†‹”‹ ’ƒ†ƒ
ʹͷ ’”‹Ž ͳͻͷͲǤ ƒ”ƒ ‡–‡”‹  ƒ–ƒ”ƒ Žƒ‹
‘—‘‹ŽǡǤ Ǥ ƒœ’‡”œǡ Ǥ‘—Ž‡ǡǤ Ǥ Ǥ‘”‹ƒ”ƒǡ
ǤǤ ƒ––‹”ƒ†Œƒ™ƒ‡ǡ ǤǤ ‘‘ŽŽ‘ǡ Ǥ Ǥ ‹‡–‡”ǡ
ǤƒŽ‘Š›ǡ ǤǤƒ—•ƒƒǡ†ƒǤ‡•—™ƒ”‹••ƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹ X2)ǡ Y1)ǡ †ƒ Y3)Ǥ †ƒ’—
Ǥ Ǥƒ—Š—–—†ƒŽ„‡”–ƒ‹”‹•ƒŽ‡”—’ƒƒ
’”‡•‹†‡†ƒ’‡”†ƒƒ‡–‡”‹Ǥ ǤǤ‹‹Œ—Ž—™
‡”—’ƒƒ ™ƒ‹Ž ’”‡•‹†‡  †ƒ‡”ƒŠ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹›ƒ‰„‡”‡†—†—ƒ†‹‡ ƒƒ‰ǡ‡Žƒ†ƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡„‡”‘–ƒƒ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ ‘Ž‡Š ‡–‘Ž
Šƒ† —•‡‹ †ƒ ›ƒˆ”—††‹ ”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒ
†‹‡ƒŽ †‡‰ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ  Ǥ ‡Ǧ
„‡”‘–ƒƒ †‹—Žƒ‹†‡‰ƒ’‡„‡–—ƒ
†‡™ƒǦ†‡™ƒ †ƒ‡”ƒŠ ›ƒ‹–— ‡™ƒ ƒ–‡‰ǡ
‡™ƒ ƒŒƒŠǡ ‡™ƒ ƒ”—†ƒǡ †ƒ ‡™ƒ
ƒ‰—‹Ǥ ‡–‡ŽƒŠ ’‡„‡–—ƒ †‡™ƒǦ†‡™ƒ
–‡”•‡„—–ǡ’ƒ†ƒͳͲ ‡„”—ƒ”‹ͳͻͷͺ‡–‘ŽŠƒ†
—•‡‹‡‰‡Ž—ƒ”ƒ—Ž–‹ƒ–—ƒ‰ƒ”ƒ„‹‡–
Œ—ƒ†ƒ —†—” †ƒ”‹ ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ ƒ
–‡–ƒ’‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ’—•ƒ– –‹†ƒ ‡ƒ‰‰ƒ’‹
‹•‹ —Ž–‹ƒ–— –‡”•‡„—–Ǥ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ’ƒ†ƒ
ͳͷ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻͷͺ ‡–‘Ž Šƒ† —•‡‹
‡’”‘Žƒƒ•‹ƒ „‡”†‹”‹›ƒ   †‹
—‹––‹‰‰‹ǡ—ƒ–”ƒƒ”ƒ–Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ1)ǡ2)ǡ†ƒ4)Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ͳͻ͸Ͳ ’‹Šƒ ‡”‡•–ƒ ‡›ƒ–ƒƒ
‡•‡†‹ƒƒ›ƒ „‡”—†‹‰ †‡‰ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤƒŽƒ’‡”—†‹‰ƒ–‡”•‡„—–
‡”‡•–ƒ †‹™ƒ‹Ž‹ ƒ‰Ž‹ƒ ‡•ƒ” ‰ƒ–ƒ
‡”ƒ‰ ‡”‡•–ƒǡ ƒ›‘” ‡†‡”ƒŽ Ž‡šƒ†‡”
˜‡”–ƒ™‹Žƒ”ƒ‰Ǥ†ƒ’—’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
†‹™ƒ‹Ž‹ ‘Ž‡Š ‡’ƒŽƒ –ƒˆ ‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ–ǡ
‹ ‘Žƒ•‘†ƒǤ‡”—†‹‰ƒ–‡”•‡„—–‡ ƒ’ƒ‹
‡•‡’ƒƒ–ƒ „ƒŠ™ƒ ’ƒ•—ƒ ‡”‡•–ƒ ƒƒ
‡„ƒ–—   †ƒŽƒ —’ƒ›ƒ ‡‰Šƒ†ƒ’‹
‰‡”ƒƒ‘—‹•†‹—Žƒ— ƒ™ƒǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡–‡ŽƒŠ ‰”‡•‹ ‹Ž‹–‡” ‡Žƒ†ƒ  —„— ’”‘Ǧ
†‘‡•‹ƒ ƒ‹ ‡—Œ—ƒ •‹’ƒ–‹›ƒ
– ‡ ” Š ƒ † ƒ ’   ‡ ’ — „ Ž ‹    † ‘  ‡ • ‹ ƒ Ǥ   ‹  ƒ ’
‹‹ †‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ ’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
‘ˆ‡”‡•‹ –‡”Ǧ †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒͳͻȂʹʹ —Ž‹ͳͻͶͻ
†‹ ‘‰›ƒƒ”–ƒǤ ‘ˆ‡”‡•‹ ‹‹ †‹•‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
—–— ‡›ƒƒƒ ’‡”•‡’•‹ ƒ–ƒ”ƒ   †ƒ
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ‡‰Šƒ†ƒ’‹‡Žƒ†ƒ
†ƒŽƒ‘ˆ‡”‡•‹‡Œƒ—†ƒ”ȋȌǤ
2 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
B. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ƒ”–‘•—™‹”Œ‘
‡‘Žƒ Šƒ•‹Ž ’‡”—†‹‰ƒ ‡˜‹ŽŽ‡Ǥ ‡—”—–
ƒ”–‘•—™‹”Œ‘ǡ†‡‰ƒ‡Ž—ƒ”›ƒ’ƒ•—ƒ‹˜‹•‹
‹Ž‹™ƒ‰‹†ƒ”‹ ƒ™ƒƒ”ƒ–•‡ƒƒǦƒƒ™‹Žƒ›ƒŠ
‹–—–‡ŽƒŠ†‹•‡”ƒŠƒ‡’ƒ†ƒ‡Žƒ†ƒ‘Ž‡Š’‹Šƒ
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ•ƒƒ–’ƒ”ƒ
’‡‹’‹ ’‡‡”‹–ƒŠ †ƒ   ‡Ž—ƒ” †ƒ”‹
™‹Žƒ›ƒŠ ƒ™ƒƒ”ƒ–ǡƒ”–‘•—™‹”Œ‘‡‹Ž‹Š–‡–ƒ’
–‹‰‰ƒŽ†‹ ƒ™ƒƒ”ƒ–„‡”•ƒƒ’ƒ”ƒ’‡‰‹—–›ƒǤ
ƒ”–‘•—™‹”Œ‘ ’— ‡‘Žƒ ‡ƒ”‹ —†—”
’ƒ•—ƒ›ƒ‡ ƒ™ƒ‡‰ƒŠ†ƒ•‡Œƒ•ƒƒ–‹–—‹ƒ
–‹†ƒ‡‰ƒ—‹‡„‡”ƒ†ƒƒ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ
ʹǤ Jawaban:
ƒ‰ƒŠ ƒ™ƒŽ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ †ƒŽƒ ‡‰Šƒ†ƒ’‹ ’‡„‡”‘–ƒƒ
†‹ œ‹œ ƒ†ƒŽƒŠ ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ ’‡”‹–ƒŠ
‡’ƒ†ƒ†‹œ‹œ—–—‡Žƒ’‘”ƒ†‹”‹‡’ƒ†ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ   †‹ ƒƒ”–ƒǤ †‹ œ‹œ Šƒ”—•
‡’‡”–ƒ‰‰—‰Œƒ™ƒ„ƒ’‡”„—ƒ–ƒ›ƒ†ƒŽƒ
™ƒ–—ͶšʹͶŒƒ–‡”Š‹–—‰†ƒ”‹ͺ’”‹ŽͳͻͷͲǤ
†‹ œ‹œ ƒŠ‹”›ƒ „‡”ƒ‰ƒ– ‡ ƒƒ”–ƒ ’ƒ†ƒ
ͳͷ’”‹ŽͳͻͷͲǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ†‹œ‹œ–‡”Žƒ„ƒ–
‡Žƒ’‘” •‡Š‹‰‰ƒ †‹–ƒ‰ƒ’ †ƒ †‹ƒ†‹Ž‹Ǥ †‹
œ‹œ †‹Šƒ†ƒ’ƒ ‡ ’‡‰ƒ†‹Žƒ ‹Ž‹–‡” †‹
‘‰›ƒƒ”–ƒ †ƒ †‹Œƒ–—Š‹ Š——ƒ Ž‹ƒ „‡Žƒ•
–ƒŠ—’‡Œƒ”ƒǤ‡–‡ŽƒŠ’‡ƒ‰ƒ’ƒ†‹œ‹œǡ
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ–‡”—•‡Žƒ—ƒ‘’‡”ƒ•‹
‹Ž‹–‡” —–— ‡—’ƒ• ’‡„‡”‘–ƒƒ †‹
—Žƒ™‡•‹‡Žƒ–ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ„‡”—’ƒ›ƒ‡‡’—Š ƒ”ƒ
†ƒƒ‹ —–— ‡‰ƒ–ƒ•‹ ’‡„‡”‘–ƒƒ Ǥ
‡‡”‹–ƒŠ‡‰‹”‹–‘‘Šƒ•Ž‹ƒŽ——ǡ›ƒ‹–—
Ǥ‡‹‡ƒ—–—„‡”—†‹‰†‡‰ƒ’‡‹’‹
Ǥƒ–‡–ƒ’‹ǡƒŒƒƒ’‡”—†‹‰ƒ–‡”•‡„—–
†‹–‘Žƒ‘Ž‡Š‘—‘‹ŽǤ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ’‡‡”‹–ƒŠ
‡‰‹”‹ ‹•‹ †ƒƒ‹ ›ƒ‰ –‡”†‹”‹ ƒ–ƒ• ’ƒ”ƒ
’‘Ž‹–‹—•ǡ’‡†‡–ƒǡ†‘–‡”ǡ†ƒ™ƒ”–ƒ™ƒǤƒ
–‡–ƒ’‹ǡ”‘„‘‰ƒ‹‹Œ—‰ƒ–‹†ƒ†ƒ’ƒ–„‡”–‡—
†ƒ ‡Žƒ—ƒ ’‡”—†‹‰ƒ †‡‰ƒ ’ƒ”ƒ
’‡‰‹—–‘—‘‹ŽǤ
ͶǤ Jawaban:
‡„‡”‘–ƒƒ ‡”‡•–ƒ –‹†ƒ Ž‡’ƒ• †ƒ”‹
‡„‡”ƒ†ƒƒ ‡™ƒ ƒ–‡‰ǡ ‡™ƒ ƒŒƒŠǡ
†ƒ‡™ƒ ƒ”—†ƒ†‹—ƒ–”ƒ›ƒ‰‡—–—–
‘–‘‘‹ †ƒ ƒŽ‘ƒ•‹ „‹ƒ›ƒ ’‡„ƒ‰—ƒ
ƒ–ƒ”ƒ’—•ƒ–†ƒ†ƒ‡”ƒŠ•‡ ƒ”ƒƒ†‹ŽǤ‡„‡”ƒ’ƒ
†ƒ‡”ƒŠ †‹ —ƒ–”ƒ †ƒ —Žƒ™‡•‹ –‹†ƒ ’—ƒ•
 †‡‰ƒ’‡„ƒ‰‹ƒƒŽ‘ƒ•‹„‹ƒ›ƒ’‡„ƒ‰—ƒ
†ƒ”‹ ’‡‡”‹–ƒŠ ’—•ƒ–Ǥ ‘†‹•‹ ‹‹ŽƒŠ ›ƒ‰
‡Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹ –‡”Œƒ†‹›ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ
‡”‡•–ƒǤ
ͷǤ Jawaban:
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ǡ
’‡‡”‹–ƒŠ ’—•ƒ– ‡Žƒ—ƒ ’‡„ƒ‰—ƒ
•‡ ƒ”ƒ„‡•ƒ”Ǧ„‡•ƒ”ƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ’‡‡”‹–ƒŠ
B. Perjuangan Tokoh Penjaga Keutuhan Bangsa
A. Pilihan ganda
౯ͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‘‘Š’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”•‘ƒŽƒ†ƒŽƒŠ ”ƒ•ƒ‹•‹‡’‘Ǥ
ƒ‡”—’ƒƒ•ƒŽƒŠ•‡‘”ƒ‰–‘‘Šƒ’—ƒ›ƒ‰
‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†ƒ
ͳͻ͸ͳ ”ƒ•ƒ‹•‹‡’‘‡„‡–—’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹
„‡”ƒƒ ”‹ƒ ‡„ƒ‰‹ƒ †‘‡•‹ƒ ȋ  Ȍ ›ƒ‰
‡—–—–‹–‡‰”ƒ•‹Nederlands Nieuwe Guinea
†ƒŽƒ ™‹Žƒ›ƒŠ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ —–—–ƒ
–‡”•‡„—– †‹™—Œ—†ƒ †‡‰ƒ ‡„ƒ–—
’‡”Œ—ƒ‰ƒ ’‡„‡„ƒ•ƒ ”‹ƒ ƒ”ƒ–Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– ƒ†ƒŽƒŠ ’‹Ž‹Šƒ †Ǥ †ƒ’—
’‹Ž‹Šƒ aǡ bǡ ǡ †ƒ e ‡”—’ƒƒ ’‡”ƒ ‹Žƒ•
ƒ’ƒ”‡ †ƒŽƒ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹
†‘‡•‹ƒǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‹Žƒ•ƒ’ƒ”‡’‡”ƒŠ‡Œƒ†‹’‡‰ƒ™ƒ‹’‡‡”‹–ƒŠ
‡Žƒ†ƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ•‡–‡ŽƒŠ †‘‡•‹ƒ‡”†‡ƒ
‹Žƒ• ƒ’ƒ”‡ ‡Žƒ—ƒ ’‡”Žƒ™ƒƒ –‡”Šƒ†ƒ’
‡Žƒ†ƒǤ ƒ†ƒ ‡•‡„‡” ͳͻͶ͸ ‹Žƒ• ƒ’ƒ”‡
†‹–ƒ‰ƒ’ †ƒ †‹’‡Œƒ”ƒ †‹ ‹ƒ ƒ”‡ƒ
‡„‡–—ƒ”–ƒ‹‡‡”†‡ƒƒ ”‹ƒ †‘‡•‹ƒ
ȋ ȌǤ ‡„‡–—ƒ   –‡”•‡„—– ‡†ƒ’ƒ–
”‡•’‘•‡‰ƒ–‹ˆ†ƒ”‹‡Žƒ†ƒǤ‡„‡Ž—›ƒǡ’ƒ†ƒ
ͳͻͶͷ‹Žƒ•ƒ’ƒ”‡’‡”ƒŠ†‹’‡Œƒ”ƒ†‹ ƒ›ƒ’—”ƒ
ƒ”‡ƒ†‹ƒ‰‰ƒ’‡‡‰ƒ”—Š‹ƒ–ƒŽ‹‘ƒ’—ƒ
—–— ‡Žƒ ƒ”ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ –‡”Šƒ†ƒ’
‡Žƒ†ƒǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
— ‹ —–— ‡Œƒ™ƒ„ •‘ƒŽ ‹‹ –‡”†ƒ’ƒ– ’ƒ†ƒ
‡–‡”ƒ‰ƒ ƒ‰ƒ 1)Ǥ ‘‘Š ›ƒ‰ ‡Œƒ„ƒ–
’‘•‹•‹’‡–‹‰†ƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ ƒ”‡ƒ
„‡”—’ƒ›ƒ ‡Ž‡ƒŠƒ   †ƒ”‹ †ƒŽƒ ƒ†ƒŽƒŠ
†ƒƒ‰—‰ †‡‰—‰Ǥ ƒ„‡”•ƒƒ–‡ƒǦ
–‡ƒ›ƒ †ƒŽƒ Bijeenkomst voor Federaal
Overleg ȋ Ȍ›ƒ‰’”‘Ǧ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ’—
—”ƒ‰‡’‡”Šƒ–‹ƒ’‡„ƒ‰—ƒ†‹†ƒ‡”ƒŠǦ
†ƒ‡”ƒŠǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ— —Ž’‡„‡”‘–ƒƒ
›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ —–— ‡‰‹‰ƒ–ƒ „ƒŠ™ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ ’—•ƒ– ‡’—›ƒ‹ †ƒ‡”ƒŠǦ†ƒ‡”ƒŠ
›ƒ‰ Šƒ”—• †‹’‡”Šƒ–‹ƒ †ƒ †‹‡„ƒ‰ƒ
’‘–‡•‹›ƒ†‡‹‡ƒŒ—ƒ†ƒ‡—–—Šƒ‡‰ƒ”ƒǤ
ƒ†‹ǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
„‡”—•ƒŠƒ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ„‡”•ƒ–—›ƒ ‡
†ƒŽƒ  Ǥ ‡–‡ŽƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡’‡”‘Ž‡Š
’‡‰ƒ—ƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒǡ †ƒ ƒ ‰—‰ †‡
‰—‰ †‹ƒ‰ƒ– •‡„ƒ‰ƒ‹ ‡–‡”‹ —ƒ” ‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒȋͳͻͷͷȂͳͻͷ͸ȌǤ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ԘͶǤ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”‡˜‘Ž—•‹ ‡‡”†‡ƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ †‹Šƒ†ƒ’ƒ †‡‰ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹
’‡”‰‘Žƒƒ›ƒ‰‡‰ƒ ƒ‹–‡‰”ƒ•‹„ƒ‰•ƒǡ
•ƒŽƒŠ •ƒ–—›ƒ ‰”‡•‹ ‹Ž‹–‡”  ‡Žƒ†ƒǤ
‡Ž‹Šƒ–‘†‹•‹–‡”•‡„—–ǡ”‹—Ž–ƒ ƒ‡‰—
—™‘‘  ‡›ƒ”ƒƒ ’‡‹†ƒŠƒ ‹„—
‘–ƒ •‡‡–ƒ”ƒ ‡ ‘‰›ƒƒ”–ƒǤ ”‹ —Ž–ƒ
ƒ‡‰— —™‘‘  ‡Œƒ‹ ‡ƒƒƒ
ƒ–ƒ•’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ †‘‡•‹ƒ
†‹ ‘‰›ƒƒ”–ƒǤ ‹†ƒƒ ”‹ —Ž–ƒ ƒ‡‰—
—™‘‘ –‡”•‡„—–‡—Œ—ƒ†——‰ƒ›ƒ
–‡”Šƒ†ƒ’ —’ƒ›ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
—–— ‡’‡”–ƒŠƒƒ ‡‡”†‡ƒƒ †ƒ
‡‡‰ƒƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒeǤ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
—Ž–ƒ›ƒ”‹ˆƒ•‹ ‡”—’ƒƒ•ƒŽƒŠ•ƒ–—”ƒŒƒ
Ž‘ƒŽ›ƒ‰‡„‡”‹†——‰ƒ„ƒ‰‹‡‡”†‡ƒƒ
 † ‘  ‡ • ‹ ƒ Ǥ   ‡ –‡ Ž ƒ Š  „ ‡ ” ‹ – ƒ   ”‘  Ž ƒ  ƒ • ‹
‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ •ƒ’ƒ‹ ‡ ‹ƒǡ
 — Ž – ƒ    › ƒ ” ‹ ˆ   ƒ • ‹     ‡  › ƒ – ƒ  ƒ 
†——‰ƒ›ƒ ‡’ƒ†ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ †ƒ
ƒ‹Ž ”‡•‹†‡ ‘Šƒƒ† ƒ––ƒǤ —Ž–ƒ
›ƒ”‹ˆƒ•‹ Œ—‰ƒ‡›ƒ–ƒƒ–‡–ƒ’‡‹Ž‹Š
„‡”‰ƒ„—‰ †‡‰ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡’—„Ž‹
†‘‡•‹ƒ †ƒ ‡‘Žƒ †‡‰ƒ –‡‰ƒ• ‡–‹ƒ
‡Žƒ†ƒ ‡ƒ™ƒ”‹ —Ž–ƒ ›ƒ”‹ˆ ƒ•‹ 
‡Œƒ†‹dz—Ž–ƒ‘‡ƒdz‡Žƒ†ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 3
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ͳͻ͸Ͷ ‹•™‘†‘ ƒ”ƒ ‡†ƒ’ƒ– –—‰ƒ•
•‡„ƒ‰ƒ‹ •‹•–‡  ‡–‡”‹Ȁƒ‰Ž‹ƒ ‰ƒ–ƒ
ƒ”ƒ– †‡‰ƒ ’ƒ‰ƒ– ƒ›‘” ‡†‡”ƒŽǤ ‡–‹ƒ
‹ƒ ‡Œƒ„ƒ– •‡„ƒ‰ƒ‹ ƒ‰Ž‹ƒ ‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ–
’‡‰ƒ”—Š   •‡†ƒ‰ ƒ”ƒ †‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒ ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–— –‘‘Š ›ƒ‰ ‡‘Žƒ
”‡ ƒƒ   —–— ‡„‡–— ‰ƒ–ƒ
‡Ž‹ƒǤ ‡‘Žƒƒ ‹•™‘†‘ ƒ”ƒ ƒ–ƒ•
”‡ ƒƒ   –‡”•‡„—– ‡„—ƒ–›ƒ ‡Œƒ†‹
‘”„ƒ†ƒŽƒ’‡„‡”‘–ƒƒ ͵ͲȀ ›ƒ‰
–‡”Œƒ†‹’ƒ†ƒͳͻ͸ͷǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡–‡ŽƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡”†‡ƒǡ ƒ–‘– —„”‘–‘
„‡”‰ƒ„—‰ †‡‰ƒ ‡–ƒ”ƒ ‡ƒƒƒ ƒ›ƒ–
ȋȌǤ ‡Œƒ „‡”‰ƒ„—‰ †‡‰ƒ ǡ ƒ–‘–
—„”‘–‘ ‡‹Ž‹‹ ’‡”ƒ „‡•ƒ” „ƒ‰‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒ †‹’‡” ƒ›ƒ ‡†—†—‹ •‡Œ—ŽƒŠ Œƒ„ƒ–ƒ
’‡–‹‰ •‡’‡”–‹ ƒ‰Ž‹ƒ ‹˜‹•‹ ǡ ƒ‰Ž‹ƒ
‘”’• ‹Ž‹–‡”ǡ †ƒ —„‡”—” ‹Ž‹–‡” ƒ‡”ƒŠ
—”ƒƒ”–ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š ‘„‹ƒ•‹ A1)ǡ A3)ǡ †ƒ B1)Ǥ †ƒ’—
‘„‹ƒ•‹A2)‡”—’ƒƒŒƒ„ƒ–ƒŠƒ†ƒ‹
’ƒ†ƒͳͻ͸ʹǤ‘„‹ƒ•‹B2)†ƒB3)‡”—’ƒƒ
Œƒ„ƒ–ƒ›ƒ‰’‡”ƒŠ†‹†—†—‹‘Ž‡Š„†—Ž ƒ”‹•
ƒ•—–‹‘Ǥ
ͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ԘͺǤ
‘‘Š›ƒ‰•‡•—ƒ‹‹†‡–‹ϐ‹ƒ•‹’ƒ†ƒ•‘ƒŽƒ†ƒŽƒŠ
‡†‡”ƒŽ —‡”–ƒ Šƒ† ƒ‹Ǥ ƒ†ƒ ͳͻͷͺ
Šƒ† ƒ‹ ›ƒ‰ ƒ•‹Š „‡”’ƒ‰ƒ– ‘Ž‘‡Ž
†‹ƒ‰ƒ–‡Œƒ†‹‘ƒ†ƒ’‡”ƒ•‹ͳ͹‰—•–—•
—–— ‡—’ƒ• ’‡„‡”‘–ƒƒ   †‹
—ƒ–”ƒƒ”ƒ–ǤƒŽƒ‘’‡”ƒ•‹–‡”•‡„—–ǡ’ƒ•—ƒ
‘Ž‘‡ŽŠƒ†ƒ‹„‡”Šƒ•‹Ž‡”‡„—–‡„ƒŽ‹
ƒ†ƒ‰†ƒ—‹––‹‰‰‹Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
„†—Ž ƒ”‹• ƒ•—–‹‘ ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–—
–‘‘Š ‹Ž‹–‡” †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ „‡”’‡”ƒ „‡•ƒ”
†ƒŽƒ ’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡Œƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒǤ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”‡˜‘Ž—•‹ ‡‡”†‡ƒƒ „†—Ž
ƒ”‹• ƒ•—–‹‘ ‡‹’‹ ‹˜‹•‹ ‹Ž‹™ƒ‰‹Ǥ
‡ŽƒŒ—–›ƒǡ ’ƒ†ƒ ͳͻͶͺ „†—Ž ƒ”‹• ƒ•—–‹‘
†‹ƒ‰ƒ–•‡„ƒ‰ƒ‹ƒ‰Ž‹ƒ‡–ƒ”ƒ†ƒ‡”‹–‘”‹ƒŽ
Œƒ™ƒ›ƒ‰„‡”–—‰ƒ•‡‰Šƒ†ƒ’‹‰”‡•‹‹Ž‹–‡”
‡Žƒ†ƒ Ǥ‡–‡ŽƒŠ’‡”ƒ‰‡‡”†‡ƒƒǡ„†—Ž
ƒ”‹• ƒ•—–‹‘ †‹ƒ‰ƒ– ‡Œƒ†‹ ‡’ƒŽƒ –ƒˆ
‰ƒ–ƒƒ”ƒ–ȋȌǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
4 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ
‡‰ƒŽƒ‹ ‰ƒ‰‰—ƒ ƒ‹„ƒ– „‡”„ƒ‰ƒ‹ ‘ϐŽ‹
†ƒ’‡”‰‘Žƒƒ†‹„‡„‡”ƒ’ƒ†ƒ‡”ƒŠ†‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒŽƒŠ •ƒ–— ‰ƒ‰‰—ƒ ›ƒ‰ Šƒ”—• †‹Šƒ†ƒ’‹
†‘‡•‹ƒ †‹•‡„ƒ„ƒ ‘Ž‡Š ‰”‡•‹ ‹Ž‹–‡”
‡Žƒ†ƒ Ǥ‡–‹ƒ–‡”Œƒ†‹‰”‡•‹‹Ž‹–‡”‡Žƒ†ƒ
 ‘ƒŽ† ‰ƒ–‹—• ƒŒƒ‹–ƒ ‡‹Ž‹‹ ’‡”ƒ
’‡–‹‰ †ƒŽƒ ‡Œƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤ ƒ ‡Œƒ†‹ ’‹’‹ƒ ’‡”„‡ƒŽƒ
’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡‡”‹–ƒŠ ƒ”—”ƒ– ‡’—„Ž‹
†‘‡•‹ƒ ȋ ȌǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
B. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡”ƒ‰ƒƒ†ƒ‡ƒŒ‡—ƒ„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ
†ƒ’ƒ– ‡‹ — –‡”Œƒ†‹›ƒ †‹•‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒǤ
Ž‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ•‡–‹ƒ’™ƒ”‰ƒ‡‰ƒ”ƒŠ‡†ƒ›ƒ
‡‹Ž‹‹ ‡•ƒ†ƒ”ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ —–—
‡ ‹’–ƒƒ‡”——ƒ•‡”–ƒ‡™—Œ—†ƒ ‹–ƒǦ
‹–ƒ†ƒ–—Œ—ƒƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒǤ‡•ƒ†ƒ”ƒ
‹–‡‰”ƒ•‹ Œ—‰ƒ †‹’‡”Ž—ƒ †‡‹ –‡” ‹’–ƒ›ƒ
‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰ ƒŒ— †ƒ ƒ’— „‡”•ƒ‹‰ ’ƒ†ƒ
‡”ƒ ‰Ž‘„ƒŽ‹•ƒ•‹Ǥ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ‹–‡‰”ƒ•‹ ‡Œƒ†‹
— ‹—–ƒƒ—–—‡™—Œ—†ƒ‡•ƒ–—ƒ†ƒ
‡†ƒ—Žƒ–ƒ„ƒ‰•ƒǤ
ʹǤ Jawaban:
”ƒ• ƒ‹•‹‡’‘ ‡”—’ƒƒ –‘‘Š ƒ’—ƒ ›ƒ‰
–—”—– ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤƒ†ƒͳͻͶͻ ”ƒ•ƒ‹•‹‡’‘†‹ƒ•‹‰ƒ
†ƒ †‹’‡‡”Œƒƒ ‘Ž‡Š ‡Žƒ†ƒ †‹ †ƒ‡”ƒŠ
–‡”’‡ ‹ŽǤ ‹†ƒƒ ‡Žƒ†ƒ ‹‹ †‹’‹ — ‘Ž‡Š
•‹ƒ’ ”ƒ•ƒ‹•‹‡’‘›ƒ‰‡‡–ƒ‰‡Žƒ†ƒǤ
ƒ‹—–„‡”’‡”ƒ†ƒŽƒ‡”ƒ ƒ‰’‡”Žƒ™ƒƒ
”ƒ›ƒ–‹ƒ–‡”Šƒ†ƒ’‡Žƒ†ƒǤ ƒŒ—‰ƒ‡‘Žƒ
‡Œƒ†‹ ƒ‰‰‘–ƒ †‡Ž‡‰ƒ•‹ Nederlands Nieuwe
Guinea †ƒŽƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ‡Œƒ —†ƒ” ȋȌ
†‹‡ ƒƒ‰ǡ‡Žƒ†ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
–— ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ ƒ’—ƒ ‡
†ƒŽƒ ǡ’ƒ†ƒ‡’–‡„‡”ͳͻͶͷ‹Žƒ•ƒ’ƒ”‡
‡„‡–—‘‹–‡ †‘‡•‹ƒ‡”†‡ƒȋ ȌǤ
ƒ†ƒ ‡•‡„‡” ͳͻͶͷ ‹Žƒ• ƒ’ƒ”‡ „‡”—•ƒŠƒ
‡‡‰ƒ”—Š‹ ’‡—†ƒǦ’‡—†ƒ †‹ ”‹ƒ ƒ”ƒ–
›ƒ‰ –‡”‰ƒ„—‰ †ƒŽƒ ƒ–ƒŽ‹‘ ƒ’—ƒ ƒ‰ƒ”
‡Žƒ—ƒ ’‡”Žƒ™ƒƒ –‡”Šƒ†ƒ’ ‡Žƒ†ƒǤ
–ƒ• ƒ•‹ –‡”•‡„—–ǡ ‹Žƒ• ƒ’ƒ”‡ †‹–ƒ‰ƒ’
†ƒ †‹’‡Œƒ”ƒ †‹ ƒ›ƒ’—”ƒ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ
‡Žƒ†ƒǤ‡–‡ŽƒŠ„‡„ƒ•†ƒ”‹’‡Œƒ”ƒǡ‹Žƒ•ƒ’ƒ”‡
‡„‡–—ƒ”–ƒ‹‡‡”†‡ƒƒ ”‹ƒ †‘‡•‹ƒ
ȋ Ȍ—–—‡ŽƒŒ—–ƒ’‡”Œ—ƒ‰ƒ‡Žƒ™ƒ
‡Žƒ†ƒǤ
ͶǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ •ƒŽƒŠǤ —Ž–ƒ ›ƒ”‹ˆ
ƒ•‹  ‡‘Žƒ –ƒ™ƒ”ƒ ‡Žƒ†ƒ —–—
†‹Œƒ†‹ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ —Ž–ƒ ‘‡ƒ ‡Žƒ†ƒǤ
ƒ†ƒ•ƒƒ–‹–—‡Žƒ†ƒ„‡”—•ƒŠƒ‡‡‰ƒ”—Š‹›ƒ
ƒ‰ƒ”‡†——‰—’ƒ›ƒ‡Žƒ†ƒ‡‰Šƒ —”ƒ
‡•‹•–‡•‹ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ
—Ž–ƒ›ƒ”‹ˆƒ•‹ †‡‰ƒ–‡‰ƒ•‡›ƒ–ƒƒ
–‡–ƒ’ „‡”†‹”‹ †‹ „‡Žƒƒ‰ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ
†ƒ ‡‘Žƒ †‹•‹–‡‰”ƒ•‹ ‹ƒ †ƒ”‹ ‡’—„Ž‹
†‘‡•‹ƒǤ
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
”‘‰”ƒ ‡‘•–”—•‹ †ƒ ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹
‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ȋȌ ‡‰Š‡†ƒ‹ ƒ‰ƒ”
‡—ƒ–ƒ –‡–ƒ”ƒ †‹—”ƒ‰‹ †ƒ ƒ— ˜‡–‡”ƒ
†‹„‡”‹’‡‡”Œƒƒ’”‘†—–‹ˆ†ƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
‡•‹’—†‡‹‹ƒǡ’”‘‰”ƒ‡‹„—ŽǦ
ƒ ‡–‹†ƒ’—ƒ•ƒ „ƒ‰‹ •‡„ƒ‰‹ƒ ‡Ž‘’‘ǡ
–‡”—–ƒƒ ‡Ž‘’‘ ‰‘Ž‘‰ƒ ‹”‹ ȋ•‘•‹ƒŽ‹•Ǧ
‘—‹•ȌǤ‡„‹Œƒƒ–‡ŽƒŠ‡›‹‰‹”ƒ
„ƒ›ƒ–‡–ƒ”ƒ‰‘Ž‘‰ƒ‹”‹Ǥ‹„ƒ–›ƒǡ„ƒ›ƒ
ƒ‰‰‘–ƒ –‡–ƒ”ƒ ›ƒ‰ –‡”•‹‰‹” †‹”‡”—– ‘Ž‡Š
 ǤƒŽƒ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ‡”‡ƒ–‡”Ž‹„ƒ–
’‡„‡”‘–ƒƒ †‹ƒ†‹—’ƒ†ƒͳͻͶͺǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰’‡„‡”‘–ƒƒ Ȁ „‡”ƒ‹–ƒ
†‡‰ƒ Šƒ•‹Ž ’‡”—†‹‰ƒ ‡˜‹ŽŽ‡ ›ƒ‰
†‹–ƒ†ƒ–ƒ‰ƒ‹’‡‡”‹–ƒŠ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ
†ƒ‡Žƒ†ƒ’ƒ†ƒͳ͹ ƒ—ƒ”‹ͳͻͶͺǤ‡”†ƒ•ƒ”ƒ
’‡”—†‹‰ƒ –‡”•‡„—– ’‡‡”‹–ƒŠ ‡’—„Ž‹
†‘‡•‹ƒŠƒ”—•‡ƒ”‹ʹͲǤͲͲͲ’ƒ•—ƒ‹˜‹•‹
‹Ž‹™ƒ‰‹ ‡Ž—ƒ” †ƒ”‹ ™‹Žƒ›ƒŠ ƒ™ƒ ƒ”ƒ– ›ƒ‰
†‹—ƒ•ƒ‹ ‡Žƒ†ƒǤ ƒ”–‘•—™‹”Œ‘ ‡‰ƒ‰‰ƒ’
†‡‰ƒ †‹‡Ž—ƒ”ƒ›ƒ ’ƒ•—ƒ ‹Ž‹™ƒ‰‹
†ƒ”‹ ƒ™ƒ ƒ”ƒ– •ƒƒ ƒ”–‹›ƒ ‡›‡”ƒŠƒ
™‹Žƒ›ƒŠ ƒ™ƒ ƒ”ƒ– ‡ –ƒ‰ƒ ‡Žƒ†ƒǤ Ž‡Š
ƒ”‡ƒ‹–—ǡ’ƒ†ƒ͹‰—•–—•ͳͻͶͻƒ”–‘•—™‹”Œ‘
‡’”‘Žƒƒ•‹ƒ „‡”†‹”‹›ƒ ‡‰ƒ”ƒ •Žƒ
†‘‡•‹ƒ ȋ Ȍ ƒ–ƒ— †‹‡ƒŽ †‡‰ƒ ƒ”—Ž
•ŽƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š ’‹Ž‹Šƒ aǤ ‹Ž‹Šƒ b ‡”—’ƒƒ Žƒ–ƒ”
„‡Žƒƒ‰ ’‡„‡”‘–ƒƒ †‹ œ‹œǤ ‹Ž‹Šƒ 
†ƒe‡”—’ƒƒŽƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰’‡„‡”‘–ƒƒ
 Ǥ ‹Ž‹Šƒ † ‡”—’ƒƒ Žƒ–ƒ” „‡Žƒƒ‰
’‡„‡”‘–ƒƒǤ
ͷǤ Jawaban:
‡”ƒ ƒ–‘– —„”‘–‘ —–— ‡’‡”–ƒŠƒƒ
‹  – ‡ ‰ ”ƒ • ‹  „ ƒ  ‰ • ƒ  ’ ƒ † ƒ   ƒ • ƒ  ”‡˜‘ Ž — • ‹
‡‡”†‡ƒƒ †‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ ‡‹’‹
’ƒ•—ƒ —–— ‡—’ƒ• ’‡„‡”‘–ƒƒ
 †‹ƒ†‹—’ƒ†ƒͳͻͶͺǤ’ƒ›ƒ’‡—’ƒ•ƒ
–‡”•‡„—– ‡—ƒ‹ ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ •‡Š‹‰‰ƒ ‹ƒ
†‹ƒ‰ƒ– ‡Œƒ†‹ ƒ‰Ž‹ƒ ‡–ƒ”ƒ †ƒ
‡”‹–‘”‹— Ȁ‹’‘‡‰‘”‘Ǥ ƒ–‘–—„”‘–‘Œ—‰ƒ
‡‰‰ƒ‰ƒ• ’‡„‡–—ƒ ƒ†‡‹ ‰ƒ–ƒ
‡”•‡Œƒ–ƒ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒȋ ȌǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Ԙ͵Ǥ
‡‹–ƒ” ͵ǤͲͲͲ ƒ‰‰‘–ƒ   †ƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
„‹ƒƒ›ƒ ‡Žƒ•ƒƒƒ Žƒ–‹Šƒ ‡‹Ž‹–‡”ƒ
†‹ —„ƒ‰ —ƒ›ƒǡ ƒƒ”–ƒ ’ƒ†ƒ ’‡”–‡‰ƒŠƒ
ͳͻ͸ͷǤ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—– ‡—Œ—ƒ  
‡‹Ž‹‹‡†‡ƒ–ƒ†‡‰ƒƒ‰‰‘–ƒ‰ƒ–ƒ
ƒ”ƒ–Ǥ‡Žƒ•ƒƒƒŽƒ–‹Šƒ‡‹Ž‹–‡”ƒ–‡”•‡„—–
‡ƒˆƒƒ–ƒ ˆƒ•‹Ž‹–ƒ•  Ǥ ƒ”ƒ ƒ‰‰‘–ƒ
  –‡”•‡„—– †‹•ƒƒ”ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ Žƒ–‹Šƒ
•—ƒ”‡Žƒ™ƒ—–—‘ˆ”‘–ƒ•‹†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒǤ
ƒ–‹Šƒ‡‹Ž‹–‡”ƒ–‡”•‡„—–†‹ƒ†ƒƒ•ƒ’ƒ‹
ƒŠ‹”‡’–‡„‡”ͳͻ͸ͷǤ‡ŽƒŽ—‹Žƒ–‹Šƒ‹‹ǡ 
„‡”—’ƒ›ƒ‡ƒƒƒ’‡‰ƒ”—Š›ƒ†‹ŒƒŒƒ”ƒ
’ƒ•—ƒ ’‡‰ƒ™ƒŽ ’”‡•‹†‡ ƒ”ƒ„‹”ƒ™ƒǡ
‰ƒ–ƒ †ƒ”ƒǡ †ƒ „‡„‡”ƒ’ƒ —‹– ‰ƒ–ƒ
ƒ”ƒ–Ǥ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ͵Ͳ‡’–‡„‡”ͳͻ͸ͷ’ƒ•—ƒ’‡†——‰
 †‹„ƒ™ƒŠ’‹’‹ƒ‡–ƒ‘Ž‘‡Ž–—‰
—–‘’‘ —Žƒ‹ ‡Žƒ ƒ”ƒ ƒ•‹›ƒ †‡‰ƒ
‡ —Ž‹ †ƒ ‡„——Š •‡Œ—ŽƒŠ ’‡–‹‰‰‹
‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ– ›ƒ‰ †‹ƒ‰‰ƒ’ ƒ–‹‘—‹•
†‹ ƒƒ”–ƒ †ƒ ‘‰›ƒƒ”–ƒǤ ‡„‡”ƒ’ƒ ’‡–‹‰‰‹
‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ– ›ƒ‰ ‡Œƒ†‹ ‘”„ƒ †ƒŽƒ
’‡”‹•–‹™ƒ‹‹›ƒ‹–—‡–ƒ ‡†‡”ƒŽŠƒ†ƒ‹ǡ
ƒ›‘” ‡†‡”ƒŽ Ǥ ‘‡’”ƒ’–‘ǡ ƒ›‘” ‡†‡”ƒŽ
ƒ• ‹”–‘†ƒ”‘ ƒ”›‘‘ǡ ƒ›‘” ‡†‡”ƒŽ
‹•™‘†‘ ƒ”ƒǡ ”‹‰ƒ†‹” ‡†‡”ƒŽ ‘ƒŽ†
‰ƒ–‹—• ƒŒƒ‹–ƒǡ †ƒ ”‹‰ƒ†‹” ‡†‡”ƒŽ
—–‘›‘‹•™‘‹Šƒ”Œ‘Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹X1)ǡX3)ǡ†ƒY1)Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
–— ‡—’ƒ• ’‡„‡”‘–ƒƒ ǡ
’‡‡”‹–ƒŠ   ‡Žƒ—ƒ —’ƒ›ƒ ‹Ž‹–‡” †ƒ
†‹’Ž‘ƒ•‹Ǥ ’ƒ›ƒ ‹Ž‹–‡” †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ
‡‰‹”‹’ƒ•—ƒ ‡ƒ†—‰Ǥ†ƒ’—
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 5
 —’ƒ›ƒ†‹’Ž‘ƒ•‹†‹Žƒ—ƒ‡ŽƒŽ—‹’‡”—†‹‰ƒ
ƒ–ƒ”ƒ‡”†ƒƒ‡–‡”‹ ǡ‘Šƒƒ† ƒ––ƒ
†ƒ ƒ’–‡ ‡•–‡”Ž‹‰Ǥ ƒŽƒ ’‡”—†‹‰ƒ
–‡”•‡„—–ǡ ‘Šƒƒ† ƒ––ƒ ‡†‡•ƒ ƒ’–‡
‡•–‡”Ž‹‰—–—‡‹‰‰ƒŽƒ‘–ƒƒ†—‰Ǥ
Š‹”›ƒǡƒ’–‡‡•–‡”Ž‹‰„‡•‡”–ƒ’ƒ•—ƒ›ƒ
‡‹‰‰ƒŽƒ‘–ƒƒ†—‰Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡„‡”‘–ƒƒ   †‹ ƒ†‹—ǡ ǡ
†ƒ ‡Ž‘’‘ †‹ œ‹œ †‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ›ƒ‰ •ƒƒǡ ›ƒ‹–— ‡„‹Œƒƒ
‡‘•–”—•‹†ƒƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹‰ƒ–ƒ‡”ƒ‰
ȋȌǤ‡„‹Œƒƒ›ƒ‰†‹–‡”ƒ’ƒ’‡‡”‹–ƒŠ
’ƒ†ƒͳͻͶͺ–‡”•‡„—–‡‹„—Žƒ‡–‹†ƒ’—ƒ•ƒ
„ƒ‰‹ •‡„ƒ‰‹ƒ ‡Ž‘’‘ǡ –‡”—–ƒƒ ƒŽƒ‰ƒ
‹Ž‹–‡”Ǥ ‹„ƒ–›ƒǡ „ƒ›ƒ ƒ–ƒ ƒ‰‰‘–ƒ
–‡–ƒ”ƒ›ƒ‰‡Žƒ—ƒ’‡„‡”‘–ƒƒǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‰‰‘–ƒ  ‡’”‘Žƒƒ•‹ƒ „‡”†‹”‹›ƒ
‡ ’ — „ Ž ‹    ƒ Ž — —   ‡ Ž ƒ – ƒ   ȋ    Ȍ  ’ ƒ † ƒ
ʹͷ ’”‹Ž ͳͻͷͲǤ –— ‡†ƒ’ƒ– †——‰ƒ
†ƒ”‹ƒ•›ƒ”ƒƒ–‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǡ‡—Œ—
ǤǤ‹‹Œ—Ž—™•‡„ƒ‰ƒ‹™ƒ‹Ž’”‡•‹†‡†ƒ‡”ƒŠ
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ ›ƒ‰ „‡”‡†—†—ƒ †‹ ‡ ƒƒ‰ǡ
‡Žƒ†ƒǤ ‡†—†—ƒ ƒ–‘”  †‹ ‡ ƒƒ‰
†ƒ‡„‡”’‹Šƒƒ’ƒ•—ƒ ‡—Œ—ƒ
†——‰ƒ‡Žƒ†ƒ–‡”Šƒ†ƒ’‰‡”ƒƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒ ͳͷ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻͷͺ ‡–‘Ž Šƒ† —•‡‹
‡†‡Žƒ”ƒ•‹ƒ’‡„‡–—ƒ †‹ƒ†ƒ‰ǡ
—ƒ–”ƒƒ”ƒ–Ǥ‡–‘ŽŠƒ† —•‡‹‡—†‹ƒ
‡—Œ— ›ƒˆ”—††‹ ”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹
‡”†ƒƒ‡–‡”‹ Ǥ›ƒˆ”—††‹”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒ
„‡”’‡†ƒ’ƒ– „ƒŠ™ƒ ’‡„‡–—ƒ  
„‡”–—Œ—ƒ ‡‰‹‰ƒ–ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
ƒ‰ƒ”‡„ƒŽ‹‡‡‰ƒ”ƒŠ——•‡”–ƒ‡‹–ƒ
”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ –‹†ƒ ‡‰‹—–•‡”–ƒƒ
ƒ”–ƒ‹‘—‹• †‘‡•‹ƒȋ Ȍ†ƒŽƒŒƒŒƒ”ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ   ‡—–—–
”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ —–— ‡„ƒŽ‹ ‡ƒƒ–‹
ͳͻͷͲǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
–— ‡—’ƒ• ƒ•‹ ‡”‡•–ƒǡ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ ‡Žƒ ƒ”ƒ ‘’‡”ƒ•‹ ‰ƒ„—‰ƒǤ
 ’ ‡ ”ƒ • ‹  –‡ ” • ‡ „ — –  –‡ ”† ‹ ” ‹  ƒ – ƒ •   ’ ‡ ”ƒ • ‹
‡”†‡ƒ›ƒ‰†‹’‹’‹‘Ž‡Š‡–‘Ž—‹–‘
‡†”ƒ‹‰”ƒ–†ƒ’‡”ƒ•‹ƒ’–ƒƒ”‰ƒ ›ƒ‰
†‹’‹’‹‡–‘Ž‘‡ƒ”•‘‘†‡‰ƒ—Žƒ™‡•‹
–ƒ”ƒ „ƒ‰‹ƒ –‡‰ƒŠ •‡„ƒ‰ƒ‹ •ƒ•ƒ”ƒ ‘’‡”ƒ•‹Ǥ
‡†—ƒ ‘’‡”ƒ•‹ ‰ƒ„—‰ƒ –‡”•‡„—– „‡”ƒ†ƒ
6 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
†‹ „ƒ™ƒŠ ‘ƒ†‘  ƒ›‘” ‡†‡”ƒŽ
Ǥ Ǥ ƒ•—–‹‘Ǥ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‹ „ƒ™ƒŠ ’‡‡”‹–ƒŠƒ  ǡ „‡„‡”ƒ’ƒ
‡‰ƒ”ƒ   ›ƒ‰ ‡Œƒ†‹ ‡‰ƒ”ƒ „ƒ‰‹ƒ  
‡—Œ—ƒ ‡–‹†ƒ’—ƒ•ƒ›ƒǤ ƒ›ƒ– †‹
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ „ƒ‰‹ƒ –‡”•‡„—– ‡‰‹‰‹ƒ
„‡”‰ƒ„—‰ †‡‰ƒ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒ›ƒ– ‡”ƒ•ƒ ‡”‡ƒ ƒ•‹Š „‡”ƒ†ƒ †ƒŽƒ
’‡ŒƒŒƒŠƒ‡Žƒ†ƒǤƒŽƒ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ
 †‹„—„ƒ”ƒ†ƒ‡‰ƒ”ƒ‡•ƒ–—ƒ‡’—„Ž‹
†‘‡•‹ƒ‡„ƒŽ‹†‹–‡‰ƒƒǤ
ͳͳǤ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒ–‡”Œƒ†‹„‡”„ƒ‰ƒ‹
’‡”‰‘Žƒƒ †‹ „‡„‡”ƒ’ƒ †ƒ‡”ƒŠǤ ‡”‰‘Žƒƒ
–‡”•‡„—– ƒ–ƒ”ƒ Žƒ‹ ’‡„‡”‘–ƒƒ   †‹
ƒ†‹— ’ƒ†ƒ ͳͻͶͺǡ ’‡„‡”‘–ƒƒ †‹
œ‹œ †‹ ƒƒ••ƒ”ǡ †ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ  Ǥ
‡”„ƒ‰ƒ‹ ‘ϐŽ‹ †ƒ ’‡”‰‘Žƒƒ ›ƒ‰ –‡”Œƒ†‹
’ƒ†ƒ’‡”‹‘†‡ͳͻͶͺȂͳͻ͸ͷ–‡”•‡„—–‡‰ƒ ƒ
‹–‡‰”ƒ•‹„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
”‹ —Ž–ƒ ƒ‡‰— —™‘‘  ‡”—’ƒƒ
ƒŒƒ ‡•—Ž–ƒƒ ‘‰›ƒƒ”–ƒ ›ƒ‰ –—”—–
‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒǤƒ†ƒ‡’–‡„‡”
ͳͻͶͷ ”‹ —Ž–ƒ ƒ‡‰— —™‘‘ 
‡›ƒ–ƒƒ‡•—Ž–ƒƒ‘‰›ƒƒ”–ƒ‡”—’ƒƒ
„ƒ‰‹ƒ†ƒ”‹‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ‡Œƒƒ•ƒƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒǡ”‹—Ž–ƒ ƒ‡‰——™‘‘ 
‡„‡”‹ƒ„ƒ–—ƒŽ‘‰‹•–‹†ƒ’‡”Ž‹†—‰ƒ
„ƒ‰‹ ‡•ƒ–—ƒǦ‡•ƒ–—ƒ   ‡–‹ƒ ’‡”ƒ‰
‡‡”†‡ƒƒ „‡”Žƒ‰•—‰Ǥ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’ƒ• ƒǦ
‰”‡•‹ ‹Ž‹–‡” ‡Žƒ†ƒ ‹ƒ „‡”•‡†‹ƒ ‡Œƒ‹
‡ƒƒƒƒ–ƒ•’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
†‘‡•‹ƒ†‹‘‰›ƒƒ”–ƒǤ”‹—Ž–ƒ ƒ‡‰—
—™‘‘  Œ—‰ƒ ‡‘Žƒ –ƒ™ƒ”ƒ ‡Žƒ†ƒ
—–—‡Œƒ†‹”ƒŒƒ•‡Ž—”—Š ƒ™ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ2)ǡ4)ǡ†ƒ
5)Ǥ†ƒ’—ƒ‰ƒ1)†ƒ3)‡”—’ƒƒ’‡”ƒ
—Ž–ƒ›ƒ”‹ˆƒ•‹ †ƒŽƒ‡’‡”–ƒŠƒƒ
‹–‡‰”ƒ•‹„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ͳ͵Ǥ
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ —Ž–ƒ ›ƒ”‹ˆ
ƒ•‹ Ǥ—Ž–ƒ›ƒ”‹ˆƒ•‹‡”—’ƒƒ•ƒŽƒŠ
•ƒ–— –‘‘Š ›ƒ‰ ‡†——‰ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤ ——‰ƒ —Ž–ƒ ›ƒ”‹ˆ ƒ•‹ 
–‡”Šƒ†ƒ’ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ †‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ ƒ”ƒ
 ‡›‡”ƒŠƒŠƒ”–ƒ•‡‹Žƒ‹ͳ͵Œ—–ƒ‰—Ž†‡—–—
‡„ƒ–— ’‡”Œ—ƒ‰ƒ †‘‡•‹ƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ
‹ƒ ‡„‡–— ‘‹–‡ ƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒ †‹
‹ƒǡ ‡–ƒ”ƒ ‡ƒƒƒ ƒ›ƒ– ȋȌǡ †ƒ
ƒ”‹•ƒ‡—†ƒ‡’—„Ž‹Ǥ ƒŒ—‰ƒ‡‰‹„ƒ”ƒ
„‡†‡”ƒ ‡”ƒŠ —–‹Š †‹ •–ƒƒ ‡•—Ž–ƒƒ
‹ƒ †ƒ ‡‰ƒŒƒ ”ƒŒƒǦ”ƒŒƒ Ž‘ƒŽ †‹ —ƒ–”ƒ
‹—” —–— –—”—– ‡‹Šƒ †ƒ ‡†——‰
’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡–ƒ ‡†‡”ƒŽ   —‡”–ƒ ‹•™‘†‘
ƒ”ƒ ȋǤ ƒ”ƒȌ ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–—
’ƒŠŽƒ™ƒ”‡˜‘Ž—•‹†ƒ–‘‘Š‹Ž‹–‡” †‘‡•‹ƒǤ
ƒ†ƒ ‡•‡„‡” ͳͻͶͻ Ǥ ƒ”ƒ ‡Œƒ„ƒ–
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‡’ƒŽƒ –ƒˆ —„‡”—” ‹Ž‹–‡” ƒƒ”–ƒ
ƒ›ƒǤ ƒ†ƒ •ƒƒ– ‡†—†—‹ Œƒ„ƒ–ƒ –‡”•‡„—–ǡ
‹ƒ„‡”Šƒ•‹Ž‡„‘‰ƒ”‰‡”ƒƒ”ƒŠƒ•‹ƒ›ƒ‰
ƒƒ †‹Žƒ—ƒ ‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ƒ–— †‹Ž
ȋȌǤ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ •ƒƒ– ƒ–‘– —„”‘–‘ ‡Œƒ„ƒ– •‡„ƒ‰ƒ‹
—„‡”—” ‹Ž‹–‡” ƒ‡”ƒŠ —”ƒƒ”–ƒǡ –‡”Œƒ†‹
’‡„‡”‘–ƒƒ   †‹ ƒ†‹—Ǥ ƒ–‘– —„”‘–‘
 ‡  ‹  ’ ‹   ’ ƒ • — ƒ   —  – —    ‡  —  ’ ƒ •
’‡„‡”‘–ƒƒ ’ƒ•—ƒ   –‡”•‡„—– Ǥ
ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ’ƒ•—ƒ ‹‹ ‡”ƒ‹Š
‡‡ƒ‰ƒǤ ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ ƒ–‘– —„”‘–‘
‡›‡„ƒ„ƒ ‹ƒ †‹ƒ‰ƒ– ‡Œƒ†‹ ƒ‰Ž‹ƒ
‡–ƒ”ƒ †ƒ ‡”‹–‘”‹— Ȁ‹’‘‡‰‘”‘Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒ ʹͲͲ͹ Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ †‹ƒ—‰‡”ƒŠ‹ ‰‡Žƒ”
•‡„ƒ‰ƒ‹ ƒŠŽƒ™ƒ ƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒǤ ‡‰Ǧ
ƒ—‰‡”ƒŠƒ ‰‡Žƒ” –‡”•‡„—– –‹†ƒ –‡”Ž‡’ƒ• †ƒ”‹
’‡”ƒ Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ †ƒŽƒ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ
‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†ƒ ͳͻ͸ʹ
Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ –‡”Ž‹„ƒ– †ƒŽƒ ’‡—’ƒ•ƒ
’‡„‡”‘–ƒƒ  Ȁ  †‹ ƒ™ƒ ƒ”ƒ–Ǥ Žƒ‡–
‹›ƒ†‹ Œ—‰ƒ †‹–—‰ƒ•ƒ †ƒŽƒ ‘’‡”ƒ•‹
’‡—’ƒ•ƒ’‡„‡”‘–ƒƒ‡’—„Ž‹ƒŽ——
‡Žƒ–ƒ ȋȌǤ Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ ‰—‰—” •ƒƒ–
‡Žƒ•ƒƒƒ ‘’‡”ƒ•‹ ‹Ž‹–‡” ’‡—’ƒ•ƒ
Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒeǤ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ Šƒ† ƒ‹Ǥ
Šƒ†ƒ‹‡”—’ƒƒ’‡‹’‹‘’‡”ƒ•‹‹Ž‹–‡”
—–—‡—’ƒ•’‡„‡”‘–ƒƒ Ȁ †‹ ƒ™ƒ
ƒ”ƒ–Ǥ ƒŽƒ ’‡—’ƒ•ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ
–‡”•‡„—–ǡ Šƒ† ƒ‹ ‡„‡–— ’ƒ•—ƒ
Š—•—• ›ƒ‰ †‹•‡„—– Banteng RaidersǤ ƒŽƒ
‘’‡”ƒ•‹–‡”•‡„—–ǡŠƒ†ƒ‹†ƒ’ƒ•—ƒ›ƒ
„‡”Šƒ•‹Ž‡—’ƒ•’‡„‡”‘–ƒƒ Ȁ Ǥ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
„†—Ž ƒ”‹•ƒ•—–‹‘‡”—’ƒƒ–‘‘Š‹Ž‹–‡”
†‘‡•‹ƒ›ƒ‰„‡”’‡”ƒ’‡–‹‰†ƒŽƒ—’ƒ›ƒ
‡Œƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒǤ ‡–‡ŽƒŠ ’‡”ƒ‰
‡‡”†‡ƒƒǡ „†—Ž ƒ”‹• ƒ•—–‹‘ †‹ƒ‰ƒ–
‡Œƒ†‹ ‡’ƒŽƒ –ƒˆ ‰ƒ–ƒ ƒ”ƒ– ȋȌǤ
ƒ†ƒ•ƒƒ–‡Œƒ„ƒ–•‡„ƒ‰ƒ‹ǡ‹ƒ‡‰‹”‹
‘Ž‘‡ŽŠƒ†ƒ‹—–—‡‹’‹‘’‡”ƒ•‹
’‡—’ƒ•ƒ’‡„‡”‘–ƒƒ †‹—ƒ–”ƒǤ
„†—Ž ƒ”‹• ƒ•—–‹‘ ‡—†‹ƒ ‡ƒ–ƒ—
ŒƒŽƒ›ƒ ‘’‡”ƒ•‹ ’‡—’ƒ•ƒ –‡”•‡„—– †ƒ”‹
ƒƒ”–ƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
— ‹ —–— ‡Œƒ™ƒ„ •‘ƒŽ ‹‹ –‡”†ƒ’ƒ– ’ƒ†ƒ
‡–‡”ƒ‰ƒ ƒ‰ƒ 1)Ǥ ‘‘Š ›ƒ‰ ‡Œƒ„ƒ–
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‡’ƒŽƒ –ƒˆ ’‡”ƒ•‹ ‡–ƒ”ƒ †ƒ
‡”‹–‘”‹— Ȁ—‹– ƒ”‹•ƒ †‹ ‡†ƒ •‡–‡ŽƒŠ
’‡‰ƒ—ƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ
ƒ†ƒŽƒŠ‘ƒŽ† ‰ƒ–‹—•ƒŒƒ‹–ƒǤ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ
‹ƒ †‹’‹†ƒŠƒ ‡ ƒŽ‡„ƒ‰ •‡„ƒ‰ƒ‹ ‡’ƒŽƒ
‡–ƒ”ƒ †ƒ ‡”‹–‘”‹— Ȁ ”‹™‹Œƒ›ƒǤ ‘ƒŽ†
‰ƒ–‹—•ƒŒƒ‹–ƒ‡”—’ƒƒ•ƒŽƒŠ•ƒ–—’‡”™‹”ƒ
‹Ž‹–‡” ›ƒ‰ ‡Œƒ†‹ ‘”„ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ
͵ͲȀ ƒ”‡ƒ‡‘Žƒ—•—Žƒ’‡„‡–—ƒ
‰ƒ–ƒ‡Ž‹ƒǤ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
—Šƒƒ† ƒ‹ ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–—
–‘‘Š ƒ•‹‘ƒŽ ›ƒ‰ „‡”Œ—ƒ‰ †‡‹ ‹–‡‰”ƒ•‹
„ƒ‰•ƒǤ ƒ „‡”Œ—ƒ‰ ‡ŽƒŽ—‹ ’‡‹‹”ƒ ’‘Ž‹–‹
†ƒ •ƒ•–”ƒǤ ‡Œƒ ƒ•ƒ ’‡”‰‡”ƒƒ ƒ•‹‘ƒŽǡ
—Šƒƒ†ƒ‹–‡ŽƒŠ‡‘–‹˜ƒ•‹’‡”‰‡”ƒƒ
ƒ•‹‘ƒŽ‹•‡ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ
’ƒ†ƒ ‡”ƒ ‡‡”†‡ƒƒ —Šƒƒ† ƒ‹
‡†—†—‹ Œƒ„ƒ–ƒǦŒƒ„ƒ–ƒ ’‡–‹‰ †ƒŽƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ •‡’‡”–‹ ‡Œƒ†‹ ƒ‰‰‘–ƒ  
†ƒ‡–‡”‹†ƒŽƒƒ„‹‡–Ǥ
B. Isian
ͳǤ Jawaban:
ƒ™ƒ‡‰ƒŠ
ʹǤ Jawaban:
ƒ•‹‘ƒŽ‹•ǡ•‘•‹ƒŽ‹•ǡ†ƒ‘—‹•Ȁƒ•ƒ‘
͵Ǥ Jawaban:
‡™ƒƒ‰—‹
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 7
ͶǤ Jawaban:
”ƒ•ƒ‹•‹‡’‘
ͷǤ Jawaban:
Pedoman Gerilya I †ƒ II
C. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡—’ƒ• ’‡Ǧ
„‡”‘–ƒƒ   †‹ ƒ†‹— ’ƒ†ƒ ͳͻͶͺ †‡‰ƒ
‡‡”Œ—ƒ ‹˜‹•‹ ‹Ž‹™ƒ‰‹Ǥ ƒ•—ƒ
‹‹ „‡”Šƒ•‹Ž ‡”‡„—– ‘–ƒ ƒ†‹— ’ƒ†ƒ
͵Ͳ‡’–‡„‡”ͳͻͶͺǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ‡ŽƒŽ—‹‘’‡”ƒ•‹
›ƒ‰†‹Žƒ ƒ”ƒ’ƒ•—ƒ’‡‡”‹–ƒŠ„‡”Šƒ•‹Ž
‡ƒ‰ƒ’ ’ƒ”ƒ ƒ†‡” †ƒ •‹’ƒ–‹•ƒ  Ǥ
—ƒ „—Žƒ ‡—†‹ƒǡ ‘’‡”ƒ•‹ ‹Ž‹–‡” –‡”•‡„—–
†‹›ƒ–ƒƒ•‡Ž‡•ƒ‹Ǥ
ʹǤ Jawaban:
ƒ†ƒ ƒ™ƒŽ ͳͻͷͲ ƒ’–‡ ƒ›‘† ‡•–‡”Ž‹‰
‡‹’‹ ’‡„‡”‘–ƒƒ —–— ‡‡–ƒ‰
‡Šƒ†‹”ƒ   †ƒŽƒ ‡ƒ‰‰‘–ƒƒ  Ǥ
ƒ’–‡ƒ›‘†‡•–‡”Ž‹‰‡ƒƒ‹‰‡”ƒƒ
’‡„‡”‘–ƒƒ›ƒ †‡‰ƒ ‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰
ƒ–— †‹Ž ȋȌǤ ‡„‡”‘–ƒƒ 
†‹†ƒ•ƒ”‹ƒ–ƒ•‡’‡” ƒ›ƒƒƒ•›ƒ”ƒƒ–‡‰‡ƒ‹
†ƒ–ƒ‰›ƒ •‡‘”ƒ‰ ƒ–— †‹ŽǤ ‡’‡” ƒ›ƒƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ– –‡”ƒ‹– ƒ–— †‹Ž –‡”†ƒ’ƒ– ’ƒ†ƒ
”ƒƒŽƒ ƒ›ƒ„ƒ›ƒǤ ƒ–— †‹Ž ‡”—’ƒƒ
’‡‹’‹›ƒ‰†‹ƒ‰‰ƒ’†ƒ’ƒ–‡‰Šƒ†‹”ƒ
•—ƒ•ƒƒ ƒƒǡ –‡–‡”ƒǡ •‡”–ƒ ‡‡”‹–ƒŠ
†‡‰ƒƒ†‹Ž†ƒ„‹Œƒ•ƒƒǤ‡”„‡ƒŽ‡’‡” ƒ›ƒƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ– –‡”•‡„—–ǡ  „‡”—’ƒ›ƒ ‡Ǧ
‡‰ƒ”—Š‹”ƒ›ƒ–›ƒ‰–‡ŽƒŠŽƒƒ‡‰‹‰‹ƒ
‡ƒ—”ƒ †ƒ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒǤ ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
8 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
͵Ǥ Jawaban:
‡”†ƒ•ƒ”ƒ Šƒ•‹Ž ǡ †‘‡•‹ƒ „‡”„‡–—
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡”‹ƒ– ›ƒ‰ –‡”†‹”‹ ƒ–ƒ•
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ †ƒ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ  Ǥ
‡„ƒ‰ƒ‹ •‡„—ƒŠ ‡‰ƒ”ƒǡ   ‡„‡–—
‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡”‹ƒ–
ȋ Ȍ›ƒ‰–‡”†‹”‹ƒ–ƒ•—•—” †ƒ Ǥ
ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ’ƒ•—ƒ   †ƒ   †ƒŽƒ
 ‡‰‰ƒ„‡‡”Œƒ•ƒƒƒ”‡ƒ‡”—’ƒƒ
„‡ƒ•—•—Š’ƒ†ƒƒ•ƒ”‡˜‘Ž—•‹‡‡”†‡ƒƒǤ
‡Žƒ‹ ‹–—ǡ   ‡‰‹‰‹ƒ •–ƒ–—• •‡„ƒ‰ƒ‹
ƒ’ƒ”ƒ–†‹‡‰ƒ”ƒ„ƒ‰‹ƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ 
‡‘Žƒ ‡†ƒ–ƒ‰ƒ ’ƒ•—ƒ   †‹ ‡‰ƒ”ƒǦ
‡‰ƒ”ƒ„ƒ‰‹ƒǤ
ͶǤ Jawaban:
”‹ —Ž–ƒ ƒ‡‰— —™‘‘  †ƒ —Ž–ƒ
›ƒ”‹ˆ ƒ•‹  ‡”—’ƒƒ †—ƒ ”ƒŒƒ Ž‘ƒŽ
›ƒ‰ ‡†——‰ ’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡‡”†‡ƒƒ
†‘‡•‹ƒǤ ‡–‡ŽƒŠ ”‘Žƒƒ•‹ ‡‡”†‡ƒƒ
†‘‡•‹ƒǡ‡†—ƒ”ƒŒƒŽ‘ƒŽ–‡”•‡„—–‡›ƒ–ƒƒ
†——‰ƒ›ƒ –‡”Šƒ†ƒ’ †‘‡•‹ƒǤ ——‰ƒ
”‹ —Ž–ƒ ƒ‡‰— —™‘‘  †‹–—Œ—ƒ
†‡‰ƒ ‡ƒ™ƒ”ƒ ‘‰›ƒƒ”–ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹
‹„— ‘–ƒ •‡‡–ƒ”ƒ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
”‡˜‘Ž—•‹ ‡‡”†‡ƒƒǤ †ƒ’— —Ž–ƒ ›ƒ”‹ˆ
ƒ•‹  ‡—Œ—ƒ †——‰ƒ›ƒ †‡‰ƒ
‡›‡”ƒŠƒ•‡„ƒ‰‹ƒŠƒ”–ƒ›ƒ„ƒ‰‹’‡”Œ—ƒ‰ƒ
†‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ‡‡‰ƒƒ‡†ƒ—Žƒ–ƒǤ
ͷǤ Jawaban:
‡”ƒ ‘ƒŽ† ‰ƒ–‹—• ƒŒƒ‹–ƒ —–—
‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ‹–‡‰”ƒ•‹„ƒ‰•ƒ†‹—Žƒ‹’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ”‡˜‘Ž—•‹‡‡”†‡ƒƒǤ‡”ƒ–‡”•‡„—–‹ƒ
–—Œ—ƒ‡–‹ƒ‡Œƒ†‹’‹’‹ƒ’‡”„‡ƒŽƒ
’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡‡”‹–ƒŠ ƒ”—”ƒ– ‡’—„Ž‹
†‘‡•‹ƒȋ ȌǤ‡–‡ŽƒŠ’‡‰ƒ—ƒ‡†ƒ—Žƒ–ƒǡ
‹ƒ†‹ƒ‰ƒ–‡Œƒ†‹‡’ƒŽƒ–ƒˆ’‡”ƒ•‹‡–ƒ”ƒ
†ƒ ‡”‹–‘”‹— Ȁ—‹– ƒ”‹•ƒ †‹ ‡†ƒǤ
‡ŽƒŒ—–›ƒǡ ‹ƒ †‹’‹†ƒŠƒ ‡ ƒŽ‡„ƒ‰
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‡’ƒŽƒ ‡–ƒ”ƒ †ƒ ‡”‹–‘”‹— Ȁ
”‹™‹Œƒ›ƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ‹ƒ ‡Œƒ†‹ •ƒŽƒŠ •ƒ–—
’‡”™‹”ƒ ‹Ž‹–‡” ›ƒ‰ ‡‘Žƒ —•—Žƒ  
—–—‡’‡”•‡Œƒ–ƒ‹„—”—Š†ƒ–ƒ‹•‡„ƒ‰ƒ‹
‰ƒ–ƒ‡Ž‹ƒǤ‹„ƒ––‹†ƒƒ›ƒ–‡”•‡„—–ǡ
‹ƒ ‡Œƒ†‹ •ƒŽƒŠ •ƒ–— ‘”„ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ
͵ͲȀ Ǥ
 Dinamika Politik dan Ekonomi di Indonesia
pada Masa Awal Kemerdekaan
hingga Demokrasi Liberal
A. Dinamika Politik pada Masa Awal Kemerdekaan hingga Masa Demokrasi Liberal
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ
ͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡”†ƒ•ƒ”ƒƒŽ—ƒ–ƒ‹Ž”‡•‹†‡‘‘”
 ƒ‰‰ƒŽ ͳ͸ –‘„‡” ͳͻͶͷǡ ˆ—‰•‹  
„‡”—„ƒŠ ‡Œƒ†‹ ƒŒ‡Ž‹• Ž‡‰‹•Žƒ–‹ˆǤ  
‡ŒƒŽƒƒ ˆ—‰•‹ Ž‡‰‹•Žƒ–‹ˆ •‡Žƒƒ 
†ƒ  „‡Ž— –‡”„‡–—Ǥ ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ ’ƒ†ƒ
ͳͳ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷ ƒ†ƒ ‡‡”Œƒ ȋȌ  
‡‰‡Ž—ƒ”ƒ‡‰——ƒ‘‘”ͷ–‡–ƒ‰
’‡”ƒŽ‹Šƒ ’‡”–ƒ‰‰—‰Œƒ™ƒ„ƒ ‡–‡”‹ †ƒ
’”‡•‹†‡‡’ƒ†ƒȂ Ǥ‡”ƒ–—”ƒ–‡”•‡„—–
‡›‡„ƒ„ƒ ‡—ƒ•ƒƒ   ƒ‹ „‡•ƒ”Ǥ
‹„ƒ–›ƒǡ ’‘•‹•‹ ‘‡ƒ”‘ †ƒ ‘Šƒƒ†
ƒ––ƒ„‡”‰‡•‡”†ƒ”‹‡’‡‹’‹ƒ›ƒ‰›ƒ–ƒ
‡Œƒ†‹’‡‹’‹•‹„‘Ž‹•Ǥ
ԘʹǤ
ʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
 ƒ „ ‹  ‡ –   Œ ƒ Š ” ‹ ”    ‡  Œ ƒ Ž ƒ   ƒ   – — ‰ ƒ •
’‡‡”‹–ƒŠƒ•‡ŒƒͳͶ‘˜‡„‡”ͳͻͶͷǤƒ
–‡–ƒ’‹ǡ ’ƒ†ƒ ʹ͵ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻͶ͸ —–ƒ ŒƒŠ”‹”
‡›‡”ƒŠƒƒ†ƒ–‡’ƒ†ƒ”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘Ǥ
‡›‡”ƒŠƒ ƒ†ƒ– ƒ„‹‡– ŒƒŠ”‹”  –‡”Œƒ†‹
ƒ”‡ƒ ƒ„‹‡– ‹‹ –‹†ƒ ‡‹Ž‹‹ ƒ›‘”‹–ƒ•
•—ƒ”ƒ†‹’ƒ”Ž‡‡•‡Š‹‰‰ƒ–‹†ƒ‡†ƒ’ƒ–ƒ
†——‰ƒ—ƒ–†ƒ”‹’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ„‹‡– ƒ–•‹” ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ ƒ†ƒ–
‡’ƒ†ƒ”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘’ƒ†ƒͳƒ”‡–ͳͻͷͳǤ
‡›‡”ƒŠƒƒ†ƒ–ƒ„‹‡–‹‹–‡”Œƒ†‹•‡–‡ŽƒŠ
ƒ†ƒ›ƒ ’‡”›ƒ–ƒƒ ‘•‹ –‹†ƒ ’‡” ƒ›ƒ ›ƒ‰
†‹ƒŒ—ƒ‘Ž‡Š ‡ŽƒŽ—‹ ƒ†‹—•—‘Ǥ ƒ–‘”
›ƒ‰‡Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹’‡›‡”ƒŠƒƒ†ƒ–‹‹
ƒ†ƒŽƒŠƒ„‹‡–ƒ–•‹”–‹†ƒ†ƒ’ƒ–‡ŒƒŽƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ †‡‰ƒ ‘ƒŽ‹•‹ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ’ƒ”–ƒ‹Ǥ
‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’‡‡–ƒ’ƒ ‡”ƒ–—”ƒ ‡‡”‹–ƒŠ
‘‘”ʹͻƒŠ—ͳͻͷͲ†‹‹Žƒ‹–‹†ƒ†‡‘”ƒ–‹•Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒdǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͶǤ Jƒ™ƒ„ƒǣ౧
ԘͶǤ
ƒ„‹‡– ‹Ž‘’‘ ”‡•‹ ‡‡”‹–ƒŠ •‡Œƒ
͵Ͳƒ”‡–ͳͻͷʹǤƒ„‹‡–‹‹–‡”†‹”‹ƒ–ƒ•‘ƒŽ‹•‹
ƒ–ƒ”ƒ   †ƒ ƒ•›—‹Ǥ ƒ„‹‡– ‹Ž‘’‘
‡‡”ƒ’ƒ •‹•–‡ zaken kabinetǤ ”–‹›ƒǡ
ƒ„‹‡––‡”†‹”‹ƒ–ƒ•‡–‡”‹Ǧ‡–‡”‹›ƒ‰ƒŠŽ‹
†‹ „‹†ƒ‰›ƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ƒ„‹‡– Ž‹
ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ Ǥ ƒ„‹‡– ‹‹ ‡ŒƒŽƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ ’ƒ†ƒ ͵Ͳ —Ž‹ ͳͻͷ͵ Š‹‰‰ƒ
ʹͶ —Ž‹ ͳͻͷͷǤ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒǡ
ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ „‡”Šƒ•‹Ž‡‰—‹”
•‡Œ—ŽƒŠ’”‡•–ƒ•‹†ƒ‡—Œ—ƒ’‡”ƒƒ–‹ˆ
†‘‡•‹ƒ †‹ ƒ ƒŠ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ ƒŽƒŠ •ƒ–—
‡„‡”Šƒ•‹Žƒƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ ƒ†ƒŽƒŠ
‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ‘ˆ‡”‡•‹ •‹ƒȂˆ”‹ƒ
ȋȌ†‹ƒ†—‰ǡ ƒ™ƒƒ”ƒ–’ƒ†ƒͳͻͷͷǤ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ„‹‡–Ǧƒ„‹‡–’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ƒ„‹‡– ƒ–•‹” ȋ͸ ‡’–‡„‡” ͳͻͷͲȂ
ʹͳƒ”‡–ͳͻͷͳȌǤ
ʹȌ  ƒ„ ‹  ‡–  —  ‹  ƒ  ȋʹ ͸   ’” ‹ Ž  ͳ ͻͷͳȂ
ʹ͵ ‡„”—ƒ”‹ͳͻͷʹȌǤ
͵Ȍ ƒ„‹‡– ‹Ž‘’‘ ȋ͵Ͳ ƒ”‡– ͳͻͷʹȂʹ —‹
ͳͻͷ͵ȌǤ
ͶȌ ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ ȋ͵Ͳ —Ž‹ͳͻͷ͵Ȃ
ʹͶ —Ž‹ͳͻͷͷȌǤ
ͷȌ ƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’ȋͳʹ‰—•–—•
ͳͻͷͷȂ͵ƒ”‡–ͳͻͷ͸ȌǤ
͸Ȍ ƒ„‹‡– Ž‹ ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘  ȋʹͲ ƒ”‡–
ͳͻͷ͸ȂͳͶƒ”‡–ͳͻͷ͹ȌǤ
͹Ȍ ƒ„‹‡–Œ—ƒ†ƒȀƒ”›ƒȋͻ’”‹Žͳͻͷ͹Ȃͷ —Ž‹
ͳͻͷͻȌǤ
‡”†ƒ•ƒ”ƒ–ƒ„‡Ž’ƒ†ƒ•‘ƒŽǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹X1)–Y1)ǢX2)–Y3)ǡ
†ƒX3)–Y2)Ǥ
9
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Ԙ͹Ǥ
ˆ‘”ƒ•‹ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡”—Œ— ’ƒ†ƒ ƒ„‹‡–
—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’Ǥ ”‡•–ƒ•‹ ƒ„‹‡–
—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’ ƒ†ƒŽƒŠ ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ†ƒŽƒ–—„—Š Ǥƒ†ƒƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒǡ —”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’
‡‰ƒ‰ƒ– ‡„ƒŽ‹ ‘Ž‘‡Ž Ǥ Ǥ ƒ•—–‹‘
•‡„ƒ‰ƒ‹‡’ƒŽƒ–ƒˆ‰ƒ–ƒƒ”ƒ–ȋȌ’ƒ†ƒ
–‘„‡”ͳͻͷͷǤ‡Žƒ‹‹–—ǡƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹
ƒ”ƒŠƒ’ „‡”Šƒ•‹Ž ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ’‡‹Ž—
’ƒ†ƒͳͻͷͷǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ͵ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷ ƒ‹Ž ”‡•‹†‡
‘Šƒƒ† ƒ––ƒ ‡‡”„‹–ƒ ƒŽ—ƒ–
–‡–ƒ‰’‡„‡–—ƒ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹Ǥ‡‡”„‹–ƒ
ƒŽ—ƒ–’‡‡”‹–ƒŠ‹‹†‹Žƒ—ƒƒ–ƒ•—•—Žƒ
†ƒ”‹ Ǧ Ǥ ‡Œƒ †‹–‡”„‹–ƒ›ƒ ƒŽ—ƒ–
–‡”•‡„—–ǡ–‡ŽƒŠ–‡”„‡–—•‡’—Ž—Š’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹
„ƒ”—Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ•‹Ž ’‡”‘Ž‡Šƒ •—ƒ”ƒ ’‡‹Ž— ƒ‰‰‘–ƒ
‘•–‹–—ƒ–‡’ƒ†ƒͳͷ‡•‡„‡”ͳͻͷͷ•‡„ƒ‰ƒ‹
„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ  •‡„ƒ›ƒͳͳͻ—”•‹Ǥ
ʹȌ ƒ•›—‹•‡„ƒ›ƒͳͳʹ—”•‹Ǥ
͵Ȍ ƒŠ†Žƒ–—ŽŽƒƒ•‡„ƒ›ƒͻͳ—”•‹Ǥ
ͶȌ  •‡„ƒ›ƒ͸Ͳ—”•‹Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒdǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‘•–‹–—ƒ–‡ ƒ†ƒŽƒŠ Ž‡„ƒ‰ƒ Ž‡‰‹•Žƒ–‹ˆ Šƒ•‹Ž
’‡‹Ž— ͳͻͷͷǤ ‰‰‘–ƒ ‘•–‹–—ƒ–‡ ‡™ƒ‹Ž‹
„‡„‡”ƒ’ƒ ’ƒ”–ƒ‹ ’‘Ž‹–‹ǡ ‰‘Ž‘‰ƒǡ †ƒ ƒŽ‹”ƒǤ
‡„ƒ‰ƒ ‹‹ „‡”–—‰ƒ• ‡›—•— —†ƒ‰Ǧ
—†ƒ‰Ǥ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ’ƒ†ƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒ
‘•–‹–—ƒ–‡ „‡Ž— „‡”Šƒ•‹Ž ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ
–—‰ƒ•—–ƒƒ–‡”•‡„—–Ǥ
B. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ‹•–‡’‡‡”‹–ƒŠƒ
›ƒ‰ „‡”Žƒ— †‹ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒ ƒ†ƒŽƒŠ •‹•–‡ ’”‡•‹†‡•‹ƒŽǤ
‹•–‡‹‹†‹–ƒ†ƒ‹†‡‰ƒ‡†—†—ƒ’”‡•‹†‡
•‡„ƒ‰ƒ‹‡’ƒŽƒ‡‰ƒ”ƒ†ƒ‡’ƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
ƒ –‡–ƒ’‹ǡ •‹•–‡ ’‡‡”‹–ƒŠƒ –‡”•‡„—–
–‹†ƒ „‡”Žƒ‰•—‰ Žƒƒ ƒ”‡ƒ †‹‰ƒ–‹ †‡‰ƒ
•‹•–‡ ’ƒ”Ž‡‡–‡” ›ƒ‰ —Žƒ‹ „‡”Žƒ— ’ƒ†ƒ
ͳͶ‘˜‡„‡”ͳͻͶͷǤ
10 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ʹǤ Jawaban:
‡‹Ž—ͳͻͷͷ†‹ƒ‰‰ƒ’’ƒŽ‹‰†‡‘”ƒ–‹•ƒ”‡ƒ
„ƒ›ƒƒ•’‡†ƒ’ƒ–†‹–‡Žƒ†ƒ†ƒ”‹’‡Žƒ•ƒƒƒ
’‡‹Ž—ͳͻͷͷǤ‘’‡–‹•‹ƒ–ƒ”’ƒ”–ƒ‹ǡ‰‘Ž‘‰ƒǡ
†ƒ ƒŽ‘ ƒ‰‰‘–ƒ ’ƒ”Ž‡‡ †ƒ ƒ‰‰‘–ƒ
‘•–‹–—ƒ–‡„‡”Žƒ‰•—‰•‡ ƒ”ƒ•‡Šƒ–Ǥ‡”‡ƒ
–‹†ƒ ‡‰‰—ƒƒ ˆƒ•‹Ž‹–ƒ• ‡‰ƒ”ƒ †ƒ –‹†ƒ
‡‡‰ƒ”—Š‹’‡Œƒ„ƒ–†‹„ƒ™ƒŠ›ƒǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ
‹Žƒ‹’‘•‹–‹ˆ›ƒ‰†ƒ’ƒ–†‹ƒ„‹Ž†ƒ”‹’‡‹Ž—ͳͻͻͷ
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ‹‰ƒ–’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹ƒ•›ƒ”ƒƒ––‹‰‰‹Ǥ
„Ǥ —ŽƒŠ‘”ƒ‰›ƒ‰–‹†ƒ‡‹Ž‹Šȋ‰‘Ž’—–Ȍ
•‡†‹‹–Ǥ
Ǥ ‡•ƒ†ƒ”ƒ„‡”†‡‘”ƒ•‹†ƒ‡ƒ’—ƒ
‡‹Ž‹Š ›ƒ‰ „ƒ‹ǡ ’ƒ†ƒŠƒŽ ’ƒ†ƒ •ƒƒ–
‹–— Œ—ŽƒŠ ’‡†—†— „—–ƒ ƒ•ƒ”ƒ ƒ•‹Š
„ƒ›ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
‡ƒ•—‹ –ƒŠ— ͳͻͷ͹ ‘†‹•‹ ’‘Ž‹–‹ †ƒ
‡ƒƒƒ †‘‡•‹ƒ ƒ‹ –‹†ƒ ‡‡–—Ǥ
‡”–‡–ƒ‰ƒ ’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹ ’‘Ž‹–‹ ƒ‹
‡ƒƒ• •‡Š‹‰‰ƒ ’‡„‡–—ƒ ƒ„‹‡–
„ƒ”—ƒ‹•—Ž‹–†‹™—Œ—†ƒǤ–—‡‰ƒ–ƒ•‹
‡ƒ†ƒƒ ‹‹ǡ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ‡—Œ—
Œ—ƒ†ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹’‡”†ƒƒ‡–‡”‹–ƒ’ƒ‡ŽƒŽ—‹
ˆ‘”ƒ–—”Ǥ ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ƒ„‹‡–
Œ—ƒ†ƒ •‡”‹‰ †‹•‡„—– ƒ„‹‡– ƒ”›ƒ ƒ”‡ƒ
†‹•—•—„‡”†ƒ•ƒ”ƒ‘•‡’ zaken kabinetǡ›ƒ‹–—
ƒ„‹‡–›ƒ‰–‡”†‹”‹ƒ–ƒ•‡–‡”‹Ǧ‡–‡”‹›ƒ‰
ƒŠŽ‹†‹„‹†ƒ‰›ƒǤ‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ
’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ 
ͶǤ Jawaban:
‡—”—–‘Šƒƒ† ƒ––ƒǡ•‹•–‡—Ž–‹’ƒ”–ƒ‹
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‹„‡”ƒŽ „‡”–—Œ—ƒ
‡—†ƒŠƒ †ƒŽƒ ‡‰——” ‡—ƒ–ƒ
’‡”Œ—ƒ‰ƒ†ƒ‡‹–ƒ’‡”–ƒ‰‰—‰Œƒ™ƒ„ƒ
 ‡ ’ ƒ † ƒ  ’ ‡  ‹  ’ ‹  Ǧ ’ ‡  ‹  ’ ‹   „ ƒ ” ‹ • ƒ 
’‡”Œ—ƒ‰ƒǤ‡›ƒ–ƒƒ›ƒǡ’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹–‡”•‡„—–
‡†‡”—‰ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡’‡–‹‰ƒ
‰‘Ž‘‰ƒ†‹„ƒ†‹‰ƒ‡’‡–‹‰ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ͷǤ Jawaban:
‹‰ƒ—•—Žƒ†ƒ•ƒ”‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰†‹—•—‰’ƒ”–ƒ‹Ǧ
’ƒ”–ƒ‹ †ƒŽƒ •‹†ƒ‰ ‘•–‹–—ƒ–‡ •‡„ƒ‰ƒ‹
„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ƒ•ƒ” ‡‰ƒ”ƒ ƒ ƒ•‹Žƒ †‹—•—‰ ‘Ž‡Š  ǡ
 ǡ‡”ƒ‹ǡƒ”‹†‘ǡ†ƒƒ’‡”‹Ǥ
„Ǥ ƒ•ƒ”‡‰ƒ”ƒ •Žƒ†‹—•—‰‘Ž‡Šƒ•›—‹ǡ
ǡ†ƒ Ǥ
Ǥ ƒ•ƒ”‡‰ƒ”ƒ•‘•‹ƒŽ‡‘‘‹†‹—•—‰‘Ž‡Š
ƒ”–ƒ‹—”„ƒ†ƒƒ”–ƒ‹—”—ŠǤ
B. Dinamika Ekonomi pada Masa Awal Kemerdekaan hingga Masa Demokrasi
Liberal
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
 ’ ƒ › ƒ Ǧ — ’ ƒ › ƒ  ’ ‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š   ‡  ‰ ƒ – ƒ • ‹
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ‡‘‘‹ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‰ƒ–ƒ•‹ƒ•ƒŽƒŠ‡—ƒ‰ƒǤ
ʹȌ ‡‡„—•„Ž‘ƒ†‡‡‘‘‹‡Žƒ†ƒǤ
͵Ȍ ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ‘ˆ‡”‡•‹‡‘‘‹Ǥ
ͶȌ ‡„‡–— Planning Board ȋƒ†ƒ
‡”ƒ ƒ‰‘‘‹ȌǤ
ͷȌ ‡Žƒ•ƒƒƒKasimo PlanǤ
͸Ȍ ‡„‡–— ‡”•ƒ–—ƒ ‡ƒ‰ƒ ‘‘‹
ȋȌǤ
͹Ȍ ‡Žƒ•ƒƒƒ’”‘‰”ƒ’‹Œƒƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒŠ •ƒ–— ’‡›‡„ƒ„ –‡”Œƒ†‹›ƒ Š‹’‡”‹ϐŽƒ•‹
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ
ƒ†ƒŽƒŠ ’‡”‡†ƒ”ƒ ƒ–ƒ —ƒ‰ ‡’ƒ‰ ›ƒ‰
–‹†ƒ –‡”‡†ƒŽ‹Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–— ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ–‹†ƒ‡Žƒ”ƒ‰’‡”‡†ƒ”ƒ—ƒ‰ ‡’ƒ‰
ƒ”‡ƒ †‘‡•‹ƒ „‡Ž— ‡‹Ž‹‹ ƒ–ƒ —ƒ‰
•‡†‹”‹Ǥ‡Žƒ‹‹–—ǡ’ƒ†ƒ͸ƒ”‡–ͳͻͶ͸ƒ‰Ž‹ƒ
Allied Forces Netherlands East Indies ȋ  Ȍ
‡‰——ƒ„‡”Žƒ—›ƒ—ƒ‰ †‹†ƒ‡”ƒŠǦ
†ƒ‡”ƒŠ›ƒ‰†‹—ƒ•ƒ‹’ƒ•—ƒ‡—–—Ǥ‡„‹Œƒƒ
‹‹‡›‡„ƒ„ƒ’‡”‡†ƒ”ƒ—ƒ‰†‹ †‘‡•‹ƒ
ƒ‹–‹†ƒ–‡”‡†ƒŽ‹Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡Œƒ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷ ‡Žƒ†ƒ ‡Žƒ—ƒ
„Ž‘ƒ†‡ –‡”Šƒ†ƒ’ †‘‡•‹ƒǤ •‹ „Ž‘ƒ†‡ ‹‹
‡—–—’’‹–—‡Ž—ƒ”†ƒƒ•—›ƒ’‡”†ƒ‰ƒ‰ƒ
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ‡Žƒ†ƒ„‡”—•ƒŠƒ‡ ‡‰ƒŠ
’‡”ƒŽƒ–ƒ ‹Ž‹–‡” ƒ•— †‹ †‘‡•‹ƒ †ƒ
‡ ‡‰ƒŠ ‡Ž—ƒ”›ƒ Šƒ•‹Ž ’‡”‡„—ƒ ‹Ž‹
‡Žƒ†ƒǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ‡ŽƒŽ—‹„Ž‘ƒ†‡‹‹‡Žƒ†ƒ
„‡”Šƒ”ƒ’ †ƒ’ƒ– ‡‰ƒ ƒ—ƒ ’‡”‡‘‘‹ƒ
†‘‡•‹ƒǡ ‡ ‹’–ƒƒ ‡”—•—Šƒ •‘•‹ƒŽǡ
‡‡ƒ †‘‡•‹ƒƒ‰ƒ”„‹•ƒ†‹—ƒ•ƒ‹‡„ƒŽ‹ǡ
†ƒ‡Žƒ ƒ”ƒ—’ƒ›ƒ‡Žƒ†ƒ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ
‡—ƒ•ƒƒ›ƒ†‹ †‘‡•‹ƒǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ͳ –‘„‡” ͳͻͶ͸ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‡‰‡Ž—ƒ”ƒ—ƒ‰‡”–ƒ•›ƒ‰†‹•‡„—–‡ƒ‰
‡’‘‡„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ȋ ȌǤ ‡‡–ƒ’ƒ ƒ–ƒ
—ƒ‰ ‹‹ †‹†ƒ•ƒ”ƒ ’ƒ†ƒ †ƒ‰Ǧ†ƒ‰
‘‘” ͳ͹ ƒŠ— ͳͻͶ͸ ›ƒ‰ †‹•ƒŠƒ ’ƒ†ƒ
ͳ–‘„‡”ͳͻͶ͸Ǥ‡Œƒ•ƒƒ–‹–—ǡŠƒ›ƒ ›ƒ‰
†ƒ’ƒ–†‹‰—ƒƒ†ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒ–”ƒ•ƒ•‹Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
–”ƒ–‡‰‹ ’‡‡”‹–ƒŠ —–— ‡‡„—• ƒ•‹
„Ž‘ƒ†‡‡‘‘‹‡Žƒ†ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡Žƒ—ƒ‘’‡”ƒ•‹†ƒ Ǥ
ʹȌ ‡Žƒ—ƒ†‹’Ž‘ƒ•‹‡ †‹ƒǤ
͵Ȍ ‡„‡–—Banking and Trading Corporation
ȋȌǤ
ͶȌ ‡„‡–— †‘‡•‹ƒˆϐ‹ ‡ȋ †‘ˆȌǤ
ͷȌ ‡„‡–—‡‡–‡”‹ƒ‡”–ƒŠƒƒ•ƒŠƒ
—ƒ”‡‰‡”‹ȋȌǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
3)ǡ4)ǡ†ƒ5)Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
‡‰ƒ†ƒƒ‘ˆ‡”‡•‹‡‘‘‹ǡ–‡’ƒ–›ƒ’ƒ†ƒ
ͳͻͶ͸Ǥ‘ˆ‡”‡•‹‹‹†‹ƒ†ƒƒ†ƒŽƒ†—ƒ’‡”‹‘†‡Ǥ
Pertamaǡ ‘ˆ‡”‡•‹ ‘‘‹ ’ƒ†ƒ ‡„”—ƒ”‹
ͳͻͶ͸ ›ƒ‰ ‡„ƒŠƒ• ’‡‡”ƒ–ƒƒ „ƒŠƒ
ƒƒƒǤ Keduaǡ ‘ˆ‡”‡•‹ ‘‘‹ ’ƒ†ƒ
͸‡‹ͳͻͶ͸›ƒ‰‡„ƒŠƒ•ƒ•ƒŽƒŠ’”‘‰”ƒ
‡‘‘‹’‡‡”‹–ƒŠǡƒ•ƒŽƒŠ‡—ƒ‰ƒ‡‰ƒ”ƒǡ
’‡‰‡†ƒŽ‹ƒŠƒ”‰ƒǡ•‡”–ƒ†‹•–”‹„—•‹†ƒƒŽ‘ƒ•‹
–‡ƒ‰ƒƒ—•‹ƒǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ƒ„‹‡– ƒ–•‹”ǡ
’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒ‡‰ƒŽƒ‹’‡‹‰ƒ–Ǧ
ƒ ——’ •‹‰‹ϐ‹ƒǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— ’‡›‡„ƒ„
’‡‹‰ƒ–ƒ –‡”•‡„—– ƒ†ƒŽƒŠ ‡”ƒ‰ ‘”‡ƒ
’ƒ†ƒ ƒ™ƒŽ ͳͻͷͲǦƒǤ ‡”ƒ‰ ‘”‡ƒ –‡”•‡„—–
‡›‡„ƒ„ƒƒ‹›ƒŠƒ”‰ƒ‘‘†‹–ƒ•Š‹‰‰ƒ
‡‹‰ƒ–›ƒ’‡†ƒ’ƒ–ƒ‡•’‘”Ǥ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‹„‡”ƒŽ ’‡‡”‹–ƒŠ
„‡”—•ƒŠƒ‡•–ƒ„‹Žƒ‘†‹•‹’‡”‡‘‘‹ƒ
†‡‰ƒ ‡Žƒ•ƒƒƒ ‡„‹Œƒƒ ’ƒ†ƒ –ƒ„‡Ž
„‡”‹—–Ǥ
11
 No. Kebijakan Pencetus
1) Gerakan Benteng S o e m i t r o
Djojohadikusumo
2) Sistem ekonomi Ali– Iskaq Tjokroadisurjo
Baba
3) Gunting Syafruddin S y a f r u d d i n
Prawiranegara
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–—–—‡‰‰ƒ–‹Š—”—ˆ
X ƒ†ƒŽƒŠ ‘‡‹–”‘ Œ‘Œ‘Šƒ†‹—•—‘ †ƒ Y
ƒ†ƒŽƒŠ•‹•–‡‡‘‘‹Ž‹Ȃƒ„ƒǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‹”‘ ‡”ƒ ƒ‰ ‡‰ƒ”ƒ †‹„‡–— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ Ǥ‹”‘
‹‹ „‡”–—‰ƒ• ‡”ƒ ƒ‰ ’‡„ƒ‰—ƒ Œƒ‰ƒ
’ƒŒƒ‰Ǥ‹”‘‡”ƒ ƒ‰‡‰ƒ”ƒ†‹’‹’‹‘Ž‡Š
Œ—ƒ†ƒƒ”–ƒ™‹†ŒƒŒƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒƒ•ƒ‡”Œƒ
•‡–‹ƒ’ƒ„‹‡––‡”ŽƒŽ—•‹‰ƒ–ǡ„‹”‘‹‹–‹†ƒ†ƒ’ƒ–
‡ŒƒŽƒƒ–—‰ƒ•›ƒ•‡ ƒ”ƒƒ•‹ƒŽǤ‡Žƒ‹
‹–—ǡ ‡–‹†ƒ•–ƒ„‹Žƒ ’‘Ž‹–‹ ‡”—’ƒƒ ˆƒ–‘”
—–ƒƒ’‡›‡„ƒ„‡‡”‘•‘–ƒ‡‘‘‹ǡ‹ϐŽƒ•‹ǡ
†ƒŽƒ„ƒ–›ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ’‡„ƒ‰—ƒǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
†‹ƒ–‘” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ  „‡”ƒ‹–ƒ †‡‰ƒ
‡”ƒƒ ‡–‡‰Ǥ ‡„‹Œƒƒ ‡”ƒƒ ‡–‡‰
‡”—’ƒƒ”ƒ‰ƒ‹ƒ‡„‹Œƒƒ‡ ƒƒ”‰‡•‹
‡”‡‘‘‹ƒȋȌǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ‡‡–ƒ”ƒ‹–—ǡ —–‹‰
›ƒˆ”—††‹ ‡”—’ƒƒ ‡„‹Œƒƒ ‡‘‘‹
›ƒ‰ †‹‰ƒ‰ƒ• ‘Ž‡Š ›ƒˆ”—††‹ ”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
‹”‘ ‡”ƒ ƒ‰ ‡‰ƒ”ƒ ‡”—’ƒƒ „ƒ†ƒ
›ƒ‰ †‹„‡–— —–— ‡›—•— ”‡ ƒƒ
’‡„ƒ‰—ƒ ‡‘‘‹Ǥ ‹•–‡ ‡‘‘‹
Ž‹Ȃƒ„ƒ ‡”—’ƒƒ ‡„‹Œƒƒ ‡‘‘‹ ›ƒ‰
†‹ ‡–—•ƒ •ƒ“ Œ‘”‘ƒ†‹•—”Œ‘Ǥ ‡ ƒƒ
‡„ƒ‰—ƒ ‹ƒ ƒŠ— ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ
•ƒ–—‡„‹Œƒƒ›ƒ‰†‹‡Ž—ƒ”ƒ‹”‘‡”ƒ ƒ‰
‡‰ƒ”ƒǤ
B. Uraian
ͳǤ Jawaban:
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‹„‡”ƒŽ ‘†‹•‹
’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒ „‡Ž— •–ƒ„‹ŽǤ Ž‡Š
ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ „‡”—•ƒŠƒ
‡ ‹’–ƒƒ•‹•–‡‡‘‘‹„ƒ”—›ƒ‰‡Œƒ†‹
Žƒ†ƒ•ƒ ‡Š‹†—’ƒ ’‡”‡‘‘‹ƒ „ƒ‰•ƒǤ
ƒ–‡–ƒ’‹ǡ—•ƒŠƒ‡™—Œ—†ƒ•‹•–‡‡‘‘‹
„ƒ”—–‡”•‡„—––‡”Šƒ„ƒ–‘Ž‡Š•‹•–‡‡‘‘‹
‘Ž‘‹ƒŽ ›ƒ‰ ƒ•‹Š ‡‰ƒƒ” —ƒ–Ǥ ‹•–‡
‡‘‘‹‘Ž‘‹ƒŽ’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—†‹–ƒ†ƒ‹†‡‰ƒ
12 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
„ƒ›ƒ›ƒ ’‡”—•ƒŠƒƒ ƒ•‹‰ ›ƒ‰ „‡”‘’‡”ƒ•‹
†‹ †‘‡•‹ƒ†ƒƒ–‹˜‹–ƒ•’‡”‡‘‘‹ƒ›ƒ‰
†‹†‘‹ƒ•‹‘Ž‡Š’ƒ”ƒ’‡†ƒ‰ƒ‰‹‘‰Š‘ƒǤ
ʹǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ‡ƒ•—‹
’‡”‹‘†‡ ͳͻͷͲǦƒǡ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ „‡”—•ƒŠƒ
‡ ‹’–ƒƒ•‹•–‡‡‘‘‹„ƒ”—Ǥƒ–‡–ƒ’‹ǡ
’ƒ†ƒ’”ƒ–‹›ƒ„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ†‹Šƒ†ƒ’ƒ
†‡‰ƒ„‡”„ƒ‰ƒ‹’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ‡‘‘‹ǤƒŽƒŠ
•ƒ–— ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ‡‘‘‹ –‡”•‡„—– ƒ†ƒŽƒŠ
•‹•–‡‡‘‘‹‘Ž‘‹ƒŽ›ƒ‰ƒ•‹Š‡‰ƒƒ”
—ƒ–Ǥ ‹•–‡ ‡‘‘‹ ‘Ž‘‹ƒŽ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–—
†‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ „ƒ›ƒ›ƒ ’‡”—•ƒŠƒƒ ƒ•‹‰
›ƒ‰ „‡”‘’‡”ƒ•‹ †‹ †‘‡•‹ƒ †ƒ ƒ–‹˜‹–ƒ•
’‡”‡‘‘‹ƒ ›ƒ‰ †‹†‘‹ƒ•‹ ‘Ž‡Š ’ƒ”ƒ
’‡†ƒ‰ƒ‰‹‘‰Š‘ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ •ƒŽƒŠǤ †‘‡•‹ƒ ˆϐ‹ ‡
ȋ †‘ˆȌ ƒ†ƒŽƒŠ ’‡”™ƒ‹Žƒ ”‡•‹ †‘‡•‹ƒ †‹
‹‰ƒ’—”ƒ›ƒ‰†‹†‹”‹ƒ’ƒ†ƒͳͻͶ͹Ǥ‡”™ƒ‹Žƒ
‹‹ „‡”–—‰ƒ• ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡’‡–‹‰ƒ
’‘Ž‹–‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ †‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ǡ
‡‡„—• „Ž‘ƒ†‡ ‡‘‘‹ ‡Žƒ†ƒǡ †ƒ
‡Žƒ—ƒ’‡”†ƒ‰ƒ‰ƒ„ƒ”–‡”’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒǤ†ƒ’—ƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ
†‹ †‘‡•‹ƒ—Žƒ‹„‡”Žƒ—’ƒ†ƒͳͻͷͲǦƒǤ
ͶǤ Jawaban:
ƒ„ƒ”’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡”—’ƒƒ’‘•–‡”‡„‹Œƒƒ
—–‹‰›ƒˆ”—††‹›ƒ‰†‹–‡”ƒ’ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ
‡‘”ƒ•‹ ‹„‡”ƒŽǤ ‡„‹Œƒƒ ‹‹ †‹‹‹•‹ƒ•‹
‘Ž‡Š›ƒˆ”—††‹”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰‡Œƒ„ƒ–
•‡„ƒ‰ƒ‹‡–‡”‹‡—ƒ‰ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽǤ‡„‹Œƒƒ —–‹‰›ƒˆ”—††‹†‹Žƒ—ƒ
†‡‰ƒ ‡‘–‘‰ ‹Žƒ‹ —ƒ‰ ȋsaneringȌ ›ƒ‰
„‡”‹Žƒ‹’ʹǡͷ‡ƒ–ƒ•Š‹‰‰ƒ‹Žƒ‹•‡–‡‰ƒŠ›ƒǤ
‡„‹Œƒƒ‹‹„‡”–—Œ—ƒ‡ƒ‰‰—Žƒ‰‹†‡ϐ‹•‹–
ƒ‰‰ƒ”ƒ•‡„‡•ƒ”’ͷǡͳ‹Ž‹ƒ”Ǥ
ͷǤ Jawaban:
‡„‹Œƒƒ ‡”ƒƒ ‡–‡‰ †‹—Žƒ‹ ’ƒ†ƒ
’”‹Ž ͳͻͷͲǤ ‡ŽƒŽ—‹ ‡„‹Œƒƒ ‹‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ
‡„‡”‹ƒ „ƒ–—ƒ ‡’ƒ†ƒ ƒŽƒ‰ƒ
’‡‰—•ƒŠƒ ’”‹„—‹ ƒ‰ƒ” †ƒ’ƒ– „‡”’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹
†ƒŽƒ ’‡„ƒ‰—ƒ ‡‘‘‹ ƒ•‹‘ƒŽǤ
ƒ–—ƒ –‡”•‡„—– „‡”—’ƒ „‹„‹‰ƒ ‘”‡–
†ƒ„ƒ–—ƒ”‡†‹–Ǥ‡Žƒ‹‡„‡”‹ƒ„ƒ–—ƒ
‘†ƒŽǡ ’‡‡”‹–ƒŠ „‡”—•ƒŠƒ ‡„ƒ‰—
‡™‹”ƒ—•ƒŠƒƒ ’”‹„—‹ ƒ‰ƒ” ƒ’— ‡Ǧ
„‡–‡‰‹’‡”‡‘‘‹ƒ‡‰ƒ”ƒ †‘‡•‹ƒ›ƒ‰
„ƒ”—‡”†‡ƒǤ
 A. Pilihan ganda
ԘͳǤ
ͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 
‡–‡ŽƒŠ ‡’”‘Žƒƒ•‹ƒ ‡‡”†‡ƒƒ
’ƒ†ƒͳ͹‰—•–—•ͳͻͶͷǡ †‘‡•‹ƒ‡‡”ƒ’ƒ
•‹•–‡ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ’”‡•‹†‡•‹ƒŽǤ ƒ†ƒ
’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒ –‡”Œƒ†‹ ’‡”—„ƒŠƒ •‹•–‡
‡–ƒ–ƒ‡‰ƒ”ƒƒǤ ‡”—„ƒŠƒ –‡”•‡„—– –‡”Œƒ†‹
ƒ”‡ƒ   ‡‡”„‹–ƒ ƒŽ—ƒ– ‘‘”
ͷ ƒ‰‰ƒŽ ͳͳ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷǤ ‡”†ƒ•ƒ”ƒ
ƒŽ—ƒ––‡”•‡„—–ǡƒ„‹‡––‡”†‹”‹ƒ–ƒ•‡–‡”‹
›ƒ‰ „‡‡”Œƒ ‘Ž‡–‹ˆ †ƒ †‹’‹’‹ •‡‘”ƒ‰
’‡”†ƒƒ ‡–‡”‹Ǥ ‡”†ƒƒ ‡–‡”‹ †‹–—Œ—
‘Ž‡Š ’”‡•‹†‡Ǥ Š‹”›ƒǡ ’ƒ†ƒ ͳͶ ‘˜‡„‡”
ͳͻͶͷ –‡”„‡–— ƒ„‹‡– „ƒ”— ›ƒ‰ †‹„‡”‹
ƒƒ ƒ„‹‡– ŒƒŠ”‹” Ǥ ‡Œƒ •ƒƒ– ‹–— •‹•–‡
’‡‡”‹–ƒŠƒ †‘‡•‹ƒ „‡”—„ƒŠ †ƒ”‹ •‹•–‡
’”‡•‹†‡•‹ƒŽ‡Œƒ†‹’ƒ”Ž‡‡–‡”Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡‡”‹–ƒŠƒƒ„‹‡–—‹ƒ–‹†ƒ„‡”–ƒŠƒ
Žƒƒ ƒ”‡ƒ †‹Žƒ†ƒ „‡„‡”ƒ’ƒ ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡”–‹ƒ‹ƒƒ–ƒ”ƒ’ƒ”Ž‡‡†ƒƒ„‹‡–›ƒ‰
„‡”—Žƒ•ƒƒ–‡–‡”‹ƒŽƒ‡‰‡”‹ •ƒ“
Œ‘”‘ƒ†‹•—”Œ‘ ȋ Ȍ ‡‰‹•–”—•‹ƒ
’‡‘ƒ–‹ˆƒ  ›ƒ‰ –‡”„‡–—
„‡”†ƒ•ƒ”ƒ‡”ƒ–—”ƒ‡‡”‹–ƒŠ‘‘”
͵ͻƒŠ—ͳͻͷͲǤ
ʹȌ ‡–‡”‹ ‡Šƒ‹ƒ —Šƒƒ† ƒ‹
‡„‡„ƒ•ƒ ͻͷͲ –ƒŠƒƒ Staat van
Oorlog en Beleg ȋȌ –ƒ’ƒ ’‡”•‡–—Œ—ƒ
’‡”†ƒƒ ‡–‡”‹ †ƒ ƒ‰‰‘–ƒ ƒ„‹‡–
Žƒ‹›ƒǤ
͵Ȍ ‡–‡”‹ƒŽƒ‡‰‡”‹ •ƒ“Œ‘”‘ƒ†‹•—”Œ‘
‡‰ƒ‰ƒ– –‘‘ŠǦ–‘‘Š   ‡Œƒ†‹
—„‡”—” ƒ™ƒƒ”ƒ–†ƒ—Žƒ™‡•‹Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹X2)ǡX3)ǡ†ƒY2)Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ„‹‡–‹Ž‘’‘‡”—’ƒƒ‘ƒŽ‹•‹ƒ–ƒ”ƒ 
†ƒƒ•›—‹ǤƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒǡƒ„‹‡–
‹Ž‘’‘‡‡”ƒ’ƒ•‹•–‡zaken kabinetǡ›ƒ‹–—
ƒ„‹‡––‡”†‹”‹ƒ–ƒ•‡–‡”‹Ǧ‡–‡”‹›ƒ‰ƒŠŽ‹†‹
„‹†ƒ‰›ƒǤ‡‰ƒ•‹•–‡‹‹‹Ž‘’‘„‡”Šƒ”ƒ’
ƒ„‹‡–ƒ’—„‡‡”Œƒ•‡ ƒ”ƒ’”‘ˆ‡•‹‘ƒŽ†ƒ
‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ „ƒ‰•ƒ –ƒ’ƒ
‡‰—–ƒƒƒ ‡’‡–‹‰ƒ ‰‘Ž‘‰ƒ ƒ–ƒ—
‡Ž‘’‘–‡”–‡–—Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ„‹‡– Ž‹ ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘  ‡ŒƒŽƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ’ƒ†ƒ͵Ͳ —Ž‹ͳͻͷ͵ȂʹͶ —Ž‹ͳͻͷͷǤ
ƒ„‹‡–‹‹„‡”Šƒ•‹Ž‡‰—‹”•‡Œ—ŽƒŠ’”‡•–ƒ•‹
†ƒ‡—Œ—ƒ’‡”ƒƒ–‹ˆ †‘‡•‹ƒ†‹ƒ ƒŠ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤƒŽƒŠ•ƒ–—‡„‡”Šƒ•‹Žƒƒ„‹‡–
Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ ƒ†ƒŽƒŠ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒȋȌ†‹ƒ†—‰ǡ ƒ™ƒ
ƒ”ƒ–’ƒ†ƒͳͻͷͷǤ
ԘͷǤ
ͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ„‹‡– X ’ƒ†ƒ „ƒ‰ƒ •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ƒ„‹‡–
—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’Ǥƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
ƒ„‹‡– —”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’ǡ –‘‘ŠǦ–‘‘Š
  †‹ƒŒƒ ƒ‰ƒ” „‡”•‡†‹ƒ „‡”‰ƒ„—‰ †ƒŽƒ
ƒ„‹‡–Ǥƒ–‡–ƒ’‹ǡ ‡—–—–Šƒ—–—
‡—Œ—•‡†‹”‹‘”ƒ‰Ǧ‘”ƒ‰›ƒ‰ƒƒ†—†—
†ƒŽƒƒ„‹‡–Ǥ—–—–ƒ‹‹–‹†ƒ†‹•‡–—Œ—‹‘Ž‡Š
—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’ǤŠ‹”›ƒǡ ‡‹Ž‹Š
‡Œƒ†‹’ƒ”–ƒ‹‘’‘•‹•‹†ƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Ԙ͸Ǥ
ƒ„‹‡–›ƒ‰†‹ƒ•—†’ƒ†ƒ•‘ƒŽƒ†ƒŽƒŠƒ„‹‡–
Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ Ǥƒ„‹‡–‹‹‡ŒƒŽƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ ’ƒ†ƒ ʹͲ ƒ”‡– ͳͻͷ͸ȂͳͶ ƒ”‡–
ͳͻͷ͹Ǥƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ –‡”†‹”‹ƒ–ƒ•
‘ƒŽ‹•‹ ǡƒ•›—‹ǡ†ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‘†‹•‹’‘Ž‹–‹ †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽ †‹™ƒ”ƒ‹ †‡‰ƒ ‡–‹†ƒ•–ƒ„‹ŽƒǤ
‡–‹†ƒ•–ƒ„‹Žƒ –‡”•‡„—– †‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ
–‡”Œƒ†‹›ƒ’‡”‰ƒ–‹ƒƒ„‹‡–Š‹‰‰ƒ–—Œ—ŠƒŽ‹Ǥ
‡”‹‰›ƒ ’‡”‰ƒ–‹ƒ ƒ„‹‡– ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–—
–‹†ƒŽ‡’ƒ•†ƒ”‹‡„‡”ƒ†ƒƒ’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹
›ƒ‰‡‰—•—‰‹†‡‘Ž‘‰‹„‡”„‡†ƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡†‡•”‹’•‹ƒ
’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹ƒ•›ƒ”ƒƒ– †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒ’‡‹Ž—
’‡”–ƒƒ ͳͻͷͷǤ ‡‹Ž— ͳͻͷͷ ‡Œƒ†‹ ƒŒƒ‰
’‡„—–‹ƒ †‘‡•‹ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ ‡‰ƒ”ƒ
†‡‘”ƒ–‹•Ǥ‡”†ƒ•ƒ”ƒ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽǡ
’‡‹Ž—’‡”–ƒƒͳͻͷͷ†‹‹—–‹•‡„ƒ›ƒ͵ͻŒ—–ƒ
’‡‹Ž‹Š †ƒ”‹ Ͷ͵ǤͳͲͶǤͶ͸Ͷ †ƒˆ–ƒ” ’‡‹Ž‹Š –‡–ƒ’Ǥ
‡‰ƒ †‡‹‹ƒǡ ͻͳΨ ’‡†—†— †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—–—”—–„‡”’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹†ƒŽƒ’‡‹Ž—
–‡”•‡„—–Ǥƒ”‹†ƒ–ƒ–‡”•‡„—–†ƒ’ƒ–†‹•‹’—Žƒ
„ƒŠ™ƒ’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹ƒ•›ƒ”ƒƒ–’ƒ†ƒ’‡‹Ž—ͳͻͷͷ
•ƒ‰ƒ––‹‰‰‹Ǥ
13
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ•‹•–‡‡’ƒ”–ƒ‹ƒ
›ƒ‰†‹–‡”ƒ’ƒ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒƒ†ƒŽƒŠ
•‹•–‡—Ž–‹’ƒ”–ƒ‹Ǥ‘Šƒƒ† ƒ––ƒ‡›ƒ–ƒƒ
•‹•–‡ —Ž–‹’ƒ”–ƒ‹ „‡”–—Œ—ƒ ‡—†ƒŠƒ
†ƒŽƒ ‡‰——” ‡—ƒ–ƒ ’‡”Œ—ƒ‰ƒ
†ƒ ‡‹–ƒ ’‡”–ƒ‰‰—‰Œƒ™ƒ„ƒ ‡’ƒ†ƒ
’‡‹’‹Ǧ’‡‹’‹„ƒ”‹•ƒ’‡”Œ—ƒ‰ƒǤƒ
–‡–ƒ’‹ǡ’ƒ†ƒ‡›ƒ–ƒƒ›ƒ’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹–‡”•‡„—–
‡†‡”—‰ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡’‡–‹‰ƒ
‰‘Ž‘‰ƒȀ’ƒ”–ƒ‹ †‹„ƒ†‹‰ƒ ‡’‡–‹‰ƒ
ƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ‹–‹ƒ‡‹Ž‹Šƒ †‘‡•‹ƒȋ Ȍ‡‡–ƒ’ƒ
’‡‹Ž— †‹Žƒ•ƒƒƒ †ƒŽƒ †—ƒ –ƒŠƒ’ǡ ›ƒ‹–—
’ƒ†ƒ ʹͻ ‡’–‡„‡” ͳͻͷͷ †ƒ ͳͷ ‡•‡„‡”
ͳͻͷͷǤ‡‹Ž—’ƒ†ƒʹͻ‡’–‡„‡”ͳͻͷͷ†‹Žƒ—ƒ
—–— ‡‹Ž‹Š ƒ‰‰‘–ƒ ’ƒ”Ž‡‡ ȋȌǤ
‡‡–ƒ”ƒ‹–—ǡ’‡‹Ž—’ƒ†ƒͳͷ‡•‡„‡”ͳͻͷͷ
—–—‡‹Ž‹Šƒ‰‰‘–ƒ‘•–‹–—ƒ–‡Ǥ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒŠ •ƒ–— ’‡›‡„ƒ„ –‡”Œƒ†‹›ƒ Š‹’‡”‹ϐŽƒ•‹ †‹
†‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒƒ†ƒŽƒŠ
ƒ†ƒ›ƒ’‡”‡†ƒ”ƒƒ–ƒ—ƒ‰ƒ•‹‰›ƒ‰–‹†ƒ
–‡”‡†ƒŽ‹Ǥ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—– –‡”Œƒ†‹ ƒ”‡ƒ
’ƒ‰Ž‹ƒ Allied Forces Netherlands East Indies
ȋ  Ȍ‡‰——ƒ„‡”Žƒ—›ƒƒ–ƒ—ƒ‰
 †‹†ƒ‡”ƒŠǦ†ƒ‡”ƒŠ›ƒ‰†‹—ƒ•ƒ‹‡—–—Ǥ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒ ’ƒ• ƒ‡‡”†‡ƒƒ
„‡Ž— •–ƒ„‹ŽǤ ‡–‹†ƒ•–ƒ„‹Žƒ ‡‘‘‹ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ‹–— †‹’‡‰ƒ”—Š‹ ‘Ž‡Š ˆƒ–‘” †ƒŽƒ †ƒ
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ
’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒ †‹‰— ƒ‰ ‘Ž‡Š
„‡„‡”ƒ’ƒ’‡”‹•–‹™ƒ‡‘‘‹•‡’‡”–‹Š‹’‡”‹ϐŽƒ•‹ǡ
„Ž‘ƒ†‡‡‘‘‹‡Žƒ†ƒǡ†ƒ‡‘•‘‰ƒƒ•
‡‰ƒ”ƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹X2)ǡX3)ǡ†ƒY1)Ǥ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
’ƒ›ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡ŽƒŽ—‹ ‡–‡”‹
‡—ƒ‰ƒ ”Ǥ —”ƒ Šƒ —–— ‡‰ƒ–ƒ•‹
ƒ•ƒŽƒŠ‡—ƒ‰ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒ
†‘‡•‹ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‡–ƒ’ƒ –‹‰ƒ ƒ–ƒ —ƒ‰ ›ƒ‰ „‡”Žƒ—
†‹ †‘‡•‹ƒǡ›ƒ‹–—ƒ–ƒ—ƒ‰De Javasche
Bankǡƒ–ƒ—ƒ‰ ‹†‹ƒ‡Žƒ†ƒǡ†ƒƒ–ƒ
—ƒ‰ ‡’ƒ‰Ǥ
ʹȌ ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ —ƒ‰ ‡”–ƒ• ›ƒ‰ †‹•‡„—–
‡ƒ‰‡’‘‡„Ž‹ †‘‡•‹ƒȋ ȌǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒbǤ
14 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ͳͶǤ
ǤǤ ƒ‹‡”—’ƒƒ’‡ ‡–—•Planning Board
ƒ–ƒ—ƒ†ƒ‡”ƒ ƒ‰‘‘‹›ƒ‰†‹„‡–—
’ƒ†ƒ ͳͻ ƒ—ƒ”‹ ͳͻͶ͹Ǥ ƒ†ƒ ‹‹ ‡‹Ž‹‹
„‡„‡”ƒ’ƒ ”‡ ƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ ‡‘‘‹Ǥ
ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ”‡ ƒƒ –‡”•‡„—– ‡‰ƒŽƒ‹
‡‰ƒ‰ƒŽƒƒ”‡ƒ•‹–—ƒ•‹’‘Ž‹–‹’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—
–‹†ƒ‡—‰‹ƒƒ‹„ƒ–†‹•‡–—Œ—‹›ƒŠƒ•‹Ž
’‡”—†‹‰ƒ‡˜‹ŽŽ‡Ǥ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡„‡”ƒ’ƒ—’ƒ›ƒ Ǥ Ǥƒ•‹‘†ƒŽƒ‡™—Œ—†ƒ
•™ƒ•‡„ƒ†ƒ ’ƒ‰ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡ƒƒ‹ –ƒƒŠ ‘•‘‰ ȋ–‹†ƒ –‡”—”—•Ȍ
•‡Ž—ƒ•ʹͺͳǤʹ͹͹Š‡–ƒ”‡†‹—ƒ–”ƒ‹—”Ǥ
ʹȌ ‡Žƒ—ƒ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒ†‹ ƒ™ƒ
†‡‰ƒ‡ƒƒ„‹„‹–—‰‰—ŽǤ
͵Ȍ ‡ ‡‰ƒŠ ’‡›‡„‡Ž‹Šƒ Š‡™ƒǦŠ‡™ƒ
›ƒ‰ „‡”’‡”ƒ ’‡–‹‰ „ƒ‰‹ ’”‘†—•‹
’ƒ‰ƒǤ
ͶȌ ‡„‡–— ‡„—Ǧ‡„— „‹„‹– †‹ •‡–‹ƒ’
†‡•ƒǤ
ͷȌ ‡Žƒ—ƒ –”ƒ•‹‰”ƒ•‹ „ƒ‰‹ ʹͲ Œ—–ƒ
’‡†—†——Žƒ— ƒ™ƒǤ‡†—†—–‡”•‡„—–
†‹’‹†ƒŠƒ ‡ —Žƒ— —ƒ–”ƒ †ƒŽƒ
Œƒ‰ƒ™ƒ–—ͳͲȂͳͷ–ƒŠ—Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
”‘‰”ƒ ’‹Œƒƒ ƒ•‹‘ƒŽ †‹Žƒ•ƒƒƒ
‘Ž‡Š ‡–‡”‹ ‡—ƒ‰ƒ ”Ǥ —”ƒ Šƒ ƒ–ƒ•
’‡”•‡–—Œ—ƒǦ ’ƒ†ƒ —Ž‹ͳͻͶ͸Ǥ”‘‰”ƒ
’‹Œƒƒƒ•‹‘ƒŽ–‡”•‡„—–‡†ƒ’ƒ–”‡•’‘•
„‡•ƒ” †ƒ”‹ ”ƒ›ƒ– †‘‡•‹ƒǤ ‡•—•‡•ƒ
–‡”•‡„—–‡—Œ—ƒ„‡•ƒ”›ƒ†——‰ƒ†ƒ
‡’‡” ƒ›ƒƒ ”ƒ›ƒ– ‡’ƒ†ƒ ’‡‡”‹–ƒŠǤ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹
ƒ”ƒŠƒ’ †‘‡•‹ƒ ‡‰‹”‹ †‡Ž‡‰ƒ•‹ ‡
‡Žƒ†ƒ †‡‰ƒ ‹•‹ ‡”—†‹‰ƒ ƒ•ƒŽƒŠ
Financial ‘‘‹ ȋ ‹‡ȌǤ ‡”—†‹‰ƒ
‹‹ †‹Žƒ—ƒ ’ƒ†ƒ ͹ ƒ—ƒ”‹ ͳͻͷ͸Ǥ ƒŽƒ
’‡”—†‹‰ƒ –‡”•‡„—– †‘‡•‹ƒ ‡„‡”‹ƒ
„‡„‡”ƒ’ƒ—•—Žƒ‡’ƒ†ƒ‡Žƒ†ƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ
—•—Žƒ–‡”•‡„—–†‹–‘Žƒ‘Ž‡Š‡Žƒ†ƒǤ‹„ƒ–›ƒǡ
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ‡Žƒ•ƒƒƒ”ƒ ƒ‰ƒ
‹‡ •‡ ƒ”ƒ •‡’‹Šƒ †‡‰ƒ ‡„—„ƒ”ƒ
‹ †‘‡•‹ƒȂ‡Žƒ†ƒ’ƒ†ƒͳ͵ ‡„”—ƒ”‹ͳͻͷ͸Ǥ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ‘‡‹–”‘
Œ‘Œ‘Šƒ†‹—•—‘ǡ ‡–‡”‹ ‡—ƒ‰ƒ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‹„‡”ƒŽǤ –— ‡‰ƒ–ƒ•‹
ƒ•ƒŽƒŠ’‡”‡‘‘‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—ǡ‘‡‹–”‘
Œ‘Œ‘Šƒ†‹—•—‘‡ ‡–—•ƒ‡„‹Œƒƒ ‡”ƒƒ
‡–‡‰Ǥ ‡„‹Œƒƒ ‹‹ ‡”—’ƒƒ ”ƒ‰ƒ‹ƒ
‡„‹Œƒƒ ‡ ƒƒ ”‰‡•‹ ‡”‡‘‘‹ƒ
ȋȌǤ ‡„‹Œƒƒ ‡”ƒƒ ‡–‡‰ —Žƒ‹
†‹Žƒ•ƒƒƒ ’ƒ†ƒ ’”‹Ž ͳͻͷͲǤ –‹ ‡„‹Œƒƒ
‹‹ ƒ†ƒŽƒŠ ‡„‡”‹ƒ „ƒ–—ƒ ”‡†‹– ‡’ƒ†ƒ
ƒŽƒ‰ƒ’‡‰—•ƒŠƒ’”‹„—‹ƒ‰ƒ”‡”‡ƒ†ƒ’ƒ–
„‡”’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹ †ƒŽƒ ’‡„ƒ‰—ƒ ‡‘‘‹
ƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
”‘‰”ƒ —–‹‰ ›ƒˆ”—††‹ †‹‹‹•‹ƒ•‹ ‘Ž‡Š
›ƒˆ”—††‹ ”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰ ‡Œƒ„ƒ–
•‡„ƒ‰ƒ‹‡–‡”‹‡—ƒ‰ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽǤ‡„‹Œƒƒ —–‹‰›ƒˆ”—††‹†‹Žƒ—ƒ
†‡‰ƒ ‡‘–‘‰ ‹Žƒ‹ —ƒ‰ ȋsaneringȌ
„‡”‹Žƒ‹’ʹǡͷ‡ƒ–ƒ•Š‹‰‰ƒ‹Žƒ‹•‡–‡‰ƒŠ›ƒǤ
‡„‹Œƒƒ‹‹„‡”–—Œ—ƒ‡ƒ‰‰—Žƒ‰‹†‡ϐ‹•‹–
ƒ‰‰ƒ”ƒ•‡„‡•ƒ”’ͷǡͳ‹Ž‹ƒ”Ǥ‡„ƒ‰ƒ‹–‹†ƒ
ŽƒŒ—– ‡„‹Œƒƒ ‹‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡‡”„‹–ƒ
†ƒ‰Ǧ†ƒ‰ ƒ”—”ƒ– ‘‘” ʹͳ ƒŠ—
ͳͻͷͲ –‡–ƒ‰ ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ ƒ‰ ‡”–ƒ• ƒ”—Ǥ
‡„‹Œƒƒ‹‹—Žƒ‹„‡”Žƒ—’ƒ†ƒͳͷƒ”‡–ͳͻͷͲ
„‡”†ƒ•ƒ”ƒ—”ƒ–‡’—–—•ƒ‡–‡”‹‡—ƒ‰ƒ
ƒ‰‰ƒŽͳͷƒ”‡–ͳͻͷͲǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹K2)ǡK3)ǡ†ƒL2)Ǥ
†ƒ’— ‘„‹ƒ•‹ K1)ǡ L1)ǡ †ƒ L3) –‡”ƒ‹–
†‡‰ƒ‡„‹Œƒƒ ‡”ƒƒ‡–‡‰Ǥ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‹•–‡‡‘‘‹Ž‹Ȃƒ„ƒ†‹’”ƒƒ”•ƒ‹‘Ž‡Š •ƒ“
Œ‘”‘ƒ†‹•—”Œ‘›ƒ‰’ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ ‡Œƒ„ƒ–•‡„ƒ‰ƒ‹
‡–‡”‹’‡”‡‘‘‹ƒǤ‡„‹Œƒƒ‹‹„‡”–—Œ—ƒ
‡ ‹’–ƒƒ ‡”Œƒ •ƒƒ ƒ–ƒ”ƒ ’‡‰—•ƒŠƒ
’”‹„—‹ ȋŽ‹Ȍ †‡‰ƒ ’‡‰—•ƒŠƒ ‘’”‹„—‹
ȋƒ„ƒȌǤ ‡ŽƒŽ—‹ ‡„‹Œƒƒ ‹‹ ’‡‡”‹–ƒŠ
„ ‡ ” — ’ ƒ›ƒ   ‡  † ‘ ”‘  ‰  „ ‡ ” ‡  „ ƒ  ‰ ›ƒ
’‡‰—•ƒŠƒ •™ƒ•–ƒ ƒ•‹‘ƒŽ ’”‹„—‹ •‡„ƒ‰ƒ‹
—•ƒŠƒ ‡”‘„ƒ ‡‘‘‹ ‘Ž‘‹ƒŽ ‡Œƒ†‹
‡‘‘‹ƒ•‹‘ƒŽǤ
B. Isian

ͳǤ Jawaban:
ƒ†‹—•—‘
ʹǤ Jawaban:
ƒ”–ƒ‹ƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒȀ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
͵Ǥ Jawaban:
—Ž–‹’ƒ”–ƒ‹
ͶǤ Jawaban:
Kasimo PlanȀŽƒƒ•‹‘Ȁ‡ ƒƒƒ•‹‘
ͷǤ Jawaban:
•ƒ“Œ‘”‘ƒ†‹•—”Œ‘
C. Uraian
ͳǤ Jawaban:
ƒ„‹‡–Ǧƒ„‹‡–’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ƒ„‹‡– ƒ–•‹” ȋ͸ ‡’–‡„‡” ͳͻͷͲȂ
ʹͳƒ”‡–ͳͻͷͳȌǤ
„Ǥ  ƒ„ ‹  ‡–  —  ‹  ƒ  ȋʹ ͸   ’” ‹ Ž  ͳͻͷͳȂ
ʹ͵ ‡„”—ƒ”‹ͳͻͷʹȌǤ
Ǥ ƒ„‹‡–‹Ž‘’‘ȋ͵Ͳƒ”‡–ͳͻͷʹȂʹ —‹ͳͻͷ͵ȌǤ
†Ǥ ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ ȋ͵Ͳ —Ž‹ͳͻͷ͵Ȃ
ʹͶ —Ž‹ͳͻͷͷȌǤ
‡Ǥ ƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’ȋͳʹ‰—•–—•
ͳͻͷͷȂ͵ƒ”‡–ͳͻͷ͸ȌǤ
ˆǤ ƒ„‹‡– Ž‹ ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘  ȋʹͲ ƒ”‡–
ͳͻͷ͸ȂͳͶƒ”‡–ͳͻͷ͹ȌǤ
‰Ǥ ƒ„‹‡–Œ—ƒ†ƒȀƒ”›ƒȋͻ’”‹Žͳͻͷ͹Ȃͷ —Ž‹
ͳͻͷͻȌǤ
ʹǤ Jawaban:
ʹǤ
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ‡ŽƒŽ—‹ ‡–‡”‹
—ƒ” ‡‰‡”‹ Šƒ† ‘‡„ƒ”†Œ‘ǡ ’‡‡”‹–ƒŠƒ
ƒ„‹‡– —‹ƒ ‡ƒ†ƒ–ƒ‰ƒ‹ Mutual
Security Act ȋȌ†‡‰ƒ—–ƒ‡•ƒ”‡”‹ƒ
‡”‹ƒ– ‡”Ž‡ ‘ Š”ƒ ’ƒ†ƒ ͳͻͷʹǤ ‡”ŒƒŒ‹ƒ
–‡”•‡„—– ‡›‡’ƒƒ–‹ †‘‡•‹ƒ „‡”•‡†‹ƒ
‡‡”‹ƒ „ƒ–—ƒ ‡‘‘‹ †ƒ”‹ ‡”‹ƒ
‡”‹ƒ– „‡”†ƒ•ƒ”ƒ •›ƒ”ƒ–Ǧ•›ƒ”ƒ– ›ƒ‰ –‡ŽƒŠ
†‹–‡–—ƒ †ƒŽƒ Ǥ Ž‡Š ’ƒ”–ƒ‹ ‘’‘•‹•‹ǡ
–‹†ƒƒ Šƒ† —„ƒ”†Œ‘ –‡”•‡„—– †‹ƒ‰‰ƒ’
‡›‹’ƒ‰ †ƒ”‹ ’”‹•‹’ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
„‡„ƒ• ƒ–‹ˆ ƒ”‡ƒ ‡†——‰ ‡’‡–‹‰ƒ
„Ž‘ƒ”ƒ–Ǥ
͵Ǥ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ •ƒŽƒŠǤ ‘•–‹–—ƒ–‡
„‡Ž—„‡”Šƒ•‹Ž‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ–—‰ƒ•—–ƒƒ›ƒ
‡›—•— —†ƒ‰Ǧ—†ƒ‰ †ƒ•ƒ”. ‡‰ƒ‰ƒŽƒ
‘•–‹–—ƒ–‡–‡”•‡„—–†‹•‡„ƒ„ƒˆƒ–‘”Ǧˆƒ–‘”
„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ‡”†‡„ƒ–ƒ„‡”Žƒ”—–ǦŽƒ”—–†ƒŽƒ‘•–‹–—ƒ–‡Ǥ
„Ǥ †ƒ›ƒ’‡”•‡Ž‹•‹Šƒƒ–ƒ”’ƒ”–ƒ‹Ǥ
Ǥ — —Ž›ƒ†‡•ƒƒ—–—‡„‡”Žƒ—ƒ
‡„ƒŽ‹†ƒ‰Ǧ†ƒ‰ƒ•ƒ”ͳͻͶͷǤ
15
ͶǤ Jawaban:
‡Œƒ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡Žƒ†ƒ
‡Žƒ—ƒ „Ž‘ƒ†‡ –‡”Šƒ†ƒ’ †‘‡•‹ƒǤ •‹
„Ž‘ƒ†‡‹‹‡—–—’’‹–—‡Ž—ƒ”†ƒƒ•—›ƒ
’‡”†ƒ‰ƒ‰ƒ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡‡”‹–ƒŠ
‡Žƒ†ƒ„‡”—•ƒŠƒ‡ ‡‰ƒŠ’‡”ƒŽƒ–ƒ‹Ž‹–‡”
ƒ•— †‹ †‘‡•‹ƒ †ƒ ‡ ‡‰ƒŠ ‡Ž—ƒ”›ƒ
Šƒ•‹ŽǦŠƒ•‹Ž ’‡”‡„—ƒ ‹Ž‹ ‡Žƒ†ƒǤ ‡Žƒ‹
‹–—ǡ ‡ŽƒŽ—‹ „Ž‘ƒ†‡ ‹‹ ‡Žƒ†ƒ „‡”—’ƒ›ƒ
‡‰ƒ ƒ—ƒ ’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒǡ
‡ ‹’–ƒƒ ‡”—•—Šƒ •‘•‹ƒŽǡ ‡‡ƒ
†‘‡•‹ƒ ƒ‰ƒ” „‹•ƒ †‹—ƒ•ƒ‹ ‡„ƒŽ‹ǡ †ƒ
‡‰‡„ƒŽ‹ƒ‡—ƒ•ƒƒ›ƒ†‹ †‘‡•‹ƒǤ
16 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͷǤ Jawaban:
‹”‘ ‡”ƒ ƒ‰ ‡‰ƒ”ƒ †‹„‡–— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ Ǥ‹”‘
‹‹ „‡”–—‰ƒ• ‡”ƒ ƒ‰ ’‡„ƒ‰—ƒ Œƒ‰ƒ
’ƒŒƒ‰Ǥ‹”‘‡”ƒ ƒ‰‡‰ƒ”ƒ†‹’‹’‹‘Ž‡Š
Œ—ƒ†ƒƒ”–ƒ™‹†ŒƒŒƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒƒ•ƒ‡”Œƒ
•‡–‹ƒ’ƒ„‹‡––‡”ŽƒŽ—•‹‰ƒ–ǡ„‹”‘‹‹–‹†ƒ†ƒ’ƒ–
‡ŒƒŽƒƒ–—‰ƒ•›ƒ•‡ ƒ”ƒƒ•‹ƒŽǤ‡Žƒ‹
‹–—ǡ ‡–‹†ƒ•–ƒ„‹Žƒ ’‘Ž‹–‹ ‡”—’ƒƒ ˆƒ–‘”
’‡›‡„ƒ„ ‡‡”‘•‘–ƒ ‡‘‘‹ǡ ‹ϐŽƒ•‹ǡ †ƒ
Žƒ„ƒ–›ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ’‡„ƒ‰—ƒǤ
A. Pilihan ganda yang berencana merebut kekuasaan dari tangan
Presiden Soekarno.
1. Jawaban: a 5. Jawaban: b
Selain harus menghadapi intervensi dari Belanda, Pemberontakan APRA dipimpin oleh Kapten
pada masa awal kemerdekaan pemerintah Indonesia Raymond Westerling. Gerakan APRA bertujuan
masih dihadapkan pada beberapa pergolakan yang mempertahankan bentuk negara federal di
mengancam kedaulatan dan integrasi Republik Indonesia dan memiliki tentara sendiri di
Indonesia. Sebagian besar pergolakan yang terjadi negara-negara bagian RIS. APRA menuntut agar
pascakemerdekaan disebabkan oleh perbedaan mereka diakui sebagai tentara negara Pasundan
‹†‡‘Ž‘‰‹ǡ‘ϐŽ‹‡’‡–‹‰ƒǡ†ƒ‘ϐŽ‹„‡”ƒ‹–ƒ dan menolak pembubaran negara bagian. Akan
sistem pemerintahan. tetapi, tuntutan tersebut ditolak oleh pemerintah
2. Jawaban: d Republik Indonesia. Penolakan itulah yang
Pada masa revolusi PKI menjadi salah satu memicu pemberontakan APRA di Kota Bandung
kekuatan politik yang berpengaruh dalam pada 23 Januari 1950.
pemerintahan Republik Indonesia. PKI mampu 6. Jawaban: c
menempatkan kader-kadernya untuk duduk Jalannya gerakan pemberontakan di bawah
dalam kursi pemerintahan, salah satunya Amir pimpinan Andi Aziz terhadap pemerintah RIS
Sjarifuddin. Bahkan, Amir Sjarifuddin menjabat dimulai pada 5 April 1950. Sebelum pasukan
Perdana Menteri Indonesia. Akan tetapi, pada TNI mendarat, pasukan Andi Aziz melancarkan
masa pemerintahan Kabinet Hatta golongan pemberontakan dengan menangkap dan
kiri yang dimotori PKI tersingkir dari kursi menahan sejumlah anggota APRIS di Makassar.
pemerintahan. Kondisi tersebut terjadi karena Andi Aziz juga menggerakkan pasukan untuk
pemerintahan Kabinet Hatta mengurangi menduduki objek-objek penting di Makassar.
pengaruh kiri dalam tubuh angkatan perang. Pasukan Andi Aziz berhasil menduduki markas
3. Jawaban: d TNI di Makassar serta menahan pimpinan TNI di
Pada 1 April 1962 pemerintah melancarkan Makassar, Letkol Mokoginta. Andi Aziz kemudian
operasi Bharatayudha untuk menumpas mengerahkan pasukan artileri dan memaksa
pemberontakan DI/TII Kartosuwiryo. Pasukan kapal-kapal pasukan APRIS meninggalkan
DI/TII makin terdesak dan satu per satu pelabuhan Makassar. Jadi, jawaban yang tepat
komandannya menyerahkan diri. Selanjutnya, ditunjukkan oleh angka 1), 4), dan 5).
A.H. Nasution menerapkan strategi Pasukan 7. Jawaban: a
Gabungan Rakyat Berantas Tentara Islam Pasangan yang tepat mengenai dewan-dewan
(Pagar Betis). Strategi Pagar Betis ini dilakukan daerah yang dibentuk oleh PRRI sebagai berikut.
dengan cara menghimpun keterangan dari para
pemimpin DI/TII yang telah tertangkap. Jadi, Nama
No. Wilayah Pemimpin
Dewan
jawaban yang tepat ditunjukkan oleh pilihan d.
1) Dewan Sumatra Letkol Ahmad Husein
4. Jawaban: d Banteng Barat
Persaingan antara PKI dan Angkatan Darat 2) Dewan Sumatra Letkol Barlian
berkaitan dengan rencana pembentukan Garuda Selatan
Angkatan Kelima. Rencana yang diajukan PKI 3) Dewan Sulawesi Kolonel M. Simbolon
Manguni Utara
tersebut ditolak oleh Angkatan Darat. Di bawah
pimpinan Jenderal A.H. Nasution dan Letnan 4) Dewan Sumatra Kolonel Ventje Sumual
Gajah Utara
Jenderal Ahmad Yani, Angkatan Darat menentang
keras penyusupan kaum komunis dalam angkatan Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh angka
bersenjata. Pertentangan tersebut mendorong 1) dan 2).
PKI menyebarkan isu adanya ”Dewan Jenderal”

Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 17

 8. Jawaban: a
Beberapa negara bagian BFO yang menjadi negara
bagian RIS menunjukkan ketidakpuasan terhadap
bentuk pemerintahan RIS. Bahkan, rakyat
di negara-negara bagian tersebut menginginkan
bergabung dengan Republik Indonesia
(RI merupakan salah satu negara bagian RIS).
Rakyat di negara-negara BFO menginginkan RIS
dibubarkan dan bersatu dalam NKRI.
9. Jawaban: b
Peran Frans Kaisiepo dalam memperjuangkan
integrasi Indonesia sebagai berikut.
1) Mengusulkan pergantian nama Papua dan
Nederlands Nieuwe Guinea menjadi Irian.
2) Merancang perlawanan rakyat Biak melawan
pemerintah kolonial Belanda pada 1948.
3) Menolak menjadi anggota delegasi
Nederlands Nieuwe Guinea dalam Konferensi
Meja Bundar.
4) Membentuk Partai Irian Sebagian Indonesia
(ISI) pada 1961.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan b.
10. Jawaban: c
Pada September 1945 Silas Papare membentuk
Komite Indonesia Merdeka (KIM). Pembentukan
KIM bertujuan menghimpun kekuatan dan
mengatur gerak langkah perjuangan dalam
mempertahankan kemerdekaan. Selain itu,
pada Desember 1945 Silas Papare berusaha
memengaruhi pemuda-pemuda di Irian Barat
yang tergabung dalam Batalion Papua agar
melakukan perlawanan terhadap Belanda.
Atas aksi tersebut, Silas Papare ditangkap dan
dipenjara di Jayapura oleh pemerintah Belanda.
11. Jawaban: a
Berdasarkan wacana pada soal, sejak masa awal
kemerdekaan Sultan Hamengku Buwono IX
telah memberikan banyak fasilitas dan bantuan
ϐ‹ƒ•‹ƒŽ „ƒ‰‹ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ
Tindakan Sri Sultan Hamengku Buwono IX
tersebut menunjukkan ia mendukung upaya
pemerintah Indonesia untuk mewujudkan
integrasi bangsa. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan a.
12. Jawaban: c
Ketika berita Proklamasi Kemerdekaan Indonesia
sampai ke Siak, Sultan Syarif Kasim II segera
mengirim surat berisi ucapan selamat kepada
Soekarno–Hatta. Melalui surat tersebut, ia juga
menyatakan kesetiaan dan dukungan terhadap
pemerintah Republik Indonesia. Dukungan
18 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
Sultan Syarif Kasim II terhadap pemerintah
Indonesia ditunjukkan dengan menyerahkan
harta senilai 13 juta gulden untuk membantu
perjuangan Indonesia. Selain itu, Sultan Syarif
Kasim II membentuk Komite Nasional Indonesia
di Siak, Tentara Keamanan Rakyat (TKR), dan
Barisan Pemuda Republik. Ia juga mengibarkan
bendera Merah Putih di istana Kesultanan Siak
dan mengajak raja-raja di Sumatra Timur untuk
turut memihak Republik Indonesia.
13. Jawaban: b
Keterangan soal mengacu pada Siswondo
Parman. Letnan Jenderal TNI Anumerta Siswondo
Parman atau yang lebih dikenal dengan nama
S. Parman merupakan salah satu pahlawan
revolusi dan tokoh militer Indonesia. Pada
Desember 1949 S. Parman ditugaskan sebagai
Kepala Staf Gubernur Militer Jakarta Raya. Pada
saat menjabat Kepala Staf Gubernur Militer
Jakarta Raya, ia berhasil membongkar gerakan
rahasia yang akan dilakukan Angkatan Perang
Ratu Adil (APRA). Selanjutnya, pada 1964 ia
mendapat tugas sebagai Asisten I Menteri/
Panglima Angkatan Darat dengan pangkat mayor
jenderal. Ia juga menjadi korban pemberontakan
G 30 S/PKI pada 1965.
14. Jawaban: a
Slamet Riyadi meninggalkan naskah tertulis
berjudul Pedoman Gerilya I dan II. Salah satu
petunjuknya yang legendaris adalah de beste
verdediging ligt juist in de anvall yang berarti
pertahanan terbaik terletak pada penyerangan.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan a.
15. Jawaban: a
Muhammad Yamin merupakan tokoh nasional
yang memperjuangkan integrasi bangsa melalui
pemikiran politik dan sastra. Keterlibatannya
dalam politik dimulai ketika bergabung dengan
Jong Sumatranen Bond. Pemikiran Muhammad
Yamin juga menginspirasi ikrar Sumpah Pemuda.
Selain itu, ia menjadi salah satu tokoh yang
menyumbangkan konsep dasar negara Indonesia.
16. Jawaban: c
Sejak 14 November 1945 pemerintahan
Indonesia dijalankan oleh Kabinet Sjahrir I.
Kabinet Sjahrir I hanya menjalankan tugasnya
kira-kira tiga bulan. Pada 23 Februari 1946
Sutan Sjahrir menyerahkan mandatnya kepada
Presiden Soekarno. Penyerahan mandat ini
terjadi karena Kabinet Sjahrir I tidak memiliki
mayoritas suara di parlemen sehingga tidak
mendapatkan dukungan kuat.
17. Jawaban: d
Kabinet Natsir resmi menjalankan pemerintahan
pada 6 September 1950. Kabinet ini dipimpin
oleh Mohammad Natsir dari partai Masyumi.
Saat menjabat sebagai perdana menteri,
Natsir berusaha memilih anggota kabinet dari
berbagai partai. Natsir menginginkan kabinet
yang dipimpinnya bersifat nasionalis dengan
koalisi dari berbagai partai politik. Akan tetapi,
keinginan Natsir tersebut tidak terlaksana karena
terjadi perebutan kursi parlemen antara PNI dan
Masyumi di dalam kabinet.
18. Jawaban: c
Kabinet Sukiman resmi menjalankan
pemerintahan sejak 26 April 1951. Dalam
perkembangannya, Kabinet Sukiman juga
tidak bertahan lama karena terjadi beberapa
permasalahan. Permasalahan-permasalahan
tersebut sebagai berikut.
1) Pertikaian antara parlemen dan kabinet yang
bermula saat Menteri Dalam Negeri Iskaq
Tjokroadisurjo (PNI) menginstruksikan
penonaktifan DPRD yang terbentuk
berdasarkan Peraturan Pemerintah Nomor
39 Tahun 1950.
2) Menteri Kehakiman Muhammad Yamin
22. Jawaban: e
membebaskan 950 tahanan Staat van Oorlog
en Beleg (SOB) tanpa persetujuan perdana
menteri dan anggota kabinet lainnya.
3) Menteri Dalam Negeri Iskaq Tjokroadisurjo
mengangkat tokoh-tokoh PNI menjadi
Gubernur Jawa Barat dan Sulawesi.
19. Jawaban: e
Berbagai permasalahan yang terjadi pada masa
pemerintahan Kabinet Wilopo sebagai berikut.
1) Krisis ekonomi karena merosotnya kegiatan
ekspor dan impor yang makin tidak
terkendali.
2) Muncul gerakan separatisme dan sikap
provinsialisme yang mengancam keutuhan
bangsa.
3) Terjadi peristiwa 17 Oktober 1952, yaitu
peristiwa perselisihan internal dalam
lingkungan Tentara Nasional Indonesia
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh angka
2), 4), dan 5).
20. Jawaban: e
Kabinet Ali Sastroamidjojo I resmi memerintah
pada 30 Juli 1953. Kabinet Ali Sastroamidjojo I
berhasil mengukir sejumlah prestasi dan
menunjukkan peran aktif Indonesia di kancah
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
internasional. Salah satu keberhasilan Kabinet
Ali Sastroamidjojo I adalah menyelenggarakan
Konferensi Asia–Afrika (KAA) di Bandung,
Jawa Barat pada 1955. Selain itu, Kabinet Ali
Sastroamidjojo I berhasil membentuk panitia
pemilihan umum yang diketuai oleh Hadikusumo.
Dalam mengatasi masalah perekonomian, Kabinet
Ali Sastroamidjojo I berusaha meninjau ulang
utang pemerintah dan cadangan devisa negara
dengan cara membatalkan hasil Konferensi Meja
Bundar yang berkaitan dengan utang Indonesia
terhadap Belanda. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan e.
21. Jawaban: c
Pa d a m a s a p e m e r i n t a h a n K a b i n e t A l i
Sastroamidjojo II, muncul pergolakan di
berbagai daerah yang mengarah pada gerakan
separatisme. Tindakan kurang tegas dari
kabinet terhadap berbagai pergolakan yang
muncul membuat Ikatan Pembela Kemerdekaan
Indonesia (IPKI) dan Masyumi menarik para
menterinya dari kabinet. Mundurnya sejumlah
menteri dari Masyumi menyebabkan Kabinet
Ali Sastroamidjojo II mengembalikan mandat
kepada Presiden Soekarno pada 14 Maret 1957.
Presiden Soekarno mengeluarkan konsepsi
di Istana Merdeka pada 21 Februari 1957.
Dalam konsepsi tersebut Presiden Soekarno
menyatakan Demokrasi Liberal yang dijalankan
di Indonesia tidak sesuai jiwa bangsa Indonesia.
Konsepsi presiden ini menuai perdebatan di
kalangan parlemen dan di luar parlemen. Untuk
menghadapi kondisi tersebut, Presiden Soekarno
membentuk Kabinet Karya yang dipimpin oleh
Djuanda Kartawidjaja sebagai perdana menteri.
23. Jawaban: e
Pada masa Demokrasi Liberal sistem kepartaian
yang diterapkan di Indonesia adalah sistem
multipartai. Dalam perkembangannya, partai-
partai tersebut cenderung memperjuangkan
kepentingan golongan dibandingkan kepentingan
nasional. Partai politik pada masa Demokrasi
Liberal saling bersaing, mencari kesalahan,
dan menjatuhkan. Partai-partai politik yang
tidak memegang jabatan dalam kabinet dan
parlemen menjadi partai oposisi yang berusaha
menjatuhkan partai politik yang sedang berkuasa.
Kondisi inilah yang menyebabkan sering terjadi
pergantian kabinet.
19
24. Jawaban: c
Pemilu 1955 dianggap berhasil dan menjadi
pemilu paling demokratis yang dilaksanakan
di Indonesia. Kompetisi antarpartai, golongan,
c a l o n a n g g o t a p a rl e m e n , d a n a n g g o t a
Konstituante berlangsung secara sehat. Mereka
tidak menggunakan fasilitas negara dan tidak
memengaruhi pejabat di bawahnya. Kesuksesan
penyelenggaraan pemilu yang jujur dan adil
dianggap sebagai pencapaian besar bangsa
Indonesia dalam melaksanakan demokrasi.
25. Jawaban: a
Kegagalan Konstituante dalam merumuskan
undang-undang dasar disebabkan faktor-faktor
berikut.
1) Perdebatan yang berlarut-larut dalam
Konstituante.
2) Adanya perselisihan antarpartai.
3) Munculnya desakan untuk memberlakukan
kembali Undang-Undang Dasar 1945.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
kombinasi X1), X2), dan Y1).
26. Jawaban: a
Peredaran mata uang Jepang yang tidak terkendali
pada masa awal kemerdekaan menyebabkan
–‡”Œƒ†‹›ƒŠ‹’‡”‹ϐŽƒ•‹Ǥƒ†ƒƒ•ƒ‹–—’‡‡”‹–ƒŠ
Indonesia tidak melarang peredaran uang Jepang
karena Indonesia belum memiliki mata uang
sendiri. Di sisi lain, pada 6 Maret 1946 Panglima
Allied Forces for Netherlands East Indies (AFNEI)
mengumumkan berlakunya uang NICA di daerah-
daerah yang dikuasai pasukan Sekutu. Kebijakan
ini menyebabkan peredaran uang di Indonesia
makin tidak terkendali.
27. Jawaban: a
Strategi pemerintah untuk menembus blokade
ekonomi yang dilakukan Belanda sebagai berikut.
1) Mengadakan operasi POPDA dan APWI.
2) Melakukan diplomasi ke India.
3) Membentuk Banking and Trading Corporation
(BTC).
4) Membentuk †‘‡•‹ƒˆϔ‹ ‡ (Indof).
5) Membentuk Kementerian Pertahanan Usaha
Luar Negeri (KPULN).
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan a.
28. Jawaban: c
Beberapa upaya I.J. Kasimo dalam mewujudkan
swasembada pangan sesuai Kasimo Plan sebagai
berikut.
20 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
1) Menanami tanah kosong (tidak terurus)
seluas 281.277 hektare di Sumatra Timur.
ʹȌ ‡Žƒ—ƒ ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ †‹ ƒ™ƒ †‡‰ƒ
menanam bibit unggul.
3) Mencegah penyembelihan hewan-hewan
yang berperan penting bagi produksi
pangan.
4) Membentuk kebun-kebun bibit di setiap
desa.
5) Melakukan transmigrasi bagi 20 juta
penduduk Pulau Jawa. Penduduk tersebut
dipindahkan ke Pulau Sumatra dalam jangka
waktu 10–15 tahun.
29. Jawaban: b
Program Gunting Syafruddin diinisiasi oleh
Syafruddin Prawiranegara yang menjabat sebagai
menteri keuangan pada masa Demokrasi Liberal.
Kebijakan Gunting Syafruddin dilakukan dengan
memotong nilai uang (sanering) bernilai Rp2,5
ke atas hingga nilai setengahnya. Kebijakan
‹‹ „‡”–—Œ—ƒ ‡ƒ‰‰—Žƒ‰‹ †‡ϐ‹•‹– ƒ‰‰ƒ”ƒ
sebesar Rp5,1 miliar.
30. Jawaban: c
Langkah yang diambil pemerintah berdasarkan
sistem ekonomi Ali–Baba sebagai berikut.
1) Mewajibkan perusahaan asing yang
beroperasi di Indonesia untuk memberikan
pelatihan bagi tenaga kerja Indonesia.
2) Memberikan tanggung jawab kepada tenaga
kerja Indonesia agar dapat menduduki
jabatan staf.
3) Mendirikan perusahaan negara.
4) Menyediakan kredit dan lisensi kepada
perusahaan swasta nasional.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh angka
1), 3), dan 5). Adapun angka 2) dan 4) berkaitan
dengan kebijakan Gerakan Benteng.
B. Isian
1. Perjuangan Semesta/Perjuangan Rakyat
Semesta/Permesta
2. Angkatan Perang Ratu Adil/APRA
3. Rekonstruksi dan Rasionalisasi Angkatan
Perang/RERA
4. zaken kabinet
5. Gerakan Benteng

C. Uraian
1. Pemberontakan RMS muncul karena kebijakan
pemerintah yang berupaya membubarkan
negara-negara bagian dan menyatukannya
dalam Negara Kesatuan Republik Indonesia.
Pemberontakan RMS dipelopori oleh Christian
Robert Steven Soumokil, mantan Jaksa Agung
Negara Indonesia Timur (NIT). Pemberontakan
RMS tidak hanya menentang pembubaran NIT,
tetapi juga menghendaki Republik Maluku
Selatan menjadi negara merdeka.
2. Pada masa awal kemerdekaan Ida Anak Agung
Gde Agung menjabat sebagai Perdana Menteri
dan Menteri Dalam Negeri Indonesia Timur
(NIT). Ida Anak Agung Gde Agung bersedia
menjabat posisi penting dalam pemerintahan
NIT karena ia berupaya melemahkan negara
boneka bentukan Belanda tersebut dari
dalam. Ia bersama teman-temannya dalam
Bijeenkomst Federal Overleg (BFO) pun berusaha
memperjuangkan bersatunya NIT dalam NKRI.
Pada 1948 Ida Anak Agung Gde Agung berperan
dalam mengadakan Pertemuan Musyawarah
Federal guna menghadapi Konferensi Meja
Bundar. Selain itu, ia aktif memperjuangkan
pengakuan kedaulatan Indonesia melalui jalur
diplomasi.
3. Dalam Mutual Security Act (MSA) terdapat
kesepakatan tentang bantuan ekonomi dan
teknik sebesar $50 juta oleh Amerika Serikat
terhadap pemerintah Indonesia. Penandatanganan
perjanjian tersebut makin menunjukkan kedekatan
antara pemerintah Republik Indonesia dan
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
Amerika Serikat. Berdasarkan perjanjian
tersebut, Republik Indonesia diwajibkan
memperhatikan kepentingan Amerika Serikat.
Kondisi ini bertentangan dengan politik bebas
aktif yang dianut Indonesia. Dengan adanya MSA
pemerintah Indonesia dianggap mendukung
kepentingan blok Barat. Akhirnya, pada
27 Februari 1952 Kabinet Sukiman mengembalikan
mandat kepada Presiden Soekarno.
4. Pada masa Demokrasi Liberal sistem kepartaian
yang diterapkan pemerintah Indonesia adalah
sistem multipartai. Menurut Mohammad Hatta,
sistem multipartai bertujuan memudahkan
dalam mengukur kekuatan perjuangan dan
memudahkan meminta pertanggungjawaban
kepada pemimpin-pemimpin barisan perjuangan.
Kenyataannya, partai-partai tersebut cenderung
memperjuangkan kepentingan golongan
dibandingkan kepentingan nasional. Kondisi
inilah yang menyebabkan sering terjadi
pergantian kabinet. Dengan demikian, pernyataan
pada soal benar.
5. SSejak 1957 kebijakan nasionalisasi dilakukan
dalam dua tahap berikut.
a. Tahap pengambilalihan, penyitaan, dan
penguasaan atau sering disebut ”di bawah
pengawasan”.
b. Pemerintah mulai mengambil kebijakan
pasti, yaitu perusahaan-perusahaan yang
diambil alih kemudian dinasionalisasikan.
Tahap kedua dimulai pada 1958 dengan
terbitnya undang-undang tentang nasionalisasi
perusahaan-perusahaan milik Belanda di
Indonesia.
21
 Dinamika Politik dan Ekonomi di Indonesia
pada Masa Demokrasi Terpimpin
A. Dinamika Politik pada Masa Demokrasi Terpimpin
A. Pilihan ganda
1. Jawaban: a
Istilah Demokrasi Terpimpin digunakan karena
pelaksanaan demokrasi pada saat itu terpusat
pada kepemimpinan Presiden Soekarno.
Penerapan sistem Demokrasi Terpimpin
bertujuan mengembalikan keadaan politik
negara yang tidak stabil. Oleh karena itu, corak
politik masa Demokrasi Terpimpin adalah
kebebasan partai politik yang dibatasi serta
sentralisasi kekuasaan presiden.
2. Jawaban: a
Langkah pertama Presiden Soekarno untuk
merealisasikan Konsepsi Presiden 1957
adalah membentuk Dewan Nasional pada
6 Mei 1957. Sejak saat itu, Presiden Soekarno
berupaya mengganti sistem Demokrasi Liberal
dengan sistem Demokrasi Terpimpin yang
dianggap lebih stabil. Dalam perkembangannya,
Dewan Nasional memunculkan usulan tentang
pemberlakuan kembali UUD 1945.
3. Jawaban: c
Sistem demokrasi yang dicetuskan Presiden
Soekarno ditanggapi oleh tokoh-tokoh partai
politik dengan sikap berbeda. Beberapa partai
mendukung sistem tersebut, tetapi beberapa
partai menolak sistem tersebut. Partai-partai
yang mendukung sistem tersebut antara lain
PNI, PKI, Murba, dan Partai Rakyat Nasional.
Adapun partai-partai yang menolak sistem
demokrasi terpimpin antara lain PSII, IPKI, PSI,
Masyumi, dan Partai Katolik. Jadi jawaban yang
tepat ditunjukkan oleh angka 1), 3), dan 5).
22 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
4. Jawaban: a
Pada masa Demokrasi Terpimpin kekuatan
politik terpusat di tangan Presiden Soekarno.
Kondisi tersebut didorong anggapan Presiden
Soekarno bahwa revolusi 17 Agustus 1945
mengalami kegagalan. Oleh karena itu, Presiden
Soekarno berusaha meluruskan arah dan
jalannya revolusi yang dianggap keliru serta
menyimpang dari jiwa dan tujuan revolusi.
5. Jawaban: e
Pada masa Demokrasi Terpimpin peran partai
politik dibatasi cukup ketat oleh pemerintah.
Pembatasan partai politik ditandai dengan
penerapan Penetapan Presiden Nomor 7 Tahun
1959 tentang Syarat-Syarat Penyederhanaan
Kepartaian. Peraturan tersebut berisi per-
syaratan yang harus dipenuhi partai politik, Jadi,
jawaban yang tepat ditunjukkan oleh pilihan e.
6. Jawaban: c
Pada 1 Mei 1963 MPRS menetapkan Presiden
Soekarno sebagai presiden seumur hidup.
Penetapan ini menyebabkan kedudukan
Presiden Soekarno dalam sistem Demokrasi
Terpimpin makin kuat. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan c. Adapun pilihan a, b,
d, dan e merupakan dampak politik kebijakan
Presiden Soekarno pada masa Demokrasi
Terpimpin.
7. Jawaban: d
Pada 1954–1957 pemerintah Indonesia
mengajukan masalah Irian Barat dalam Sidang
Umum PBB. Akan tetapi, upaya ini mengalami
kegagalan karena Indonesia tidak mendapat
dukungan dari 2 anggota sidang. Pemerintah
3
Indonesia pun memutuskan tidak lagi membawa
masalah Irian Barat ke sidang umum PBB setelah
ditolak sebanyak tiga kali.
 8. Jawaban: a
Selain upaya diplomasi dan konfrontasi politik,
pemerintah Indonesia melakukan konfrontasi
ekonomi terkait masalah Irian Barat. Salah satu
bentuk konfrontasi ekonomi dilakukan dengan
pemindahan pasar komoditas Indonesia dari
Rotterdam (pelabuhan utama Belanda) ke
Bremen (Jerman). Dengan aksi ini, Belanda
yang selama ini menjadi penyalur komoditas
Indonesia untuk dipasarkan di Eropa terkena
dampak secara ekonomis.
9. Jawaban: b
Penentuan pendapat rakyat dilaksanakan
pada 14 Juli 1969–4 Agustus 1969. Semula
PBB menghendaki Pepera dilakukan bagi
semua orang dewasa, baik pria maupun
wanita dengan sistem one man one vote sesuai
praktik internasional. Akan tetapi, Indonesia
menginginkan Pepera dilaksanakan dengan
metode many men one vote, banyak orang satu
suara atau sistem musyawarah.
10. Jawaban: d
Pada masa Demokrasi Terpimpin arah politik
luar negeri Indonesia ditentukan oleh Presiden
Soekarno. Arah dan kebijakan Presiden Soekarno
tersebut menentukan posisi Indonesia pada
percaturan politik dunia. Dalam kondisi ini,
Indonesia di bawah Presiden Soekarno lebih
condong ke blok Timur. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan d.
B. Uraian
1. Jawaban:
Istilah Demokrasi Terpimpin digunakan
karena pelaksanaan demokrasi pada saat
itu terpusat pada kepemimpinan Presiden
Soekarno. Penerapan sistem Demokrasi
Terpimpin bertujuan mengembalikan keadaan
politik negara yang tidak stabil warisan masa
Demokrasi Liberal. Adapun corak politik yang
berkembang pada masa Demokrasi Terpimpin
yaitu kebebasan partai politik yang dibatasi
serta sentralisasi kekuasaan presiden.
2. Jawaban:
Pokok-pokok pemikiran yang terkandung dalam
Konsepsi Presiden 1957 sebagai berikut.
a. Pemberlakuan sistem Demokrasi Terpimpin
yang didukung oleh kekuatan politik yang
mencerminkan aspirasi masyarakat secara
seimbang. Langkah ini dilakukan untuk
memperbarui struktur politik bangsa
Indonesia.
b. Pembentukan Kabinet Gotong Royong
berdasarkan perimbangan kekuatan
masyarakat. Kabinet tersebut terdiri atas
wakil-wakil partai politik dan kekuatan
politik baru yang disebut golongan karya.
3. Jawaban:
Kabinet Kerja memiliki program yang disebut
dengan Tri Program. Isi Tri Program sebagai
berikut.
a. Masalah-masalah sandang dan pangan.
b. Keamanan dalam negeri.
c. Pengembalian Irian Barat.
4. Jawaban:
Respons partai-partai pada masa Demokrasi
Terpimpin terhadap sistem demokrasi yang
dicetuskan oleh Presiden Soekarno sebagai
berikut.
a. Beberapa partai politik mendukung sistem
demokrasi terpimpin. Partai-partai yang
mendukung sistem tersebut antara lain PNI,
PKI, Murba, dan Partai Rakyat Nasional.
Partai-partai ini membentuk golongan
fungsional.
b. Beberapa partai politik menolak sistem
demokrasi terpimpin. Partai-partai yang
menolak sistem ini antara lain PSII, IPKI,
PSI, Masyumi, dan Partai Katolik. Partai-
partai ini membentuk Liga Demokrasi.
5. Jawaban:
Pernyataan pada soal salah. Hubungan Presiden
Soekarno dengan DPR hasil pemilu 1955 dalam
perkembangannya makin tidak harmonis.
Beberapa fraksi dalam DPR tidak mendukung
usaha Presiden Soekarno. Akibatnya, pecah
konflik antara Presiden Soekarno dan DPR.
Konflik memuncak saat DPR menolak Rancangan
Anggaran Pendapatan dan Belanja Negara
(RAPBN) 1960 yang diajukan pemerintah.
Presiden Soekarno kemudian menjadikan
masalah ini sebagai dalih untuk membubarkan
DPR hasil pemilu 1955.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 23
B. Dinamika Ekonomi pada Masa Demokrasi Terpimpin
A. Pilihan ganda
1. Jawaban: a
Penerapan sistem ekonomi terpimpin me-
nunjukkan peran pemerintah dalam kebijakan
ekonomi makin besar. Pengaturan kegiatan
perekonomian melalui sistem terpimpin atau
komando makin menonjol. Masalah kepemilikan
aset nasional oleh negara dan fungsi sosial
politiknya ditempatkan sebagai masalah
strategis nasional.
2. Jawaban: c
Kebijakan pemerintah untuk mendukung ide
program Pembangunan Nasional Semesta
Berencana yang dicanangkan oleh Presiden
Soekarno sebagai berikut.
1) Memaksimalkan peran Badan Usaha Milik
Negara (BUMN).
2) Meningkatkan peran koperasi. Salah satu
koperasi yang dikembangkan adalah
koperasi tani (koperta) sebagai landasan
pokok pembangunan ekonomi.
3) Mengorganisasikan perusahaan swasta
sesuai bidang masing-masing. Organisasi
tersebut dikenal dengan nama Organisasi
Perusahaan Sejenis (OPS) dan Gabungan
Perusahaan Sejenis (GPS).
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh angka
1), 3), dan 5).
3. Jawaban: a
Pada 25 Agustus 1959 pemerintah mengeluar-
kan kebijakan devaluasi mata uang. Tujuan
devaluasi mata uang rupiah pada masa itu
adalah meningkatkan nilai rupiah tanpa
merugikan rakyat kecil. Sebagai tindak lanjut
kebijakan tersebut, pemerintah membentuk
Panitia Penampung Operasi Keuangan (PPOK).
Lembaga tersebut bertugas menindaklanjuti
tindakan moneter tanpa mengurangi tanggung
jawab menteri, departemen, dan jawatan yang
bersangkutan.
4. Jawaban: d
Pola Pembangunan Nasional Semesta Berencana
terdiri atas blueprint tripola, yaitu pola proyek
pembangunan, pola penjelasan pembangunan,
dan pola pembiayaan pembangunan. Dalam
perkembangannya, rencana pembangunan
24 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
tersebut gagal karena beberapa faktor. Salah
satu faktor tersebut adalah aspek persiapan
seperti survei lapangan yang kurang optimal.
Selain itu, keadaan keuangan negara yang
tidak memungkinkan karena pemerintah
mengeluarkan banyak dana dalam upaya
merebut kembali Irian Barat dan kampanye
militer dalam rangka konfrontasi dengan
Malaysia. Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan
oleh pilihan d.
5. Jawaban: b
Upaya menekan laju inflasi pada masa
Demokrasi Terpimipn dilakukan dengan
penerbitan Peraturan Pemerintah Pengganti
Undang-Undang Nomor 2 Tahun 1959. Selain
itu, pemerintah melakukan pembekuan
terhadap semua simpanan pada bank-bank
untuk mengurangi banyaknya uang yang
beredar. Pemerintah juga menginstruksikan
penghematan bagi instansi pemerintah dan
memperketat pengawasan semua pelaksanaan
anggaran belanja, serta untuk menertibkan
manajemen dan administrasi perusahaan-
perusahaan negara. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh angka 1), 3), dan 4).
6. Jawaban: d
PKI bersedia melaksanakan Deklarasi Ekonomi
selama pelaksanaan strategi dasar ekonomi
dilakukan oleh tokoh-tokoh PKI. Kondisi ini
terlihat dari kritik PKI terhadap Peraturan
26 Mei yang diterapkan dalam Deklarasi
Ekonomi karena dianggap menguntungkan
kaum imperialis. PKI juga berpendapat bahwa
penerapan Peraturan 26 Mei akan berdampak
pada kenaikan tarif dasar listrik dan angkutan
umum. Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan
oleh pilihan d.
7. Jawaban: d
Kebijakan Deklarasi Ekonomi gagal mengatasi
kekacauan perekonomian di Indonesia.
Ketidakberhasilan kebijakan tersebut terjadi
karena pemerintah gagal memperoleh
pinjaman dana dari International Monetary
Fund (IMF). Situasi ini juga dipengaruhi oleh
perkembangan politik bangsa Indonesia yang
sedang berkonfrontasi dengan Belanda dan
Malaysia.
 8. Jawaban: e
Jargon ”revolusi belum selesai” mendorong
Presiden Soekarno melakukan berbagai upaya
untuk mewujudkan ambisinya. Salah satu upaya
yang mendukung kepentingan revolusi Presiden
Soekarno adalah menghimpun dana revolusi.
Upaya tersebut dilakukan Presiden Soekarno
dengan mengeluarkan Instruksi Presiden Nomor
018 Tahun 1964 dan Keputusan Presiden Nomor
360 Tahun 1964. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan e.
9. Jawaban: d
Instruksi Presiden Nomor 018 Tahun 1964
dan Keputusan Presiden Nomor 360 Tahun
1964 merupakan aturan mengenai ketentuan-
ketentuan perhimpunan dan penggunaan Dana
Revolusi. Aturan tersebut dikeluarkan karena
pemerintah memerlukan anggaran untuk
kepentingan revolusi yang digelorakan Presiden
Soekarno. Dengan aturan tersebut pemerintah
dapat memperoleh dana revolusi melalui devisa
kredit jangka panjang dan pungutan terhadap
perusahaan atau perseorangan yang mendapat
fasilitas kredit senilai 250 juta hingga 1 miliar
rupiah.
10. Jawaban: b
Kebijakan Dana Revolusi menyebabkan utang
negara meningkat. Sebaliknya, kegiatan ekspor
menurun. Selain itu, pemberian fasilitas alokasi
kredit kepada perseorangan atau perusahaan
yang bukan sektor produksi dengan bunga
tertentu menimbulkan kekacauan dalam bidang
keuangan negara. Akibatnya, laju inflasi tidak
terkendali.
B. Uraian
1. Jawaban:
Perusahaan swasta diorganisasi sesuai bidang
masing-masing dalam Organisasi Perusahaan
Sejenis (OPS) dan Gabungan Perusahaan
Sejenis (GPS). OPS dan GPS memiliki tugas
mengalokasikan bahan baku, perundingan,
kontrak-kontrak perburuhan, dan pengumpulan
sumbangan sukarela untuk kepentingan revolusi.
Dalam perkembangannya, pemerintah juga
membentuk Badan Musyawarah Pengusaha
Swasta Nasional (Bamunas) pada 10 Februari
1964.
2. Jawaban:
Pada dasarnya kebijakan tersebut dikeluarkan
sebagai salah satu upaya untuk mengatasi
permasalahan ekonomi. Melalui kebijakan
tersebut pemerintah berupaya meningkatkan
nilai rupiah tanpa merugikan rakyat kecil.
Sebagai tindak lanjut kebijakan tersebut,
pemerintah membentuk Panitia Penampung
Operasi Keuangan (PPOK). Lembaga tersebut
bertugas menindaklanjuti tindakan moneter
tanpa mengurangi tanggung jawab menteri,
departemen, dan jawatan yang bersangkutan.
3. Jawaban:
Pernyataan pada soal salah. Pada masa Demokrasi
Terpimpin daya beli masyarakat Indonesia justru
menurun tajam. Kondisi tersebut disebabkan
oleh kekacauan politik pada 1959 yang memicu
peningkatan laju inflasi.
4. Jawaban:
Beberapa upaya pemerintah untuk menekan laju
inflasi sebagai berikut.
a. Melakukan pembekuan terhadap semua
simpanan pada bank-bank untuk me-
ngurangi banyaknya uang yang beredar.
b. Menginstruksikan penghematan bagi
instansi pemerintah.
c. Memperketat pengawasan semua pe-
laksanaan anggaran belanja.
d. Menertibkan manajemen dan administrasi
perusahaan-perusahaan negara.
5. Jawaban:
Pelaksanaan Proyek Penasbede diresmikan
oleh Presiden Soekarno pada 1 Januari 1961
dan diselenggarakan pada 1961–1969. Proyek
Penasbede difokuskan pada bidang industri
dan prasarana. Dalam perkembangannya,
rencana pembangunan tersebut gagal terlaksana
karena beberapa faktor, yaitu pemerintah
mengeluarkan banyak dana untuk merebut
kembali Irian Barat dan adanya kampanye
militer dalam rangka konfrontasi dengan
Malaysia.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 25
A. Pilihan ganda
1. Jawaban: e
Sistem Demokrasi Terpimpin resmi diterapkan
sejak keluarnya Dekret Presiden 5 Juli 1959.
Meskipun demikian, konsep mengenai
Demokrasi Terpimpin sudah dicetuskan oleh
Presiden Soekarno sejak 21 Februari 1957.
Konsep ini dicetuskan Presiden Soekarno untuk
menyikapi turunnya kewibawaan pemerintah
akibat seringnya pergantian kabinet pada masa
Demokrasi Liberal.
2. Jawaban: e
Pada 3 Juni 1959 sidang Dewan Konstituante
memasuki masa reses. Pada masa reses tersebut
beberapa fraksi dalam Dewan Konstituante
menyatakan tidak akan menghadiri sidang,
kecuali untuk pembubaran Konstituante. Kondisi
ini menyebabkan situasi politik menjadi genting.
Situasi yang tidak menentu menyebabkan
A.H. Nasution mengeluarkan PEPERPU/040/1959
yang berisi larangan kegiatan politik, termasuk
aktivitas anggota Konstituante.
3. Jawaban: c
Tujuan Front Nasional sebagai berikut.
1) Menyelesaikan revolusi nasional.
2) Melaksanakan pembangunan semesta
nasional.
3) Mengembalikan Irian Barat ke dalam
wilayah Republik Indonesia.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh pilihan c.
4. Jawaban: a
Pada peringatan hari ulang tahun Kemerdekaan
Republik Indonesia pada 17 Agustus 1959
Presiden Soekarno menyampaikan pidato
mengenai ideologi Demokrasi Terpimpin
yang dinamakan Manifesto Politik (Manipol).
Selanjutnya, pada Februari 1960 Presiden
Soekarno mengungkapkan Revolusi Indonesia
memiliki lima gagasan penting yang dikenal
dengan istilah USDEK. Presiden Soekarno
selanjutnya mengaitkan gagasan tersebut
dengan Manifesto Politik Republik Indonesia
sehingga muncul istilah Manipol-USDEK. Jadi,
jawaban yang tepat ditunjukkan oleh pilihan a.
26 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
5. Jawaban: d
Berdasarkan Keputusan Presiden Nomor
128 Tahun 1961, partai politik yang diakui
pemerintah antara lain IPKI, Partai Murba,
Partai Katolik, PSII, PNI, NU, PKI, dan Partindo.
Sementara itu, berdasarkan Keputusan Presiden
Nomor 440 Tahun 1961 Partai Kristen Indonesia
(Parkindo) dan Persatuan Tarbiyah Islam
(Perti) juga mendapatkan pengakuan. Adapun
partai yang ditolak pemerintah antara lain
PSII Abikusno, Partai Rakyat Nasional Bebasa
Daeng Lalo, dan Partai Rakyat Nasional Djodi
Gondokusumo. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh kombinasi X2), X3), dan Y3).
6. Jawaban: e
Upaya diplomasi tingkat internasional yang
ditempuh pemerintah Indonesia untuk
memperjuangkan pembebasan Irian Barat
antara lain Konferensi Kolombo pada April
1954 dan Konferensi Asia–Afrika pada April
1955. Pada kedua konferensi tersebut Indonesia
mengajukan masalah Irian Barat dan berhasil
mendapat dukungan dari negara-negara peserta
konferensi.
7. Jawaban: a
Upaya diplomasi yang dilakukan pemerintah
Indonesia terkait masalah Irian Barat selalu
berujung pada kegagalan. Oleh karena itu,
pemerintah Indonesia menempuh konfrontasi
politik untuk menyelesaikan masalah Irian
Barat. Pada 1956 secara sepihak Indonesia
membatalkan hasil Konferensi Meja Bundar yang
dikukuhkan dalam Undang-Undang Nomor 13
Tahun 1956.
8. Jawaban: a
Konfrontasi politik yang dilakukan pemerintah
Indonesia untuk menyelesaikan masalah Irian
Barat melalui beberapa usaha berikut.
1) Membatalkan hasil Konferensi Meja Bundar
secara sepihak.
2) Membentuk pemerintahan sementara di
Irian Barat.
3) Membentuk Front Nasional Pembebasan
Irian Barat.
4) Memutus hubungan diplomatik dengan
Kerajaan Belanda pada 1960.
5) Menutup kantor perwakilan Belanda di
Indonesia.
 6) Memanggil duta besar Indonesia untuk
Belanda.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan a.
9. Jawaban: c
Konfrontasi ekonomi dilakukan dengan
pembatalan utang-utang Indonesia kepada
Belanda senilai 3.661 juta gulden, melarang
maskapai penerbangan Belanda (Koninklijke
Lu c h t v a a r t M a a t s c h a p p i j ) m e l a k u k a n
penerbangan dan pendaratan di wilayah
Indonesia, serta memberhentikan semua
perwakilan konsuler Belanda di Indonesia
mulai 5 Desember 1957. Selain itu, pemerintah
Indonesia melakukan nasionalisasi terhadap
perusahaan Belanda di Indonesia, seperti
Nederlandsche Handels Maatschappij (NHM).
10. Jawaban: c
Pada 1964 muncul ide bahwa Malaysia akan
menjadi anggota tidak tetap Dewan Keamanan
PBB. Ide tersebut ditanggapi oleh Presiden
Soekarno dengan pidato yang menyatakan
PBB merupakan cerminan keadaan dunia pada
1945. Presiden Soekarno juga menyatakan jika
Malaysia diangkat sebagai anggota tidak tetap
Dewan Keamanan PBB, Indonesia akan keluar
dari keanggotaan PBB. Dalam perkembangannya,
PBB justru menerima Malaysia menjadi anggota
tidak tetap Dewan Keamanan (DK) PBB pada
7 Januari 1965. Diterimanya Malaysia sebagai
anggota tidak tetap DK-PBB tersebut direspons
oleh Presiden Soekarno dengan menyatakan
Indonesia keluar dari PBB.
11. Jawaban: c
Salah satu bentuk pelaksanaan sistem
ekonomi terpimpin adalah pengambilalihan
aset-aset yang dimiliki pengusaha asing,
terutama milik pengusaha Belanda. Dalam
perencanaannya, pemerintah menargetkan
mampu menasionalisasi 80% aset perusahaan-
perusahaan Belanda. Dalam pelaksanaannya,
pemerintah hanya mampu menasionalisasi 20%
aset. Ketidakmampuan pemerintah Indonesia
memenuhi target tersebut karena para pemilik
perusahaan sudah terlebih dahulu menarik
modalnya dari Indonesia.
12. Jawaban: a
Pada 25 Agustus 1959 pemerintah mengeluarkan
Peraturan Pemerintah Pengganti Undang-
Undang Nomor 2 Tahun 1959 untuk menetapkan
kebijakan devaluasi mata uang rupiah.
Sebagai tindak lanjut kebijakan tersebut,
pemerintah membentuk Panitia Penampung
Operasi Keuangan (PPOK). Lembaga tersebut
bertugas menindaklanjuti tindakan moneter
tanpa mengurangi tanggung jawab menteri,
departemen, dan jawatan yang bersangkutan.
13. Jawaban: a
Pada masa Demokrasi Terpimpin daya beli
masyarakat Indonesia menurun tajam. Kondisi
tersebut disebabkan oleh kekacauan politik
pada 1959 yang memicu peningkatan inflasi.
Dalam rangka membendung inflasi, pemerintah
mengeluarkan Peraturan Pemerintah Pengganti
Undang-Undang Nomor 2 Tahun 1959. Peraturan
ini dimaksudkan untuk mengurangi banyaknya
uang yang beredar serta memperbaiki keuangan
dan perekonomian negara.
14. Jawaban: e
Pelaksanaan sistem ekonomi terpimpin tampak
pada penerapan kebijakan-kebijakan berikut.
1) Pengambilalihan aset-aset yang dimiliki
pengusaha asing, terutama milik para
pengusaha Belanda (nasionalisasi
perusahaan-perusahaan milik Belanda).
2) Penetapan program Pembangunan Nasional
Semesta Berencana. Dalam mendukung
program yang dicanangkan oleh Presiden
Soekarno ini, pemerintah berupaya
memaksimalkan peran Badan Usaha Milik
Negara (BUMN).
3) Penggabungan perusahaan swasta dalam
Organisasi Perusahaan Sejenis (OPS) dan
Gabungan Perusahaan Sejenis (GPS).
4) Pe m b e n t u k a n B a d a n M u s ya wa ra h
Pengusaha Swasta Nasional (Bamunas).
Jadi, kombinasi yang tepat ditunjukkan oleh
angka R3), S2), dan S3).
15. Jawaban: b
Pada dasarnya Deklarasi Ekonomi memberikan
beberapa keuntungan seperti mendorong usaha
swasta dan memperbesar produksi perolehan
devisa. Selain itu, pihak pengusaha swasta yang
berhasil menaikkan nilai ekspor dan impor
mendapatkan insentif.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 27
16. Jawaban: c
Peraturan 26 Mei yang diterapkan dalam
Deklarasi Ekonomi mendapat kritik dari
PKI karena dianggap menguntungkan kaum
imperialis. PKI juga berpendapat bahwa
penerapan Peraturan 26 Mei dapat berdampak
pada kenaikan tarif dasar listrik dan angkutan
umum. Selain itu, Presiden Soekarno menunda
pelaksanaan Peraturan 26 Mei karena sedang
konsentrasi pada konfrontasi dengan Malaysia.
17. Jawaban: d
Pemerintah menerapkan kebijakan deklarasi
ekonomi. Akan tetapi, kebijakan tersebut gagal
mengatasi permasalahan ekonomi Indonesia.
Salah satu faktor penyebab kondisi tersebut
adalah Indonesia gagal mendapatkan pinjaman
dana dari International Monetary Fund (IMF).
18. Jawaban: a
Pada 1964 presiden mengeluarkan Keputusan
Presiden Nomor 360 Tahun 1964. Instruksi
tersebut berisi ketentuan-ketentuan mengenai
perhimpunan dan penggunaan Dana Revolusi.
Selanjutnya, Presiden Soekarno menunjuk
Menteri Urusan Bank Sentral, Jusuf Muda Dalam
untuk mengelola Dana Revolusi.
19. Jawaban: d
Masa pemerintahan Soekarno identik dengan
pergolakan politik. Kondisi ini tidak terlepas
dari pandangan Presiden Soekarno yang
menganggap revolusi belum selesai sehingga
perlu diperjuangkan. Berdasarkan pandangan
itu, Presiden Soekarno lebih berkonsentrasi
pada aspek politik atau konsep politik sebagai
panglima. Untuk memenuhi kepentingan
politik Presiden Soekarno mengeluarkan
kebijakan Dana Revolusi. Sementara itu, upaya
pemerintah membangun perekonomian yang
mapan cenderung gagal. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan d.
20. Jawaban: d
Kebijakan Dana Revolusi menyebabkan utang-
utang negara makin meningkat, sebaliknya
kegiatan ekspor makin menurun. Selain itu,
pemberian fasilitas alokasi kredit kepada
perseorangan atau perusahaan yang bukan
sektor produksi dengan bunga tertentu
menimbulkan kekacauan di bidang keuangan.
Dengan demikian, tingkat inflasi makin tidak
terkendali. Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan
oleh angka 2), 3), dan 4).
28 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
B. Isian
1. Jawaban:
Undang-Undang Dasar 1945/UUD 1945
2. Jawaban:
Dwi Komando Rakyat/Dwikora
3. Jawaban:
mercusuar
4. Jawaban:
Muhammad Yamin
5. Jawaban:
Deklarasi Ekonomi/Dekon
C. Uraian
1. Jawaban:
Konfrontasi militer dilakukan pemerintah
Indonesia dengan rencana membeli senjata dari
Amerika Serikat. Akan tetapi, rencana tersebut
gagal terlaksana. Pembelian senjata kemudian
dialihkan ke negara-negara blok Timur, terutama
Uni Soviet. Upaya pembelian senjata ini dipimpin
oleh Menteri Keamanan Nasional, Jenderal
A.H. Nasution. Pemerintah Indonesia juga
mengajak rakyat terlibat langsung dalam
pembebasan Irian Barat. Pada 19 Desember
1961 Presiden Soekarno mengumumkan
Tri Komando Rakyat (Trikora). Selain itu,
pemerintah Indonesia membentuk Komando
Mandala.
2. Jawaban:
Politik mercusuar merupakan politik mencari
kemegahan/keindahan dalam pergaulan antar-
bangsa di dunia. Politik mercusuar dijalankan
Presiden Soekarno karena menganggap Indonesia
sebagai mercusuar yang mampu menerangi jalan
negara-negara The New Emerging Forces (Nefo).
Nefo merupakan kelompok negara yang baru
merdeka dan masih berjuang dalam membentuk
kepribadian bangsa yang kukuh.
3. Jawaban:
Dampak negatif inflasi pada masa Demokrasi
Terpimpin sebagai berikut.
a. Memburuknya perekonomian nasional.
Kondisi ini ditandai dengan distribusi
pendapatan yang kurang merata dan
terganggunya stabilitas ekonomi.
b. Para kreditur/pemberi pinjaman mengalami
kerugian. Nilai uang yang mereka terima
lebih kecil daripada saat mereka me-
minjamkan (sebelum terjadi inflasi).
 c. Menurunnya tingkat kesejahteraan 5. Jawaban:
masyarakat karena daya beli makin rendah. PKI bersedia melaksanakan konsep Deklarasi
Ekonomi selama pelaksanaan strategi dasar
4. Jawaban:
ekonomi dilakukan oleh tokoh-tokoh PKI.
Deklarasi Ekonomi diresmikan Presiden
Peraturan 26 Mei yang diterapkan dalam
Soekarno pada 28 Maret 1963. Tujuan Deklarasi
Deklarasi Ekonomi juga mendapat kritik dari
Ekonomi sebagai berikut.
PKI karena dianggap menguntungkan kaum
a. Menciptakan ekonomi yang bersifat
imperialis. Selain itu, PKI berpendapat bahwa
nasional, demokratis, dan bebas dari sisa-
penerapan Peraturan 26 Mei dapat berdampak
sisa imperialisme.
pada kenaikan tarif dasar listrik dan angkutan
b. Mencapai tahap ekonomi sosialis Indonesia
umum.
dengan cara terpimpin.

Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 29

A. Dinamika Politik Indonesia pada Masa Orde Baru
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‹ƒŽ‘‰ ƒ–ƒ”ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ †ƒ ‡–ƒ
‡†‡”ƒŽ ȋ‡–Œ‡Ȍ ‘‡Šƒ”–‘ •‡–‡ŽƒŠ ’‡”‹•–‹™ƒ
 ͵Ͳ Ȁ  –‡”Œƒ†‹ ’ƒ†ƒ ʹ –‘„‡” ͳͻ͸ͷǤ
‹ƒŽ‘‰ ‹‹ †‹ƒ†ƒƒ —–— ‡„ƒŠƒ• —’ƒ›ƒ
‡‰ƒ–ƒ•‹ •‹–—ƒ•‹ ƒ•‹‘ƒŽ ›ƒ‰ ƒ ƒ— ƒ‹„ƒ–
’‡”‹•–‹™ƒ ͵ͲȀ Ǥ‹ƒŽ‘‰–‡”•‡„—–†‹™ƒ”ƒ‹
’‡”„‡†ƒƒ’‡†ƒ’ƒ–ƒ–ƒ”ƒ”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘
†ƒ‡–Œ‡‘‡Šƒ”–‘–‡”ƒ‹–—’ƒ›ƒ’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ
ƒ•ƒŽƒŠ ƒ•‹‘ƒŽǤ ‡—”—– ‡–Œ‡ ‘‡Šƒ”–‘ǡ
‡ƒ ƒ—ƒƒ•‹‘ƒŽ–‹†ƒƒƒ‡”‡†ƒƒ’ƒ„‹Žƒ
–—–—–ƒ”ƒ›ƒ––‹†ƒ†‹’‡—Š‹Ǥ‡‡–ƒ”ƒ‹–—ǡ
”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ‡›ƒ–ƒƒ ’‡„—„ƒ”ƒ
 „‡”–‡–ƒ‰ƒ†‡‰ƒƒŒƒ”ƒƒ•ƒ‘Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
—’‡”•‡ƒ” ‡„‡”‹ƒ ‡™‡ƒ‰ƒ Ž—ƒ•
‡’ƒ†ƒ ‡–Œ‡ ‘‡Šƒ”–‘Ǥ ‡„ƒ‰ƒ‹ ’‡‡‰ƒ‰
ƒ†ƒ– —’‡”•‡ƒ”ǡ Žƒ‰ƒŠ ’‡”–ƒƒ ›ƒ‰
†‹Žƒ—ƒ‡–Œ‡‘‡Šƒ”–‘ƒ†ƒŽƒŠ‡„—„ƒ”ƒ
†ƒ‡Žƒ”ƒ‰ „‡•‡”–ƒ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ƒ••ƒ›ƒǤ
‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ‡–Œ‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡›‡”—ƒ
ƒŠƒ•‹•™ƒ†ƒ’‡ŽƒŒƒ”—–—‡„ƒŽ‹‡ƒ’—•
†ƒ•‡‘ŽƒŠǤ’ƒ›ƒǦ—’ƒ›ƒ–‡”•‡„—–‡”—’ƒƒ
Žƒ‰ƒŠ ’‡”–ƒƒ ‡–Œ‡ ‘‡Šƒ”–‘ —–—
‡‡”–‹„ƒ•‹–—ƒ•‹†‹ƒŽƒ‰ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ
Ԙ͵Ǥ
͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡†—†—ƒ‡–Œ‡‘‡Šƒ”–‘•‡„ƒ‰ƒ‹’‡‡‰ƒ‰
ƒ†ƒ– —’‡”•‡ƒ” ƒ‹ —ƒ– •‡–‡ŽƒŠ
 ‡‡”„‹–ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ  ‘‘”
 ȀȀͳͻ͸͸Ǥ ‡–‡–ƒ’ƒ  –‡”•‡„—–
‡›ƒ–ƒƒ ƒ’ƒ„‹Žƒ ’”‡•‹†‡ „‡”ŠƒŽƒ‰ƒǡ
‡†—†—ƒ›ƒ †‹‰ƒ–‹ƒ ‘Ž‡Š ’‡‡‰ƒ‰
ƒ†ƒ–—’‡”•‡ƒ”Ǥ‡‡–ƒ”ƒ‹–—ǡ„‡”†ƒ•ƒ”ƒ
‡–‡–ƒ’ƒ–‡”•‡„—–‡†—†—ƒ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘ †ƒŽƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ƒ‹ Ž‡ƒŠǤ
30 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ƒŽ ‹‹ †‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ †‹–‘Žƒ›ƒ ’‹†ƒ–‘
’‡”–ƒ‰‰—‰Œƒ™ƒ„ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
ȋƒ™ƒ•ƒ”ƒȌ‘Ž‡ŠǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‹–—ƒ•‹‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰„‡Ž—•‡’‡—Š›ƒ‘†—•‹ˆ
‡†‘”‘‰ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡‰Š‹’—
‡—ƒ–ƒ —–— ‡ ‹’–ƒƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ’‘Ž‹–‹
‡ŽƒŽ—‹’‘Ž‹–‹’‡†‡ƒ–ƒ‡ƒƒƒȋsecurity
approachȌ†ƒ’‘Ž‹–‹•‹’‹ŽǤ ’Ž‡‡–ƒ•‹’‘Ž‹–‹
’‡†‡ƒ–ƒ ‡ƒƒƒ †‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ
‡Œƒ”‹‰ ’‹ŠƒǦ’‹Šƒ ›ƒ‰ Ž‘›ƒŽ –‡”Šƒ†ƒ’
”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ •‡ƒŽ‹‰—• ‡Žƒ—ƒ
†‡’‘Ž‹–‹•ƒ•‹–‡”Šƒ†ƒ’’‹ŠƒǦ’‹Šƒ›ƒ‰†‹ƒ‰‰ƒ’
†ƒ’ƒ– ‡‰‰ƒ‰‰— Ž‡‰‹–‹ƒ•‹ ’‡‡”‹–ƒŠǤ
’ƒ›ƒ Žƒ‹ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡
ƒ”—ƒ†ƒŽƒŠ‡Žƒ—ƒ”‡‘”‰ƒ‹•ƒ•‹„‡„‡”ƒ’ƒ
‡Ž‡„ƒ‰ƒƒ‡‰ƒ”ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
—•‹ ȋ’‡‰‰ƒ„—‰ƒȌ ’ƒ”–ƒ‹ ‡”—’ƒƒ
‡„‹Œƒƒ ’‘Ž‹–‹ ›ƒ‰ †‹–‡”ƒ’ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ ƒ”— ‡Œ‡Žƒ‰ ’‡‹Ž— ͳͻ͹͹Ǥ ‡„‹Œƒƒ
‹‹†‹†ƒ•ƒ”‹ƒ‰‰ƒ’ƒ„ƒŠ™ƒ„ƒ›ƒ›ƒ’ƒ”–ƒ‹
’‘Ž‹–‹ †ƒ’ƒ– ‡‹ — ’‡”•ƒ‹‰ƒ ƒ–ƒ”’ƒ”–ƒ‹
’‘Ž‹–‹’‘Ž‹–‹•‡ƒŽ‹‰—•’‡”•ƒ‹‰ƒ†ƒŽƒ–—„—Š
‹–‡”ƒŽ ’ƒ”–ƒ‹ ’‘Ž‹–‹ •‡Š‹‰‰ƒ ‡‰‰ƒ‰‰—
•–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ ’Ž‡‡–ƒ•‹ ˆ—•‹
’ƒ”–ƒ‹ †‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ ƒ†ƒ›ƒ †—ƒ ’ƒ”–ƒ‹
„ƒ”—ǡ ›ƒ‹–— ƒ”–ƒ‹ ‡”•ƒ–—ƒ ‡„ƒ‰—ƒ
ȋȌ †ƒ ƒ”–ƒ‹ ‡‘”ƒ•‹ †‘‡•ƒ ȋ ȌǤ
‡Žƒ‹‡†—ƒ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹–‡”•‡„—–ǡ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—‡„‡–— ‘Ž‘‰ƒƒ”›ƒȋ ‘Žƒ”ȌǤ
Ԙ͸Ǥ
͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡—”—– ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ǡ   „‡”Šƒ
‹—– ‡‡–—ƒ ŠƒŽ—ƒ ‡‰ƒ”ƒ †ƒŽƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒǤ ‡„‹Œƒƒ ‹‹ ‡‰ƒ‹„ƒ–ƒ
‡†—†—ƒ –‹†ƒŠƒ›ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹Ž‡„ƒ‰ƒ
’‡”–ƒŠƒƒ †ƒ ‡ƒƒƒǤ   ‡Œ‡Žƒ
 ‡Œƒ†‹ ‡—ƒ–ƒ ›ƒ‰ ‡‹Ž‹‹ ’‡”ƒ
’‡–‹‰ †ƒŽƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ •‡’‡”–‹ ’ƒ”–ƒ‹
’‘Ž‹–‹Ǥ ‘†‹•‹ †‡‹‹ƒ ‡Œƒ†‹ƒ  
‡‹Ž‹‹†‘‹ƒ•‹†ƒŽƒŒƒŒƒ”ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
•‡Š‹‰‰ƒ‡‹„—Žƒ‡•ƒ‹Ž‹–‡”‹•–‹†ƒŽƒ
‡Š‹†—’ƒ•‘•‹ƒŽ†ƒ’‘Ž‹–‹Ǥ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ †ƒ•ƒ”›ƒ ‡„‹Œƒƒ Ȁ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— ‡—ƒ‹ ’”‘ †ƒ ‘–”ƒǤ
‡„ƒ‰‹ƒ ’‹Šƒǡ Š—•—•›ƒ ’‡†——‰
‰‡”ƒƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ ‡›ƒ–ƒƒ ‡„‹Œƒƒ
–‡”•‡„—– ‡›‡„ƒ„ƒ ’ƒ•‹ˆ›ƒ ’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹
ƒŠƒ•‹•™ƒ †ƒŽƒ ‡Š‹†—’ƒ ’‘Ž‹–‹Ǥ ‹ ’‹Šƒ
Žƒ‹ǡ’‡„‡”Žƒ—ƒ‡„‹ŒƒƒȀ†ƒ’ƒ–
‡ˆ‘—•ƒ ‡Š‹†—’ƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ †ƒŽƒ
’‡‰‡„ƒ‰ƒ‹Ž—’‡‰‡–ƒŠ—ƒǤ‡”Ž‡’ƒ•†ƒ”‹
„‡”„ƒ‰ƒ‹’‡†ƒ’ƒ––‡”•‡„—–ǡ‡„‹ŒƒƒȀ
›ƒ‰’ƒ†ƒƒ™ƒŽ›ƒ†‹‰—ƒƒ—–—‡”‡†ƒ
‰‡”ƒƒƒŠƒ•‹•™ƒǡŒ—•–”—‡Œƒ†‹ƒƒ•‹Ǧƒ•‹
ƒŠƒ•‹•™ƒƒ‹”‹–‹•Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ԘͺǤ
‹–—ƒ•‹ ‹–‡”ƒŽ ‹‘” ‹—” †‹–ƒ‰‰ƒ’‹ ‘Ž‡Š
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ Šƒ™ƒ–‹” ƒ’ƒ„‹Žƒ
‘—‹•‡ ‡›‡„ƒ” †‹ ‹‘” ‹—” †ƒ
‡ŒƒŽƒ” ‡ ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒǤ ‡Šƒ™ƒ–‹”ƒ
–‡”•‡„—– ‡›‡„ƒ„ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‡›ƒ–ƒƒ „‡”•‡†‹ƒ ‡†——‰ ’‡”Œ—ƒ‰ƒ
’‘†‡–‹—–—‡‰‹–‡‰”ƒ•‹ƒ‹‘”‹—”
‡™‹Žƒ›ƒŠ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘„‡”—’ƒ›ƒ
‡‡‰ƒƒ‡„ƒŽ‹’”‹•‹’’‘Ž‹–‹„‡„ƒ•ƒ–‹ˆǤ
‡‰ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹„‡„ƒ•ƒ–‹ˆ–‡”•‡„—–ǡ
†‘‡•‹ƒ ‡„ƒŽ‹ ‡Œƒ†‹ ƒ‰‰‘–ƒ  ’ƒ†ƒ
ʹͺ ‡’–‡„‡” ͳͻ͸͸Ǥ ‡„ƒŽ‹›ƒ †‘‡•‹ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ ƒ‰‰‘–ƒ  ‡†‘”‘‰ †‘‡•‹ƒ
„‡”’‡”ƒƒ–‹ˆ†ƒŽƒ—’ƒ›ƒ‡Œƒ‰ƒ’‡”†ƒƒ‹ƒ
†—‹ƒǡ •‡’‡”–‹ •‡„ƒ‰ƒ‹ ‡†‹ƒ–‘” ‘ϐŽ‹ †‹
ƒ„‘Œƒ†ƒ ‹Ž‹’‹ƒ•‡”–ƒ’‡‰‹”‹ƒ‘–‹‰‡
ƒ”—†ƒ†‹†ƒ‡”ƒŠ‘ϐŽ‹‹—”‡‰ƒŠǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‹‰ƒ –‹†ƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ›ƒ‰
†‹Œ‡Žƒ•ƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡”—’ƒƒ „‡–—
‹’Ž‡‡–ƒ•‹ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
‡ŽƒŽ—‹–‹†ƒƒǦ–‹†ƒƒ–‡”•‡„—–ǡ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ ƒ”— „‡”—’ƒ›ƒ ‡‡‰ƒƒ ‡„ƒŽ‹
’”‹•‹’’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹„‡„ƒ•ƒ–‹ˆǤ‡‡”ƒ’ƒ
‡„ƒŽ‹ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ „‡„ƒ• ƒ–‹ˆ Œ—‰ƒ
„‡”–—Œ—ƒ ‡—Ž‹Šƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ƒ•‹‘ƒŽ †ƒ
‡’‡” ‡’ƒ–’”‘•‡•’‡„ƒ‰—ƒǤ
౧Ǥ ”ƒ‹ƒ
ͳǤ Jawaban:
”†‡ ƒ”— ŽƒŠ‹” —–— ‡’‡”„ƒ‹‹ •‹–—ƒ•‹
‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰‡‰ƒŽƒ‹’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒǤ ‡Œ‘Žƒ
’‘Ž‹–‹ †ƒ ‡ƒƒƒǡ •‡”–ƒ ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ
‡‘‘‹›ƒ‰–‡”Œƒ†‹’ƒ†ƒƒŠ‹”ƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹
‡”’‹’‹ ‡”—’ƒƒ ’‡‡”Œƒƒ ”—ƒŠ ›ƒ‰
Šƒ”—• •‡‰‡”ƒ †‹•‡Ž‡•ƒ‹ƒ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—Ǥƒ’ƒ–†‹ƒ–ƒƒǡ‡ŽƒŠ‹”ƒ”†‡ƒ”—
‡”—’ƒƒ‹„ƒ•”‹•‹•’‘Ž‹–‹›ƒ‰–‡”Œƒ†‹’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ •‡„‡Ž—›ƒ ȋ‡‘”ƒ•‹
‡”’‹’‹ȌǤ‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ
•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
ʹǤ Jawaban:
—ƒŽ‹•‡‡’‡‹’‹ƒƒ•‹‘ƒŽ’ƒ†ƒƒ™ƒŽ›ƒ
— —Ž ƒ”‡ƒ ‡Ž—ƒ”›ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ 
‘‘” ȀȀͳͻ͸͸Ǥ ‡–‡–ƒ’ƒ –‡”•‡„—–
‡Ž‡‰ƒŽƒ ‡†—†—ƒ —’‡”•‡ƒ” †ƒ
‡’‡”Ž—ƒ•™‡™‡ƒ‰‡–Œ‡‘‡Šƒ”–‘•‡„ƒ‰ƒ‹
’‡‡‰ƒ‰ ƒ†ƒ– —’‡”•‡ƒ”Ǥ ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ
 ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ  ‘‘”
 ȀȀͳͻ͸͸›ƒ‰‡›ƒ–ƒƒŒ‹ƒ’”‡•‹†‡
„‡”ŠƒŽƒ‰ƒǡ ‡†—†—ƒ›ƒ †‹‰ƒ–‹ƒ ‘Ž‡Š
’‡‡‰ƒ‰ ƒ†ƒ– —’‡”•‡ƒ”ǡ ›ƒ‹–— ‡–Œ‡
‘‡Šƒ”–‘Ǥ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—– ‡›‡„ƒ„ƒ
†—ƒŽ‹•‡‡’‡‹’‹ƒƒ‹–‡”Ž‹Šƒ–Ǥ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
͵Ǥ Jawaban:
”‘– ƒ ƒ•‹Žƒ ‡”—’ƒƒ ‰ƒ„—‰ƒ ‰‡”ƒƒ
›ƒ‰ ‡‡Ž‘’‘”‹ ƒ•‹ ”‹ —–—–ƒ ƒ›ƒ–
ȋ”‹–—”ƒȌǤ ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ –—–—–ƒ
–‡”•‡„—– –‹†ƒ †‹’‡—Š‹ ƒ–ƒ—’— †‹”‡•’‘•
‘Ž‡Š ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘Ǥ ‹„ƒ–›ƒǡ ƒ•‹ —Œ—
”ƒ•ƒ ƒ‹ ‰‡ ƒ” †‹Žƒ—ƒǤ ‡Ž‘„ƒ‰
—Œ— ”ƒ•ƒ ›ƒ‰ ‡Ž—ƒ• ‡‰ƒ‹„ƒ–ƒ
„‡–”‘ƒ ƒ–ƒ”ƒ ’ƒ•—ƒ ƒ”ƒ„‹”ƒ™ƒ †ƒ
ƒ••ƒ ƒ•‹ ’ƒ†ƒ ʹͶ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻ͸͸Ǥ ‡–”‘ƒ
–‡”•‡„—–‡‰ƒ‹„ƒ–ƒ‹•‹†‡„‡”†ƒ”ƒŠ›ƒ‰
‡‹„—Žƒ Œƒ–—Š›ƒ ‘”„ƒ Œ‹™ƒǤ •‹†‡
„‡”†ƒ”ƒŠ–‡”•‡„—–‡›‡„ƒ„ƒ•‹–—ƒ•‹ƒ•‹‘ƒŽ
ƒ‹–‹†ƒ‘†—•‹ˆǤ
ͶǤ Jawaban:
’ƒ›ƒ’‡›‡”ƒ‰ƒƒ‹†‡‘Ž‘‰‹†‹Žƒ—ƒ‡ŽƒŽ—‹
‡‰‹ƒ–ƒ ’‡ƒ–ƒ”ƒ ‡†‘ƒ ‡‰Šƒ›ƒ–ƒ
‡‰ƒƒŽƒ ƒ ƒ•‹Žƒ ȋͶȌ ›ƒ‰ †‹‘‘”†‹ƒ•‹
‘Ž‡Š ƒ†ƒ ‡„‹ƒƒ ‡†‹†‹ƒ ‡Žƒ•ƒƒ
Ͷ ȋ͹ȌǤ ‡—ƒ ’‡‰ƒ™ƒ‹ ‡‰‡”‹ •‹’‹Ž †ƒ
‹Ž‹–‡” •‡”–ƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ †ƒ ’‡ŽƒŒƒ” ™ƒŒ‹„
‡‰‹—–‹ ’‡ƒ–ƒ”ƒ ͶǤ ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—–
‡— —Žƒ ‘’‹‹ ’—„Ž‹ —–— ‡†——‰
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 31
 ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ •‡–‹ƒ’ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
’‘Ž‹–‹ ™ƒŒ‹„ ‡‡”‹ƒ †ƒ ‡‡”ƒ’ƒ ƒ•ƒ•
–—‰‰ƒŽƒ ƒ•‹Žƒ†ƒŽƒ•‡‰ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒǤ
ͷǤ Jawaban:
ͷǤ
–— ‡™—Œ—†ƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ƒ•‹‘ƒŽǡ
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— „‡”—’ƒ›ƒ ‡Œƒ‰ƒ
•–ƒ„‹Ž‹–ƒ•”‡‰‹‘ƒŽǤƒ‰‹’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—ǡ
B. Dinamika Ekonomi Indonesia pada Masa Orde Baru
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‘†‹•‹ ’‡”‡‘‘‹ƒ ›ƒ‰ –‡”’—”— ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ƒŠ‹” ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ ‡†‘”‘‰
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— „‡”—’ƒ›ƒ ‡—Ž‹Šƒ
‡ƒ†ƒƒǤ ϐŽƒ•‹†ƒ—–ƒ‰Ž—ƒ”‡‰‡”‹‡Œƒ†‹
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ‡‘‘‹ ›ƒ‰ Šƒ”—• •‡‰‡”ƒ
†‹’—Ž‹Šƒ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—Ǥ
’ƒ›ƒ ’‡—Ž‹Šƒ –‡”•‡„—– †‹’‡”Ž—ƒ —–—
‡Žƒ•ƒƒƒ’‡„ƒ‰—ƒ†‡‹‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ
”ƒ›ƒ–ǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—
‡Žƒ•ƒƒƒ‡„‹Œƒƒ”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹‡‘‘‹Ǥ
ԘʹǤ
ʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒŽƒŠ •ƒ–— ‹’Ž‡‡–ƒ•‹ ”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹ ‡‘‘‹
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ”†‡ ƒ”— †‹Žƒ—ƒ ‡ŽƒŽ—‹
‡”Œƒ•ƒƒƒ–ƒ—Š—„—‰ƒ†‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
ȋ—Ž–‹Žƒ–‡”ƒŽȌǤ —„—‰ƒ —Ž–‹Žƒ–‡”ƒŽ –‡”•‡„—–
•‡ŒƒŽƒ †‡‰ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ „‡„ƒ• ƒ–‹ˆ
›ƒ‰ ‡„ƒŽ‹ †‹–‡‰ƒƒ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ ƒ”—Ǥ —„—‰ƒ —Ž–‹Žƒ–‡”ƒŽ –‡”•‡„—–
†‹–—Œ—ƒ‡ŽƒŽ—‹’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒƒ•ƒŽƒŠ—–ƒ‰
†ƒ‡”Œƒ•ƒƒ‡‘‘‹Ǥ
Ԙ͵Ǥ
͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
’Ž‡‡–ƒ•‹”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹‡‘‘‹‡„‡”‹ƒ
’‡‰ƒ”—Š•‹‰‹ϐ‹ƒ„ƒ‰‹’‡”‡‘‘‹ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
‡Œƒ’‡‡”ƒ’ƒ”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹‡‘‘‹ǡ‘†‹•‹
’‡”‡‘‘‹ƒ —Žƒ‹ ‡„ƒ‹ †ƒ –‹‰ƒ–
‹ϐŽƒ•‹ —Žƒ‹ ‡—”—Ǥ ƒ‰ƒŠ ‡ ‹’–ƒƒ
•–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ‡‘‘‹ ‡‰ƒ”ƒ †‹–‹†ƒŽƒŒ—–‹
†‡‰ƒ ‡ ƒƒ ‡„ƒ‰—ƒ ‹ƒ ƒŠ—
ȋ‡’‡Ž‹–ƒȌ›ƒ‰—Žƒ‹†‹–‡”ƒ’ƒ’ƒ†ƒͳͻ͸ͻǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡Žƒ‹„‡”†ƒ•ƒ”ƒ’ƒ†ƒ”‹Ž‘‰‹‡„ƒ‰—ƒǡ
‹’Ž‡‡–ƒ•‹ ‡„‹Œƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ
†‹”‡ ƒƒƒ †ƒŽƒ ’”‘‰”ƒ ‡„ƒ‰—ƒ
ƒ‰ƒ ‡†‡ †ƒ ‡„ƒ‰—ƒ ƒ‰ƒ
ƒŒƒ‰Ǥ ‡‡”ƒ’ƒ ’”‘‰”ƒ ‡„ƒ‰—ƒ
32 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
†‡‘Ž‘‹•ƒ•‹ ‹‘” ‹—” ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ
‘”–—‰‹• ›ƒ‰ †‹™ƒ”ƒ‹ †‡‰ƒ ‘ϐŽ‹
†‹Šƒ™ƒ–‹”ƒ †ƒ’ƒ– ‡‰‰ƒ‰‰— •–ƒ„‹Ž‹–ƒ•
ƒ•‹‘ƒŽǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—
‡‰ƒ„‹ŽŒƒŽƒ—–—‡™—Œ—†ƒ‡‹‰‹ƒ
”ƒ›ƒ– ‹‘” ‹—” „‡”‹–‡‰”ƒ•‹ †‡‰ƒ
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒ‰ƒ ‡†‡ †‹”ƒ ƒ‰ †ƒŽƒ ‡ ƒƒ
‡„ƒ‰—ƒ ‹ƒ ƒŠ— ȋ‡’‡Ž‹–ƒȌ ›ƒ‰
†‹™—Œ—†ƒ‡ŽƒŽ—‹‡„ƒ‰—ƒ‹ƒƒŠ—
ȋ‡Ž‹–ƒȌǤ ‡ŒƒŽƒ †‡‰ƒ ‰ƒ‰ƒ•ƒ –‡”•‡„—–ǡ
ƒŒ‡Ž‹• ‡”—•›ƒ™ƒ”ƒ–ƒ ƒ›ƒ– ȋȌ ’ƒ†ƒ
ͳͻ͹͵Ȃͳͻͻ͵ ‡‡–ƒ’ƒ ƒ”‹• ‡•ƒ” ƒŽ—ƒ
‡‰ƒ”ƒ ȋ  Ȍ —–— ‡‰ƒ–—” ’”‘‰”ƒ
’‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽ •‡ ƒ”ƒ ——Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒdǤ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
”‘‰”ƒ‹„‹‰ƒƒ•ƒŽȋ‹ƒ•Ȍ‡”—’ƒƒ
‹’Ž‡‡–ƒ•‹‡„‹Œƒƒ‡•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒǤ
‡ŽƒŽ—‹ ‹ƒ•ǡ ’‡Žƒ•ƒƒƒ ‡•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹
†‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ ’‡”Ž—ƒ•ƒ ŽƒŠƒ ’‡”–ƒ‹ƒ
•‡Š‹‰‰ƒ ‡‰Šƒ•‹Žƒ ’”‘†— ‡Ž‹’ƒŠǤ
’ƒ›ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒ •‡ ƒ”ƒ
—ƒ–‹–ƒ•–‡”•‡„—–†‹‹”‹‰‹†‡‰ƒ’‡‹‰ƒ–ƒ
—ƒŽ‹–ƒ•‡ŽƒŽ—‹’”‘‰”ƒƒ ƒ—•ƒŠƒƒ‹Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
——‰ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— –‡”Šƒ†ƒ’
„‹†ƒ‰’‡”–ƒ‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ’‡‡”‹–ƒŠƒ
”†‡ƒ”—†‹Žƒ—ƒ†‡‰ƒ‡„‡”‹ƒŠ‹„ƒŠ
–”ƒ–‘” ‡’ƒ†ƒ ‡Ž‘’‘ –ƒ‹ǡ Š‹„ƒŠ ‡•‹
’‡”‘–‘’ƒ†‹ǡ†ƒ•—„•‹†‹„‡‹Š’ƒ†‹Ǥ‡ŽƒŽ—‹
‡„‹ŒƒƒǦ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—– ’‡‡”‹–ƒŠ
„‡”—’ƒ›ƒ ‡‹‰ƒ–ƒ ’”‘†—–‹˜‹–ƒ• Šƒ•‹Ž
’‡”–ƒ‹ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒb.
͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
Ԙ͹Ǥ
‹ „‹†ƒ‰ ’‡†‹†‹ƒǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—
‡‰‰‡ ƒ”ƒ •‡”ƒ‰ƒ‹ƒ ‡„‹Œƒƒ —–—
‡‹‰ƒ–ƒ •—„‡” †ƒ›ƒ ƒ—•‹ƒǤ ƒŽƒ
—’ƒ›ƒ –‡”•‡„—–ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡ˆ‘—•ƒ
‡„‹Œƒƒ—–—’‡†‹†‹ƒ–‹‰ƒ–†ƒ•ƒ”†ƒ
‡‡‰ƒŠǤ‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹
‘Ž‡Š „ƒ›ƒ›ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ›ƒ‰ „‡Ž—
‡‰‡›ƒ ’‡†‹†‹ƒ ˆ‘”ƒŽ †ƒ –‹‰‰‹›ƒ
–‹‰ƒ–„—–ƒŠ—”—ˆ†‹ƒŽƒ‰ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒŽƒ ‡‰‡„ƒ‰ƒ •‡–‘” ’‡†‹†‹ƒ
ˆ‘”ƒŽǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡Žƒ—ƒ
’‡”—„ƒŠƒ —”‹—Ž— •‡„ƒ›ƒ ‡’ƒ– ƒŽ‹Ǥ
‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—Œ—‰ƒ‡„ƒ‰—‰‡†—‰Ǧ
‰‡†—‰ •‡‘ŽƒŠ †ƒ•ƒ” „‡”†ƒ•ƒ”ƒ ‹•–”—•‹
’”‡•‹†‡ ȋ ’”‡•ȌǤ ‡Žƒ‹ ‡†—ƒ ’”‘‰”ƒ
–‡”•‡„—–ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡‡”ƒ’ƒ ’”‘‰”ƒǦ
’”‘‰”ƒ ’‡†‹†‹ƒ •‡’‡”–‹ ’”‘‰”ƒ ƒŒ‹„
‡ŽƒŒƒ” ȋƒŒƒ”Ȍ †ƒ ‡”ƒƒ ƒ•‹‘ƒŽ ”ƒ‰
—ƒ •—Š ȋ ȌǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
ʹǤ Jawaban:
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ1)ǡ3)ǡ†ƒ4)Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— ’”‘‰”ƒ –”ƒ•‹‰”ƒ•‹
—Žƒ‹ †‹Žƒ•ƒƒƒ ‡ŽƒŽ—‹ ‡Ž‹–ƒ Ǥ ”‘‰”ƒ
–”ƒ•‹‰”ƒ•‹†‹Žƒ•ƒƒƒ†‡‰ƒ‡‹†ƒŠƒ
•‡‡Ž‘’‘’‡†—†—›ƒ‰„‡”–‡’ƒ––‹‰‰ƒŽ
†‹†ƒ‡”ƒŠ’ƒ†ƒ–’‡†—†—•‡’‡”–‹ ƒ™ƒǡƒ†—”ƒǡ
ƒŽ‹ǡ †ƒ ‘„‘ ‡ †ƒ‡”ƒŠ —Žƒ— —ƒ–”ƒǡ
ƒŽ‹ƒ–ƒǡ—Žƒ™‡•‹†ƒ„‡„‡”ƒ’ƒ’—Žƒ—Žƒ‹
͵Ǥ Jawaban:
†‡‰ƒ–‹‰ƒ–‡’ƒ†ƒ–ƒ’‘’—Žƒ•‹‹‹ǡ–‡–ƒ’‹
‡‹Ž‹‹•—„‡”†ƒ›ƒƒŽƒ’‘–‡•‹ƒŽǤ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ ’”‘‰”ƒ –”ƒ•‹‰”ƒ•‹ „—ƒ Šƒ›ƒ
„‡”ˆ‘—• ’ƒ†ƒ ’‡‡”ƒ–ƒƒ ’‡†—†—ǡ –‡–ƒ’‹
Œ—‰ƒ‡‰‡„ƒ‰ƒ†ƒ‡”ƒŠ’”‘†—–‹ˆ†‹Ž—ƒ”
—Žƒ— ƒ™ƒǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒ„‹†ƒ‰‡•‡Šƒ–ƒǡ‡„‹Œƒƒ’‡„ƒ‰—ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— †‹‹’Ž‡‡–ƒ•‹ƒ
ͶǤ Jawaban:
‡ŽƒŽ—‹ ’”‘‰”ƒ ‡Ž—ƒ”‰ƒ „‡”‡ ƒƒ ȋȌ
†ƒ ‡•‡Šƒ–ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ”‘‰”ƒ  ›ƒ‰
†‹‘‘”†‹ƒ•‹ ‘Ž‡Š ƒ†ƒ ‘‘”†‹ƒ•‹ ‡Ž—ƒ”‰ƒ
‡”‡ ƒƒ ƒ•‹‘ƒŽ ȋȌ „‡”–—Œ—ƒ
‡‡ƒ ŽƒŒ— ’‡”–—„—Šƒ ’‡†—†—
‰—ƒ ‡‹‰ƒ–ƒ —ƒŽ‹–ƒ• ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ ’”‘‰”ƒ  ›ƒ‰
†‹Žƒ•ƒƒƒ†‹ †‘‡•‹ƒ‡†ƒ’ƒ–’—Œ‹ƒ†ƒ
ƒ’”‡•‹ƒ•‹ †ƒ”‹    ƒ”‡ƒ †ƒ’ƒ– ‡‡ƒ
ƒ‰ƒ‡ƒ–‹ƒ„ƒ›‹Ǥ
ͷǤ Jawaban:
౧Ǥ ”ƒ‹ƒ
ͳǤ Jawaban:
‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ —–ƒ‰ ‡Œƒ†‹ ‡Ž‡‡ ’‡–‹‰
„ƒ‰‹ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— †ƒŽƒ —’ƒ›ƒ
‡ƒ–ƒ‡„ƒŽ‹’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒǤƒ†ƒ
•ƒƒ– „‡”•ƒƒƒ —–ƒ‰ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
Œ—‰ƒ •—†ƒŠ ‡ƒ•—‹ Œƒ–—Š –‡’‘Ǥ ‘†‹•‹
†‡‹‹ƒ ‡†‘”‘‰ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡
ƒ”— ‡Žƒ—ƒ ’‡”—†‹‰ƒ –‡”ƒ‹– ™ƒ–—
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
’‡„ƒ›ƒ”ƒ—–ƒ‰‡ŽƒŽ—‹†‹’Ž‘ƒ•‹‡‘‘‹
‡ ”ƒ ‹• ȋParis ClubȌ †ƒ ‰‰”‹• ȋLondon
ClubȌǤ ‡ŽƒŽ—‹ †‹’Ž‘ƒ•‹ ‡‘‘‹ –‡”•‡„—–ǡ
ƒ•ƒŽƒŠ’‡Œƒ†™ƒŽƒ—–ƒ‰Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
›ƒ‰–‡ŽƒŠŒƒ–—Š–‡’‘†ƒ’ƒ–†‹ƒ–—”‡„ƒŽ‹Ǥ‡Žƒ‹
‹–—ǡ †‘‡•‹ƒ‡†ƒ’ƒ–„ƒ–—ƒ†ƒ”‹Ž‡„ƒ‰ƒ
›ƒ‰†‹„‡–—‘Ž‡Š‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰„‡”•‡†‹ƒ
‡„ƒ–—’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒǡ›ƒ‹–—Inter-
Governmental Group on Indonesia ȋ Ȍ ›ƒ‰
†‹‡–—ƒ‹‡Žƒ†ƒǤ
”‹Ž‘‰‹ ‡„ƒ‰—ƒ ›ƒ‰ ‡†ƒ•ƒ”‹
’‡„ƒ‰—ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—‡ ƒ—’
ƒ•’‡Ǧƒ•’‡„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ –ƒ„‹Ž‹–ƒ•ƒ•‹‘ƒŽ›ƒ‰•‡Šƒ–†ƒ†‹ƒ‹•Ǥ
„Ǥ ‡”–—„—Šƒ‡‘‘‹›ƒ‰ ——’–‹‰‰‹Ǥ
Ǥ ‡‡”ƒ–ƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ †ƒ Šƒ•‹ŽǦ
Šƒ•‹Ž›ƒ‡—Œ—–‡” ‹’–ƒ›ƒ‡ƒ†‹Žƒ•‘•‹ƒŽ
„ƒ‰‹•‡Ž—”—Š”ƒ›ƒ– †‘‡•‹ƒǤ
”‘‰”ƒ ‡ƒ‹•ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‡”—’ƒƒ
—’ƒ›ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ †ƒŽƒ ‡†——‰ ’”‘•‡•
’”‘†—•‹Šƒ•‹Ž’‡”–ƒ‹ƒ†ƒ’ƒ• ƒ’ƒ‡†‡‰ƒ
•‡’‡”ƒ‰ƒ– ‡•‹Ǧ‡•‹ ‘†‡”Ǥ ‡‡”ƒ’ƒ
‡ƒ‹•ƒ•‹’ƒ†ƒ’”‘•‡•’ƒ‡†‹Žƒ—ƒ†‡‰ƒ
’‡„‡”‹ƒŠ‹„ƒŠ‡•‹’‡”‘–‘’ƒ†‹‡’ƒ†ƒ
‡Ž‘’‘–ƒ‹’ƒ†ƒͳͻͺͲǦƒǤ‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–
‡†‘”‘‰— —Ž›ƒ—•ƒŠƒŒƒ•ƒ’ƒ‡Ǥ
”‘‰”ƒ ‡”—’ƒƒ—’ƒ›ƒ’‡‡”‹–ƒŠ
†ƒŽƒ ‡‰ƒ‘‘†ƒ•‹ ƒƒǦƒƒ —”ƒ‰
ƒ’—ǡ„‡”‡„—–—ŠƒŠ—•—•ǡ†ƒ„‡”–‡’ƒ–
–‹‰‰ƒŽ†‹†ƒ‡”ƒŠ–‡”’‡ ‹Žƒ‰ƒ”†ƒ’ƒ–‡‰‡›ƒ
’‡†‹†‹ƒǤ †‹„‡–—‡ŽƒŽ—‹‹•–”—•‹
’”‡•‹†‡ʹͻ‡‹ͳͻͻ͸Ǥ ‡‹Ž‹‹†—ƒˆ‘—•
’‡”‰‡”ƒƒǡ›ƒ‹–—’‡†‹†‹ƒ†ƒ‡ƒ—•‹ƒƒǤ
‡‰‹ƒ–ƒ  †‹ˆ‘—•ƒ †‹ †ƒ‡”ƒŠǦ†ƒ‡”ƒŠ
–‡”’‡ ‹Žƒ‰ƒ”–—Œ—ƒ’‡†‹†‹ƒ†ƒ•ƒ”•‡„‹Žƒ
–ƒŠ—–‡” ƒ’ƒ‹Ǥ
”‘‰”ƒ‡•‡Šƒ–ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–„‡”’‡”ƒ†ƒŽƒ
‡„‡”‹ƒ ’‡Žƒ›ƒƒ ‡•‡Šƒ–ƒ ‡’ƒ†ƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ”‘‰”ƒ ‡•‡Šƒ–ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–
†‹‹’Ž‡‡–ƒ•‹ƒ †‡‰ƒ ‡‰ƒ–‹ϐƒ
‡  „ ƒ Ž ‹  ’ — • ƒ –  ‡ • ‡ Š ƒ – ƒ    ƒ • ›ƒ ”ƒ  ƒ –
ȋ’—•‡•ƒ•ȌǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’‡„‡–—ƒ ’‘•
’‡Žƒ›ƒƒ –‡”’ƒ†— ȋ’‘•›ƒ†—Ȍ †‹‡„ƒ‰ƒ
‡ŽƒŽ—‹Ž‹ƒ’”‘‰”ƒǡ›ƒ‹–—‡•‡Šƒ–ƒ‹„—ƒƒ
ȋ Ȍǡ ‡Ž—ƒ”‰ƒ „‡”‡ ƒƒ ȋȌǡ ’‡‹‰ƒ–ƒ
‰‹œ‹ǡ•‡”–ƒ’‡ƒ‰‰—Žƒ‰ƒ†‹ƒ”‡†ƒ‹—‹•ƒ•‹Ǥ
33
C. Dampak Kebijakan Politik dan Ekonomi pada Masa Orde Baru
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡‡”ƒ’ƒ ‡„‹Œƒƒ ’‘Ž‹–‹ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—‡Œƒ†‹ƒ‡’‡‹’‹ƒ”‡•‹†‡
‘‡Šƒ”–‘ ‡‹Ž‹‹ †‘‹ƒ•‹ „‡•ƒ” –‡”Šƒ†ƒ’
ŒƒŽƒ›ƒ”‘†ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ‘†‹•‹†‡‹‹ƒ
‡‹„—Žƒ ‡•ƒ ‘–‘”‹–ƒ”‹ƒ‹•‡ †ƒŽƒ
’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒǡ –‡”ƒ•—
’‡‡–ƒ’ƒ‡„‹ŒƒƒǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ‡‰ƒ”ƒ‡‹Ž‹‹
’‡”ƒ›ƒ‰—ƒ–†ƒŽƒ‡‰ƒ–—”•‡‰ƒŽƒ‡„‹Œƒƒ
›ƒ‰ †‹–‡”ƒ’ƒ •‡Š‹‰‰ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ‹–—„‡”•‹ˆƒ–•‡–”ƒŽ‹•–‹Ǥ
ԘʹǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡”ƒ ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰ „‡•ƒ” †ƒŽƒ ‡‰ƒ–—”
‡„‹Œƒƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—‡— —Žƒ
’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ›ƒ‰ „‡”•‹ˆƒ–
•‡–”ƒŽ‹•–‹Ǥ ‡‡”‹–ƒŠ †ƒ‡”ƒŠ –‹†ƒ
‡‹Ž‹‹ ‡Ž‡Ž—ƒ•ƒƒ †ƒŽƒ ‡ŒƒŽƒƒ †ƒ
‡‡–—ƒ‡„‹ŒƒƒǤ‡‡”‹–ƒŠ†ƒ‡”ƒŠŒ—‰ƒ
‡‹Ž‹‹‡–‡”„ƒ–ƒ•ƒ‡‰‡Ž‘Žƒ†ƒ‡‰ƒ–—”
†ƒ‡”ƒŠ›ƒǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 
‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
’‡‹Ž— •‡„ƒ›ƒ ‡ƒ ƒŽ‹Ǥ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ
’‡”‰ƒ–‹ƒ ‡—ƒ•ƒƒ ‡•‡—–‹ˆ Šƒ’‹” –‹†ƒ
’‡”ƒŠ –‡”Œƒ†‹ǡ ‡ —ƒŽ‹ ’ƒ†ƒ ŒƒŒƒ”ƒ Ž‡„‹Š
”‡†ƒŠǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’‡‡”ƒ’ƒ ‡„‹Œƒƒ ˆ—•‹
’ƒ”–ƒ‹ Œ—•–”— ‡†‘”‘‰ –‡”Œƒ†‹›ƒ †‘‹ƒ•‹
‡Ž‘’‘ –‡”–‡–— †ƒŽƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
‡ƒ†ƒƒ–‡”•‡„—–†ƒ’ƒ–†‹ ‡”ƒ–‹†ƒ”‹‡™ƒŒ‹„ƒ
  †ƒ ’‡‰ƒ™ƒ‹ ‡‰‡”‹ •‹’‹Ž ȋȌ —–—
‡†——‰ ‘Žƒ” †ƒŽƒ ’‡‹Ž—Ǥ ‡‡–ƒ”ƒ
‹–—ǡ†—ƒ’ƒ”–ƒ‹Žƒ‹›ƒŠƒ›ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹’‡Ž‡‰ƒ’
—–— ‡—Œ—ƒ ‡•ƒ ’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒ‰†‡‘”ƒ–‹•Ǥ
ԘͶǤ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
•‹ †‡‘•–”ƒ•‹ •‡’‡”–‹ ›ƒ‰ †‹Œ‡Žƒ•ƒ
’ƒ†ƒ •‘ƒŽ –—”—– ‡™ƒ”ƒ‹ †‹ƒ‹ƒ ’‘Ž‹–‹
’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—Ǥ•‹‹‹— —Ž•‡„ƒ‰ƒ‹
”‡ƒ•‹ –‡”Šƒ†ƒ’ ‡„‹Œƒƒ ›ƒ‰ †‹–‡”ƒ’ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—Ǥ‡”„ƒ‰ƒ‹ƒ•‹–‡”•‡„—–
Œ—‰ƒ‡—Œ—ƒ‡–‹†ƒ’—ƒ•ƒ”ƒ›ƒ––‡”Šƒ†ƒ’
‡„‹Œƒƒ ›ƒ‰ †‹–‡–ƒ’ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡
ƒ”—†ƒŽƒ„‹†ƒ‰’‘Ž‹–‹Ǥ
34 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
–‡”˜‡•‹ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— –‡”Šƒ†ƒ’
‡„‡„ƒ•ƒ„‡”’‡†ƒ’ƒ––ƒ’ƒ’ƒ†ƒ‡„‹Œƒƒ
‡‰‡ƒ‹ •—”ƒ– ‹œ‹ —•ƒŠƒ ’‡‡”„‹–ƒǤ —”ƒ–
‹œ‹–‡”„‹–ȋ Ȍ†ƒ•—”ƒ–‹œ‹—•ƒŠƒ’‡‡”„‹–ƒ
’‡”•ȋ Ȍ‡”—’ƒƒ•‡”ƒ‰ƒ‹ƒ”‡‰—Žƒ•‹†‹
„ƒ™ƒŠ‡’ƒ”–‡‡‡‡”ƒ‰ƒ›ƒ‰†‹–—Œ—ƒ
‡’ƒ†ƒ‡†‹ƒƒ••ƒȀ’‡”•Ǥ‡ ƒ”ƒ–‹†ƒŽƒ‰•—‰ǡ
‰ƒ‰ƒ•ƒ ƒ–ƒ— ’‡„‡”‹–ƒƒ ›ƒ‰ †‹—ƒ– †ƒŽƒ
‡†‹ƒƒ••ƒ†‹ƒ”ƒŠƒ•‡Žƒ”ƒ•†‡‰ƒ‰ƒ‰ƒ•ƒ
†ƒ‡„‹Œƒƒ›ƒ‰†‹–‡”ƒ’ƒ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡
ƒ”—Ǥ‡†‹ƒƒ••ƒ›ƒ‰†‹ƒ‰‰ƒ’‡’”‘˜‘ƒ•‹
†ƒ ‡›ƒ’ƒ‹ƒ ”‹–‹ –ƒŒƒ ‡’ƒ†ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒƒ†‹„‡”‡†‡Ž‘Ž‡Š’‡‡”‹–ƒŠǤ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Ԙ͸Ǥ
ƒŽƒ —’ƒ›ƒ ‡ ‹’–ƒƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ƒ•‹‘ƒŽǡ
’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—‡‡”ƒ’ƒ‡„‹Œƒƒ†‹
„‡”„ƒ‰ƒ‹„‹†ƒ‰Ǥƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡—ƒ•ƒƒ›ƒǡ
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡Žƒ—ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹
—’ƒ›ƒ •‡’‡”–‹ ”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹ ‡‘‘‹ †ƒ
’‡„ƒ‰—ƒ „‡”‡ŽƒŒ—–ƒǤ ’ƒ›ƒǦ—’ƒ›ƒ
–‡”•‡„—–‡„—ƒŠƒŠƒ•‹Ž’‘•‹–‹ˆ•‡’‡”–‹›ƒ‰
†‹Œ‡Žƒ•ƒ’ƒ†ƒ™ƒ ƒƒ•‘ƒŽǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡„ƒ‰—ƒ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ ƒ”— „‡”Šƒ•‹Ž ‡†‘”‘‰ ’‡”–—„—Šƒ
‡‘‘‹‡‰ƒ”ƒǤ—–‹‡„‡”Šƒ•‹Žƒ‹‹ƒ†ƒŽƒŠ
•™ƒ•‡„ƒ†ƒ „‡”ƒ• ’ƒ†ƒ ͳͻͺͶǤ ‡ ƒ’ƒ‹ƒ
‹‹ ƒ’— ‡‰—„ƒŠ •–ƒ–—• †‘‡•‹ƒ †ƒ”‹
‡‰ƒ”ƒ ’‡‰‹’‘” „‡”ƒ• ‡Œƒ†‹ ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰
†ƒ’ƒ– ‡‡—Š‹ ‡„—–—Šƒ „‡”ƒ• •‡†‹”‹
ȋ•™ƒ•‡„ƒ†ƒ „‡”ƒ•ȌǤ ‡„ƒ‰—ƒ ‡‘‘‹
Œ—‰ƒ „‡”Šƒ•‹Ž ‡‹‰ƒ–ƒ ’‡†ƒ’ƒ–ƒ
ƒ•‹‘ƒŽǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ͳͻ͹Ͷ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ ”ƒ„ ‡Žƒ—ƒ
‡„ƒ”‰‘ –‡”Šƒ†ƒ’ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ ƒ”ƒ– ›ƒ‰
‡†——‰ •”ƒ‡ŽǤ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ’ƒ†ƒƒŠ‹”ͳͻ͹ͺ
–‡”Œƒ†‹‰‡Œ‘Žƒ’‘Ž‹–‹†‹ ”ƒ›ƒ‰‡›‡„ƒ„ƒ
”ƒ‡‰Š‡–‹ƒ’ƒ•‘ƒ‹›ƒ„—‹Ǥ—ƒ
’‡”‹•–‹™ƒ–‡”•‡„—–‡›‡„ƒ„ƒŠƒ”‰ƒ‹›ƒ
„—‹ †‘‡•‹ƒ ‡Žƒ„—‰Ǥ ‡†ƒ’ƒ–ƒ
†ƒ”‹ •‡–‘” ‹›ƒ „—‹ –‡”•‡„—– ƒ’—
‡‹‰ƒ–ƒ’‡†ƒ’ƒ–ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
ԘͻǤ
ͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ’ƒ ‡„‹Œƒƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— †ƒŽƒ
„‹†ƒ‰•‘•‹ƒŽ„—†ƒ›ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡”Œƒ†‹‡‹•‹ƒ†ƒ‡•‡Œƒ‰ƒ•‘•‹ƒŽ
ƒ‹„ƒ–’‡„ƒ‰—ƒ›ƒ‰–‹†ƒ‡”ƒ–ƒǤ
ʹȌ ‡”Œƒ†‹’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒ –‡”Šƒ†ƒ’–ƒŠƒƒ
’‘Ž‹–‹†ƒ’‡ƒ•ƒƒ’‡„ƒ‰—ƒ›ƒ‰
‡‰‘”„ƒƒ‡’‡–‹‰ƒ”ƒ›ƒ–Ǥ
͵Ȍ ‡„ƒ–ƒ•ƒ ‡‰‹ƒ–ƒ ‡ƒ‰ƒƒƒ ƒ–ƒ—
„—†ƒ›ƒ ‡–‹ ‹‘‰Š‘ƒ Šƒ›ƒ †‹ Ž‹‰—’
‡Ž—ƒ”‰ƒǤ
ͶȌ ‡‰ƒ™ƒ•ƒ†ƒ‘–”‘Ž‡–ƒ–’‡‡”‹–ƒŠ
–‡”Šƒ†ƒ’ ‰‡”ƒƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ †ƒ ‡†‹ƒ
ƒ••ƒǤ
ͷȌ ‡‰ƒ™ƒ•ƒ–‡”Šƒ†ƒ’’‡”‡„ƒ‰ƒ•‡‹
†ƒ’‡”‰‡”ƒƒ’ƒ”ƒ’‡‰‹ƒ–›ƒǤ
͸Ȍ ƒ”ƒ‰ƒ „‡”ƒ„—– ‰‘†”‘‰ „ƒ‰‹ Žƒ‹Ǧ
Žƒ‹ƒ”‡ƒ†‹ƒ‰‰ƒ’‡‹”—„—†ƒ›ƒƒ—
hippiesǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)ǡ2)ǡ†ƒ4)Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡„ƒ‰—ƒ ›ƒ‰ †‹ŒƒŽƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—„‡”Šƒ•‹Ž‡‹‰ƒ–ƒ’‡†ƒ’ƒ–ƒ
ƒ•‹‘ƒŽǤƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—’‡„ƒ‰—ƒ
›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ –‹†ƒ ‡”ƒ–ƒǤ ‡„ƒ‰—ƒ
Šƒ›ƒ †‹ˆ‘—•ƒ †‹ —Žƒ— ƒ™ƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ
†‹•–”‹„—•‹Šƒ•‹Ž’‡„ƒ‰—ƒ†ƒ’‡ƒˆƒƒ–ƒ
†ƒƒ—–—’‡„ƒ‰—ƒ–‹†ƒ†‹‹”‹‰‹‘–”‘Ž
‡ˆ‡–‹ˆ†ƒ”‹’‡‡”‹–ƒŠǤ‹„ƒ–›ƒǡƒŽ‹”ƒ†ƒƒ
–‡”•‡„—–”ƒ™ƒ†‹•ƒŽƒŠ‰—ƒƒ•‡Š‹‰‰ƒ’”ƒ–‹
‘”—’•‹ǡ ‘Ž—•‹ǡ †ƒ ‡’‘–‹•‡ ȋȌ ƒ‹
–—„—Š•—„—”Ǥ
౧Ǥ ”ƒ‹ƒ
ͳǤ Jawaban:
‡” ‹’–ƒ›ƒ ‡–ƒŠƒƒ ’ƒ‰ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
”†‡ ƒ”— –‹†ƒ Ž‡’ƒ• †ƒ”‹ —’ƒ›ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
†ƒŽƒ ‡‹‰ƒ–ƒ ’”‘†—–‹˜‹–ƒ• ’‡”–ƒ‹ƒǤ
‡„‹Œƒƒ’‡„ƒ‰—ƒ‡‘‘‹’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—†‹‹’Ž‡‡–ƒ•‹ƒ‡ŽƒŽ—‹’”‘‰”ƒ
‡„ƒ‰—ƒ ‹ƒ ƒŠ— ȋ‡Ž‹–ƒȌǤ ƒ–ƒ›ƒǡ
’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—‡ŽƒŽ—‹’”‘‰”ƒ‡Ž‹–ƒ
ƒ’— ‡‹‰ƒ–ƒ ’‡”–—„—Šƒ ‡‘‘‹
‡‰ƒ”ƒǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— „‡–— ’‡”–—„—Šƒ
‡‘‘‹ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— „‡”ƒ‹–ƒ
†‡‰ƒ ’‡ ƒ’ƒ‹ƒ •™ƒ•‡„ƒ†ƒ „‡”ƒ• ’ƒ†ƒ
ͳͻͺͶǤ ƒ†ƒ ͳͻͺͷ ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ •™ƒ•‡„ƒ†ƒ
„‡”ƒ• ‡†ƒ’ƒ– ’‡‰Šƒ”‰ƒƒ †ƒ”‹ Food and
Agriculture Organization of the United Nations
ȋ ȌǤ
ʹǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡
ƒ”—’‡Žƒ•ƒƒƒ’‡‹Ž—–‹†ƒ‡ ‡”‹ƒ
’”‹•‹’†‡‘”ƒ•‹Ǥƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—–‡”†ƒ’ƒ–
‹–‡”˜‡•‹ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡’ƒ†ƒ ”ƒ›ƒ– †ƒŽƒ
‡‡–—ƒ’‹Ž‹Šƒ’‘Ž‹–‹›ƒǤ‡„ƒ‰ƒ‹ ‘–‘Šǡ
’‡‡”‹–ƒŠ‡™ƒŒ‹„ƒƒ‰‰‘–ƒ’‡‰ƒ™ƒ‹‡‰‡”‹
•‹’‹Žǡ Ȁ‘Ž”‹—–—‡†——‰ ‘Žƒ”†ƒŽƒ
’‡‹Ž—Ǥ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ‡‡ƒ‰ƒ ‘Žƒ”
†ƒŽƒ •‡–‹ƒ’ ’‡‹Ž— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—
‡ƒ†ƒ‹ ’”‘•‡• †‡‘”ƒ•‹ „‡Ž— „‡”ŒƒŽƒ
†‡‰ƒ„ƒ‹Ǥ
͵Ǥ Jawaban:
ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”— ’”‡•‹†‡‡Œƒ†‹’—•ƒ–
‡—ƒ•ƒƒ †‹ †‘‡•‹ƒǤ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘
‡‹Ž‹‹ †‘‹ƒ•‹ „‡•ƒ” –‡”Šƒ†ƒ’ ŒƒŽƒ›ƒ
”‘†ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ‡‰ƒ”ƒ‡‹Ž‹‹
’‡”ƒ ›ƒ‰ „‡•ƒ” †ƒŽƒ ‡‰ƒ–—” ‡„‹ŒƒƒǤ
‡„ƒ‰ƒ ‡’”‡•‹†‡ƒ ‡Œƒ†‹ ’‡‰‘–”‘Ž
—–ƒƒŽ‡„ƒ‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹›ƒ„ƒ‹›ƒ‰„‡”•‹ˆƒ–
•—’”ƒ•–”—–—” ȋǡ ǡ ǡǡ †ƒȌ
ƒ—’—‹ˆ”ƒ•–”—–—”ȋ†ƒ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹ȌǤ
‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
ͶǤ Jawaban:
‡”• ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— –‹†ƒ †ƒ’ƒ–
„‡”‡„ƒ‰ ƒ”‡ƒ ƒ†ƒ›ƒ •‹ƒ’ ”‡’”‡•‹ˆ
†ƒ”‹ ’‡‡”‹–ƒŠǤ ƒ‰ƒ•ƒ ƒ–ƒ— ’‡„‡”‹–ƒƒ
›ƒ‰ †‹—ƒ– †ƒŽƒ ‡†‹ƒ ’‡”• †‹ƒ”ƒŠƒ
•‡Žƒ”ƒ•†‡‰ƒ™ƒ ƒƒ›ƒ‰†‹— —Žƒ‘Ž‡Š
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—Ǥ ƒ–ƒ ‹‹ †‹„—–‹ƒ
†‡‰ƒ ’‡ ƒ„—–ƒ   †ƒ   „ƒ‰‹ ’‡”•
›ƒ‰‡‰”‹–‹–ƒŒƒ’‡‡”‹–ƒŠǤ
ͷǤ Jawaban:
‡„‹Œƒƒ’‡‡”‹–ƒŠ†ƒŽƒ„‹†ƒ‰’‡†‹†‹ƒ
†‹ˆ‘—•ƒ —–— ’‡†‹†‹ƒ –‹‰ƒ– †ƒ•ƒ”
†ƒ ‡‡‰ƒŠǤ ‡‡”‹–ƒŠ Œ—‰ƒ ‡„‡”‹ƒ
‡•‡’ƒ–ƒ Ž‡„‹Š Ž—ƒ• ‡’ƒ†ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–
–‡”—–ƒƒ ‰‘Ž‘‰ƒ ‡‡‰ƒŠ ‡ „ƒ™ƒŠ
—–— ‡’‡”‘Ž‡Š ’‡†‹†‹ƒ †‡‰ƒ ƒ”ƒ
‡„ƒ‰— ‰‡†—‰Ǧ‰‡†—‰ •‡‘ŽƒŠ †ƒ•ƒ”
’”‡•ȋ ’”‡•ȌǤ‡‹”‹‰†‡‰ƒ’‡„ƒ‰—ƒ
‰‡†—‰•‡‘ŽƒŠǡŒ—ŽƒŠ‰—”—Œ—‰ƒ†‹–‹‰ƒ–ƒǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 35
 A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
 ‡ ” † ‹ ” ‹  ›ƒ  ’ ‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š ƒ    ” † ‡   ƒ ” —
†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹ ‘Ž‡Š „‡„‡”ƒ’ƒ ’‡”‹•–‹™ƒǤ
ƒ• ƒ’‡”‹•–‹™ƒ  ͵Ͳ Ȁ ǡ •‹–—ƒ•‹ ‡‰ƒ”ƒ
‡Œƒ†‹ –‹†ƒ ‘†—•‹ˆǤ ‡ƒ†ƒƒ ‹‹ †‹’‹ —
‘Ž‡Š ‡ƒ ƒ—ƒ ‘•–‡Žƒ•‹ ’‘Ž‹–‹ †ƒ ‘†‹•‹
’‡”‡‘‘‹ƒ ›ƒ‰ ƒ‹ ‡„—”— ƒ‹„ƒ–
’‡‹‰ƒ–ƒ ŽƒŒ— ‹ϐŽƒ•‹Ǥ ‡‡–ƒ”ƒ ‹–—ǡ
’‡‡”‹–ƒŠƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—„‡Ž—‡‡—ƒ
•‘Ž—•‹–‡’ƒ–—–—‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ
›ƒ‰–‡”Œƒ†‹Ǥ‘†‹•‹†‡‹‹ƒƒ‹‡„‡„ƒ‹
”ƒ›ƒ–Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡”‹•–‹™ƒ  ͵Ͳ Ȁ  ‡›‡„ƒ„ƒ •‹–—ƒ•‹
‡‰ƒ”ƒ ‡Œƒ†‹ –‹†ƒ ‘†—•‹ˆǤ ƒŽƒ
’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ‡Ž‘’‘ •‹’‹Ž
›ƒ‰ƒ†ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—‡„‡–—„‡„‡”ƒ’ƒ
‡•ƒ–—ƒ ƒ•‹ —–— ‡—–—– ’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ
„‡”„ƒ‰ƒ‹ƒ•ƒŽƒŠ›ƒ‰–‡”Œƒ†‹Ǥƒ†ƒʹ͸–‘„‡”
ͳͻ͸ͷ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ‡•ƒ–—ƒ ƒ•‹ ›ƒ‰ –‡ŽƒŠ
–‡”„‡–— ‡Ž‡„—” ‡Œƒ†‹ •ƒ–— ™ƒ†ƒŠǡ ›ƒ‹–—
”‘–ƒ ƒ•‹ŽƒǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
”‹–—”ƒ ‡”—’ƒƒ ƒ”‘‹ †ƒ”‹ ”‹ ȋ‹‰ƒȌ
—–—–ƒƒ›ƒ–Ǥ”‹–—”ƒ†‹ƒŒ—ƒ‘Ž‡Š‡•ƒ–—ƒ
ƒ•‹ —–— ‡—–—– ’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ›ƒ‰ — —Ž •‡–‡ŽƒŠ ’‡”‹•–‹™ƒ
͵ͲȀ ǤƒŽƒ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘–‹†ƒ‡‡—Š‹ƒ–ƒ—’—‡”‡•’‘•
”‹–—”ƒǤ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ‡›ƒ–ƒƒ
’‡„—„ƒ”ƒ   „‡”–‡–ƒ‰ƒ †‡‰ƒ ƒŒƒ”ƒ
ƒ•ƒ‘ ›ƒ‰ •‡Žƒƒ ‹‹ †‹†‡‰—‰ƒǤ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒͳͳƒ”‡–ͳͻ͸͸–‹‰ƒ’‡”™‹”ƒ–‹‰‰‹‰ƒ–ƒ
ƒ”ƒ–ǡ ›ƒ‹–— ƒ›Œ‡ ƒ•—‹ ƒŠƒ–ǡ ”‹‰Œ‡
Ǥ —•—ˆǡ†ƒ”‹‰Œ‡‹”ƒ Š—†‡›ƒ‹ƒ
”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ „ƒŠ™ƒ  ǡ Š—•—•›ƒ
‰ƒ–ƒƒ”ƒ–•‹ƒ’‡‰ƒ–ƒ•‹•‡‰ƒŽƒ•‹–—ƒ•‹›ƒ‰
–‡”Œƒ†‹Ǥ ‡”–‡—ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ †‡‰ƒ
‡–‹‰ƒ’‡”™‹”ƒ–‹‰‰‹‰ƒ–ƒƒ”ƒ––‡”•‡„—–
‡ŽƒŠ‹”ƒ•‡„—ƒŠ•—”ƒ–„‡”‹•‹’‡”‹–ƒŠ‡’ƒ†ƒ
‡–Œ‡ ‘‡Šƒ”–‘ —–— ‡—Ž‹Šƒ ‡ƒ†ƒƒ
†ƒ ‡™‹„ƒ™ƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠǤ —”ƒ– ’‡”‹–ƒŠ
36 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
–‡”•‡„—–†‹–ƒ†ƒ–ƒ‰ƒ‹‘Ž‡Š”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘
’ƒ†ƒ ͳͳ ƒ”‡– ͳͻ͸͸ •‡Š‹‰‰ƒ †‹‡ƒŽ †‡‰ƒ
—”ƒ–‡”‹–ƒŠ‡„‡Žƒ•ƒ”‡–ȋ—’‡”•‡ƒ”ȌǤ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‹–—ƒ•‹‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰„‡Ž—•‡’‡—Š›ƒ‘†—•‹ˆ
‡†‘”‘‰ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡‰Š‹’—
‡—ƒ–ƒ —–— ‡ ‹’–ƒƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• ’‘Ž‹–‹
‡ŽƒŽ—‹’‘Ž‹–‹’‡†‡ƒ–ƒ‡ƒƒƒȋ•ecurity
approachȌ †ƒ ’‘Ž‹–‹ •‹’‹ŽǤ ’Ž‡‡–ƒ•‹
’‘Ž‹–‹•‹’‹Ž‹‹†‹™—Œ—†ƒ†‡‰ƒ‡†‹”‹ƒ
‘”‰ƒ‹•ƒ•‹‡”‡–ƒ”‹ƒ–‡”•ƒƒ ‘Ž‘‰ƒƒ”›ƒ
ȋ•‡„‡” ‘Žƒ”ȌǤ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—‡Žƒ—ƒ”‡‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
†ƒŽƒ–—„—Š Ǥ‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–†‹Žƒ—ƒ
ƒ”‡ƒ–‡”†ƒ’ƒ–‹•—‘ϐŽ‹‹–‡”ƒŽ‡‰‡ƒ‹
ƒ‰‰‘–ƒ   ’‡†——‰ ‘‡ƒ”‘ †ƒ
’‡†——‰ ‘‡Šƒ”–‘Ǥ ‹†ƒƒ –‡”•‡„—–
†‹Žƒ—ƒƒ‰ƒ”–‹†ƒ–‡”Œƒ†‹’‡”’‡ ƒŠƒ†ƒŽƒ
‹–‡”ƒŽ ›ƒ‰†ƒ’ƒ–‡‰‰ƒ‰‰—•–ƒ„‹Ž‹–ƒ•
ƒ•‹‘ƒŽǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡›‡”ƒ‰ƒƒ ‹†‡‘Ž‘‰‹ †‹‰ƒŽƒƒ ‘Ž‡Š
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡ŽƒŽ—‹ ‹†‡‘Ž‘‰‹
ƒ ƒ•‹ŽƒǤ ’ƒ›ƒ –‡”•‡„—– †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ
‡‰‹ƒ–ƒ ’‡ƒ–ƒ”ƒ ‡†‘ƒ ‡‰Šƒ›ƒ–ƒ
‡‰ƒƒŽƒ ƒ ƒ•‹Žƒ ȋͶȌ ›ƒ‰ †‹‘‘”†‹ƒ•‹
‘Ž‡Š ƒ†ƒ ‡„‹ƒƒ ‡†‹†‹ƒ ‡Žƒ•ƒƒ
Ͷ ȋ͹ȌǤ ‡—ƒ ’‡‰ƒ™ƒ‹ ‡‰‡”‹ •‹’‹Ž †ƒ
‹Ž‹–‡” •‡”–ƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ †ƒ ’‡ŽƒŒƒ” ™ƒŒ‹„
‡‰‹—–‹’‡ƒ–ƒ”ƒͶǤ‡ƒ–ƒ”ƒͶ„‡”–—Œ—ƒ
‡„‡–—’‡ƒŠƒƒ›ƒ‰•ƒƒ‡‰‡ƒ‹
†‡‘”ƒ•‹ ƒ ƒ•‹Žƒ ‡—”—– ’ƒ†ƒ‰ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—Ǥ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
„‡”—’ƒ›ƒ ‡‡‰ƒƒ ‡„ƒŽ‹ ’”‹•‹’ ’‘Ž‹–‹
„‡„ƒ•ƒ–‹ˆǤ‡‰ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹„‡„ƒ•
ƒ–‹ˆ –‡”•‡„—–ǡ †‘‡•‹ƒ ‡„ƒŽ‹ ‡Œƒ†‹
ƒ‰‰‘–ƒ  ’ƒ†ƒ ʹͺ ‡’–‡„‡” ͳͻ͸͸Ǥ
‡„ƒŽ‹›ƒ †‘‡•‹ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ ƒ‰‰‘–ƒ 
‡†‘”‘‰ †‘‡•‹ƒ „‡”’‡”ƒ ƒ–‹ˆ †ƒŽƒ
‡Œƒ‰ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ †—‹ƒǡ •‡’‡”–‹ •‡„ƒ‰ƒ‹
‡†‹ƒ–‘”‘ϐŽ‹†‹ƒ„‘Œƒ†ƒ†‹ ‹Ž‹’‹ƒ•‡”–ƒ
‡‰ƒ”ƒ ’‡‰‹”‹ ‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒ ‡ †ƒ‡”ƒŠ
‘ϐŽ‹†‹‹—”‡‰ƒŠǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒdǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
’Ž‡‡–ƒ•‹ ”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹ ‡‘‘‹ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ ƒ”ƒ
‡›—•— ‰‰ƒ”ƒ ‡†ƒ’ƒ–ƒ ‡ŽƒŒƒ
‡‰ƒ”ƒ ȋȌ •‡ ƒ”ƒ ‡ˆ‡–‹ˆǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ
ƒ”ƒŠ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ „‡„ƒ• ƒ–‹ˆ ›ƒ‰
‡„ƒŽ‹ †‹–‡”ƒ’ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ –—”—–
‡†‘”‘‰ Š—„—‰ƒ —Ž–‹Žƒ–‡”ƒŽǤ ’ƒ›ƒ
Žƒ‹ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡
ƒ”— ƒ†ƒŽƒŠ ‡„‡”‹ ‡•‡’ƒ–ƒ „ƒ‰‹ ’ƒ”ƒ
‹˜‡•–‘” ƒ•‹‰ —–— ‡ƒƒƒ ‘†ƒŽ›ƒ
†‹ †‘‡•‹ƒǤ‡Žƒ‹„‡‡”Œƒ•ƒƒ†‡‰ƒ‹˜‡•–‘”
ƒ•‹‰ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡„‡”Žƒ—ƒ
‡„‹Œƒƒ’‡ƒƒƒ‘†ƒŽ†ƒŽƒ‡‰‡”‹›ƒ‰
†‹ƒ–—”†ƒŽƒ†ƒ‰Ǧ†ƒ‰‘‘”͸ƒŠ—
ͳͻ͸ͺ–‡–ƒ‰‡ƒƒƒ‘†ƒŽƒŽƒ‡‰‡”‹
ȋȌǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Šƒ‰ƒ1)ǡ2)ǡ†ƒ 5)Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ͳͻ͹͵Ȃͳͻͻ͵ ƒŒ‡Ž‹• ‡”—•›ƒ™ƒ”ƒ–ƒ
ƒ›ƒ–ȋȌ‡‡–ƒ’ƒ ƒ”‹•‡•ƒ” ƒŽ—ƒ
‡‰ƒ”ƒ ȋ  Ȍ —–— ‡‰ƒ–—” ’”‘‰”ƒ
’‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽ •‡ ƒ”ƒ ——Ǥ ƒŽƒ
 ǡ ’‡”‡ ƒƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽ
›ƒ‰Š‡†ƒ†‹Žƒ•ƒƒƒ‘Ž‡Š’‡‡”‹–ƒŠ”†‡
ƒ”—†‹Œƒ„ƒ”ƒ†ƒŽƒ‡ ƒƒ‡„ƒ‰—ƒ
‹ƒƒŠ—ȋ‡’‡Ž‹–ƒȌǤ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡„‡”ƒ’ƒ ‡„‹Œƒƒ †ƒŽƒ „‹†ƒ‰ ’‡”–ƒ‹ƒ
›ƒ‰ †‹–‡”ƒ’ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— †ƒ
’‡‰‡”–‹ƒ›ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
No. Kebijakan Pengertian
1) 'MUVGPUKſMCUK 2GTNWCUCPNCJCPRGTVCPKCP
2) +PVGPUKſMCUK 2GPKPIMCVCP MWCNKVCU RTQFWM
RGTVCPKCP
3) /GMCPKUCUK 2GPIIWPCCP OGUKPOGUKP
OQFGTP
4) &KXGTUKſMCUK 2GPICPGMCTCICOCP RTQFWM
WPVWMPKNCKVCODCJ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)†ƒ4)Ǥ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒŽƒŠ•ƒ–—„‡–—’‡‡”ƒ’ƒ‡ƒ‹•ƒ•‹ƒ†ƒŽƒŠ
‡„‹Œƒƒ–”ƒ–‘”‹•ƒ•‹’ƒ†ƒͳͻ͹ͲǦƒǤ‡„‹Œƒƒ
–‡”•‡„—–†‹„‡”Žƒ—ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹—’ƒ›ƒ‡‰ƒ–ƒ•‹
‡Žƒ‰ƒƒ–‡ƒ‰ƒ‡”Œƒ’‡‰‘ŽƒŠ–ƒƒŠƒ‹„ƒ–
—•‹ ’ƒ‡ ›ƒ‰ ——›ƒ „‡”Žƒ‰•—‰
•‡ ƒ”ƒ•‡”‡–ƒǤ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
–—‡Žƒ ƒ”ƒ’”‘‰”ƒ•‡–‘”’‡ƒ•ƒ”ƒ
Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡‰‘’–‹ƒŽƒ
’‡”ƒ ‘’‡”ƒ•‹ –ƒ‹ ȋ‘’‡”–ƒȌ †‹ –‹‰ƒ– †‡•ƒǤ
‡Œƒ ͳͻ͹ͺ ƒƒ ‘’‡”–ƒ †‹‰ƒ–‹ ‡Œƒ†‹
‘’‡”ƒ•‹ ‹– ‡•ƒ ȋȌǤ  –‡”†ƒ’ƒ– †‹
Šƒ’‹”•‡–‹ƒ’‡ ƒƒ–ƒ†‹•‡Ž—”—Š †‘‡•‹ƒǤ
‡ŽƒŽ—‹ ‘’‡”ƒ•‹ ›ƒ‰ ‡„‡”ƒ†ƒƒ›ƒ Š‹‰‰ƒ
†‹ –‹‰ƒ– †‡•ƒ ‹‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ „‡”—’ƒ›ƒ
‡„ƒ–— ’”‘•‡• ’‡ƒ•ƒ”ƒ ’”‘†—Ǧ’”‘†—
’‡”–ƒ‹ƒǤ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒŽƒ „‹†ƒ‰ ‡•‡Šƒ–ƒǡ ’‡„ƒ‰—ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— †‹‹’Ž‡‡–ƒ•‹ƒ
†‡‰ƒ ’”‘‰”ƒ ‡Ž—ƒ”‰ƒ „‡”‡ ƒƒ ȋȌ
†ƒ ‡•‡Šƒ–ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ”‘‰”ƒ  ›ƒ‰
†‹‘‘”†‹ƒ•‹ ‘Ž‡Š ƒ†ƒ ‘‘”†‹ƒ•‹ ‡Ž—ƒ”‰ƒ
‡”‡ ƒƒ ƒ•‹‘ƒŽ ȋȌ †‹–—Œ—ƒ
—–— ‡‡ƒ ŽƒŒ— ’‡”–—„—Šƒ ’‡†—†—
‰—ƒ ‡‹‰ƒ–ƒ —ƒŽ‹–ƒ• ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡›‹’ƒ‰ƒ †‡‘”ƒ•‹ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡
ƒ”— †‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ –‹†ƒ ƒ†ƒ›ƒ •—•‡•‹
‡’‡‹’‹ƒǤ ‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—
‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ’‡‹Ž— •‡Žƒƒ ‡ƒ ƒŽ‹Ǥ
ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ’‡”‰ƒ–‹ƒ ‡—ƒ•ƒƒ ‡•‡—–‹ˆ
Šƒ’‹”–‹†ƒ’‡”ƒŠ–‡”Œƒ†‹ǡ‡ —ƒŽ‹’ƒ†ƒŒƒŒƒ”ƒ
Ž‡„‹Š”‡†ƒŠ•‡’‡”–‹‰—„‡”—”ǡ„—’ƒ–‹Ȁ™ƒŽ‹‘–ƒǡ
ƒƒ–ǡ †ƒ ‡’ƒŽƒ †‡•ƒǤ ‡’ƒŽƒ ‡‰ƒ”ƒ †ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ–‡–ƒ’„‡”ƒ†ƒ†‹–ƒ‰ƒ”‡•‹†‡
‘‡Šƒ”–‘•‡Žƒƒ‡ƒ’‡”‹‘†‡’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ͳ͸Ǥ
ƒ†ƒ †ƒ•ƒ”›ƒ ‡„‹Œƒƒ Ȁ ›ƒ‰
†‹–‡”ƒ’ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡—ƒ‹
’”‘ †ƒ ‘–”ƒǤ ‡„ƒ‰‹ƒ ’‹Šƒǡ Š—•—•›ƒ
’‡†——‰ ‰‡”ƒƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ ‡›ƒ–ƒƒ
‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–ƒƒ‡›‡„ƒ„ƒ’ƒ•‹ˆ›ƒ
’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹ƒŠƒ•‹•™ƒ†ƒŽƒ‡Š‹†—’ƒ’‘Ž‹–‹Ǥ
‹ ’‹Šƒ Žƒ‹ǡ ’‡„‡”Žƒ—ƒ ‡„‹Œƒƒ Ȁ
†ƒ’ƒ–‡ˆ‘—•ƒ‡Š‹†—’ƒƒŠƒ•‹•™ƒ
†ƒŽƒ ’‡‰‰ƒŽ‹ƒ ‹Ž— ’‡‰‡–ƒŠ—ƒǤ ‹„ƒ–
‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—–ǡ ‰‡”ƒƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ –‹†ƒ
†ƒ’ƒ–„‡”‡„ƒ‰Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 37
ͳ͹Ǥ
ͳ ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒ ͳͻͺͲǦƒ ’‡‡”ƒ’ƒ ‡ƒ‹•ƒ•‹ †ƒŽƒ
’”‘•‡• ’ƒ‡ †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ ’‡„‡”‹ƒ
Š‹„ƒŠ ‡•‹ ’‡”‘–‘ ’ƒ†‹ ‡’ƒ†ƒ ‡Ž‘’‘
–ƒ‹Ǥ‡„‹Œƒƒ”‡†‹–„‡”‰—Ž‹”Œ—‰ƒ†‹–‡”ƒ’ƒǤ
ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—–
ƒ’— ‡†‘”‘‰ — —Ž›ƒ —•ƒŠƒ Œƒ•ƒ
’ƒ‡Ǥ‡–‡ŽƒŠ’ƒ‡ǡ’ƒ”ƒ’‡–ƒ‹‡‰‰‹Ž‹‰ƒ
’ƒ†‹›ƒ ‡ŽƒŽ—‹ ‡•‹ ’‡‰‰‹Ž‹‰ ’ƒ†‹Ǥ ‡Žƒ‹
‹–—ǡ—•ƒŠƒŒƒ•ƒ’‡‰‰‹Ž‹‰ƒ’ƒ†‹†‹‹”‹‰‹†‡‰ƒ
Œ—ƒŽ„‡Ž‹„‡”ƒ••‡Š‹‰‰ƒ„‡”•‹ˆƒ–—Ž–‹—•ƒŠƒǤ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ͳͻ͸ͻ Š‹‰‰ƒ ͳͻͻͶ †‘‡•‹ƒ ‡‰ƒŽƒ‹
’‡‹‰ƒ–ƒ ’”‘†— †‘‡•–‹ „”—–‘ ȋȌ
‹”ƒǦ‹”ƒ͸ǡͺΨ•‡–ƒŠ—Ǥ‡Žƒƒ™ƒ–—–‡”•‡„—–ǡ
’‡”–ƒ„ƒŠƒ ”ƒ–ƒǦ”ƒ–ƒ ’‡†—†— •‡„‡•ƒ” ʹΨ
•‡–ƒŠ— ›ƒ‰ ‡—‰‹ƒ  ’‡” ƒ’‹–ƒ
”ƒ–ƒǦ”ƒ–ƒ–ƒŠ—ƒ‡ ƒ’ƒ‹ͶǡͺΨǤƒ”‹ƒ‰ƒǦ
ƒ‰ƒ –‡”•‡„—– †ƒ’ƒ– †‹•‹’—Žƒ „ƒŠ™ƒ
’‡†ƒ’ƒ–ƒƒ•›ƒ”ƒƒ– †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒ™ƒ–—
‹–— ‡‹‰ƒ–Ǥ ‘†‹•‹ ‹‹ ‡Œƒ†‹ ‹†‹ƒ–‘”
‡„‡”Šƒ•‹Žƒ ‡„‹Œƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ ›ƒ‰
†‹ŒƒŽƒƒ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—Ǥ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
”‘‰”ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— –‡” ƒ–—
†ƒŽƒƒ–—”ƒ”›ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡’‡”„ƒ‹‹ ‡Š‹†—’ƒ ”ƒ›ƒ– –‡”—–ƒƒ
†ƒŽƒ„‹†ƒ‰•ƒ†ƒ‰†ƒ’ƒ‰ƒǤ
ʹȌ ‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡‹Ž‹Šƒ —— †ƒŽƒ
„ƒ–ƒ•™ƒ–—–‡”–‡–—Ǥ
͵Ȍ ‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹„‡„ƒ•ƒ–‹ˆ
—–—‡’‡–‹‰ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ͶȌ ‡ŽƒŒ—–ƒ’‡”Œ—ƒ‰ƒƒ–‹‹’‡”‹ƒŽ‹•‡
†ƒ‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡†ƒŽƒ•‡‰ƒŽƒ„‡–—†ƒ
ƒ‹ˆ‡•–ƒ•‹›ƒǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)ǡ3)ǡ†ƒ5)Ǥ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‘†ƒ•‹ ’‡”‡‘‘‹ƒ ›ƒ‰ –‹†ƒ —ƒ–
‡‰ƒ‹„ƒ–ƒ’‡„ƒ‰—ƒ›ƒ‰†‹Žƒ•ƒƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡Œƒ†‹ –‹†ƒ ‡”ƒ–ƒǤ
‡„ƒ‰—ƒ ›ƒ‰ –‹†ƒ ‡”ƒ–ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
”†‡ ƒ”— ‡›‡„ƒ„ƒ –‹‰‰‹›ƒ ƒ‰ƒ
‡‹•‹ƒ †ƒ ƒ‹ –ƒŒƒ›ƒ ‡•‡Œƒ‰ƒ
•‘•‹ƒŽǤ ‡‹•‹ƒ Œ—•–”— — —Ž †‹ †ƒ‡”ƒŠǦ
†ƒ‡”ƒŠ ›ƒ‰ ‡Œƒ†‹ ’‡›—„ƒ‰ †‡˜‹•ƒ
–‡”„‡•ƒ”„ƒ‰‹’‡”‡‘‘‹ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
38 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
౧Ǥ •‹ƒ
ͳǤ Jawaban:
”‘–ƒ ƒ•‹Žƒ
ʹǤ Jawaban:
‡Žƒ”ƒ•‹ƒŽ‹„‘
͵Ǥ Jawaban:
†™‹ˆ—‰•‹
ͶǤ Jawaban:
ƒ ƒ—•ƒŠƒƒ‹
ͷǤ Jawaban:
ƒ†ƒ‘‘”†‹ƒ•‹‡Ž—ƒ”‰ƒ‡”‡ ƒƒƒ•‹‘ƒŽȀ

౧Ǥ ”ƒ‹ƒ
ͳǤ Jawaban:
ƒŽƒ •‹†ƒ‰  –ƒ‰‰ƒŽ ʹͳ —‹ ͳͻ͸͸
”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ‡„ƒ ƒƒ ’‹†ƒ–‘ ›ƒ‰
†‹‡ƒŽ †‡‰ƒ ƒ™ƒ•ƒ”ƒǤ ‹†ƒ–‘ –‡”•‡„—–
„‡”‹•‹’‡”–ƒ‰‰—‰Œƒ™ƒ„ƒ”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘
•‡Žƒƒ ‡ŒƒŽƒƒ –—‰ƒ• •‡„ƒ‰ƒ‹ ’”‡•‹†‡Ǥ
ƒ–‡–ƒ’‹ǡ’‹†ƒ–‘–‡”•‡„—–†‹–‘Žƒ‘Ž‡Š
ƒ”‡ƒ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘–‹†ƒ ‡›‹‰‰—‰
ƒ•ƒŽƒŠ  ͵Ͳ Ȁ Ǥ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ 
‡‘Žƒ ’‹†ƒ–‘ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ –‡”•‡„—–
†ƒ ‡‰‰‡Žƒ” •‹†ƒ‰ —–— ‡—”—ƒ
‡†—†—ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘Ǥ ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
ʹǤ Jawaban:
‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— „‡”—•ƒŠƒ ‡„‡–—
Š—„—‰ƒ Šƒ”‘‹• ƒ–ƒ”ƒ ‹Ž‹–‡” †ƒ •‹’‹ŽǤ
‡—”—– ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘ǡ  „‡”Šƒ‹—–
‡‡–—ƒ ŒƒŽƒ›ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ ‡”ƒ
ƒ‰‰‘–ƒ   †ƒŽƒ „‹†ƒ‰ ‹Ž‹–‡” Šƒ”—•
•‡‹„ƒ‰ †‡‰ƒ ’‡”ƒ ‡”‡ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹
™ƒ”‰ƒ‡‰ƒ”ƒ†ƒŽƒ„‹†ƒ‰•‘•‹ƒŽ†ƒ’‘Ž‹–‹Ǥ
Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡„‡”‹
‡™‡ƒ‰ƒ „ƒ‰‹   —–— –‡”Ž‹„ƒ– †ƒŽƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ ‡ŽƒŽ—‹ ‡„‹Œƒƒ †™‹ˆ—‰•‹
 Ǥ
͵Ǥ Jawaban:
‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡„‡”‹ ‡•‡’ƒ–ƒ
„ƒ‰‹ ’ƒ”ƒ ‹˜‡•–‘” ƒ•‹‰ —–— „‡”‹˜‡•–ƒ•‹
†‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—– „‡”Žƒ—
 •‡‹”‹‰†‡‰ƒ†‹‡Ž—ƒ”ƒ›ƒ†ƒ‰Ǧ†ƒ‰
‘‘” ͳ ƒŠ— ͳͻ͸͹ –‡–ƒ‰ ‡ƒƒƒ
‘†ƒŽ •‹‰ ȋȌǤ ‡Žƒ‹ „‡‡”Œƒ •ƒƒ
†‡‰ƒ ‹˜‡•–‘” ƒ•‹‰ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—
ͷǤ Jawaban:
‡„‡”Žƒ—ƒ ‡„‹Œƒƒ ’‡ƒƒƒ ‘†ƒŽ
†ƒŽƒ‡‰‡”‹›ƒ‰†‹ƒ–—”†ƒŽƒ†ƒ‰Ǧ†ƒ‰
‘‘”͸ƒŠ—ͳͻ͸ͺ–‡–ƒ‰‡ƒƒƒ‘†ƒŽ
ƒŽƒ‡‰‡”‹ȋȌǤ
ͶǤ Jawaban:
‡‰‹ƒ–ƒ ’‘•›ƒ†— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—
†‹‡„ƒ‰ƒ‡ŽƒŽ—‹Ž‹ƒ’”‘‰”ƒǡ›ƒ‹–—ǣ
ƒǤ ‡•‡Šƒ–ƒ‹„—ƒƒȋ ȌǢ
„Ǥ ‡Ž—ƒ”‰ƒ„‡”‡ ƒƒȋȌǢ
Ǥ ’‡‹‰ƒ–ƒ‰‹œ‹Ǣ
†Ǥ ’‡ƒ‰‰—Žƒ‰ƒ†‹ƒ”‡Ǣ†ƒ
‡Ǥ ’‡„‡”‹ƒ‹—‹•ƒ•‹Ǥ
‡„ƒ‰—ƒ ›ƒ‰ –‹†ƒ ‡”ƒ–ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
”†‡ ƒ”— ‡‹„—Žƒ †ƒ’ƒ „—”— „ƒ‰‹
‡–ƒŽ‹–ƒ• „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–—
„—†ƒ›ƒ‘”—’•‹†‹ƒŽƒ‰ƒ’ƒ”ƒ’‡Œƒ„ƒ––—„—Š
•—„—”†‹ †‘‡•‹ƒǤƒ”ƒ’‡Œƒ„ƒ–‡ƒˆƒƒ–ƒ
‡†—†—ƒ †ƒ Œƒ„ƒ–ƒ›ƒ —–— ‡‹„—
‡ƒ›ƒƒ †ƒ ‡‡ƒ ”ƒ›ƒ– ‡ ‹ŽǤ ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ

Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 39

A. Pilihan ganda
1. Jawaban: d
Ideologi berkaitan dengan pedoman kehidupan,
terutama kehidupan berbangsa dan bernegara.
Sejak Indonesia merdeka, Pancasila disepakati
sebagai ideologi negara yang sah. Dalam
perkembangannya, muncul kelompok-kelompok
yang menganut ideologi tertentu dan berusaha
mengganti kedudukan Pancasila sebagai ideologi
negara. Usaha kelompok-kelompok tersebut
‡‹ — ‘ϐŽ‹ †ƒ ’‡”‰‘ŽƒƒǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ
yang tepat ditunjukkan oleh angka 2) dan 4).
2. Jawaban: e
Gambar pada soal merupakan Monumen Kresek
yang terletak di Kota Madiun. Monumen tersebut
dibangun pemerintah untuk mengingatkan
bangsa Indonesia atas terjadinya pemberontakan
PKI di Madiun pada 1948. Pemberontakan PKI
di Madiun pada 1948 merupakan salah satu
pemberontakan yang terjadi akibat perbedaan
ideologi.
3. Jawaban: e
Sampai awal 1948 PKI mendukung pemerintah.
Akan tetapi, dalam perkembangannya PKI
terlempar dari pemerintahan. PKI kemudian
menjadi partai oposisi. Selanjutnya, PKI
bergabung dengan Front Demokrasi Rakyat
(FDR) yang didirikan Amir Sjarifuddin pada
Februari 1948. FDR terdiri atas partai politik
berhaluan kiri dan partai-partai politik yang
menjadi oposisi pemerintah.
4. Jawaban: d
Untuk menumpas pemberontakan PKI di
Madiun pada 1948, pemerintah Republik
Indonesia melancarkan operasi militer di
Madiun. Pemerintah mengirim Divisi Siliwangi I
dan Divisi Siliwangi II di bawah pimpinan Kolonel
Sungkono dan Kolonel Gatot Soebroto untuk
menyerang kedudukan PKI di Madiun. Pasukan
Divisi Siliwangi I menyerang Madiun dari arah
timur, sedangkan Pasukan Divisi Siliwangi II
menyerang dari arah barat. Jadi, jawaban yang
tepat ditunjukkan oleh pilihan d.
40 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
5. Jawaban: e
Berdasarkan hasil perundingan Renville, pe-
merintah Indonesia harus menarik pasukannya
dari kantong gerilya yang berada dalam jangkauan
garis demarkasi van Mook. Hasil perundingan
yang dianggap merugikan pemerintah Indonesia
tersebut mendapatkan tentangan dari Sekarmadji
Kartosuwiryo. Kartosuwiryo menolak menarik
pasukannya ke Jawa Tengah. Sejak saat itu ia tidak
lagi mengakui keberadaan Republik Indonesia.
Selanjutnya, Kartosuwiryo membentuk gerakan
Darul Islam (DI) dan Tentara Islam Indonesia
(TII). Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan e.
6. Jawaban: a
Latar belakang pemberontakan Andi Azis
berkaitan dengan pembentukan APRIS. Kapten
Andi Azis dengan pasukan KNIL menggabungkan
diri dengan APRIS pada 30 Maret 1950. Tidak
beberapa lama kemudian terdengar berita bahwa
pemerintah RIS mengirim sekitar sembilan ratus
pasukan TNI dari unsur APRIS ke Makassar
untuk menjaga keamanan. Andi Azis menolak
keputusan tersebut karena takut terdesak dan
tidak bersedia bekerja sama dengan pasukan
baru tersebut.
7. Jawaban: c
Beberapa daerah di Sumatra dan Sulawesi
merasa tidak puas dengan pembagian alokasi
biaya pembangunan dari pemerintah pusat.
Sikap itu didukung oleh beberapa panglima
militer. Dengan demikian, pemberontakan PRRI
dan Permesta dilatarbelakangi oleh masalah
otonomi dan perimbangan keuangan yang
tidak memuaskan antara pemerintah daerah
dan pemerintah pusat. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pilihan c.
8. Jawaban: a
Pemberontakan PKI di Madiun pada 1948 berhasil
ditumpas oleh pemerintah melalui operasi
pasukan Divisi Siliwangi. Tokoh penggerak
pemberontakan PKI di Madiun, seperti Muso
dan Amir Sjarifuddin akhirnya dihukum mati.
 Akan tetapi, setelah melakukan pemberontakan
pemerintah tidak melarang partai ini. PKI
kemudian melakukan regenerasi kepemimpinan
kepada tokoh-tokoh muda yang lebih moderat,
seperti D.N. Aidit, Lukman, Nyoto, dan Sudisman.
9. Jawaban: e
Pendapat pada soal dikemukakan oleh Benedict
R.O.G. Anderson dan Ruth McVey. Pendapat kedua
tokoh tersebut ditulis dalam sebuah laporan yang
dikenal dengan Cornell Paper. Benedict Anderson
merupakan salah satu tokoh yang meragukan
bahwa Gerakan 30 September 1965 didalangi
oleh PKI. Oleh karena itu, ia bersama Ruth McVey
menuliskan pemikirannya terkait Gerakan
30 September 1965 dalam buku berjudul Kudeta
1 Oktober 1965: Sebuah Analisis Awal. Buku
ini menjadi salah satu perspektif mengenai
peristiwa yang terjadi pada 30 September 1965
dari sudut pandang lain.
10. Jawaban: c
Demokrasi Liberal merupakan sistem demokrasi
yang diterapkan di Indonesia pada 1950–1959.
Pada masa itu sistem pemerintahan memiliki
corak tersendiri. Pada saat itu presiden hanya
bertugas sebagai kepala negara, bukan sebagai
kepala pemerintahan. Kegiatan pemerintahan
dijalankan oleh perdana menteri. Adapun
perdana menteri dan kabinet bertanggung jawab
kepada parlemen (DPR). Dengan demikian,
sistem pemerintahan yang berlaku adalah
parlementer. Jadi, kabinet harus menyusun
kebijakan yang sejalan dengan konsep pemikiran
parlemen. Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan
oleh kombinasi X1), X2), dan Y3).
11. Jawaban: e
Masa Demokrasi Liberal ditandai sering ter-
jadinya pergantian kabinet akibat perbedaan
ideologi. Perbedaan ideologi disebabkan oleh
banyaknya partai yang berdiri pada masa itu.
Apabila sebuah koalisi yang menduduki kabinet
tidak lagi mendapat dukungan dari parlemen,
kabinet tersebut akan dibubarkan. Akibatnya,
banyak program kerja yang direncanakan kabinet
tidak dapat dilaksanakan secara optimal.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
12. Jawaban: b
Pada masa Demokrasi Liberal kegiatan
pemerintahan dijalankan oleh perdana
menteri. Adapun perdana menteri dan kabinet
bertanggung jawab kepada parlemen (DPR).
Dengan demikian, sistem pemerintahan yang
berlaku pada masa Demokrasi Liberal adalah
sistem pemerintahan parlementer.
13. Jawaban: e
Pada masa Demokrasi Liberal, bangsa Indonesia
menganut sistem multipartai. Sistem ini
mendapat dukungan dari Mohammad Hatta.
Menurut Mohammad Hatta, sistem multipartai
memudahkan bangsa Indonesia dalam meminta
pertanggungjawaban dari para pemimpin
perjuangan.
14. Jawaban: d
Gambar pada soal menunjukkan partisipasi
Presiden Soekarno pada pemilu 1955. Pada 1955
bangsa Indonesia berhasil menyelenggarakan
pemilu untuk pertama kalinya. Sebagai hasil
pemilu, pada 26 Maret 1956 dibentuk parlemen
baru, diikuti pembentukan Konstituante pada
10 November 1956. Parlemen baru terdiri atas
wakil-wakil 28 partai politik, organisasi, dan
perkumpulan pemilih yang dibagi dalam tujuh
belas fraksi.
15. Jawaban: a
Setelah pengakuan kedaulatan pada 1949,
bangsa Indonesia menanggung beban ekonomi
dan keuangan sebagai akibat hasil kesepakatan
dalam Konferensi Meja Bundar (KMB).
Salah satu keputusan KMB adalah Indonesia
harus menanggung utang-utang sejak masa
pemerintahan Hindia Belanda. Utang-utang
tersebut memberatkan kondisi perekonomian
Indonesia karena usia negara masih sangat
muda dan Indonesia belum mampu mengelola
perekonomian dengan baik.
16. Jawaban: c
Sejak pengakuan kedaulatan hingga masa
Demokrasi Liberal, perekonomian Indonesia
masih belum stabil. Beban utang luar negeri
Indonesia mencapai Rp1,5 miliar dan utang
dalam negeri mencapai Rp2,8 miliar. Kondisi
ini diperparah dengan kegiatan ekspor yang
masih bergantung hanya pada beberapa jenis
hasil perkebunan. Adapun produksi barang-
barang ekspor lainnya masih berada di bawah
standar internasional. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh pernyataan angka 2), 3), dan 4).
41
17. Jawaban: c
Kebijakan ekonomi pada masa awal kemerdekaan
sebagai berikut.
No. Tokoh Penggagas (X) Kebijakan (Y)
1) Soemitro Djojohadikusumo Gerakan Benteng
2) Iskaq Tjokroadisuryo Sistem ekonomi
Ali–Baba
3) Syafruddin Prawiranegara Gunting
Syafruddin
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
kombinasi X1)–Y3); X2)–Y1); dan X3)–Y2).
18. Jawaban: b
Kebijakan Gunting Syafruddin dilakukan dengan
memotong nilai uang (sanering) bernilai Rp2,5
ke atas hingga nilai setengahnya. Sebagai tindak
lanjut kebijakan ini, pemerintah menerbitkan
Undang-Undang Darurat Nomor 21 Tahun 1950
tentang Pengeluaran Uang Kertas Baru.
19. Jawaban: e
Dekret Presiden dibacakan Presiden Soekarno
pada 5 Juli 1959. Pembacaan Dekret Presiden
bermakna penting bagi kehidupan politik bangsa
Indonesia. Pembacaan Dekret Presiden menandai
pergantian sistem pemerintahan Demokrasi
Liberal menjadi Demokrasi Terpimpin. Periode
Demokrasi Terpimpin ditandai dengan
pelaksanaan demokrasi yang terpusat pada
kepemimpinan Presiden Soekarno.
20. Jawaban: b
Pada 17 Agustus 1959 Presiden Soekarno me-
nyampaikan pidato politik. Dalam pidato tersebut
Presiden Soekarno selalu mengungkapkan
Revolusi Indonesia memiliki lima gagasan
penting, yaitu Undang-Undang Dasar 1945,
Sosialisme Indonesia, Demokrasi Terpimpin,
Ekonomi Terpimpin, dan Kepribadian Indonesia.
Kelima gagasan tersebut kemudian disingkat
menjadi USDEK. Presiden Soekarno selanjutnya
mengaitkan gagasan tersebut dengan Manifesto
Politik (Manipol) sehingga muncul istilah
Manipol-USDEK. Jadi, jawaban yang tepat
ditunjukkan oleh kombinasi A1), A3), dan B2).
21. Jawaban: a
Konstituante yang diharapkan mampu menyusun
undang-undang dasar baru tidak mampu
menjalankan tugasnya dengan baik. Kondisi
ini menyebabkan munculnya berbagai gerakan
dan petisi rakyat agar memberlakukan kembali
UUD 1945. Presiden Soekarno pun mendukung
42 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
gerakan dan petisi ini dengan menganjurkan agar
Konstituante memberlakukan kembali UUD 1945
sebagai konstitusi negara.
22. Jawaban: a
Pembacaan Dekret Presiden pada 5 Juli 1959
mendapat tanggapan positif dari rakyat
Indonesia. Rakyat Indonesia pun menyambut
baik pembacaan Dekret Presiden 5 Juli 1959.
Tanggapan tersebut muncul karena rakyat
mendambakan stabilitas politik yang sempat
tercampakkan pada masa Demokrasi Liberal.
23. Jawaban: e
Indikator pada soal menunjukkan aspek-aspek
yang terkait dengan ajaran Revolusi, Sosialisme
Indonesia, dan Pimpinan Nasional (Resopim).
Pernyataan pada angka 1) merupakan tujuan
yang hendak dicapai Resopim. Pernyataan pada
angka 2) merupakan dampak Resopim. Adapun
pernyataan pada angka 3) merupakan inti ajaran
Resopim. Ajaran Resopim diumumkan oleh
Presiden Soekarno pada 17 Agustus 1961.
24. Jawaban: d
Puncak konfrontasi antara Indonesia dan Belanda
mengenai masalah Irian Barat adalah keluarnya
Trikora pada 19 Desember 1961. Adapun tujuan
Trikora adalah menggerakkan rakyat sebagai
pendukung perjuangan pengembalian Irian Barat.
25. Jawaban: e
Pada 7 Januari 1965 Indonesia memutuskan
keluar dari keanggotaan PBB. PBB merupakan
salah satu forum penting bagi bangsa-bangsa
di dunia. PBB juga berperan sebagai forum
konsultasi bagi hampir seluruh negara di
dunia. Oleh karena itu, keputusan keluar dari
keanggotaan PBB menyebabkan Indonesia
kehilangan media yang dapat digunakan untuk
memperjuangkan kepentingan nasional di forum
internasional.
26. Jawaban: b
PKI pernah melakukan percobaan pem-
berontakan pada 1926 di Silungkang, tetapi
berhasil digagalkan oleh pemerintah kolonial
Belanda. PKI kembali melakukan pemberontakan
setelah Indonesia merdeka pada 1948 di Madiun.
Pada 1965 PKI melakukan pemberontakan
kembali dengan strategi lebih rapi. Tujuan
aksi tersebut adalah mengganti dasar negara
Pancasila dengan komunisme. Oleh karena itu,
mahasiswa menyerukan pembubaran PKI.
27. Jawaban: d
Pada dasarnya Surat Perintah Sebelas Maret
(Supersemar) memerintahkan Letnan Jenderal
Soeharto, Menteri/Panglima Angkatan Darat atas
nama Presiden/Panglima Tertinggi/Pemimpin
Besar Revolusi untuk mengambil langkah sebagai
berikut.
1) Mengambil segala tindakan yang dianggap
perlu untuk menjamin keamanan dan
ketenangan serta kestabilan jalannya
revolusi.
2) Menjamin keselamatan pribadi dan
kewibawaan Pimpinan Presiden/Panglima
Tertinggi/Pemimpin Besar Revolusi.
3) Melaksanakan dengan pasti segala ajaran
Pemimpin Besar Revolusi.
Jadi, jawaban yang te pat ditunjukkan oleh angka
2), 4), dan 5).
28. Jawaban: b
Pemerintah Orde Baru melakukan diplomasi
ekonomi untuk mengatasi masalah utang luar
negeri yang telah jatuh tempo. Diplomasi ekonomi
yang dilakukan pemerintah tersebut berhasil
mengatur kembali penjadwalan pembayaran
utang luar negeri yang sebelumnya telah jatuh
tempo. Selain itu, pemerintah berhasil menarik
simpati beberapa negara yang dibuktikan dengan
pembentukan lembaga konsorsium bernama
Inter Governmental Group on Indonesia (IGGI).
29. Jawaban: a
Peran anggota ABRI dalam bidang militer harus
seimbang dengan peran mereka sebagai warga
negara dalam bidang sosial dan politik. Pemikiran
inilah yang melahirkan konsep dwifungsi ABRI.
Oleh karena itu, pada masa Orde Baru tidak
jarang anggota militer yang menjadi pejabat sipil,
seperti kepala daerah atau anggota DPR/MPR.
30. Jawaban: c
Kunci untuk menjawab soal terdapat pada kalimat
terakhir wacana, yaitu ”kedua negara tersebut
tidak dapat melepaskan persoalan Timor Timur
dengan konteks Perang Dingin”. Perang Dingin
merupakan persaingan antara blok Barat dan
blok Timur yang berbeda ideologi. Amerika
Serikat dan Australia merupakan anggota blok
Barat yang berhaluan liberal. Oleh karena itu,
kedua negara tersebut khawatir apabila Fretilin
yang berhaluan komunis dapat berkuasa di
Timor Timur. Jadi, kesimpulan wacana yang
tepat ditunjukkan oleh pilihan c.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
B. Isian
1. Renville
2. Silas Papare
3. parlemen/DPR
4. Terpimpin
5. International Monetary Fund/IMF
C. Uraian
1. Pembubaran Negara Indonesia Timur (NIT)
pada 1950 menimbulkan ketidakpuasan di
kalangan kelompok profederal. Salah satu
tokoh kelompok tersebut adalah dr. Soumokil.
Soumokil merasa tidak puas apabila NIT harus
kembali menjadi bagian NKRI. Oleh karena
itu, Soumokil berusaha melepaskan Maluku
Selatan dari wilayah NKRI dan membentuk RMS.
Dalam melakukan pemberontakan, Soumokil
menentang pembubaran NIT dan menghendaki
pemerintah Indonesia mengakui Republik
Maluku Selatan sebagai negara merdeka.
 ʹǤ –— ‡‰ƒ–ƒ•‹ †‡ϐ‹•‹– ‡‘‘‹ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
Demokrasi Liberal pemerintah mengajukan
pinjaman sebesar Rp1,6 miliar. Selanjutnya,
melalui kesepakatan Uni Indonesia–Belanda,
Indonesia memperoleh kredit pinjaman sebesar
Rp200 juta dari Belanda. Untuk meningkatkan
kegiatan ekspor pemerintah menerapkan sistem
•‡”–‹ϐ‹ƒ•‹†‡˜‹•ƒ†ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒ’‡”†ƒ‰ƒ‰ƒǤ
Sistem ini memberikan penghasilan besar kepada
eksportir dalam rupiah sehingga mereka dapat
membayar lebih tinggi kepada produsen.
3. Kabinet Kerja terdiri atas sembilan menteri dan
24 menteri muda. Kepala Staf Angkatan Darat,
Angkatan Udara, Angkatan Laut, kepolisian,
dan jaksa agung diangkat sebagai menteri
negara ‡š‘ˆϔ‹ ‹‘. Selain itu, Kabinet Kerja yang
dibentuk Soekarno terdiri atas pejabat lembaga
yudikatif, jaksa agung, ketua Mahkamah Agung,
serta lembaga yang meliputi wakil ketua MPRS
dan ketua DPR-GR. Untuk mengoordinasikan
tugas kabinet, Presiden Soekarno menunjuk
Djuanda sebagai menteri pertama. Selanjutnya,
Djuanda dibantu dua wakil, yaitu J. Leimena dan
Subandrio.
43
4. Tindakan pertama yang dilakukan Soeharto
untuk menjalankan tugasnya sebagai pemegang
mandat Supersemar adalah membubarkan dan
melarang kegiatan PKI dan ormas-ormasnya.
Selain itu, Soeharto mengangkat lima menteri
koordinator ad interim yang menjadi Presidium
Kabinet. Tokoh yang terpilih untuk menjadi
menteri koordinator adalah Sultan Hamengku
Buwono IX, Adam Malik, Roeslan Abdulgani,
Idham Chalid, dan Johanes Leimena. Selain itu,
Soeharto bertugas menjalankan pemerintahan
dalam Kabinet Ampera. Dalam kabinet ini
Soeharto bertugas menciptakan stabilitas politik
dan ekonomi sekaligus mewujudkan isi Tritura.
44 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
5. Setelah bergabung dengan Republik Indonesia,
p e m e r i n t a h O rd e B a r u m e re h a b i l i t a s i
infrastruktur di Timor Timur. Pemerintah
mengeluarkan dana cukup besar untuk
pembangunan sarana publik seperti perumahan,
rumah sakit, gedung sekolah, jalan raya, jembatan,
proyek air minum, dan listrik. Pemerintah juga
mengadakan perbaikan terhadap berbagai
infrastruktur seperti pelabuhan Dili, bandara
Komoro, bandara Dili, dan bandara Baucau.
44
౨Pilihlah jawaban yang benar! Ǥ
ԘͳǤ ‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡Žƒ ƒ”ƒ ‘’‡”ƒ•‹
‹Ž‹–‡”†‡‰ƒ‡‰‹”‹‹˜‹•‹‹Ž‹™ƒ‰‹ †ƒ 
—–—‡—’ƒ•’‡„‡”‘–ƒƒ †‹ƒ†‹—
’ƒ†ƒͳͻͶͺǤ’‡”ƒ•‹‹Ž‹–‡”–‡”•‡„—–†‹Žƒ—ƒ
†‡‰ƒ ƒ”ƒǤǤǤǤ
ƒǤ ‡„—‹Šƒ‰—•ƒ –‡’ƒ–Ǧ–‡’ƒ–
•–”ƒ–‡‰‹•†‹ƒ†‹—
„Ǥ ‡„Ž‘ƒ†‡ ƒ•‡• Ž‘‰‹•–‹   †ƒ”‹
—”ƒƒ”–ƒŠ‹‰‰ƒƒ†‹—
Sumber: https://web.archive.org/
Ǥ ‡ƒ‰ƒ’ †ƒ ‡‰‹–‡”‘‰ƒ•‹ ’ƒ”ƒ web/20210225080710/
’‹’‹ƒ †‹ƒ†‹— https://kebudayaan.kem
dikbud.go.id/mkn/abdul-
†Ǥ ‡›‡”ƒ‰ •‹’ƒ–‹•ƒ   ‡‰‰—ƒƒ haris-nasution/, diunduh
•–”ƒ–‡‰‹’‡”ƒ‰‰‡”‹Ž›ƒ 25-Februari 2021

‡Ǥ ‡›‡”ƒ‰’—•ƒ–’‡”–ƒŠƒƒ †‹ƒ†‹—

†ƒ”‹†—ƒƒ”ƒŠ„‡”„‡†ƒ
ԘʹǤ ƒŽƒŠ•ƒ–—’‡‹’‹ ‡”ƒƒƒ–‡‰ƒ•‹‘ƒŽ †Ǥ
›ƒ‰‡—’ƒ•’‡„‡”‘–ƒƒ Ȁ †‹ ƒ™ƒ
‡‰ƒŠƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ

ƒǤ

Sumber: 30 Tahun Indonesia

Merdeka 1965–1973,
Citra Lamtoro Gung
Persada, 1985

‡Ǥ
Sumber: 30 Tahun Indonesia Merdeka 1965–1973,
Citra Lamtoro Gung Persada, 1985

„Ǥ

Sumber: https://web.archive.org/
web/20210226070843/
https://tirto.id/m/gatot-
soebroto-2/, diunduh
26-Februari 2021

Sumber: 30 Tahun Indonesia Merdeka 1965–1973,

Citra Lamtoro Gung Persada, 1985

45
Ԙ͵Ǥ ƒ†ƒͷ’”‹ŽͳͻͷͲ’ƒ•—ƒ†‹œ‹œ‡Žƒ ƒ”ƒ Ǥ  Ȁ †ƒ †‹ƒ†‹—’ƒ†ƒͳͻͶͺ
’‡„‡”‘–ƒƒ–‡”Šƒ†ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒǤ †Ǥ ‡’—„Ž‹ƒŽ——‡Žƒ–ƒ†ƒ
‡„‡”‘–ƒƒ –‡”•‡„—– †‹Žƒ ƒ”ƒ †‡‰ƒ ‡Ǥ  Ȁ †ƒ‡’—„Ž‹ƒŽ——‡Žƒ–ƒ
ƒ”ƒǤǤǤǤ
Ԙ͹Ǥ ‡”Šƒ–‹ƒ–‘‘Š’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”„‡”‹—–Ǩ
ƒǤ ‡†—†—‹ •‡—ƒ –‡’ƒ– ’‡–‹‰ †‹
ƒƒ••ƒ”
„Ǥ ‡Žƒ—ƒ’‡„——Šƒ–‡”Šƒ†ƒ’–‡–ƒ”ƒ
 
Ǥ ‡ƒ‰ƒ’†ƒ‡ƒŠƒ•‡Œ—ŽƒŠƒ‰‰‘–ƒ
 †‹ƒƒ••ƒ”
†Ǥ ‡†—†—‹–‡’ƒ–’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ•‹†ƒ‰
ƒ„‹‡– 
‡Ǥ ‡——Ž —†—” ’ƒ•—ƒ ’‡†——‰
’‡‡”‹–ƒŠ
ԘͶǤ ‡–‡ŽƒŠ—’ƒ›ƒ†ƒƒ‹‡‰ƒŽƒ‹‡‰ƒ‰ƒŽƒǡ’‡Ǧ
Sumber: https://bit.ly/2Pa2IXn, diunduh 25 Maret 2021
‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ‡Žƒ—ƒ‘’‡”ƒ•‹‹Ž‹–‡”
—–—‡—’ƒ•‰‡”ƒƒǡ›ƒ‹–—ǤǤǤǤ ——‰ƒ –‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” –‡”Šƒ†ƒ’
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ
a. – Operasi Tegas
– Operasi Sadar
‡‡”†‡ƒƒƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡‘Žƒ –ƒ™ƒ”ƒ ‡Žƒ†ƒ —–— ‡Œƒ†‹
b. – Operasi Merdeka
– Operasi 17 Agustus
”ƒŒƒ•‡Ž—”—Š ƒ™ƒ
„Ǥ ‡„‡”‹ƒ•‡„ƒ‰‹ƒ–ƒƒŠ‡”ƒ–‘‡’ƒ†ƒ
c. – Operasi Senopati I
– Operasi Senopati II
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
Ǥ ‡›‡”ƒŠƒ—ƒ‰•‡„ƒ›ƒ–‹‰ƒ„‡Žƒ•Œ—–ƒ
d. – Operasi Saptamarga I ‰—Ž†‡‡’ƒ†ƒ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
– Operasi Senopati II
†Ǥ ‡›‡”ƒŠƒ•‡„ƒ‰‹ƒ’”ƒŒ—”‹–‡•—Ž–ƒƒ
e. – Operasi Senopati I ‘‰›ƒƒ”–ƒ‡’ƒ†ƒ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
– Operasi Sadar
‡Ǥ ‡Œƒ†‹ƒ ‡”ƒ–‘ ‘‰›ƒƒ”–ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹
’—•ƒ–ƒ†‹‹•–”ƒ•‹’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
ԘͷǤ ƒ†ƒ ͳͷ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻͷͺ ‡–‘Ž Šƒ† —•‡‹
‡†‡Žƒ”ƒ•‹ƒ ’‡„‡–—ƒ ‡‡”‹–ƒŠ ԘͺǤ ‡„‹Œƒƒ ‡‘•–”—•‹ †ƒ ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹
‡˜‘Ž—•‹‘‡” ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ȋ Ȍ †‹ ‰ƒ–ƒ‡”ƒ‰ȋȌ†‹–‡–ƒ’ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ
ƒ†ƒ‰ǡ —ƒ–”ƒ ƒ”ƒ–Ǥ ‡„‡–—ƒ   ƒ„‹‡–‹”›ƒ”‹ˆ—††‹Ǥ‡‡–ƒ’ƒ‡„‹Œƒƒ
†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹‘Ž‡ŠǤǤǤǤ –‡”•‡„—–†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹ǤǤǤǤ
ƒǤ ’‡”‰‡”ƒƒ‡Ž‘’‘•‡’ƒ”ƒ–‹•†‹•‡Œ—ŽƒŠ ƒǤ ‡Ž—ƒ”›ƒ ƒŽ—ƒ– ‘‘”  ’ƒ†ƒ
†ƒ‡”ƒŠ ͳ͸Ǧ–‘„‡”ͳͻͶͷ
„Ǥ ‡ ‡„—”—ƒ†ƒ‡”ƒŠ–‡”Šƒ†ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ „Ǥ — —Ž›ƒ‘•‹—–—‡›‡†‡”Šƒƒƒ
’—•ƒ– ‰ƒ–ƒ‡”ƒ‰
Ǥ ‡‹—–•‡”–ƒƒ   †ƒŽƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ Ǥ ‡Ž—ƒ”›ƒƒŽ—ƒ– ‘‘”ͷƒ‰‰ƒŽ
†ƒ‡”ƒŠ ͳͳ‘˜‡„‡”ͳͻͶͷ
†Ǥ ‡‹‰‹ƒ ‡Ž‘’‘ •‡’ƒ”ƒ–‹• —–— †Ǥ ƒ†ƒ›ƒ ’‡‹•ƒŠƒ ‡’‘Ž‹•‹ƒ   †ƒ”‹
‡‹•ƒŠƒ†‹”‹ ‡–ƒ”ƒƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒ
‡Ǥ ‡•‡Œƒ‰ƒ †ƒŽƒ ‡Š‹†—’ƒ •‘•‹ƒŽ †‹ ‡Ǥ ƒ†ƒ›ƒ‘ϐŽ‹‹–‡”ƒŽ›ƒ‰–‡”Œƒ†‹†ƒŽƒ
—ƒ–”ƒƒ”ƒ– –—„—Š‰ƒ–ƒ‡”ƒ‰
Ԙ͸Ǥ Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ ‡”—’ƒƒ ’‡Œ—ƒ‰ ‹–‡‰”ƒ•‹ ԘͻǤ ƒ†ƒʹ͵ ‡„”—ƒ”‹ͳͻͶ͸—–ƒŒƒŠ”‹”‡›‡”ƒŠǦ
„ƒ‰•ƒ ›ƒ‰ –‡”Ž‹„ƒ– †ƒŽƒ „‡„‡”ƒ’ƒ ‘’‡”ƒ•‹ ƒ ƒ†ƒ–›ƒ ‡’ƒ†ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
’‡—’ƒ•ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒǤ ‡„‡”‘–ƒƒ ƒ”‡ƒǤǤǤǤ
›ƒ‰ „‡”Šƒ•‹Ž †‹–—’ƒ• ‘Ž‡Š Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ ƒǤ ƒ„‹‡–‡‹Ž‹‹•‡†‹‹–•—ƒ”ƒ†‹’ƒ”Ž‡‡
ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ „Ǥ ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹‡ƒ”‹’ƒ”ƒ‡–‡”‹›ƒ†ƒ”‹
ƒǤ †‹œ‹œ†ƒ‡”‡•–ƒ ƒ„‹‡–
„Ǥ ͵ͲȀ †ƒ‡”‡•–ƒ

46 Sejarah Indonesia Kelas XII

 Ǥ ’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹ ‘’‘•‹•‹ ‡Žƒ—ƒ ƒ•‹
’‡‘‰‘ƒ
†Ǥ ’‡”‡„—–ƒ —”•‹ ƒ–ƒ”ƒ   †ƒ ƒ•›—‹
†ƒŽƒƒ„‹‡–
‡Ǥ ƒ„‹‡– —”ƒ‰ –‡‰ƒ• †ƒŽƒ ‡‰ƒ–ƒ•‹
‰‡”ƒƒ•‡’ƒ”ƒ–‹•‡
ͳͲǤ ‡”Šƒ–‹ƒ‰ƒ„ƒ”„‡”‹—–Ǩ
Sumber: 30 Tahun Indonesia Merdeka 1950–1964, Tira Pustaka,
1980
‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ›ƒ‰ –‡”Œƒ†‹ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒƒ„‹‡–’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤ
a. – Penonaktifan DPRD yang terbentuk berdasarkan
Peraturan Pemerintah Nomor 39 Tahun 1950.
– Penandatanganan Mutual Security Act (MSA)
dengan Amerika Serikat.
b. – Pengangkatan tokoh-tokoh PNI menjadi Gubernur
Jawa Barat dan Sulawesi.
– Kegagalan mewujudkan pemerintahan nasionalis
dengan koalisi dari berbagai partai politik.
c. – Perselisihan internal dalam lingkungan Tentara
Nasional Indonesia (TNI).
– Krisis ekonomi karena merosotnya kegiatan
ekspor impor.
d. – Pertikaian antara kabinet dan parlemen karena
penonaktifan DPRS.
– Penetapan Peraturan Pemerintah Nomor 29
Tahun 1950 yang dinilai tidak demokratis.
e. – Penandatanganan Mutual Security Act (MSA)
dengan Amerika Serikat.
– Penetapan Peraturan Pemerintah Nomor 29
Tahun 1950 yang dinilai tidak demokratis.
ͳͳǤ ‡”Šƒ–‹ƒ ƒ„‹‡– ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽ’ƒ†ƒƒŽ—”„‡”‹—–Ǩ
Kabinet Natsir
X ƒǤ ‡Žƒ†ƒ ‡†ƒ’ƒ– ‡ ƒƒ †ƒ”‹ †—‹ƒ
Kabinet Wilopo
Y
ƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– —–— ‡‰‰ƒ–‹ Š—”—ˆ
X†ƒYƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ  ƒ „ ‹  ‡ –   Œ — ƒ  † ƒ  † ƒ    ƒ „ ‹  ‡ –   Ž ‹
ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘
„Ǥ  ƒ „ ‹  ‡ –   —  ‹  ƒ   † ƒ    ƒ „ ‹  ‡ –   Ž ‹
ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘
Ǥ ƒ„‹‡–—‹ƒ†ƒƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹
ƒ”ƒŠƒ’
†Ǥ ƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’†ƒƒ„‹‡–
Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘
‡Ǥ ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ †ƒƒ„‹‡–Ž‹
ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘
ͳʹǤ ‡”Šƒ–‹ƒ’ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹„‡”‹—–Ǩ
ͳȌ ‡”–‹
ʹȌ 
͵Ȍ 
ͶȌ 
ͷȌ ƒŠ†Žƒ–—ŽŽƒƒ
ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹›ƒ‰‡†—†—‹’‡”‹‰ƒ–‡’ƒ–
„‡•ƒ” †ƒŽƒ ’‡‹Ž— ͳͻͷͷ –ƒŠƒ’ ’‡”–ƒƒ
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒǤǤǤǤ
ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ
„Ǥ ͳȌǡ͵Ȍǡ†ƒͶȌ
Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͶȌ
†Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͷȌ
‡Ǥ ͵ȌǡͶȌǡ†ƒͷȌ
ͳ͵Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ
„‡Ž— ‡‹Ž‹‹ ƒ–ƒ —ƒ‰ •‡†‹”‹Ǥ ƒ‰ƒŠ
’‡‡”‹–ƒŠ —–— ‡‰ƒ–ƒ•‹ ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ
–‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡‹–ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ‡‡”ƒ’ƒ •‹•–‡
„ƒ”–‡”
„Ǥ ‡’‡”„‘Ž‡Šƒ ’‡”‡†ƒ”ƒ ƒ–ƒ —ƒ‰
‡’ƒ‰
Ǥ ‡‰‰—ƒƒƒ–ƒ—ƒ‰‡Žƒ†ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹
ƒ–ƒ—ƒ‰•‡‡–ƒ”ƒ
†Ǥ ‡†——‰ Žƒ‰ƒŠ   —–— ‡‰Ǧ
‰—ƒƒƒ–ƒ—ƒ‰›ƒ†‹ †‘‡•‹ƒ
‡Ǥ ‡ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹ De Javasche Bank ƒ‰ƒ”
†ƒ’ƒ–‡ ‡–ƒƒ–ƒ—ƒ‰”—’‹ƒŠ
ͳͶǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— •–”ƒ–‡‰‹ †‹’Ž‘ƒ•‹ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒƒ†ƒŽƒŠ
‡„‡”‹ƒ „ƒ–—ƒ „‡”ƒ• ‡’ƒ†ƒ †‹ƒǤ
ƒ’ƒ‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
„Ǥ †‘‡•‹ƒ ‡Œƒ†‹ ƒ‰‰‘–ƒ –‹†ƒ –‡–ƒ’
‡™ƒ‡ƒƒƒ
Ǥ „ƒ›ƒ ‡‰ƒ”ƒ •‹ƒ ‡‰ƒ—‹ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ
†‘‡•‹ƒ•‡ ƒ”ƒde jure
Remedial Semester 1 47
 †Ǥ †‘‡•‹ƒ †ƒ †‹ƒ ‡Œƒ†‹ ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰ ‡–‡–—ƒ ’‘‘ ‡”‡– ”‡•‹†‡ ͷ —Ž‹ ͳͻͷͻ
‡‡”‹ƒ„ƒ›ƒ„ƒ–—ƒ†ƒ”‹ †‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒǤǤǤǤ
‡Ǥ †‹ƒ –—”—– ƒ–‹ˆ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ
‡’‡–‹‰ƒ †‘‡•‹ƒ †ƒŽƒ ˆ‘”— „Ǥ ͳȌǡ͵Ȍǡ†ƒͶȌ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͶȌ
†Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͷȌ
ͳͷǤ ƒ†ƒͳͻͷ͹’‡‡”‹–ƒŠ‡‡”ƒ’ƒ‡„‹Œƒƒ
‡Ǥ ͵ȌǡͶȌǡ†ƒͷȌ
—–— ‡ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹ ’‡”—•ƒŠƒƒ ‹Ž‹
‡Žƒ†ƒǤ ƒ–ƒ” „‡Žƒƒ‰ ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—– ͳͻǤ ‡”Šƒ–‹ƒ–ƒ„‡Ž„‡”‹—–Ǩ
ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
No. X Y
ƒǤ ’‡”—•ƒŠƒƒ‡Žƒ†ƒ†‹ †‘‡•‹ƒ‡‹Ž‹‹
‹Žƒ‹Œ—ƒŽ†ƒƒ•‡– ——’–‹‰‰‹ 1) Pemberlakuan Pemulihan ekonomi
politik Mercusuar. nasional.
„Ǥ ‡Žƒ†ƒ –‹†ƒ „‡”•‡†‹ƒ ‡„‡”‹ƒ
„ƒ–—ƒ‡‘‘‹–‡”Šƒ†ƒ’ †‘‡•‹ƒ 2) Keamanan dalam Penguatan hubungan
negeri. dengan negara sahabat.
Ǥ †‡•ƒƒ †ƒ”‹ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ —–—
‡‡”ƒ’ƒ•‹•–‡‡‘‘‹ƒ•‹‘ƒŽ 3) Pengembalian Masalah-masalah sandang
Irian Barat. dan pangan.
†Ǥ ‡Žƒ†ƒ–‹†ƒƒ’—‡„ƒ›ƒ”•‡Œ—ŽƒŠ
—–ƒ‰‡’ƒ†ƒ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ •‹”‹”‘‰”ƒ›ƒ‰†‹ ƒƒ‰ƒƒ„‹‡–‡”Œƒ 
‡Ǥ ‡Žƒ†ƒ†‹ƒ‰‰ƒ’‹‰ƒ”ŒƒŒ‹ƒ”‡ƒ–‹†ƒ †‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹ǤǤǤǤ
‡›‡”ƒŠƒ ”‹ƒƒ”ƒ–‡’ƒ†ƒ †‘‡•‹ƒ ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͳȌ
ͳ͸Ǥ •–‹ŽƒŠ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ †‹‡ƒŽ •‡Œƒ „Ǥ ͳȌǡʹȌǡ†ƒʹȌ
’‡„ƒ ƒƒ ‡”‡– ”‡•‹†‡ ’ƒ†ƒ ͷ —Ž‹ ͳͻͷͻ Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒʹȌ
Š‹‰‰ƒ ƒŠ‹” ‡—ƒ•ƒƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘Ǥ †Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒ͵Ȍ
•–‹ŽƒŠ–‡”•‡„—–†‹‰—ƒƒƒ”‡ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ ‡Ǥ ͵ȌǡͳȌǡ†ƒ͵Ȍ
†‡‘”ƒ•‹’ƒ†ƒ’‡”‹‘†‡–‡”•‡„—–ǤǤǤǤ ʹͲǤ ‡”Šƒ–‹ƒ–ƒ„‡Ž„‡”‹—–Ǩ
ƒǤ •‡•—ƒ‹’”‹•‹’†ƒŽƒͳͻͶͷ
No. X Y
„Ǥ •‡•—ƒ‹†‡‰ƒ‹Žƒ‹Ǧ‹Žƒ‹ƒ ƒ•‹Žƒ
Ǥ –‡”’—•ƒ–’ƒ†ƒ‡„‹Œƒƒ–‹ƒ’Ǧ–‹ƒ’ƒ„‹‡– 1) Suprajogi Ki Hajar Dewantara
†Ǥ –‡”’—•ƒ– †‹ „ƒ™ƒŠ ‡†ƒŽ‹ ”‡•‹†‡ 2) J. Leimena Muhammad Yamin
‘‡ƒ”‘
3) D.N. Aidit Sutan Sjahrir
‡Ǥ †‹•‡•—ƒ‹ƒ†‡‰ƒ‡„‹Œƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ ‘‘Š ›ƒ‰ –‡”ƒ•— ƒ‰‰‘–ƒ ƒ„‹‡– ‡”Œƒ 
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹ǤǤǤǤ
ͳ͹Ǥ ‘•‡’•‹ ”‡•‹†‡ ͳͻͷ͹ ‡†ƒ•ƒ”‹ ”‡ ƒƒ
ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͳȌ
’‡‡”ƒ’ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹Ǥ ƒŽƒŠ •ƒ–—
„Ǥ ͳȌǡʹȌǡ†ƒʹȌ
ˆƒ–‘” ›ƒ‰ ‡†‘”‘‰ –‡” ‡–—•›ƒ ‘•‡’•‹
Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒʹȌ
–‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
†Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒ͵Ȍ
ƒǤ ’‡”—„ƒŠƒ ‡„‹Œƒƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
‡Ǥ ͵ȌǡͳȌǡ†ƒ͵Ȍ
†‘‡•‹ƒ
„Ǥ ’‡„‡”Žƒ—ƒ ‡„‹Œƒƒ ‡‘”ƒ•‹ ʹͳǤ ‡™ƒ‡”ƒ ƒ‰ƒ•‹‘ƒŽȋ‡’‡”ƒ•Ȍ†‹„‡–—
ƒ ƒ•‹Žƒ —–— ‡’‡” ‡’ƒ– ’‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽǤ
Ǥ ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ’‡‹Ž‹Šƒ——–ƒŠ—ͳͻͷͷ ‹†ƒƒ Ž‡„ƒ‰ƒ –‡”•‡„—– —–— ‡ ƒ’ƒ‹
†Ǥ ‡™‹„ƒ™ƒƒ’‡‡”‹–ƒŠ‡—”—†‹ƒ–ƒ –—Œ—ƒ›ƒƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
”ƒ›ƒ– ƒǤ ‡”ƒ ƒ‰†‡˜ƒŽ—ƒ•‹ƒ–ƒ—ƒ‰”—’‹ƒŠ
‡Ǥ ”‹•‹• ’‘Ž‹–‹ †ƒ ‡‘‘‹ ›ƒ‰ „‡”Ǧ „Ǥ ‡Žƒ—ƒ’‡‹Œƒƒ†ƒƒ‡’ƒ†ƒƒ
‡’ƒŒƒ‰ƒ —‹ƒ
Ǥ ‡ƒ”‹‹˜‡•–‘”ƒ•‹‰—–—‡ƒƒƒ
ͳͺǤ ‡”Šƒ–‹ƒ‡–‡–—ƒ„‡”‹—–Ǩ
‘†ƒŽ
ͳȌ ‡‡–ƒ’ƒƒ•ƒŒƒ„ƒ–ƒ’”‡•‹†‡•‡——”
†Ǥ ‡‹‰ƒ–ƒ„‹ƒ›ƒ‡•’‘”„ƒ‰‹’‡”—•ƒŠƒƒ
Š‹†—’Ǥ
•™ƒ•–ƒ
ʹȌ ‡„—„ƒ”ƒ‘•–‹–—ƒ–‡Ǥ
‡Ǥ ‡”ƒ ƒ‰ ’‘Žƒ ‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽ
͵Ȍ ‡„‡–—ƒǤ
‡‡•–ƒ‡”‡ ƒƒ
ͶȌ ‡„‡”Žƒ—ƒͳͻͶͷǤ
ͷȌ ‡‡–ƒ’ƒ”‡ ƒƒ’‘Ž‹–‹‡” —•—ƒ”Ǥ

48 Sejarah Indonesia Kelas XII

ʹʹǤ ƒŽƒ •‹•–‡ ‡‘‘‹ –‡”’‹’‹ ’‡”—•ƒŠƒƒ ͶȌ ‡‰‘ŽƒŠƒ’ƒ• ƒ’ƒ‡Ǥ
•™ƒ•–ƒ †‹‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ •‡•—ƒ‹ „‹†ƒ‰ ƒ•‹‰Ǧ ͷȌ ‡ƒ•ƒ”ƒŠƒ•‹Ž’‡”–ƒ‹ƒǤ
ƒ•‹‰Ǥ ”‰ƒ‹•ƒ•‹ –‡”•‡„—– †‹‡ƒŽ †‡‰ƒ ’ƒ›ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ ’”‘†—–‹˜‹–ƒ• ’‡”–ƒ‹ƒ
ƒƒ”‰ƒ‹•ƒ•‹‡”—•ƒŠƒƒ‡Œ‡‹•ȋȌ†ƒ ‡ŽƒŽ—‹ ƒ ƒ—•ƒŠƒ ƒ‹ †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
ƒ„—‰ƒ‡”—•ƒŠƒƒ‡Œ‡‹•ȋ ȌǤƒŽƒŠ•ƒ–— ƒ‰ƒǤǤǤǤ
–—‰ƒ•†ƒ ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ
ƒǤ ‡„‡”‹ƒ•—„•‹†‹’ƒ†ƒ—•ƒŠƒ‡ ‹Ž „Ǥ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͶȌ
„Ǥ ‡‰ƒŽ‘ƒ•‹ƒ„ƒŠƒ„ƒ— Ǥ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͷȌ
Ǥ ‡‡–ƒ’ƒ„‹ƒ›ƒ‹’‘” †Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͷȌ
†Ǥ ‡ƒ”‹‹˜‡•–‘”ƒ•‹‰ ‡Ǥ ʹȌǡͶȌǡ†ƒͷȌ
‡Ǥ ‡‰‡†ƒŽ‹ƒ‹ϐŽƒ•‹
ʹ͸Ǥ ‡Žƒ”ƒ• †‡‰ƒ ‘’–‹ƒŽ‹•ƒ•‹ Šƒ•‹Ž ’”‘†—•‹
ʹ͵Ǥ ƒŽƒŠ •ƒ–— ’ƒ”–ƒ‹ Šƒ•‹Ž ‡„‹Œƒƒ ˆ—•‹ ’ƒ”–ƒ‹ ’‡”–ƒ‹ƒǡ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—‡‹‰ƒ–ƒ
‡Œ‡Žƒ‰ ’‡Žƒ•ƒƒƒ ‡‹Ž— ͳͻ͹͹ ƒ†ƒŽƒŠ ’‡”ƒ ‘’‡”ƒ•‹ –ƒ‹ ȋ‘’‡”–ƒȌ †‹ –‹‰ƒ– †‡•ƒǤ
ƒ”–ƒ‹ ‡‘”ƒ•‹ †‘‡•‹ƒ ȋ ȌǤ ƒ”–ƒ‹ ƒ†ƒ ͳͻ͹ͳ ‘’‡”–ƒ –‹‰ƒ– ’”‹‡” †‹Š‹’—
–‡”•‡„—–‡”—’ƒƒŠƒ•‹Žˆ—•‹„‡„‡”ƒ’ƒ’ƒ”–ƒ‹ǡ ‘Ž‡Š ƒ†ƒ •ƒŠƒ ‹– ‡•ƒ ȋȌ ›ƒ‰
›ƒ‹–—ǤǤǤǤ ‡‹Ž‹‹–—‰ƒ•—–—ǤǤǤǤ
a. – IPKI ƒǤ ‡ƒ•ƒ”ƒ’”‘†—’‡”–ƒ‹ƒ
– Perti „Ǥ ‡Žƒ—ƒ’‡›—Ž—Šƒ’‡”–ƒ‹ƒ
– Parmusi
Ǥ ‡‰ƒ–—”‡—ƒ‰ƒ’‡Œ—ƒŽƒ„‡”ƒ•
b. – Perti †Ǥ ‡†‹•–”‹„—•‹ƒ„‡”ƒ•‡•‡–‹ƒ’†—•—
– Parmusi
– Partai Katolik
‡Ǥ ‡„‡”‹ƒ„ƒ–—ƒ‘†ƒŽ„ƒ‰‹’‡–ƒ‹
c. – PSII ʹ͹Ǥ ‡‹Ž—ͳͻͻ͹‡”—’ƒƒ’‡‹Ž—–‡”ƒŠ‹”’ƒ†ƒ
– Perkindo ƒ•ƒ”†‡ƒ”—ǤƒŽƒ’‡‹Ž—–‡”•‡„—––‡”Œƒ†‹
– Parmusi „‡”„ƒ‰ƒ‹’”‘–‡•›ƒ‰†‹’‹ —‘Ž‡ŠǤǤǤǤ
d. – PNI ƒǤ †‘‹ƒ•‹’‡†——‰”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘
– Perkindo „Ǥ ‡ —”ƒ‰ƒ†ƒŽƒ’‡‰Š‹–—‰ƒ•—ƒ”ƒ
– Partai Murba
Ǥ ’‡‰Š‹–—‰ƒ•—ƒ”ƒ•‡ ƒ”ƒ–‡”–—–—’
e. – Perti †Ǥ ’‡”—„ƒŠƒŒ—ŽƒŠ•—ƒ”ƒ†‹ ƒƒ”–ƒ
– Partai Murba
– Partai Katolik
‡Ǥ ’‡„ƒ‰‹ƒ—”•‹’ƒ”–ƒ‹–‹†ƒ’”‘’‘”•‹‘ƒŽ
ʹͺǤ ‡”Šƒ–‹ƒ–ƒ„‡Ž„‡”‹—–Ǩ
ʹͶǤ ‡ ƒ”ƒ†‹ƒǦ†‹ƒ‡–ƒ‘Ž‘‡ŽŽ‹‘‡”–‘’‘
No. X Y
‡›ƒ–ƒƒ ‡•‡†‹ƒƒ›ƒ —–— ‡‰ƒŠ‹”‹
‘ˆ”‘–ƒ•‹ †‡‰ƒ ƒŽƒ›•‹ƒǤ ƒŽƒ —’ƒ›ƒ 1) Pelaksanaan pemilu. Penyeragaman ideologi.
–‡”•‡„—–ǡƒŽƒ›•‹ƒ„‡”•‡†‹ƒ—–—ǤǤǤǤ 2) Penggabungan partai. Bergabung dengan IMF.
ƒǤ ‡ŒƒŽ‹‡”Œƒ•ƒƒ‡‘‘‹„‹Žƒ–‡”ƒŽ
3) Pembentukan ASEAN. Penerapan program
„Ǥ ‡„‡”‹ƒ„ƒ–—ƒŽ‘‰‹•–‹‡’ƒ†ƒ transmigrasi.
Ǥ ‡ƒ†ƒ–ƒ‰ƒ‹ ’‡”—†‹‰ƒ †ƒƒ‹
†‡‰ƒ ’ƒ›ƒ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”——–—‡ ‹’–ƒƒ
†Ǥ ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ ‡ƒ‰‰‘–ƒƒ †‘‡•‹ƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ•’‘Ž‹–‹†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹ǤǤǤǤ
†ƒŽƒ ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͳȌ
‡Ǥ  ‡  „ ‡ „ ƒ • ƒ   ƒ  ‰ ‰ ‘ – ƒ      ›ƒ  ‰ „Ǥ ͳȌǡʹȌǡ†ƒʹȌ
•‡„‡Ž—›ƒ†‹–ƒ‰ƒ’ Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒ͵Ȍ
†Ǥ ʹȌǡͳȌǡ†ƒʹȌ
ʹͷǤ ‡”Šƒ–‹ƒ—’ƒ›ƒ„‡”‹—–Ǩ ‡Ǥ ʹȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ
ͳȌ ‡—’—ƒǤ
ʹȌ ‡„‡”ƒ–ƒ•ƒŠƒƒǤ
͵Ȍ ‡‹Ž‹Šƒ„‹„‹–—‰‰—ŽǤ

Remedial Semester 1 49
ʹͻǤ ‹†ƒ‰ ’‡†‹†‹ƒ –—”—– ‡Œƒ†‹ ˆ‘—•
’‡„ƒ‰—ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—Ǥ
ƒŽƒŠ•ƒ–—ˆ‘—•’‡„ƒ‰—ƒ’‡†‹†‹ƒ›ƒ‰
†‹’”‹‘”‹–ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— †ƒŽƒ
‡Ž‹–ƒ ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡„ƒ‰— •‡‘ŽƒŠǦ•‡‘ŽƒŠ †‹ †ƒ‡”ƒŠ
’‡”‘–ƒƒ
„Ǥ ‡‡ƒƒ‰ƒ„—–ƒŠ—”—ˆ’ƒ†ƒ‰‘Ž‘‰ƒ
„ƒ™ƒŠ
Ǥ ‡›‡†‹ƒƒˆƒ•‹Ž‹–ƒ•Ž‡‰ƒ’„ƒ‰‹•‡‘ŽƒŠ
Œ‡Œƒ‰”‡†ƒŠ
†Ǥ ‡‰‡–ƒ•ƒƒ‰ƒ„—–ƒŠ—”—ˆ†‹•‡Ž—”—Š
’‡Ž‘•‘ †‘‡•‹ƒ
‡Ǥ ‡”‹–‹• ’”‘‰”ƒ ™ƒŒ‹„ „‡ŽƒŒƒ” —–—
•‡‘ŽƒŠŽƒŒ—–ƒ–‹‰ƒ–’‡”–ƒƒ
50 Sejarah Indonesia Kelas XII
͵ͲǤ ƒ†ƒͳͻͺͶ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—„‡”Šƒ•‹Ž‡Ǧ
„ƒ™ƒ †‘‡•‹ƒ ‡ ƒ’ƒ‹ •™ƒ•‡„ƒ†ƒ „‡”ƒ•Ǥ
ƒŽƒŠ •ƒ–— †ƒ’ƒ ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ •™ƒ•‡„ƒ†ƒ
„‡”ƒ•’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ †‘‡•‹ƒ –‡”„‡„ƒ• †ƒ”‹ ‡‹•‹ƒ †ƒ
‡Žƒ’ƒ”ƒ
„Ǥ †‘‡•‹ƒ–‹†ƒŽƒ‰‹‡Œƒ†‹‡‰ƒ”ƒ’‡‰Ǧ
‹’‘”„‡”ƒ•
Ǥ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ †‹•‡‰ƒ‹ ‘Ž‡Š ‡‰ƒ”ƒǦ
‡‰ƒ”ƒ–‡–ƒ‰‰ƒ
†Ǥ ’ƒ”ƒ ’‡–ƒ‹ ‡’‡”‘Ž‡Š „ƒ–—ƒ ’‡Ǧ
‰‡„ƒ‰ƒ’‡”–ƒ‹ƒ
‡Ǥ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡‡–ƒ’ƒ „‡”ƒ• •‡„ƒ‰ƒ‹
‘‘†‹–ƒ•‡•’‘”—–ƒƒ †‘‡•‹ƒ
 Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡„‡”‘–ƒƒ †‹ƒ†‹—’ƒ†ƒͳͻͶͺ–‡ŽƒŠ
‡†‘”‘‰ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡‰ƒ„‹Ž
–‹†ƒƒ ‡”ƒ• –‡”Šƒ†ƒ’  Ǥ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ
’‡‡”‹–ƒŠ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡Žƒ ƒ”ƒ
‘’‡”ƒ•‹‹Ž‹–‡”†‹ƒ†‹—Ǥ‡‡”‹–ƒŠ‡‰‹”‹
‹˜‹•‹‹Ž‹™ƒ‰‹ †ƒ‹˜‹•‹‹Ž‹™ƒ‰‹ †‹„ƒ™ƒŠ
’‹’‹ƒ‘Ž‘‡Ž—‰‘‘†ƒ‘Ž‘‡Ž ƒ–‘–
‘‡„”‘–‘ —–— ‡›‡”ƒ‰ ‰‡”ƒƒ   †‹
ƒ†‹—Ǥƒ•—ƒ‹˜‹•‹‹Ž‹™ƒ‰‹ ‡›‡”ƒ‰
ƒ†‹— †ƒ”‹ ƒ”ƒŠ –‹—”ǡ •‡†ƒ‰ƒ ƒ•—ƒ
‹˜‹•‹‹Ž‹™ƒ‰‹ ‡›‡”ƒ‰†ƒ”‹ƒ”ƒŠ„ƒ”ƒ–Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡”ƒƒ ƒ–‡‰ ƒ•‹‘ƒŽ ȋ Ȍ ‡”—’ƒƒ
‘’‡”ƒ•‹ ‹Ž‹–‡” ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
—–— ‡—’ƒ• ’‡„‡”‘–ƒƒ  Ȁ  †‹
ƒ™ƒ‡‰ƒŠǤ †‹’‹’‹‘Ž‡Š‡–‘Žƒ”„‹‹ǡ
‡–‘ŽǤƒ Š”—ǡ†ƒ‡–‘ŽŠƒ†ƒ‹Ǥƒ†ƒ
’‹Ž‹Šƒǡ‰ƒ„ƒ”‡–‘ŽŠƒ†ƒ‹†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ•—ƒ†‹œ‹œ‡”—’ƒƒƒ–ƒ’ƒ•—ƒ
 ›ƒ‰‡‘Žƒƒ•—›ƒ’ƒ•—ƒ 
†ƒ”‹ —•—”   ‡ ™‹Žƒ›ƒŠ —Žƒ™‡•‹ ‡Žƒ–ƒǤ
ƒ†ƒͷ’”‹ŽͳͻͷͲ’ƒ•—ƒ†‹œ‹œ‡ƒ‰ƒ’
†ƒ ‡ƒŠƒ •‡Œ—ŽƒŠ ƒ‰‰‘–ƒ   †‹
ƒƒ••ƒ”Ǥ ‡ƒ‰ƒ’ƒ †ƒ ’‡ƒŠƒƒ
•‡Œ—ŽƒŠ ƒ‰‰‘–ƒ   –‡”•‡„—– ‡”—’ƒƒ
„‡–— ’‡‘Žƒƒ ’ƒ•—ƒ †‹ œ‹œ ƒ–ƒ•
‡†ƒ–ƒ‰ƒ’ƒ•—ƒ †‹ƒƒ••ƒ”Ǥ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
’ƒ›ƒ†ƒƒ‹›ƒ‰–‹†ƒ‡—ƒ‹Šƒ•‹Ž‡†‘”‘‰
’‡‡”‹–ƒŠ ‡Žƒ—ƒ ‘’‡”ƒ•‹ ‹Ž‹–‡” —–—
‡—’ƒ• ‰‡”ƒƒ Ǥ ’‡”ƒ•‹ ‹Ž‹–‡”
–‡”•‡„—– †‹’‹’‹ Žƒ‰•—‰ ‘Ž‡Š ‘Ž‘‡Ž
Ž‡šƒ†‡” ˜‡”– ƒ™‹Žƒ”ƒ‰ •‡Žƒ— ƒ‰Ž‹ƒ
‡–ƒ”ƒ †ƒ ‡”‹–‘”‹— †‘‡•‹ƒ ‹—”Ǥ
’‡”ƒ•‹ ’‡—’ƒ•ƒ ’‡„‡”‘–ƒƒ 
–‡”„ƒ‰‹†ƒŽƒ†—ƒ–ƒŠƒ’ǡ›ƒ‹–—’‡”ƒ•‹‡‘’ƒ–‹ 
†ƒ’‡”ƒ•‹‡‘’ƒ–‹ Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
’ ‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š  ’ — • ƒ –  ‰ ‡  ƒ ”   ‡ Ž ƒ  —  ƒ 
’‡„ƒ‰—ƒǤ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ’‡„ƒ‰—ƒ
–‡”•‡„—– Šƒ›ƒ ˆ‘—• ’ƒ†ƒ ™‹Žƒ›ƒŠ ‹„—
‘–ƒ †ƒ —Žƒ— ƒ™ƒǤ ‡‡”‹–ƒŠ –‡”‡•ƒ
‡‰ƒ„ƒ‹ƒ ’‡„ƒ‰—ƒ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ Ž—ƒ”
ƒƒ”–ƒ •‡Š‹‰‰ƒ ‡‹ — ‡ ‡„—”—ƒ †ƒ”‹
’‡‡”‹–ƒŠ †ƒ‡”ƒŠǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ‡–‘Ž
Šƒ† —•‡‹‡†‡Žƒ”ƒ•‹ƒ’‡„‡–—ƒ
 †‹ƒ†ƒ‰ǡ—ƒ–”ƒƒ”ƒ–’ƒ†ƒͳͷ ‡„”—ƒ”‹
ͳͻͷͺǤ ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ ›ƒˆ”—††‹ ”ƒ™‹”ƒ‡‰ƒ”ƒ
†‹–—Œ—•‡„ƒ‰ƒ‹‡”†ƒƒ‡–‡”‹ Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Žƒ‡–‹›ƒ†‹‡”—’ƒƒ•ƒŽƒŠ•ƒ–—–‘‘Š›ƒ‰
‡‹Ž‹‹’‡”ƒ’‡–‹‰†ƒŽƒ‡Œƒ‰ƒ‹–‡‰”ƒ•‹
„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ ‡”ƒ Žƒ‡– ‹›ƒ†‹ †ƒŽƒ
‡Œƒ‰ƒ ‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ ƒ†ƒŽƒŠ
–‡”Ž‹„ƒ– †ƒŽƒ ‘’‡”ƒ•‹ ’‡—’ƒ•ƒ ‰‡”ƒƒ
 Ȁ  †‹ ƒ™ƒ ƒ”ƒ– †ƒ ‰‡”ƒƒ ‡’—„Ž‹
ƒŽ—— ‡Žƒ–ƒ ȋȌǤ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ Žƒ‡–
‹›ƒ†‹‰—‰—”•ƒƒ–‡Žƒ•ƒƒƒ‘’‡”ƒ•‹‹Ž‹–‡”
’‡—’ƒ•ƒǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ”‹ —Ž–ƒ
ƒ‡‰— —™‘‘ ǡ ƒŒƒ ‡•—Ž–ƒƒ
‘‰›ƒƒ”–ƒ ›ƒ‰ –—”—– ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ
‹–‡‰”ƒ•‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†ƒ ‡’–‡„‡”
ͳͻͶͷ—Ž–ƒ ƒ‡‰——™‘‘ ‡›ƒ–ƒƒ
‡•—Ž–ƒƒ ‘‰›ƒƒ”–ƒ ‡”—’ƒƒ „ƒ‰‹ƒ
†ƒ”‹ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡Œƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒǡ —Ž–ƒ ƒ‡‰— —™‘‘ 
‡„‡”‹ƒ„ƒ–—ƒŽ‘‰‹•–‹†ƒ’‡”Ž‹†—‰ƒ
„ƒ‰‹ ‡•ƒ–—ƒǦ‡•ƒ–—ƒ   ‡–‹ƒ ’‡”ƒ‰
‡‡”†‡ƒƒ „‡”Žƒ‰•—‰Ǥ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’ƒ• ƒǦ
‰”‡•‹‹Ž‹–‡”‡Žƒ†ƒ ǡ‹ƒ„‡”•‡†‹ƒ‡„‡”‹ƒ
Œƒ‹ƒ ‡ƒƒƒ ƒ–ƒ• ’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ †‘‡•‹ƒ†‹‘‰›ƒƒ”–ƒǤ—Ž–ƒ
ƒ‡‰— —™‘‘  Œ—‰ƒ ’‡”ƒŠ ‡‘Žƒ
–ƒ™ƒ”ƒ ‡Žƒ†ƒ —–— ‡Œƒ†‹ ”ƒŒƒ •‡Ž—”—Š
ƒ™ƒǤ
51
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡„‹Œƒƒ ‡‘•–”—•‹ †ƒ ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹
‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ȋȌ †‹–‡–ƒ’ƒ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ƒ„‹‡– ‹” ›ƒ”‹ˆ—††‹Ǥ ‡„‹Œƒƒ
 „‡”ƒ™ƒŽ †ƒ”‹ — —Ž›ƒ ‘•‹ —–—
‡›‡†‡”Šƒƒƒ ‰ƒ–ƒ ‡”ƒ‰ ’ƒ†ƒ
ʹͲǦ‡•‡„‡”ͳͻͶ͹Ǥ‘•‹–‡”•‡„—–— —Ž†ƒ”‹
ƒ‰‰‘–ƒˆ”ƒ•‹•ƒ›ƒ’‹”‹†ƒŽƒƒ†ƒ‡‡”Œƒ
 ǡ›ƒ‹–—ǤƒŠƒ”—††‹ǤŽ‡Šƒ”‡ƒ†‹ƒ‰‰ƒ’
ƒ•— ƒƒŽǡ ‘•‹ –‡”•‡„—– ƒŠ‹”›ƒ †‹•‡–—Œ—‹
‘Ž‡Š”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ„‹‡–ŒƒŠ”‹” Šƒ›ƒ‡ŒƒŽƒƒ–—‰ƒ•›ƒ
‹”ƒǦ‹”ƒ –‹‰ƒ „—ŽƒǤ ƒ†ƒ ʹ͵ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻͶ͸
—–ƒŒƒŠ”‹”‡›‡”ƒŠƒƒ†ƒ–›ƒ‡’ƒ†ƒ
”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘Ǥ‡›‡”ƒŠƒƒ†ƒ–ƒ„‹‡–
ŒƒŠ”‹” –‡”Œƒ†‹ƒ”‡ƒƒ„‹‡–‹‹–‹†ƒ‡‹Ž‹‹
ƒ›‘”‹–ƒ• •—ƒ”ƒ †‹ ’ƒ”Ž‡‡ •‡Š‹‰‰ƒ –‹†ƒ
‡†ƒ’ƒ–ƒ†——‰ƒ—ƒ–Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ƒ„‹‡– ‹Ž‘’‘Ǥ
‡”„ƒ‰ƒ‹’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ›ƒ‰–‡”Œƒ†‹’ƒ†ƒƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒƒ„‹‡–‹Ž‘’‘•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ”‹•‹•‡‘‘‹ƒ”‡ƒ‡”‘•‘–›ƒ‡‰‹ƒ–ƒ
‡•’‘” †ƒ ‹’‘” ›ƒ‰ ƒ‹ –‹†ƒ
–‡”‡†ƒŽ‹Ǥ
ʹȌ — —Ž ‰‡”ƒƒ •‡’ƒ”ƒ–‹•‡ †ƒ •‹ƒ’
’”‘˜‹•‹ƒŽ‹•‡›ƒ‰‡‰ƒ ƒ‡—–—Šƒ
„ƒ‰•ƒǤ
͵Ȍ ‡”Œƒ†‹ ’‡”‹•–‹™ƒ ͳ͹ –‘„‡” ͳͻͷʹǡ ›ƒ‹–—
’‡”‹•–‹™ƒ ’‡”•‡Ž‹•‹Šƒ ‹–‡”ƒŽ †ƒŽƒ
Ž‹‰—‰ƒ ‡–ƒ”ƒ ƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒ
ȋ ȌǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ„‹‡–Ǧƒ„‹‡–’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ƒ„‹‡–ƒ–•‹”ȋ͸‡’–‡„‡”ͳͻͷͲȂʹͳǦƒ”‡–
ͳͻͷͳȌǤ
ʹȌ ƒ„‹‡–—‹ƒȋʹ͸’”‹ŽͳͻͷͳȂʹ͵Ǧ ‡„”—ƒ”‹
ͳͻͷʹȌǤ
͵Ȍ ƒ„‹‡– ‹Ž‘’‘ ȋ͵Ͳ ƒ”‡– ͳͻͷʹȂʹ —‹
ͳͻͷ͵ȌǤ
ͶȌ ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ ȋ͵Ͳ —Ž‹ͳͻͷ͵Ȃ
ʹͶ —Ž‹ͳͻͷͷȌǤ
ͷȌ ƒ„‹‡–—”Šƒ—††‹ ƒ”ƒŠƒ’ȋͳʹ‰—•–—•
ͳͻͷͷȂ͵ƒ”‡–ͳͻͷ͸ȌǤ
͸Ȍ ƒ„‹‡– Ž‹ ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘  ȋʹͲ ƒ”‡–
ͳͻͷ͸ȂͳͶƒ”‡–ͳͻͷ͹ȌǤ
52 Sejarah Indonesia Kelas XII
͹Ȍ ƒ„‹‡–Œ—ƒ†ƒȀƒ”›ƒȋͻ’”‹Žͳͻͷ͹Ȃͷ —Ž‹
ͳͻͷͻȌǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–—–—‡‰‰ƒ–‹Š—”—ˆ
Xƒ†ƒŽƒŠƒ„‹‡–—‹ƒ†ƒŠ—”—ˆYƒ†ƒŽƒŠ
ƒ„‹‡–Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘ Ǥ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡‹Ž— ͳͻͷͷ ‡‡”ƒ’ƒ •‹•–‡ —Ž–‹’ƒ”–ƒ‹Ǥ
ƒ”–ƒ‹Ǧ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹›ƒ‰‡†—†—‹’‡”‹‰ƒ–
‡’ƒ– „‡•ƒ” †ƒŽƒ ’‡‹Ž— ͳͻͷͷ ›ƒ‹–—  ǡ
ƒ•›—‹ǡ ƒŠ†Žƒ–—Ž Žƒƒǡ †ƒ  Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š ƒ‰ƒ
3)ǡ4)ǡ†ƒ5)Ǥ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒŠ•ƒ–—’‡›‡„ƒ„Š‹’‡”‹ϐŽƒ•‹’ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒƒ†ƒŽƒŠ’‡”‡†ƒ”ƒƒ–ƒ
—ƒ‰ ƒ•‹‰ ›ƒ‰ –‹†ƒ –‡”‡†ƒŽ‹Ǥ ƒ–ƒ —ƒ‰
–‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠƒ–ƒ—ƒ‰ ‡’ƒ‰†ƒƒ–ƒ—ƒ‰
 Ǥ‡‡”‹–ƒŠ‡—–—•ƒ–‹†ƒ‡Žƒ”ƒ‰
’‡”‡†ƒ”ƒƒ–ƒ—ƒ‰ ‡’ƒ‰ƒ”‡ƒ’ƒ†ƒ•ƒƒ–
‹–— †‘‡•‹ƒ„‡Ž—‡‹Ž‹‹ƒ–ƒ—ƒ‰•‡†‹”‹Ǥ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒ ͳͻ ‡‹ ͳͻͶ͸ ‡”†ƒƒ ‡–‡”‹ —–ƒ
ŒƒŠ”‹” ‡›‡”ƒŠƒ „ƒ–—ƒ „‡”ƒ• ‡’ƒ†ƒ
†‹ƒ ›ƒ‰ •ƒƒ– ‹–— •‡†ƒ‰ †‹Žƒ†ƒ „‡ ƒƒ
‡Žƒ’ƒ”ƒǤ ƒ–—ƒ –‡”•‡„—– †‹–‡”‹ƒ ‘Ž‡Š
†‡Ž‡‰ƒ•‹ †‹ƒ†‹ †‘‡•‹ƒ„‡”ƒƒǤǤǦ—Œƒ„‹Ǥ
‡Žƒ‹„‡”•‹ˆƒ–‡ƒ—•‹ƒƒǡ„ƒ–—ƒ–‡”•‡„—–
†‹‰—ƒƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ •–”ƒ–‡‰‹ †‹’Ž‘ƒ•‹Ǥ ‡‰ƒ
„ƒ–—ƒ –‡”•‡„—–ǡ †‹ƒ ‡Œƒ†‹ ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰
’ƒŽ‹‰ ƒ–‹ˆ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ †——‰ƒ
–‡”Šƒ†ƒ’‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ†ƒŽƒˆ‘”—
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒŽƒŠ •ƒ–— •–”ƒ–‡‰‹ —–— ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ
ƒ•ƒŽƒŠ‡‘‘‹’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ
ƒ†ƒŽƒŠ ‡Žƒ—ƒ ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹ –‡”Šƒ†ƒ’
’‡”—•ƒŠƒƒ ƒ•‹‰Ǥ ƒ†ƒ ͳͻͷ͹ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ ‡—–—•ƒ ‡ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹
„‡„‡”ƒ’ƒ ’‡”—•ƒŠƒƒ ƒ•‹‰ ‹Ž‹ ‡Žƒ†ƒǤ
‡„‹Œƒƒ ƒ•‹‘ƒŽ‹•ƒ•‹ –‡”•‡„—– †‹Žƒ—ƒ
ƒ”‡ƒ ‡Žƒ†ƒ †‹ƒ‰‰ƒ’ ‹‰ƒ” ŒƒŒ‹ †‡‰ƒ
–‹†ƒ‡›‡”ƒŠƒ‡„ƒŽ‹ ”‹ƒƒ”ƒ–‡’ƒ†ƒ
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ •‡•—ƒ‹ ‡•‡’ƒƒ–ƒ †ƒŽƒ
Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ ‡”—’ƒƒ •‡„—–ƒ
„ƒ‰‹ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ •‡Œƒ
’‡„ƒ ƒƒ ‡”‡– ”‡•‹†‡ ͷ —Ž‹ ͳͻͷͻǤ
ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—’‡Žƒ•ƒƒƒ†‡‘”ƒ•‹–‡”’—•ƒ–
 ’ƒ†ƒ ‡’‡‹’‹ƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘Ǥ
‡„‡„ƒ•ƒ †‹ „‹†ƒ‰ ’‘Ž‹–‹ ’ƒ†ƒ ’‡”‹‘†‡
–‡”•‡„—– †‹„ƒ–ƒ•‹ •‡”–ƒ –‡”Œƒ†‹ •‡–”ƒŽ‹•ƒ•‹
‡—ƒ•ƒƒ’ƒ†ƒ’”‡•‹†‡•‡„ƒ‰ƒ‹‡’ƒŽƒ‡‰ƒ”ƒ
†ƒ‡’ƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‘•‡’•‹ ”‡•‹†‡ ͳͻͷ͹ †‹ ‡–—•ƒ ‘‡ƒ”‘
—–— ‡›‹ƒ’‹ –—”—›ƒ ‡™‹„ƒ™ƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠǤ ‡—”—›ƒ ‡™‹„ƒ™ƒƒ
’‡‡”‹–ƒŠ –‹†ƒ Ž‡’ƒ• †ƒ”‹ •‡”‹‰ –‡”Œƒ†‹›ƒ
’‡”‰ƒ–‹ƒ ƒ„‹‡– ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽǤ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡„ƒ ƒƒ‡”‡–”‡•‹†‡ͷ —Ž‹ͳͻͷͻ†‹ƒ‰‰ƒ’
•‡„ƒ‰ƒ‹ Œ‡„ƒ–ƒ ’‘Ž‹–‹ †ƒ”‹ ‡”ƒ ‡‘”ƒ•‹
‹„‡”ƒŽ ‡—Œ— ‡”ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹Ǥ
‡”‡– –‡”•‡„—– „‡”‹•‹ –‹‰ƒ ‡–‡–—ƒ ’‘‘
„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡„—„ƒ”ƒ‘•–‹–—ƒ–‡Ǥ
ʹȌ  ‹ † ƒ   „ ‡ ” Ž ƒ — ›ƒ       ͳ ͻ ͷ Ͳ  † ƒ 
’‡„‡”Žƒ—ƒ‡„ƒŽ‹ͳͻͶͷǤ
͵Ȍ ‡„‡–—ƒ  ›ƒ‰ –‡”†‹”‹ ƒ–ƒ•
ƒ‰‰‘–ƒ†‹–ƒ„ƒŠ—–—•ƒ†ƒ‡”ƒŠ†ƒ
‰‘Ž‘‰ƒ•‡”–ƒ‡™ƒ‡”–‹„ƒ‰ƒ‰—‰
‡‡–ƒ”ƒȋȌǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
2)ǡ3)ǡ†ƒ4)Ǥ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡–‡ŽƒŠ ‡”‡– ”‡•‹†‡ǡ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
‡„—„ƒ”ƒ ƒ„‹‡– Œ—ƒ†ƒȀƒ„‹‡–
ƒ”›ƒ’ƒ†ƒͳͲ —Ž‹ͳͻͷͻǤ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘ ‡„‡–— ƒ„‹‡– „ƒ”— ›ƒ‰
†‹ƒƒƒƒ„‹‡–‡”ŒƒǤƒ„‹‡–‡”Œƒ‡‹Ž‹‹
’”‘‰”ƒ ›ƒ‰ †‹•‡„—– †‡‰ƒ dz”‹ ”‘‰”ƒdzǤ
•‹”‹”‘‰”ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ƒ•ƒŽƒŠǦƒ•ƒŽƒŠ•ƒ†ƒ‰†ƒ’ƒ‰ƒǤ
ʹȌ ‡ƒƒƒ†ƒŽƒ‡‰‡”‹Ǥ
͵Ȍ ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ ”‹ƒƒ”ƒ–Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹X2)ǡX3)ǡ†ƒY3)Ǥ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡„‹‡– ‡”Œƒ  ƒ†ƒŽƒŠ ƒ„‹‡– ›ƒ‰ †‹„‡–—
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘Ǥ
ƒ„‹‡– ‡”Œƒ  ‡”—’ƒƒ’‡‰‰ƒ–‹ ƒ„‹‡–
Œ—ƒ†ƒ ›ƒ‰ †‹„—„ƒ”ƒ ’ƒ†ƒ ͳͲ —Ž‹ ͳͻͷͻǤ
ƒ„‹‡– ‹‹ †‹’‹’‹ Žƒ‰•—‰ ‘Ž‡Š ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘Ǥ‡„‡”ƒ’ƒ–‘‘Š›ƒ‰–‡”ƒ•—†ƒŽƒ
ƒ‰‰‘–ƒƒ„‹‡–‡”Œƒ ǡ›ƒ‹–——’”ƒŒ‘‰‹•‡„ƒ‰ƒ‹
‡–‡”‹ ”‘†—•‹ǡ Ǥ ‡‹‡ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ ‡–‡”‹
‹•–”‹„—•‹ ›ƒ‰ ‡—†‹ƒ ’ƒ†ƒ ʹ͹ —Ž‹ ͳͻͷͻ
†‹ƒ‰ƒ–‡Œƒ†‹ƒ‹Ž‡–‡”‹‡”–ƒƒǡ†ƒ
—Šƒƒ†ƒ‹•‡„ƒ‰ƒ‹‡–‡”‹‘•‹ƒŽ†ƒ
‡„—†ƒ›ƒƒǤ ƒ†‹ǡ ‘„‹ƒ•‹ ›ƒ‰ –‡’ƒ– ›ƒ‹–—
X1)ǡX2)ǡ†ƒY2)Ǥ
ʹͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡™ƒ‡”ƒ ƒ‰ƒ•‹‘ƒŽȋ‡’‡”ƒ•Ȍ†‹„‡–—
’ƒ†ƒ ͳͷ ‰—•–—• ͳͻͷͻ †ƒ †‹’‹’‹ ‘Ž‡Š
—Šƒƒ† ƒ‹Ǥ ‡’‡”ƒ• ‡‰ƒ–ƒ•‹
ƒ•ƒŽƒŠ ’‡”‡‘‘‹ƒ †‘‡•‹ƒ †‡‰ƒ
ƒ”ƒ ‡›—•— ’”‘‰”ƒ ‡”Œƒ „‡”—’ƒ ’‘Žƒ
’‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽ ›ƒ‰ †‹•‡„—– •‡„ƒ‰ƒ‹
‘Žƒ ‡„ƒ‰—ƒ ‡‡•–ƒ ‡”‡ ƒƒǤ ‘Žƒ
–‡”•‡„—–†‹ŒƒŽƒƒ†‡‰ƒ‡’‡”–‹„ƒ‰ƒ
ˆƒ–‘” ’‡„‹ƒ›ƒƒ †ƒ ™ƒ–— ’‡Žƒ•ƒƒƒ
’‡„ƒ‰—ƒǤ
ʹʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒ •‹•–‡ ‡‘‘‹ –‡”’‹’‹ ’‡”—•ƒŠƒƒ
•™ƒ•–ƒ †‹‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ •‡•—ƒ‹ „‹†ƒ‰›ƒ ƒ•‹‰Ǧ
ƒ•‹‰Ǥ ”‰ƒ‹•ƒ•‹ –‡”•‡„—– †‹‡ƒŽ †‡‰ƒ
ƒƒ”‰ƒ‹•ƒ•‹‡”—•ƒŠƒƒ‡Œ‡‹•ȋȌ†ƒ
ƒ„—‰ƒ ‡”—•ƒŠƒƒ ‡Œ‡‹• ȋ ȌǤ  †ƒ
‡‹Ž‹‹–—‰ƒ•‡‰ƒŽ‘ƒ•‹ƒ„ƒŠƒ„ƒ—ǡ
’‡”—†‹‰ƒǡ ‘–”ƒǦ‘–”ƒ ’‡”„—”—Šƒǡ
†ƒ ’‡‰—’—Žƒ •—„ƒ‰ƒ •—ƒ”‡Žƒ —–—
‡’‡–‹‰ƒ”‡˜‘Ž—•‹Ǥ
ʹ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡Œ‡Žƒ‰’‡‹Ž—ͳͻ͹͹’‡‡”‹–ƒŠ‡‡”ƒ’ƒ
‡„‹Œƒƒˆ—•‹’ƒ”–ƒ‹Ǥ ’Ž‡‡–ƒ•‹ˆ—•‹’ƒ”–ƒ‹
†‹–—Œ—ƒ †‡‰ƒ ’‡„‡–—ƒ †—ƒ ’ƒ”–ƒ‹
„ƒ”—ǡ ›ƒ‹–— ƒ”–ƒ‹ ‡”•ƒ–—ƒ ‡„ƒ‰—ƒ
ȋȌ †ƒ ƒ”–ƒ‹ ‡‘”ƒ•‹ †‘‡•‹ƒ ȋ ȌǤ
ƒ”–ƒ‹†‡‰ƒŽƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰ƒ•‹‘ƒŽ‹•†ƒ‘Ǧ
•Žƒ•‡’‡”–‹ ǡ‡”‹†‘ǡƒ”–ƒ‹ƒ–‘Ž‹ǡƒ”–ƒ‹
—”„ƒǡ†ƒ  †‹‹–‡‰”ƒ•‹ƒ†ƒŽƒ Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ʹͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
’ƒ›ƒ‡‰ƒŠ‹”‹‘ˆ”‘–ƒ•‹†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒ
†‹Žƒ—ƒ ‘Ž‡Š ‡–ƒ ‘Ž‘‡Ž Ž‹ ‘‡”–‘’‘Ǥ
‡”•ƒƒ ”‡ƒǦ”‡ƒ›ƒǡ ‡–ƒ ‘Ž‘‡Ž
Ž‹ ‘‡”–‘’‘ †‹ƒǦ†‹ƒ ‡Žƒ—ƒ ‘–ƒ
†‡‰ƒ ’‹Šƒ ƒŽƒ›•‹ƒ —–— ‡”—†‹‰ƒ
’‡”†ƒƒ‹ƒǤ ‡ŽƒŽ—‹ „‡”„ƒ‰ƒ‹ —’ƒ›ƒ –‡”•‡„—–ǡ
ƒŽƒ›•‹ƒ „‡”•‡†‹ƒ ‡‰ƒ–—” ’‡„‡„ƒ•ƒ
ƒ‰‰‘–ƒ †ƒ•—ƒ”‡Žƒ™ƒ›ƒ‰•‡„‡Ž—›ƒ
†‹–ƒ‰ƒ’’‡‡”‹–ƒŠƒŽƒ›•‹ƒǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Remedial Semester 1 53
ʹͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡‰‡„ƒ‰ƒ ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ›ƒ‰
†‹–‡”ƒ’ƒ †ƒŽƒ ’”‘‰”ƒ ƒ ƒ—•ƒŠƒ ƒ‹
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‹Ž‹Šƒ„‹„‹–—‰‰—ŽǤ
ʹȌ ‡‰‘ŽƒŠƒ–ƒƒŠ›ƒ‰„ƒ‹Ǥ
͵Ȍ ‡—’—ƒǤ
ͶȌ ”‹‰ƒ•‹Ǥ
ͷȌ ‡„‡”ƒ–ƒ•ƒŠƒƒǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)ǡ2)ǡ†ƒ3)Ǥ
ʹ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒͳͻ͹ͳ’‡‡”‹–ƒŠ—Žƒ‹‡‰‘’–‹ƒŽƒ
’‡”ƒ ‘’‡”ƒ•‹ –ƒ‹ ȋ‘’‡”–ƒȌ †‹ –‹‰ƒ– †‡•ƒǤ
ƒ†ƒ ͳͻ͹ͳ ‘’‡”–ƒ –‹‰ƒ– ’”‹‡” †‹Š‹’—
‘Ž‡Š ƒ†ƒ •ƒŠƒ ‹– ‡•ƒ ȋȌǤ 
„‡”–—‰ƒ• ‡Žƒ—ƒ ’‡›—Ž—Šƒǡ ’‡‰‘ŽƒŠƒǡ
†ƒ ’‡ƒ•ƒ”ƒ ’”‘†—•‹ ’‡”–ƒ‹ƒǡ •‡”–ƒ
’‡””‡†‹–ƒǤ‡Œƒͳͻ͹ͺƒƒ‘’‡”–ƒ†‹‰ƒ–‹
‡Œƒ†‹‘’‡”ƒ•‹‹–‡•ƒȋȌǤ–‡”†ƒ’ƒ–
†‹Šƒ’‹”•‡–‹ƒ’‡ ƒƒ–ƒ†‹•‡Ž—”—Š™‹Žƒ›ƒŠ
†‘‡•‹ƒǤ
ʹ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡‹Ž— ’ƒ†ƒ ʹͻ ‡‹ ͳͻͻ͹ ‡”—’ƒƒ ’‡‹Ž—
–‡”ƒŠ‹” ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—Ǥ ‡Žƒ•ƒƒƒ
’‡‹Ž— ͳͻͻ͹ ƒ•‹Š „‡”Žƒ†ƒ•ƒ †ƒ‰Ǧ
†ƒ‰‘‘”ͳƒŠ—ͳͻͺͷ–‡–ƒ‰‡‹Ž‹Šƒ
—Ǥ‡”—„ƒŠƒ†ƒŽƒ’‡‹Ž—ͳͻͻ͹†‹–ƒ†ƒ‹
†‡‰ƒ ’‡‡–ƒ’ƒ †ƒ‰Ǧ†ƒ‰ ‘‘”
ͷ ƒŠ— ͳͻͻͷ —–— ‡‰—”ƒ‰‹ ”‹–‹
–‡”Šƒ†ƒ’ ›ƒ‰†‹ƒ‰‰ƒ’”‡’”‡•‹ˆǤ‡‹Ž—
ͳͻͻ͹ †‹™ƒ”ƒ‹ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ’”‘–‡• †‹ „‡„‡”ƒ’ƒ
†ƒ‡”ƒŠ ›ƒ‰ †‹’‹ — ‘Ž‡Š ‡ —”ƒ‰ƒ †ƒŽƒ
’‡‰Š‹–—‰ƒ•—ƒ”ƒǤ
ʹͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡„‡”ƒ’ƒ —•ƒŠƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— †ƒŽƒ
‡ ‹’–ƒƒ•–ƒ„‹Ž‹–ƒ•’‘Ž‹–‹•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‘Ž‹–‹ ’‡†‡ƒ–ƒ ‡ƒƒƒ †ƒ ’‘Ž‹–‹
•‹’‹ŽǤ
ʹȌ ‡Žƒ•ƒƒƒ’‡‹Ž‹Šƒ——Ǥ
54 Sejarah Indonesia Kelas XII
͵Ȍ ‡‡”ƒ’ƒˆ—•‹’ƒ”–ƒ‹Ǥ
ͶȌ ‡„‡”Žƒ—ƒ†™‹ˆ—‰•‹ Ǥ
ͷȌ ‡›‡”ƒ‰ƒƒ‹†‡‘Ž‘‰‹Ǥ
͸Ȍ ‡„‡”Žƒ—ƒȀǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹X1)ǡX2)ǡ†ƒY1)Ǥ
ʹͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡‡”ƒ’ƒ „‡„‡”ƒ’ƒ
’”‘‰”ƒ ›ƒ‰ „‡”–—Œ—ƒ ‡ƒŒ—ƒ ’‡Ǧ
†‹†‹ƒǤ ”‘‰”ƒ –‡”•‡„—– †‹ŒƒŽƒƒ •‡ ƒ”ƒ
„‡”‡ŽƒŒ—–ƒ †ƒ”‹ ‡Ž‹–ƒ  Š‹‰‰ƒ ‡Ž‹–ƒ Ǥ
ƒ†ƒ ’‡Ž‹–ƒ  ’‡‡”‹–ƒŠ ‡’”‹‘”‹–ƒ•ƒ
’‡‰—”ƒ‰ƒ ƒ‰ƒ „—–ƒ Š—”—ˆǤ ƒ†ƒ ‡Ž‹–ƒ 
’‡‡”‹–ƒŠ‡†‘”‘‰’‡„ƒ‰—ƒ•‡‘ŽƒŠǦ
•‡‘ŽƒŠ †ƒ•ƒ” Š‹‰‰ƒ ‡ †ƒ‡”ƒŠ ’‡Ž‘•‘Ǥ
‡‡”‹–ƒŠ Œ—‰ƒ ‡ ƒƒ‰ƒ ’”‘‰”ƒ
™ƒŒ‹„„‡ŽƒŒƒ”„ƒ‰‹ƒƒ—•‹ƒ͸Ȃͳʹ–ƒŠ—Ǥƒ†ƒ
’‡Ž‹–ƒ  ’‡‡”‹–ƒŠ ‡ŽƒŒ—–ƒ ’”‘‰”ƒ
’‡„ƒ‰—ƒ •‡‘ŽƒŠ †ƒ•ƒ” ›ƒ‰ †‹•‡„—–
 ’”‡•Ǥ †ƒ’— ’ƒ†ƒ ’‡Ž‹–ƒ  ’‡‡”‹–ƒŠ
‡ ƒƒ‰ƒ’”‘‰”ƒ™ƒŒ‹„„‡ŽƒŒƒ”•‡„‹Žƒ
–ƒŠ— Š‹‰‰ƒ ‡†‹”‹ƒ •‡‘ŽƒŠ ŽƒŒ—–ƒ
–‹‰ƒ– ’‡”–ƒƒǤ ‡‰ƒ †‡‹‹ƒǡ Œƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
͵ͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡„ƒ‰ƒ‹ ”‡ƒŽ‹•ƒ•‹ ’”‘‰”ƒ ’‡„ƒ‰—ƒ
‡‘‘‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— „‡”—’ƒ›ƒ
‡†‘‰”ƒ ’”‘†—•‹ „‡”ƒ• ‰—ƒ ‡ ƒ’ƒ‹
•™ƒ•‡„ƒ†ƒ’ƒ‰ƒǤ‡„‹Œƒƒ‹‹†‹”‡ƒŽ‹•ƒ•‹ƒ
‡ŽƒŽ—‹ ’”‘‰”ƒ ‡•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ǡ ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ǡ
‡ƒ‹•ƒ•‹ǡ †ƒ †‹˜‡”•‹ϐ‹ƒ•‹Ǥ ‡•—•‡•ƒ
’”‘‰”ƒǦ’”‘‰”ƒ –‡”•‡„—– †‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ
‡ƒ’—ƒ †‘‡•‹ƒ „‡”•™ƒ•‡„ƒ†ƒ „‡”ƒ•
’ƒ†ƒ ͳͻͺͶǤ ™ƒ•‡„ƒ†ƒ „‡”ƒ• „‡”†ƒ’ƒ
’‘•‹–‹ˆ „ƒ‰‹ †‘‡•‹ƒ ƒ”‡ƒ †‘‡•‹ƒ –‹†ƒ
Žƒ‰‹ ‡Œƒ†‹ ’‡‰‹’‘” „‡”ƒ•Ǥ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ
‡„‡”Šƒ•‹Žƒ ‹‹ ‡›‡„ƒ„ƒ †‘‡•‹ƒ
‡†ƒ’ƒ–’‡‰Šƒ”‰ƒƒ†ƒ”‹Food and Agriculture
OrganizationȀ  ȋ”‰ƒ‹•ƒ•‹ ƒ‰ƒ †ƒ
‡”–ƒ‹ƒ—‹ƒȌ’ƒ†ƒͳͻͺͷǤ
 Dinamika Politik dan Ekonomi
†‹ †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‡ˆ‘”ƒ•‹
A. Masa Akhir Orde Baru
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
”‹•‹• ‘‡–‡” ’ƒ†ƒ ͳͻͻ͹Ȃͳͻͻͺ „‡”†ƒ’ƒ
pada perekonomian masyarakat Indonesia dan
dunia usaha. Turunnya nilai rupiah menyebabkan
pasar uang dan pasar modal terpuruk. Sejumlah
perusahaan baik skala besar maupun kecil
mengalami kebangkrutan yang berujung pada
pemutusan hubungan kerja (PHK) secara besar-
besaran. PHK tersebut mengakibatkan angka
pengangguran melonjak.
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Keterpurukan sektor perdagangan ekspor
di Indonesia pada masa akhir Orde Baru,
–‡’ƒ–›ƒ ’ƒ†ƒ ͳͻͻ͹Ȃͳͻͻͺ –‡”Œƒ†‹ ƒ”‡ƒ
beberapa faktor antara lain beban utang negara
makin meningkat, ketergantungan besar pada
komponen impor, kesulitan –”ƒ†‡ϔ‹ƒ ‹‰, dan
ekspor migas anjlok.
Ԙ͵Ǥ
͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Peristiwa penting yang menandai memanasnya
kondisi politik di Indonesia menjelang
’‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡‹Ž— ͳͻͻ͹ ƒ†ƒŽƒŠ ’‡”‹•–‹™ƒ
‡”—•—Šƒ ’ƒ†ƒ ʹ͹ —Ž‹ ͳͻͻ͸ ȋ—†ƒ–—Ž‹ȌǤ
Peristiwa itu terjadi akibat pertikaian internal
dalam Partai Demokrasi Perjuangan (PDI).
Saat itu kader pendukung Soerjadi menyerang
markas PDI di Jalan Diponegoro, Jakarta
yang dikuasai oleh kader yang mendukung
Megawati Soekarnoputri. Kerusuhan tersebut
menyebabkan korban jiwa dan pembakaran
sejumlah bangunan.
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Berbagai penyimpangan dalam bidang politik
yang terjadi pada masa Orde Baru memicu
demonstrasi di kalangan mahasiswa dan
organisasi massa. Adapun penyimpangan
tersebut sebagai berikut.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
1) Demokrasi tidak dilaksanakan semestinya.
2) Banyak anggota DPR/MPR yang menerapkan
sistem nepotisme.
3) Orientasi politik pemerintahan Orde Baru
condong ke negara-negara Barat.
4) Penerapan hukum yang tumpang tindih.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan a.
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Informasi pada soal mendeskripsikan kerusuhan
anti-Tionghoa di sejumlah kota di Indonesia pada
awal 1998. Berdasarkan informasi pada soal,
dapat diketahui bahwa kondisi bangsa Indonesia
makin tidak stabil pada 1998 saat terjadi gejolak
sosial sebagai akibat krisis moneter. Gejolak
sosial tersebut ditandai dengan munculnya
kerusuhan anti-Tionghoa di sejumlah kota.
Etnik Tionghoa menjadi sasaran kemarahan
masyarakat karena dianggap mendominasi
perekonomian di Indonesia.
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Krisis hukum turut mewarnai masa akhir
Orde Baru. Terjadi banyak rekayasa dalam
proses peradilan di Indonesia. Seseorang
yang bersalah dapat bebas dari hukuman dan
seseorang yang tidak bersalah justru masuk
penjara. Penyimpangan tersebut mendorong
masyarakat menghendaki reformasi dalam
bidang hukum untuk meluruskan masalah pada
posisi sebenarnya.
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Gambar pada soal menunjukkan aksi mahasiswa
menduduki gedung DPR/MPR di Jakarta
pada Mei 1998. Aksi ini dilakukan sebagai
upaya mendorong kesadaran masyarakat
mengenai kegagalan pemerintahan Orde Baru.
Kondisi Indonesia yang mengalami krisis
multidimensional mendorong mahasiswa
55
 bergerak dan menyuarakan reformasi
dalam pemerintahan. Aksi pada gambar soal
merupakan bentuk krisis kepercayaan terhadap
pemerintahan Orde Baru. Mahasiswa bergerak
menuju gedung DPR/MPR sebagai ungkapan
ketidakpercayaan terhadap rezim Orde Baru
yang melakukan praktik korupsi, kolusi, dan
nepotisme (KKN), serta pelanggaran HAM.
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Demonstrasi yang dimotori para mahasiswa
pada 1998 dilakukan untuk menuntut
pemerintah melakukan perbaikan dalam segala
aspek kehidupan. Pada awalnya demonstrasi
hanya terjadi di Jakarta. Pada perkembangannya
demonstrasi menuntut reformasi ini makin
meluas ke seluruh wilayah Indonesia. Kondisi
ini terjadi karena pemerintah tidak merespons
segala bentuk demonstrasi yang dilakukan
mahasiswa. Demonstrasi tersebut mengajukan
tuntutan agar Presiden Soeharto segera mundur
dari jabatannya.
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Pada 12 Mei 1998 mahasiswa Universitas
Trisakti melakukan demonstrasi menuntut
Presiden Soeharto turun dari kursi kepresidenan.
Pada awalnya demonstrasi dilakukan di dalam
kampus sesuai anjuran aparat. Akan tetapi,
kekangan aparat menyebabkan mahasiswa
menuntut berdemo di depan gedung DPR agar
aspirasi mereka bisa langsung disampaikan
kepada pemerintah. Akhirnya, para mahasiswa
nekat sehingga aparat mengamankan mahasiswa
menggunakan peluru tajam. Akibatnya, empat
mahasiswa Trisakti menjadi korban.
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Krisis kepercayaan pada periode akhir
Orde Baru terjadi ketika Soeharto kembali
dilantik sebagai Presiden Republik Indonesia
pada 1998. Ketidakmampuan pemerintah dalam
membangun kehidupan politik yang demokratis,
menegakkan pelaksanaan hukum dan sistem
peradilan, serta pelaksanaan kebijakan ekonomi
yang tidak berpihak pada kebanyakan rakyat
mendorong munculnya krisis kepercayaan.
Situasi tersebut diperparah dengan banyaknya
pejabat pemerintah yang melakukan praktik
korupsi, kolusi, dan nepotisme (KKN). Krisis
ekonomi, politik, dan hukum menambah
ketidakpercayaan masyarakat terhadap
pemerintah Orde Baru.
56 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
B. Uraian
1. Jawaban:
ƒ†ƒ ͳͻͻ͹ ’‡”‡‘‘‹ƒ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ †‹
Asia Tenggara mengalami guncangan. Kondisi
tersebut berkembang menjadi krisis moneter
yang berdampak pada perekonomian negara-
negara di Asia Tenggara, termasuk Indonesia.
Akibatnya, nilai tukar rupiah terhadap dolar
Amerika Serikat melemah. Turunnya nilai
rupiah menyebabkan sejumlah perusahaan
baik skala besar maupun kecil mengalami
kebangkrutan yang berujung pada pemutusan
hubungan kerja (PHK) secara besar-besaran.
PHK mengakibatkan angka pengangguran
melonjak. Selain itu, harga barang naik dengan
cepat. Akibatnya, jumlah penduduk di bawah
garis kemiskinan mengalami peningkatan.
2. Jawaban:
ƒŽƒ‡‰Šƒ†ƒ’‹”‹•‹•‘‡–‡”’ƒ†ƒͳͻͻ͹ǡ
Presiden Soeharto meminta bantuan kepada
IMF. Setelah melalui perundingan cukup
panjang, IMF bersedia memberikan bantuan
ekonomi kepada Indonesia. Akan tetapi, IMF
meminta pemerintah Indonesia mencabut
bantuan dana untuk subsidi bahan pokok,
listrik, dan BBM. Selain itu, Indonesia diminta
menutup enam belas bank swasta. Akibatnya,
sistem perbankan di Indonesia tidak berfungsi
dengan baik, sehingga tidak mampu mendorong
pertumbuhan sektor riil dan dunia usaha.
Ketersediaan barang, khususnya kebutuhan
pokok pun mengalami kelangkaan. Sementara
itu, keputusan pemerintah mencabut subsidi
bahan bakar minyak (BBM) mengakibatkan
kenaikan harga BBM dan tarif dasar listrik.
Kenaikan tersebut diikuti dengan naiknya biaya
angkutan dan bahan kebutuhan pokok lainnya.
Kondisi tersebut menyebabkan perekonomian
masyarakat makin terpuruk. Dengan demikian,
pernyataan pada soal benar.
3. ƒ™ƒ„ƒǣ౧
Pernyataan pada soal benar. Dalam sidang umum
MPR pada Maret 1998, seluruh anggota DPR/ MPR
sepakat menerima pidato pertanggung jawaban
Presiden Soeharto. Dalam sidang tersebut
MPR kembali menetapkan Soeharto sebagai
’”‡•‹†‡—–—ƒ•ƒŒƒ„ƒ–ƒͳͻͻͺȂʹͲͲ͵†‡‰ƒ
B.J. Habibie sebagai wakilnya. Peristiwa ini
memicu pergolakan dari seluruh lapisan
masyarakat. Sebagian masyarakat Indonesia
 menghendaki reformasi di bidang politik,
khususnya pemerintahan. Oleh karena itu,
masyarakat yang dipelopori mahasiswa
mengadakan unjuk rasa menuntut Presiden
Soeharto turun dari jabatannya.
4. ƒ™ƒ„ƒǣ౧
Di Jakarta gerakan reformasi dimotori oleh
mahasiswa Universitas Indonesia (UI) dan
Universitas Trisakti. Mahasiswa UI melakukan
aksi demonstrasi pada 19 Februari 1998.
Dalam aksinya, mahasiswa UI menuntut
agar pemerintah Orde Baru segera mundur.
Aksi tersebut kemudian dilanjutkan dengan
‡‰‡”ƒŠƒͳͲǤͲͲͲƒŠƒ•‹•™ƒ›ƒ‰‡—–—–
penurunan harga, penghapusan korupsi dan
kolusi, serta penegakan kedaulatan rakyat.
B. Pemerintahan pada Masa Reformasi
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Pemilu 1999 merupakan pemilu pertama
pada era reformasi. Pemilu ini diikuti 48 partai
politik. Banyaknya partai peserta pemilu 1999
merupakan akibat diterbitkannya Undang-
Undang Nomor 2 Tahun 1999 tentang Partai
Politik. Melalui undang-undang tersebut,
pemerintah memberi kebebasan bagi rakyat
untuk mendirikan partai politik.
ԘʹǤ Jawabaǣ౧
Presiden B.J. Habibie melakukan program
reformasi ekonomi untuk mengatasi krisis yang
terjadi di Indonesia. Program ini berisi langkah-
langkah sebagai berikut.
1) Melakukan reformasi perbankan dalam
rangka program pemulihan ekonomi sejalan
dengan penjadwalan kembali utang luar
negeri Indonesia.
2) Menetapkan undang-undang antimonopoli
yang diatur dalam Undang-Undang Nomor
ͷ ƒŠ— ͳͻͻͻ –‡–ƒ‰ ƒ”ƒ‰ƒ ”ƒ–‹
Monopoli dan Persaingan Usaha Tidak
Sehat sebagai langkah ke arah penegakan
lingkungan bisnis yang transparan.
3) Memprioritaskan jumlah suplai beras yang
memadai dengan harga terjangkau karena
jumlah penduduk yang hidup di bawah garis
kemiskinan terus bertambah.
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͷǤ Jawaban:
Peristiwa pada gambar menunjukkan momentum
pengunduran diri Presiden Soeharto pada
21 Mei 1998. Pengunduran diri Presiden
Soeharto tidak dapat dilepaskan dari krisis
moneter yang melanda Indonesia. Krisis
ini menyebabkan menurunnya nilai tukar
rupiah, kenaikan harga bahan pokok, BBM,
dan tarif dasar listrik. Dalam kondisi krisis
multidimensional tersebut Soeharto yang
kembali terpilih sebagai presiden tidak sanggup
memperbaiki berbagai krisis. Berbagai kondisi
tersebut memicu munculnya gerakan protes dari
masyarakat, terutama kalangan mahasiswa yang
menuntut pengunduran diri Presiden Soeharto.
Akhirnya, pada 21 Mei 1998 Presiden Soeharto
membacakan pidato pengunduran diri.
4) Melibatkan pedagang menengah, kecil,
dan koperasi untuk ikut serta dalam
distribusi beras guna mencegah monopoli
dan penimbunan beras oleh para pedagang
besar.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan .
Ԙ͵Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Pada masa pemerintahannya, Presiden
Abdurrahman Wahid mengeluarkan kebijakan
yang menjunjung tinggi asas toleransi. Presiden
Abdurahman Wahid juga memperjuangkan hak-
Šƒ‡Ž‘’‘‹‘”‹–ƒ•Ǥƒ†ƒͳ͹ ƒ—ƒ”‹ʹͲͲͲ
Presiden Abdurrahman Wahid menerbitkan
‡’—–—•ƒ ”‡•‹†‡ ‘‘” ͸ ƒŠ— ʹͲͲͲ
mengenai pemulihan hak-hak sipil penganut
agama Konghucu. Melalui peraturan tersebut,
pemerintah Indonesia secara resmi mengakui
Konghucu sebagai salah satu agama di Indonesia.
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Pada masa pemerintahan Presiden Abdurrahman
Wahid kondisi ekonomi Indonesia sedang
dilanda krisis moneter. Untuk memperbaiki
kondisi perekonomian Presiden Abdurrahman
Wahid mengadakan serangkaian kunjungan ke
luar negeri secara intensif. Pada masa tiga bulan
pemerintahannya, hampir semua mitra ekonomi
Indonesia di empat benua telah dikunjungi.
57
 Kunjungan tersebut membawa dampak positif
bagi negara, yaitu memulihkan perekonomian
dan mendorong aliran investasi ke Indonesia.
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
pilihan ‡.
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
Dalam melaksanakan agenda reformasi,
pemerintahan Presiden Megawati Soekarnoputri
mengeluarkan sejumlah program di antaranya
membentuk Komisi Pemberantasan Korupsi
(KPK) dan Pengadilan Tipikor, mengakhiri
kerja sama dengan IMF, membubarkan Badan
Penyehatan Perbankan Nasional (BPPN), serta
memberikan otonomi khusus kepada Provinsi
Aceh. Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
angka 1), 3), dan 5).
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Tokoh pada gambar soal adalah Megawati
Soekarnoputri. Salah satu upaya Presiden
Megawati Soekarnoputri untuk meredam
‘ϐŽ‹ †‹  ‡Š ƒ†ƒŽƒŠ †‡‰ƒ ‡Žƒ—ƒ
—Œ—‰ƒ ‡”Œƒ ’ƒ†ƒ ͺ ‡’–‡„‡” ʹͲͲͳǤ
Dalam kesempatan itu Presiden Megawati
Soekarnoputri menyosialisasikan Undang-
†ƒ‰‘‘”ͳͺƒŠ—ʹͲͲͳ–‡–ƒ‰–‘‘‹
Khusus Provinsi Aceh. Berdasarkan undang-
undang tersebut, Provinsi Daerah Istimewa Aceh
resmi berganti nama menjadi Provinsi Nanggroe
Aceh Darussalam (NAD).
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡‡”‹–ƒŠƒ—•‹Ž‘ƒ„ƒ‰—†Š‘›‘‘Ȃ —•—ˆ
Kalla berupaya mewujudkan cita-cita mencapai
swasembada pangan. Untuk menciptakan
•™ƒ•‡„ƒ†ƒ ’ƒ‰ƒǡ ’ƒ†ƒ ʹͲͲͺ ’‡‡”‹–ƒŠ
mengeluarkan kebijakan revitalisasi pertanian
†‡‰ƒ –ƒ”‰‡– •™ƒ•‡„ƒ†ƒ ‰—Žƒ ’ƒ†ƒ ʹͲͲͺǡ
•™ƒ•‡„ƒ†ƒ†ƒ‰‹‰’ƒ†ƒʹͲͳͲǡ†ƒ•™ƒ•‡„ƒ†ƒ
‡†‡Žƒ‹ ’ƒ†ƒ ʹͲͳͲǤ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ‡„‹Œƒƒ ‹‹
tidak dapat terlaksana karena krisis dunia dan
melonjaknya harga minyak dunia.
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Salah satu kebijakan pemerintahan Susilo
ƒ„ƒ‰ —†Š‘›‘‘Ȃ‘‡†‹‘‘ ƒ†ƒŽƒŠ
pembentukan Sekretariat Gabungan (Setgab).
Kebijakan ini diterapkan untuk memperkuat
sistem politik. Selain itu, pembentukan Setgab
bertujuan menyatukan visi dan misi agar arah
pembangunan berjalan seiring kesepakatan
bersama.
58 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
Ԙͻ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒ ƒŠ‹” ʹͲͳͶ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ‘‘ ‹†‘†‘Ȃ
Jusuf Kalla mengeluarkan kebijakan berkaitan
dengan penyesuaian harga BBM. Pertama,
pemerintah menghapus subsidi untuk BBM jenis
premium. Kedua, pemerintah memberlakukan
•—„•‹†‹–‡–ƒ’’ͳǤͲͲͲǡͲͲ’‡”Ž‹–‡”—–—•‘Žƒ”Ǥ
Pemerintah menyatakan pencabutan subsidi
BBM tersebut dialihkan untuk memperbaiki
sektor produktif.
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Salah satu kebijakan kelautan yang dikeluarkan
ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ‘‘ ‹†‘†‘Ȃ —•—ˆ ƒŽŽƒ
adalah menenggelamkan kapal asing yang
mencuri ikan di perairan Indonesia. Kebijakan
tersebut dilakukan untuk memberi efek jera
bagi para pencuri ikan di wilayah perairan
Indonesia. Selain itu, kebijakan tersebut
bertujuan menegakkan kedaulatan Indonesia
sebagai negara maritim.
B. Uraian
1. Jawaban:
Upaya pemerintahan B.J. Habibie dalam
menjamin kebebasan pers ditunjukkan dengan
menghapus pembatalan Surat Izin Usaha
Penerbitan Pers (SIUPP) yang menghalangi
perkembangan pers pada masa Orde Baru.
Selain itu, pemerintahan B.J. Habibie mengesahkan
Undang-Undang Pers pada 13 September 1999 yang
menjamin perlindungan pers dan tugas-tugas
wartawan. Meskipun pada masa pemerintahannya
pers mendapatkan kebebasan, Presiden
B.J. Habibie mengimbau pers agar dapat
memisahkan antara informasi dan propaganda
pihak-pihak tertentu.
2. Jawaban:
Restrukturisasi dan reorganisasi ABRI dilakukan
pada masa pemerintahan Abdurahman Wahid.
Reformasi dilakukan dengan memisahkan
Polri dari militer sehingga ABRI tidak lagi
menjadi entitas tunggal. Pemisahan ini
dilakukan agar kepolisian lebih fokus sebagai
pelayan masyarakat dalam bidang keamanan.
Selain itu, pemisahan tersebut bertujuan
melakukan reformasi ABRI sebagai penjaga
pertahanan. Selanjutnya, pemerintah mengubah
nama ABRI menjadi Tentara Nasional Indonesia
(TNI).
3. Jawaban:
Kabinet Gotong Royong merupakan nama
kabinet pada masa pemerintahan Presiden
Megawati Soekarnoputri dan Wakil Presiden
Hamzah Haz. Kabinet ini disebut œƒ‡ƒ„‹‡–
2 ͷǤ Jawaban:
karena __ menterinya dijabat oleh tokoh-tokoh
3
profesional di bidangnya.
4. Jawaban:
Pernyataan pada soal salah. Program Sarjana
Mendidik di Daerah Terluar, Tertinggal, dan
Terdepan (SM3T) merupakan usaha pemerataan
dan perbaikan pendidikan di Indonesia pada
ƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ—•‹Ž‘ƒ„ƒ‰—†Š‘›‘‘Ȃ
Boediono. Program perbaikan pendidikan ini
dilakukan dengan memberdayakan para sarjana.
Calon guru yang baru lulus dari perguruan tinggi
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Berbagai krisis yang melanda Indonesia pada
ͳͻͻ͹Ȃͳͻͻͺ•‡’‡”–‹”‹•‹•‘‡–‡”ǡ•‘•‹ƒŽǡ’‘Ž‹–‹ǡ
hukum, dan kepercayaan menunjukkan bangsa
Indonesia dilanda krisis multidimensional. Krisis
multidimensional merupakan kondisi genting
yang mencakup berbagai aspek kehidupan.
Kondisi demikian sangat berpengaruh bagi
kehidupan bangsa Indonesia karena telah
mengganggu dan menggoyahkan stabilitas
nasional.
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡Œƒ ’‡”–‡‰ƒŠƒ —Ž‹ ͳͻͻ͸ ‘†‹•‹ ’‘Ž‹–‹ †‹
†‘‡•‹ƒ „‡”ƒ†ƒ ’ƒ†ƒ ’—•ƒ”ƒ ‘ϐŽ‹Ǥ ƒ•‹Ž
’‡‹Ž—ͳͻͻ͹‡›‡„ƒ„ƒ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘
terpilih kembali sebagai presiden dalam sidang
umum MPR pada Maret 1998. Terpilihnya
kembali Presiden Soeharto memunculkan rasa
tidak puas di kalangan rakyat. Rakyat menilai
ada intrik politik dan praktik KKN dalam
pemerintahan Presiden Soeharto (Orde Baru).
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh angka
3), 4), dan 5).
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
dibekali dengan berbagai pelatihan sebelum
dikirim ke daerah yang membutuhkan guru
untuk mengabdi di daerah tersebut selama satu
tahun.
ƒŽƒŠ•ƒ–——’ƒ›ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ ‘‘‹†‘†‘Ȃ
Ma’ruf Amin dalam memberantas korupsi di
Indonesia adalah melakukan revisi terhadap
†ƒ‰Ǧ†ƒ‰‘‘”͵ͲƒŠ—ʹͲͲʹ‡‰‡ƒ‹
Komisi Pemberantasan Korupsi (KPK). Salah
satu isi revisi undang-undang tersebut adalah
pembentukan Dewan Pengawas KPK. Meskipun
mendapat kritikan dari berbagai pihak,
pemerintah dan DPR akhirnya mengesahkan
”‡˜‹•‹—†ƒ‰Ǧ—†ƒ‰‹‹’ƒ†ƒͳ͹‡’–‡„‡”ʹͲͳͻǤ
Undang-undang revisi ini kemudian berubah
‡Œƒ†‹†ƒ‰Ǧ†ƒ‰‘‘”ͳͻƒŠ—ʹͲͳͻǤ
Ԙ͵.
͵. ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Gambar pada soal menunjukkan Presiden
Soeharto saat menandatangani bantuan
ekonomi dari –‡”ƒ–‹‘ƒŽ‘‡–ƒ”› —†(IMF).
ƒ‰ƒŠ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ —–— ‡‹–ƒ
bantuan ekonomi kepada IMF dilakukan
karena pemerintah tidak memiliki solusi
untuk mengatasi krisis moneter yang melanda
Indonesia.
ԘͶǤ  ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒͳͻͻ͹ †‘‡•‹ƒ‡‰ƒŒ—ƒ’‡”‹–ƒƒ
bantuan ekonomi kepada –‡”ƒ–‹‘ƒŽ‘‡–ƒ”›
—† (IMF). Sebelum memberikan bantuan
ekonomi, IMF mengajukan syarat yang cukup
memberatkan bagi bangsa Indonesia. Syarat
tersebut adalah Indonesia harus mencabut
bantuan dana untuk subsidi bahan pokok, listrik,
dan BBM. Selain itu, Indonesia diminta menutup
enam belas bank swasta.
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Krisis moneter tidak hanya menyebabkan
perekonomian Indonesia makin terpuruk. Krisis
moneter juga menyebabkan terjadinya gejolak
krisis sosial dalam masyarakat. Gejolak sosial
tersebut ditandai dengan terjadinya kerusuhan
dan penjarahan di beberapa kota besar di
Indonesia. Kondisi ini menyebabkan tekanan
terhadap pemerintahan Orde Baru makin kuat.
59
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Akibat kondisi perekonomian yang makin tidak
stabil, pemerintah memutuskan mencabut
subsidi BBM. Kebijakan ini mengakibatkan
kenaikan harga BBM bersubsidi dan tarif dasar
listrik pada 4 Mei 1998. Kenaikan tersebut
diikuti dengan naiknya biaya angkutan dan
bahan kebutuhan pokok lainnya. Kondisi
tersebut memicu munculnya gerakan massa
yang sangat besar.
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Dalam Kabinet Pembangunan VII, Presiden
S o e h a r t o m e n e m p a t k a n p u t r i nya S i t i
Hardiyanti Rukmana sebagai menteri sosial.
Selain itu, Presiden Soeharto menempatkan
orang terdekatnya Bob Hasan sebagai menteri
perdagangan dan perindustrian. Penunjukan
menteri-menteri tersebut menunjukkan adanya
praktik nepotisme dalam pemerintahan. Kondisi
ini memunculkan rasa ketidakpercayaan rakyat
terhadap pemerintah dan memicu terjadinya
krisis politik pada periode akhir kekuasaan
Orde Baru.
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Gerakan reformasi pada 1998 merupakan
dampak kondisi Indonesia yang tidak stabil.
Ketidakstabilan tersebut ditunjukkan dengan
terjadinya krisis multidimensional di Indonesia.
Pada perkembangannya pemerintah Orde
Baru tidak dapat mengatasi masalah tersebut.
Akibatnya, kepercayaan rakyat terhadap
pemerintah Orde Baru menurun. Kondisi ini
mendorong munculnya gerakan reformasi.
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Tragedi Gejayan digunakan untuk menyebut
unjuk rasa mahasiswa oleh beberapa perguruan
tinggi di Yogyakarta pada 8 Mei 1998. Mereka
menyampaikan keprihatinan atas kondisi
perekonomian saat itu yang dilanda krisis
moneter. Mereka juga mengajukan penolakan
Soeharto sebagai presiden, memprotes kenaikan
harga, dan mendesak dilakukannya reformasi.
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Untuk mengatasi situasi bangsa yang makin
genting, Presiden Soeharto berencana
membentuk Kabinet Reformasi Pembangunan.
Akan tetapi, rencana ini gagal terlaksana karena
60 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
para menteri yang dipimpin oleh Ginanjar
Kartasasmita dan Akbar Tanjung mengadakan
rapat dan menyusun pernyataan bahwa mereka
tidak bersedia menduduki jabatan apa pun
dalam kabinet baru. Selain itu, mereka mendesak
Presiden Soeharto untuk turun dari jabatannya.
11. ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
Komisi Pemilihan Umum (KPU) dibentuk
berdasarkan Keputusan Presiden Republik
†‘‡•‹ƒ ‘‘” ͳ͸ –‡–ƒ‰ ‡„‡–—ƒ
Komisi Pemilihan Umum dan Penetapan
Organisasi dan Tata Kerja Sekretariat Umum
Komisi Pemilihan Umum pada 19 Februari 1999.
‡„ƒ‰ƒ›ƒ‰†‹„‡–—’ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
Presiden B.J. Habibie ini merupakan lembaga
penyelenggara pemilu di Indonesia. Anggota
KPU berasal dari wakil-wakil partai politik dan
pemerintah.
12. ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
Undang-Undang Nomor 22 Tahun 1999
diterbitkan pada masa Kabinet Reformasi
Pembangunan. Undang-undang ini mengatur
tentang otonomi daerah untuk mendekatkan
negara dan masyarakat. Otonomi daerah
merupakan upaya Presiden B.J. Habibie dalam
mengatasi kesenjangan yang terjadi antara
pusat dan daerah. Selama ini segala urusan
pemerintahan dan keuangan terpusat di Jakarta.
Akibatnya, banyak daerah penghasil sumber
daya alam seperti Riau, Sumatra Selatan, Irian
Jaya, dan Kalimantan hidup di bawah garis
kemiskinan. Dengan otonomi daerah, Presiden
B.J. Habibie berharap Indonesia mampu keluar
dari krisis ekonomi.
13. ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Kebijakan politik Kabinet Persatuan Nasional
yang dipimpin oleh Presiden Abdurrahman
Wahid antara lain pemisahan Polri dari
tubuh TNI, pengakuan agama Konghucu,
kebebasan pers, mengatasi disintegrasi bangsa
salah satunya dengan mengembalikan nama
Irian Jaya menjadi Papua, serta menghapus
Departemen Penerangan. Jadi, jawaban yang
tepat ditunjukkan oleh angka 1), 2), dan 4).
14. Jawabaǣ౧
Tokoh pada gambar soal adalah Abdurrahman
Wa h i d . P re s i d e n Ab d u r ra h m a n Wa h i d
 meneruskan kebijakan Presiden B.J.Habibie presiden, ciri khas tersebut tidak hilang, bahkan
dalam bidang pers. Kebijakan tersebut terlihat sering ditiru oleh menteri-menteri dalam
dengan adanya penghapusan Departemen kabinetnya. Melalui gaya tersebut, Joko Widodo
Penerangan yang dianggap menjadi penghalang dapat mendengarkan secara langsung aspirasi
bagi kebebasan berekspresi dan berpendapat. rakyat. Dengan tindakan tersebut pula, ia dapat
Kebijakan tersebut mendorong pers mengalami mengambil langkah tepat untuk mengatasi
perkembangan pesat.
berbagai permasalahan dalam masyarakat.
ͳͷǤ Jawaban:౧†
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
Ciri-ciri pada soal merujuk pada Kabinet Gotong
Royong yang dibentuk oleh Presiden Megawati Presiden dan kebijakannya pada masa reformasi
Soekarnoputri dan Wakil Presiden Hamzah Haz. sebagai berikut.
Pada masa pemerintahan Kabinet Gotong No. Presiden (X) Kebijakan (Y)
Royong terjadi beberapa peristiwa penting, 1) Megawati Soekarnoputri Memprivatisasi Badan
ƒ–ƒ”ƒ Žƒ‹ ’‡‹Ž— ʹͲͲͶǡ ’‡„‡–—ƒ ǡ Usaha Milik Negara
(BUMN).
dan otonomi khusus bagi Provinsi Aceh. Jadi,
jawaban yang tepat ditunjukkan oleh pilihan d. 2) Susilo Bambang Memberikan bantuan
Yudhoyono langsung tunai (BLT).
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ 3) Joko Widodo Menerbitkan Kartu
Salah satu keberhasilan yang dicapai Presiden Indonesia Sehat (KIS).
Megawati Soekarnoputri dalam upaya Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh
memperbaiki demokrasi di Indonesia adalah kombinasi X1)ȂY2); X2)ȂY3); dan X3)ȂY1).
’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ’‡‹Ž—ʹͲͲͶǤ‡‹Ž—‹‹†‹‹—–‹
24 partai politik dengan sistem perwakilan
„‡”‹„ƒ‰Ǥ ‡‹Ž— ʹͲͲͶ †‹•‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ †—ƒ B. Isian
tahap untuk memilih anggota legislatif serta
1. Jawaban:
memilih presiden dan wakil presiden.
hukum
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡ 2. ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡‡”‹–ƒŠƒ—•‹Ž‘ƒ„ƒ‰—†Š‘›‘‘Ȃ —•—ˆ Kabinet Reformasi Pembangunan
Kalla menetapkan banyak kebijakan baru untuk
meningkatkan kesejahteraan rakyat. Kebijakan 3. ƒ™ƒ„ƒǣ౧
tersebut di antaranya memberikan bantuan B.J. Habibie/Bacharuddin Jusuf Habibie
Žƒ‰•—‰–—ƒ‹ȋȌ‡’ƒ†ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–—”ƒ‰ 4. Jawaban:
mampu setelah pemerintah menaikkan harga Poros Tengah
’ƒ†ƒͳ —‹ʹͲͲͺǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
ditunjukkan oleh pilihan ‡. ͷǤ Jawaban:
Gotong Royong
18. ƒ™ƒ„ƒǣ౧
Kebijakan pemerintahan Susilo Bambang
Yudhoyono dan Jusuf Kalla dalam bidang politik C. Uraian
sebagai berikut.
1) Mengatasi masalah disintegrasi bangsa, 1. Jawaban:
•ƒŽƒŠ•ƒ–—›ƒ‘ϐŽ‹ ‡ŠǤ Gerakan reformasi pada 1998 merupakan
2) Mencegah aktivitas ‹ŽŽ‡‰ƒŽŽ‘‰‰‹‰. dampak kondisi Indonesia yang tidak stabil.
3) Memberantas terorisme. Ketidakstabilan tersebut ditunjukkan dengan
Jadi, jawaban yang tepat ditunjukkan oleh terkadinya krisis moneter di Indonesia. Pada
kombinasi X2), X3), dan Y2). perkembangannya pemerintah Orde Baru tidak
19. ƒ™ƒ„ƒǣ౧† dapat mengatasi masalah tersebut. Akibatnya,
Gaya ”blusukan” merupakan ciri khas kepercayaan rakyat terhadap pemerintah
kepemimpinan Presiden Joko Widodo sejak Orde Baru menurun. Kondisi ini mendorong
menjabat sebagai Wali Kota Surakarta dan munculnya aksi massa yang menuntut gerakan
Gubernur DKI Jakarta. Hingga diangkat menjadi reformasi.

Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 61

2. ƒ™ƒ„ƒǣ౧
Pa d a m a s a p e m e r i n t a h a n O r d e B a r u
pemerintahan yang dijalankan Presiden
Soeharto bersifat sentralistik. Pemerintahan
dijalankan dengan prinsip pusat ke daerah.
Semua arahan pembangunan daerah harus
melalui keputusan dari pusat. Kebijakan
sentralistik menjadikan pembangunan di
daerah berjalan lambat. Kebijakan ini juga
menyebabkan pembangunan tidak merata.
Akibatnya, masyarakat di sejumlah daerah di
luar Jawa tidak merasakan pembangunan secara
ͷǤ Jawaban:
•‹‰‹ϐ‹ƒǤ‡Ž‹Šƒ–‘†‹•‹‹‹ǡ‰‡”ƒƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹
menuntut pemerintah memberikan otonomi
daerah. Harapannya, pemerintah daerah dapat
mengelola potensi dalam mengembangkan
pembangunan di daerah masing-masing.
3. Jawaban:
Pada 12 Maret 1998 Presiden Soeharto kembali
dilantik menjadi Presiden Indonesia bersama
B.J. Habibie sebagai wakilnya. Akan tetapi,
pelantikan Soeharto sebagai presiden untuk
ketujuh kalinya tersebut ditolak oleh mahasiswa
dan hampir sebagian besar masyarakat
Indonesia. Penolakan tersebut disertai berbagai
tuntutan yang dilatarbelakangi oleh banyaknya
penyimpangan dalam bidang politik. Berbagai
penyimpangan tersebut mendorong masyarakat
menghendaki reformasi dalam berbagai bidang
dan menuntut Presiden Soeharto turun dari
jabatannya.
62 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
4. Jawaban:
Kondisi Indonesia setelah pelantikan B.J. Habibie
sebagai berikut.
a. Ketegangan politik menurun.
b. Desakan untuk memberlakukan demokratisasi
dalam sistem politik makin kuat.
c. Muncul desakan untuk mengadakan pemilu
guna memilih anggota legislatif.
d. Desakan untuk mengusut berbagai kasus
korupsi, kolusi, dan nepotisme (KKN) yang
terjadi pada masa Orde Baru makin kuat.
Kebijakan ekonomi pada masa pemerintahan
Presiden Megawati Soekarnoputri sebagai
berikut.
a. Mengatasi masalah utang Indonesia
’‡‹‰‰ƒŽƒ”†‡ƒ”—•‡„‡•ƒ”̈́ͳͷͲǡͺͲ
miliar dengan cara meminta penundaan
—–ƒ‰•‡„‡•ƒ”̈́ͷǡͺ‹Ž‹ƒ”’ƒ†ƒ’‡”–‡—ƒ
ƒ”‹•Ž—„–ƒŠ—ʹͲͲʹǤ
b. Menaikkan pendapatan per kapita cukup
•‹‰‹ϐ‹ƒǡ›ƒ‹–—•‡„‡•ƒ”̈́ͻ͵ͲǤ
c. Melakukan privatisasi BUMN.
d. Memperbaiki kinerja ekspor.
A. Politik Luar Negeri Bebas Aktif dan Pelaksanaannya
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒŽƒ’‹†ƒ–‘›ƒ’ƒ†ƒƒ ƒ”ƒInter Asian Relations
Conference†‹‡™‡ŽŠ‹’ƒ†ƒʹ͵ƒ”‡–Ȃʹ’”‹Ž
ͳͻͶ͹ǡ—–ƒŒƒŠ”‹”‡‰ƒŒƒ„ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ†‹
•‹ƒ —–— „‡”•ƒ–— ‡ ‹’–ƒƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ
†—‹ƒ –ƒ’ƒ ‡ƒ†ƒ‰ ”ƒ•Ǥ ‡—”—– —–ƒ
ŒƒŠ”‹”ǡ •‹ƒ’ –‹†ƒ ‡‹Šƒ ‡”—’ƒƒ
•‹ƒ’ ’ƒŽ‹‰ –‡’ƒ– †ƒŽƒ —’ƒ›ƒ ‡ ‹’–ƒƒ
’‡”†ƒƒ‹ƒ†—‹ƒƒ–ƒ—‡”‡†ƒƒ‡–‡‰ƒ‰ƒ
†—‹ƒƒ‹„ƒ–‡”ƒ‰‹‰‹Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡ŒƒŒƒŠƒ „ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ ƒ”ƒ– –‡ŽƒŠ ‡Ǧ
‹„—Žƒ ’‡†‡”‹–ƒƒ †ƒ ‡”—‰‹ƒ
„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒ„‡”–‡ƒ†‡Ž‡›ƒ’ƒ•‡‰ƒŽƒ„‡–—
‹’‡”‹ƒŽ‹•‡Ǥ ‡ƒ‰ƒ– ƒ–‹‹’‡”‹ƒŽ‹•‡
–‡”•‡„—– –‡ ‡”‹ †ƒŽƒ –—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ ƒ•‹Žƒ ‡”—’ƒƒ Žƒ†ƒ•ƒ ‹†‡ƒŽ „ƒ‰‹
’‡Žƒ•ƒƒƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
‡Žƒ‹ ‡Œƒ†‹ Žƒ†ƒ•ƒ ‹†‡ƒŽǡ ‹Žƒ‹Ǧ‹Žƒ‹ ›ƒ‰
–‡”ƒ†—‰†ƒŽƒƒ ƒ•‹Žƒ‡Œƒ†‹’‡†‘ƒ
†ƒ ’‹Œƒƒ †ƒŽƒ ‡Žƒ•ƒƒƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ –‡”„‡–— •‡Œƒ ƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒ„‡”‡•‹ƒ„—‰ƒ†‡‰ƒ‹Žƒ‹Ǧ
‹Žƒ‹ƒ ƒ•‹ŽƒǤ
ԘͶǤ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡౧
‡ –‡ – ƒ ’ ƒ        ‘  ‘ ”   Ȁ    Ȁ ͳ ͻ ͻ ͻ
‡”—’ƒƒ Žƒ†ƒ•ƒ ‘’‡”ƒ•‹‘ƒŽ ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹Ǥ
‡”†ƒ•ƒ”ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ –‡”•‡„—–ǡ •ƒ•ƒ”ƒǦ
•ƒ•ƒ”ƒ ›ƒ‰ Šƒ”—• †‹ ƒ’ƒ‹ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‡‰ƒ•ƒ ‡„ƒŽ‹ ’‡Žƒ•ƒƒƒ ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ”‡‰‡”‹„‡„ƒ•ƒ–‹ˆ‡—Œ—’‡ ƒ’ƒ‹ƒ
–—Œ—ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ʹȌ —– •‡”–ƒ †ƒŽƒ ’‡”ŒƒŒ‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
†ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ —–— ‡Ǧ
’‡–‹‰ƒ”ƒ›ƒ– †‘‡•‹ƒǤ
͵Ȍ ‡’‡”„ƒ‹‹ ’‡”ˆ‘”ƒ †ƒ ’‡ƒ’‹Žƒ
†‹’Ž‘ƒ– †‘‡•‹ƒ †ƒŽƒ ”ƒ‰ƒ ‡Ǧ
Žƒ ƒ”ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ†‹’Ž‘ƒ•‹’”‘ƒ–‹ˆ
†‹•‡‰ƒŽƒ„‹†ƒ‰Ǥ
ͶȌ ‡‹‰ƒ–ƒ —ƒŽ‹–ƒ• †‹’Ž‘ƒ•‹ †ƒŽƒ
”ƒ‰ƒ ‡ ƒ’ƒ‹ ’‡—Ž‹Šƒ ‡‘‘‹
›ƒ‰ ‡’ƒ–‡ŽƒŽ—‹‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹‡”Œƒ•ƒƒ
”‡‰‹‘ƒŽ†ƒ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
ԘͷǤ
ͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
—–‹’ƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡”—’ƒƒ ‹•‹ ‡„—ƒƒ
 ͳͻͶͷ ƒŽ‹‡ƒ ‡‡’ƒ– Ǥ  ͳͻͶͷ
‡”—’ƒƒŽƒ†ƒ•ƒ‘•–‹–—•‹‘ƒŽ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ‡”†ƒ•ƒ”ƒƒŽ‹‡ƒ‡‡’ƒ–
‡„—ƒƒ  ͳͻͶͷ –‡”•‡„—–ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ –—”—– •‡”–ƒ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ
–‡”„‡„ƒ•›ƒ ’”ƒƒ–ƒ †—‹ƒ †ƒ”‹ •‡‰ƒŽƒ „‡–—
‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡Ǥ †‘‡•‹ƒ Œ—‰ƒ •‡ ƒ”ƒ ƒ–‹ˆ
‡™—Œ—†ƒ –‡” ƒ’ƒ‹›ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ †—‹ƒ
†‡‰ƒ–‡”Ž‹„ƒ–ƒ–‹ˆ†ƒŽƒ’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ‘ϐŽ‹Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 
”ƒŠ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ†‹–‡–—ƒ‘Ž‡Š•‡–‹ƒ’
ƒ„‹‡–›ƒ‰„‡”—ƒ•ƒǤ‡–‹ƒ’ƒ„‹‡–’ƒ†ƒƒ•ƒ
‹–— ‡„ƒ™ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ‡
ƒ”ƒŠ „‡”„‡†ƒǤ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—– –‡”Œƒ†‹ ƒ”‡ƒ
–‹†ƒ ƒ†ƒ „ƒ–ƒ• ›ƒ‰ Œ‡Žƒ• „ƒ‰‹ ’‡Žƒ•ƒƒƒ
’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ‹„ƒ–›ƒǡ–‹„—Ž
’‡”–‡–ƒ‰ƒ †ƒŽƒ ’ƒ”Ž‡‡ ›ƒ‰ •‡”‹‰
„‡”—Œ—‰’ƒ†ƒŒƒ–—Š›ƒƒ„‹‡–Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 63
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
B.
‡’‡”–ƒŠƒƒ‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ†ƒ
‡Œƒ‰ƒ‡•‡Žƒƒ–ƒ‡‰ƒ”ƒ‡”—’ƒƒ•ƒŽƒŠ
ͳǤ Jawaban:
•ƒ–— –—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰
†‹”——•ƒ‘Šƒƒ† ƒ––ƒǤ—Œ—ƒ–‡”•‡„—–
†‹‹’Ž‡‡–ƒ•‹ƒ †‡‰ƒ ‡‰‹”‹ƒ
†‡Ž‡‰ƒ•‹ †ƒŽƒ ’‡”—†‹‰ƒ ‘‰‡ ƒŽ—™‡
†‹ ‡Žƒ†ƒ ’ƒ†ƒ ͳͶȂʹͷ ’”‹Ž ͳͻͶ͸Ǥ ƒ‰ƒŠ
–‡”•‡„—– †‹Žƒ—ƒ —–— ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ
•‡‰‡–ƒ†‡‰ƒ‡Žƒ†ƒ–‡”ƒ‹–‡‡”†‡ƒƒ
†‘‡•‹ƒǤ
ԘͺǤ
ͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡†‡•”‹’•‹ƒ‡’—–—•ƒ
ƒŠƒƒŠ –‡”ƒ•‹‘ƒŽ –‡”ƒ‹– •‡‰‡–ƒ
ʹǤ Jawaban:
‡’‡‹Ž‹ƒ —Žƒ— ‹’ƒ†ƒ †ƒ —Žƒ— ‹‰‹–ƒǤ
ƒŽƒ•‡‰‡–ƒ–‡”•‡„—– †‘‡•‹ƒ‡‰ƒŽƒ‹
‡ƒŽƒŠƒ †‹ ƒŠƒƒŠ –‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ ƒ†ƒ
ͳ͹ ‡•‡„‡” ʹͲͲʹ ƒŠƒƒŠ –‡”ƒ•‹‘ƒŽ
‡—–—•ƒ ƒŽƒ›•‹ƒ ‡‹Ž‹‹ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ
ƒ–ƒ•—Žƒ—‹’ƒ†ƒ†ƒ—Žƒ—‹‰ƒ–ƒǤ‘†‹•‹
–‡”•‡„—–‡—Œ—ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ„‡Ž—‘’–‹ƒŽǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— –‡”Œƒ†‹ ’‡”—„ƒŠƒ ƒ”ƒŠ
’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡„‡Ž—›ƒǡ
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ †‘‡•‹ƒ
‘†‘‰ ‡’ƒ†ƒ „Ž‘ ‹—”Ǥ ‡‡–ƒ”ƒ ‹–—ǡ
’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ‡‹Ž‹Š
‡ŒƒŽ‹ Š—„—‰ƒ †‡‰ƒ „Ž‘ ƒ”ƒ– ›ƒ‰
†‹’‹’‹‡”‹ƒ‡”‹ƒ–Ǥ —„—‰ƒ–‡”•‡„—–
†‹‹’Ž‡‡–ƒ•‹ƒ †‡‰ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †ƒŽƒ
„‡”„ƒ‰ƒ‹„‹†ƒ‰ƒ–ƒ”ƒ †‘‡•‹ƒ†ƒ‡”‹ƒ
‡”‹ƒ–Ǥ —„—‰ƒ –‡”•‡„—– ‡›‡„ƒ„ƒ
͵Ǥ Jawaban:
†‘‡•‹ƒ ‡Œƒ†‹ ‡‰ƒ”ƒ †—‹ƒ ‡–‹‰ƒ ›ƒ‰
†‹•‡‰ƒ‹†ƒŽƒ’‡”‰ƒ—Žƒ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 
ͳͲǤ
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡—Œ—ƒ ‡•‡’ƒƒ–ƒ
’‡”ŒƒŒ‹ƒ †ƒƒ‹ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
†‡‰ƒ ’‡–‹‰‰‹ ‡”ƒƒ  ‡Š ‡”†‡ƒ ’ƒ†ƒ
ʹͲͲͷǤ ‡•‡’ƒƒ–ƒ ’‡”ŒƒŒ‹ƒ †ƒƒ‹ –‡”•‡„—–
–‡”ƒ‹– †‡‰ƒ ’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ƒ•ƒŽƒŠ ‡”ƒƒ
 ‡Š ‡”†‡ƒ ȋ ȌǤ ƒ†ƒ ͳͷ ‰—•–—• ʹͲͲͷ
’‡ƒ†ƒ–ƒ‰ƒƒ‡‘”ƒ†—‡•‡’ƒŠƒƒ
†ƒŽƒ ’‡”ŒƒŒ‹ƒ ‡Ž•‹‹ „‡”Šƒ•‹Ž †‹•‡’ƒƒ–‹
ƒ–ƒ”ƒ †ƒ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒǤ‡‰ƒ
’‡ƒ†ƒ–ƒ‰ƒƒ ’‡”ŒƒŒ‹ƒ ‹‹ǡ †‘‡•‹ƒ
„‡”Šƒ•‹Ž ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ƒ•ƒŽƒŠ †‹•‹–‡‰”ƒ•‹
„ƒ‰•ƒ•‡ ƒ”ƒ†ƒƒ‹Ǥ
64 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
Uraian
 „‡”’ƒ†ƒ‰ƒ „ƒŠ™ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒ Šƒ”—• „‡”ƒˆƒƒ– „ƒ‰‹ •‡Ž—”—Š
„‹†ƒ‰ ’‡„ƒ‰—ƒǤ ‡‰ƒ †‡‹‹ƒǡ
’‡”Ž—ƒ•ƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹–‡”•‡„—–†‹Žƒ—ƒ
—–— ‡”ƒ–ƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ †‹ „‡”„ƒ‰ƒ‹
„‹†ƒ‰‡Š‹†—’ƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ’ƒ†ƒͳͻ͹ͺ
 ‡’‡”Ž—ƒ• ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒ †‡‰ƒ ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ
‘‘” ȀȀͳͻ͹ͺ–‡–ƒ‰‡”Ž—ƒ•ƒ‘Ž‹–‹
—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ
‡‡”†‡ƒƒ•‹ƒ’’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
„‡”–—Œ—ƒ ‡ ƒ”‹ ’‡‰ƒ—ƒ ‡†ƒ—Žƒ–Ǧ
ƒ †‘‡•‹ƒ †ƒ”‹ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ Žƒ‹Ǥ ƒ”ƒ
’‡‹’‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ •ƒƒ– ‹–—
„‡”’‡†ƒ’ƒ– „ƒŠ™ƒ ‡–‡”‹ƒ–ƒ ‡’ƒ†ƒ •—ƒ–—
„Ž‘„‡Ž—–‡–—‡†ƒ–ƒ‰ƒ‡—–—‰ƒ„ƒ‰‹
’‡”Œ—ƒ‰ƒ ’‡‰ƒ—ƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ †‘‡•‹ƒǤ
ƒŽƒ ŠƒŽ ‹‹ǡ —–ƒ ŒƒŠ”‹” ‡›ƒ–ƒƒ
‡†‡ƒ–ƒ †‡‰ƒ „Ž‘ ƒ”ƒ– „‡Ž— –‡–—
‡„ƒ™ƒ †ƒ’ƒ ’‘•‹–‹ˆ ƒ”‡ƒ ‡”‹ƒ
‡”‹ƒ– •‡†‹”‹ ƒ•‹Š ‡‹Ž‹‹ ‡†‡ƒ–ƒ
†‡‰ƒ‡Žƒ†ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹•ƒŽƒŠ•ƒ–—ƒ‰‰‘–ƒ„Ž‘
ƒ”ƒ–Ǥ‹•‹•‹Žƒ‹ǡ–‘‘ŠǦ–‘‘Š„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ
Œ—‰ƒƒ•‹Š”ƒ‰—†ƒ„‡Ž—†ƒ’ƒ–‡ƒ•–‹ƒ
–—Œ—ƒ•‡„‡ƒ”›ƒ†ƒ”‹†——‰ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
„Ž‘ ‹—” –‡”Šƒ†ƒ’ ‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒ
†ƒŽƒˆ‘”—Ǥ
—–‹’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ ›ƒ‰ –‹†ƒ
–‡’ƒ–ƒ•ƒ••‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘ƒ•‹‡”’‹’‹’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ†‹ŒƒŽƒƒ†‡‰ƒ’”‹•‹’
ƒ–‹‹’‡”‹ƒŽ‹•‡†ƒƒ–‹‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡›ƒ‰
•ƒ‰ƒ––‡‰ƒ•†ƒ ‡†‡”—‰‘ˆ”‘–ƒ–‹ˆǤ
„Ǥ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ‡’‡”‡ƒŽƒ
†‘–”‹ ’‘Ž‹–‹ „ƒ”— ›ƒ‰ ‡„ƒ‰‹ †—‹ƒ
‡Œƒ†‹ †—ƒ „Ž‘ǡ ›ƒ‹–— New Emerging
Forces ȋ‡ˆ‘Ȍ †ƒ Old Established Forces
ȋŽ†‡ˆ‘ȌǤ
Ǥ ”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘Ž‡„‹Š ‘†‘‰‡ŒƒŽ‹
‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ „Ž‘
‹—” •‡’‡”–‹ ‡’—„Ž‹ ƒ›ƒ– ‹‘‰‘ǡ
‹ ‘˜‹‡–ǡ †ƒ ‘”‡ƒ –ƒ”ƒǤ —„—‰ƒ
–‡”•‡„—–‡ŽƒŠ‹”ƒ’‘”‘• ƒƒ”–ƒȂ‡‹‰Ȃ
›‘‰›ƒ‰Ǥ
ͶǤ Jawaban:
ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—–‡”Œƒ†‹’‡”—„ƒŠƒ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤƒ†ƒƒ•ƒ‹–—’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ —Žƒ‹ ‡ŒƒŽ‹ Š—„—‰ƒ †‡‰ƒ
‡”‹ƒ‡”‹ƒ–†ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ„Ž‘ƒ”ƒ–Ǥ
†‘‡•‹ƒŒ—‰ƒ–‡”Ž‹„ƒ–ƒ–‹ˆ†ƒŽƒ—’ƒ›ƒ‡”Œƒ
•ƒƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ †‡‰ƒ ‡’”ƒƒ”•ƒ‹
–‡”„‡–—›ƒ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹‡”Œƒ•ƒƒ”‡‰‹‘ƒŽ†‹
ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒ ‡‰‰ƒ”ƒǡ ›ƒ‹–— Ǥ ‘†‹•‹
–‡”•‡„—– ‡—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒ „‡”—’ƒ›ƒ ‡„ƒ‰— Š—„—‰ƒ
›ƒ‰„ƒ‹†‹ƒŽƒ‰ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†‹ƒ™ƒ•ƒ
•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒǤ
B. Peran Indonesia dalam Perdamaian Dunia
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒȋȌ†‹Žƒ•ƒƒƒ’ƒ†ƒ
ͳͺȂʹͶ ’”‹Ž ͳͻͷͷǤ  †‹’”ƒƒ”•ƒ‹ ‘Ž‡Š Ž‹ƒ
–‘‘Š„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ Ž‹ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘†ƒ”‹ †‘‡•‹ƒǤ
ʹȌ ‹” ‘Š‘–‡Žƒ™ƒŽƒ†ƒ”‹”‹ƒƒǤ
͵Ȍ ƒ™ƒŠƒ”ŽƒŽ‡Š”—†ƒ”‹ †‹ƒǤ
ͶȌ —Šƒƒ†Ž‹ ‹ƒŠ†ƒ”‹ƒ‹•–ƒǤ
ͷȌ —†ƒ”‹›ƒƒ”Ǥ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–—–—‡‰‰ƒ–‹Š—”—ˆ
P †ƒQ †‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒͳͺȂʹͶ’”‹Žͳͻͷͷ †‘‡•‹ƒǡ †‹ƒǡ‹”ƒǡ
”‹ ƒƒǡ †ƒ ƒ‹•–ƒ „‡”Šƒ•‹Ž ‡‡Ž‘’‘”‹
’‡Žƒ•ƒƒƒ ‘ˆ‡”‡•‹ •‹ƒȂˆ”‹ƒ ȋȌǤ
‘ˆ‡”‡•‹ ‹‹ †‹•‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ †‹ ƒ†—‰
†ƒ †‹‹—–‹ ‘Ž‡Š ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ †—‹ƒ ‡–‹‰ƒ
†ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰„ƒ”—‡”†‡ƒǤ‰‡†ƒ
›ƒ‰ †‹„ƒŠƒ• †ƒŽƒ  ƒ†ƒŽƒŠ ‡„ƒŠƒ•
’‡ƒ•ƒŽƒŠƒ ‡ƒ—•‹ƒƒ ›ƒ‰ –‡”Œƒ†‹ †‹
ƒŽ‡•–‹ƒǤ ‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ –‡”•‡„—– ‡Œƒ†‹
’‡„ƒŠƒ•ƒ—–ƒƒ†ƒŽƒƒ‰‡†ƒǤ‡Žƒ‹
‹–—ǡ „‡„‡”ƒ’ƒ ’‡„ƒŠƒ•ƒ ›ƒ‰ Žƒ‹ ƒ†ƒŽƒŠ
‡‰ƒ†ƒƒ ‡”Œƒ •ƒƒ ‡‘‘‹ǡ ‡”Œƒ •ƒƒ
„—†ƒ›ƒǡ†ƒ’‡”Œ—ƒ‰ƒŠƒƒ•ƒ•‹ƒ—•‹ƒǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‹•‹ ƒ”—†ƒ‡”—’ƒƒ’ƒ•—ƒ›ƒ‰†‹‹”‹
‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ —–—  ‰—ƒ
‡„ƒ–— ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰ •‡†ƒ‰
ͷǤ Jawaban:
 ƒ † ƒ   ƒ • ƒ  ’ ‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š ƒ    ” ‡ • ‹ † ‡ 
ƒ Šƒ”—††‹ —•—ˆ ƒ„‹„‹‡ǡ †‘‡•‹ƒ
„‡”—’ƒ›ƒ ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ ‡’‡” ƒ›ƒƒ †—‹ƒ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ‡„ƒ‰ƒ‹Žƒ‰ƒŠƒ™ƒŽ’‡—Ž‹Šƒ
Š—„—‰ƒ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǡ ”‡•‹†‡
Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ ‡„‡”Žƒ—ƒ ”‡ˆ‡”‡†— †‹
‹‘”‹—”Ǥ‡‰ƒ‡Žƒ•ƒƒƒ”‡ˆ‡”‡†—
†‹‹‘”‹—”ǡ †‘‡•‹ƒ†ƒ’ƒ––‡”„‡„ƒ•†ƒ”‹
–—†—Šƒ’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒ Ǥ
‡‰ƒŽƒ‹ ‘ϐŽ‹Ǥ ‹•‹ ƒ”—†ƒ „‡”–—‰ƒ•
•‡„ƒ‰ƒ‹ Peacekeeping Force ƒ–ƒ— ƒ•—ƒ
‡‡Ž‹Šƒ”ƒ ‡”†ƒƒ‹ƒǤ ƒŽƒ ‘–‡•
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǡ ’ƒ”–‹•‹’ƒ•‹ ƒ–‹ˆ †‘‡•‹ƒ
†ƒŽƒ ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ‘ϐŽ‹Ǧ‘ϐŽ‹ †‹
„‡”„ƒ‰ƒ‹ „‡ŽƒŠƒ †—‹ƒ ‡”—’ƒƒ ‹†‹ƒ–‘”
’‡–‹‰ †ƒ ‘”‡– †ƒ”‹ ’‡”ƒ ‡‰ƒ”ƒ †ƒŽƒ
‡„‡”‹ƒ ‘–”‹„—•‹ ‡Œƒ‰ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ
†ƒ ‡ƒƒƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ ‡‡–ƒ”ƒ ‹–—ǡ
†ƒŽƒ‘–‡•ƒ•‹‘ƒŽǡ‡–‡”Ž‹„ƒ–ƒ †‘‡•‹ƒ
†ƒŽƒ ‡Œƒ‰ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ †—‹ƒ ‡”—’ƒƒ
•ƒ”ƒƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ ’”‘ˆ‡•‹‘ƒŽ‹•‡ ‹†‹˜‹†—
†ƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ ›ƒ‰ –‡”Ž‹„ƒ– •‡ ƒ”ƒ Žƒ‰•—‰
†ƒŽƒ’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ‘’‡”ƒ•‹‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡†‡•”‹’•‹ƒ ‘ϐŽ‹
‡”—•ƒ—‡œ›ƒ‰†‹’‹ —‘Ž‡Š•‡”ƒ‰ƒ ‰‰”‹•ǡ
”ƒ ‹•ǡ †ƒ •”ƒ‡Ž –‡”Šƒ†ƒ’ ‡•‹” –‡”ƒ‹–
‡’‡–‹‰ƒ †‹ ‡”—•ƒ —‡œǤ ‘ϐŽ‹ –‡”ƒ‹–
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ‡”—•ƒ—‡œ–‡”•‡„—–‡†‘”‘‰
 ‡„‡–— ’ƒ•—ƒ Š—•—• „‡”ƒƒ
United Nations Emergency Forces ȋ Ȍ
—–— ‡‡Ž‹Šƒ”ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ †‹ ƒ™ƒ•ƒ
‹—” ‡‰ƒŠǤ ‹†ƒƒ –‡”•‡„—– †‹–ƒ‰‰ƒ’‹
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ†‡‰ƒ‡‰‹”‹’ƒ•—ƒ
ƒ”—†ƒ  †‹ „ƒ™ƒŠ ’‹’‹ƒ ‡–ƒ ‘Ž‘‡Ž
ˆǤ ƒ”–‘›‘ †ƒ ‡–ƒ ‘Ž‘‡Ž —ƒ†‹
—”‘‹Šƒ”†Œ‘Ǥ ‹•‹ ƒ”—†ƒ  †‹„‡”ƒ‰ƒ–ƒ
‡—Œ— ‡‹”—–ǡ ‡„ƒ‘ǡ •‡„‡Ž— †‹‹”‹ ‡
†ƒ‡”ƒŠ‘ϐŽ‹†‹‡•‹”Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 65
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ’‡”›ƒ–ƒƒ
›ƒ‰ ‡Œƒ†‹ †ƒ•ƒ” –‡”„‡–—›ƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ
™‹Žƒ›ƒŠ „ƒ”— ’ƒ†ƒ ͳ͵ ‡•‡„‡” ͳͻͷ͹Ǥ
‡”›ƒ–ƒƒ–‡”•‡„—–†‹‡ƒŽ†‡‰ƒ‡Žƒ”ƒ•‹
Œ—ƒ†ƒƒ”‡ƒ–‡”Œƒ†‹’ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
ƒ„‹‡– Œ—ƒ†ƒ ƒ”–ƒ™‹†ŒƒŒƒǤ ‡›—•—ƒ
‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒ †‹Žƒ—ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ —•ƒŠƒ
„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ —–— ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ
„ƒ–ƒ•™‹Žƒ›ƒŠŽƒ—–•‡Š‹‰‰ƒ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‡Œƒ†‹•—ƒ–—‡•ƒ–—ƒ—–—Š†Ž‹Šƒ–†ƒ”‹„‡”„ƒ‰ƒ‹
ƒ•’‡ ’‘Ž‹–‹ǡ •‘•‹ƒŽǡ „—†ƒ›ƒǡ †ƒ ’‡”–ƒŠƒƒ
‡ƒƒƒǤƒŽƒ‡Žƒ”ƒ•‹Œ—ƒ†ƒ†‹•‡„—–ƒ
„ƒ–ƒ• –‡”‹–‘”‹ƒŽ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ •‡„‡Ž—›ƒ
͵‹Ž†‹’‡”Ž‡„ƒ”‡Œƒ†‹ͳʹ‹Ž†‹——”†ƒ”‹‰ƒ”‹•
›ƒ‰‡‰Š—„—‰ƒ–‹–‹–‡”Ž—ƒ”’—Žƒ—Ǧ’—Žƒ—
†‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒ•ƒƒ–ƒ‹”Žƒ—–•—”—–Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‘‘ŠǦ–‘‘Š’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”•‘ƒŽƒ†ƒŽƒŠ‡”†ƒƒ
‡–‡”‹ ƒ™ƒŠƒ”ŽƒŽ ‡Š”— ȋ †‹ƒȌǡ ”‡•‹†‡
™ƒ‡ ”—ƒŠ ȋ ŠƒƒȌǡ ”‡•‹†‡ ƒƒŽ
„†—Ž ƒ••‡” ȋ‡•‹”Ȍǡ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
ȋ †‘‡•‹ƒȌǡ †ƒ ”‡•‹†‡ ‘•‡’Š ”‘œ
‹–‘ ȋ—‰‘•Žƒ˜‹ƒȌǤ ‡Ž‹ƒ –‘‘Š –‡”•‡„—–
‡’”ƒƒ”•ƒ‹ ’‡„‡–—ƒ ‡”ƒƒ ‘Ǧ
Ž‘ ȋ ȌǤ ‡„‡–—ƒ  „‡”–—Œ—ƒ
‡‰‡„ƒ‰ƒ ”ƒ•ƒ •‘Ž‹†ƒ”‹–ƒ• †‹ ƒ–ƒ”ƒ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒƒ‰‰‘–ƒ†‡‰ƒŒƒŽƒ‡„ƒ–—
’‡”Œ—ƒ‰ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ„‡”‡„ƒ‰†ƒŽƒ
‡ ƒ’ƒ‹ ’‡”•ƒƒƒǡ ‡‡”†‡ƒƒǡ †ƒ
‡ƒ—”ƒǢ‹—–•‡”–ƒ‡”‡†ƒƒ‡–‡‰ƒ‰ƒ
†—‹ƒ ƒ‹„ƒ– ‡”ƒ‰ ‹‰‹ ›ƒ‰ „‡”Žƒ‰•—‰
ƒ–ƒ”ƒ ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ– ȋ„Ž‘ ƒ”ƒ–Ȍ †ƒ ‹
‘˜‹‡–ȋ„Ž‘‹—”Ȍǡ†ƒ„‡”—•ƒŠƒ‡„‡†—‰
’‡‰ƒ”—Š‡‰ƒ–‹ˆǡ„ƒ‹†ƒ”‹„Ž‘ƒ”ƒ–ƒ—’—
„Ž‘‹—”‡‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒƒ‰‰‘–ƒ Ǥ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒŽƒŠ•ƒ–—•ƒ•ƒ”ƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
•‡•—ƒ‹ ‡–‡–ƒ’ƒ  ‘‘” ȀȀͳͻͻͻ
ƒ†ƒŽƒŠ ‡‰‹–‡•‹ϐƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†‹ƒ™ƒ•ƒ•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒ†ƒŽƒ
‡”ƒ‰ƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ „‡”—’ƒ›ƒ ‡’‡”—ƒ– ‡”Œƒ •ƒƒ
†‡‰ƒ ‡‰ƒ”ƒ ƒ‰‰‘–ƒ Ǥ ‡”Œƒ •ƒƒ
–‡”•‡„—– „‡”–—Œ—ƒ ‡‡Ž‹Šƒ”ƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• †ƒ
‡ƒ—”ƒ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ •‹ƒ ‡‰‰ƒ”ƒǤ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
ԘͺǤ Jawaban:Ԙb
ƒŽƒ ‡„ƒ‰— ‡”Œƒ •ƒƒ †‹ „‹†ƒ‰
’‘Ž‹–‹ †ƒ ‡ƒƒƒǡ ’ƒ”ƒ ’‡‹’‹ 
•‡’ƒƒ–‡„‡–—ASEAN Community Security
66 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ȋȌǤ†ƒ’—–—Œ—ƒƒ†ƒŽƒŠ‡ ‹’–ƒƒ
ƒ™ƒ•ƒ ›ƒ‰ †ƒƒ‹ †‹ ƒ–ƒ”ƒ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
ƒ‰‰‘–ƒ†ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹Ǥ‡Žƒ‹
‹–—ǡ„‡”–—Œ—ƒ‡ ‹’–ƒƒŽ‹‰—‰ƒ›ƒ‰
†‡‘”ƒ–‹•†ƒŠƒ”‘‹•ǤŒ—‰ƒ„‡”–—Œ—ƒ
‡ ‹’–ƒƒ‡ƒŒ—ƒƒ™ƒ•ƒ›ƒ‰†‹†ƒ•ƒ”‹
•‡ƒ‰ƒ–’‡” ƒ›ƒ†‹”‹ǡ•ƒŽ‹‰‡‰Š‘”ƒ–‹ǡ†ƒ
•‘Ž‹†ƒ”‹–ƒ•Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
†‘‡•‹ƒ †‹ƒ‰‰ƒ’ •‡„ƒ‰ƒ‹ ƒ‰‰‘–ƒ ›ƒ‰
‡‹Ž‹‹ •‹ƒ’ ’‘•‹–‹ˆ †ƒ ‘•–”—–‹ˆ ‘Ž‡Š
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒƒ‰‰‘–ƒ Ǥ‹ƒ’’‘•‹–‹ˆ–‡”•‡„—–
†‹†‘”‘‰’‡”ƒ›ƒ–ƒ †‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒ
 •‡’‡”–‹–—”—–•‡”–ƒ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒƒ•ƒŽƒŠ
‡–‹ —•Ž‹ ‘”‘ †‹ ‹Ž‹’‹ƒǢ ‡†——‰
‡‡”†‡ƒƒƒŽ‡•–‹ƒǢ‡†——‰’‡”Œ—ƒ‰ƒ
  †ƒŽƒ ’‡Ž‡›ƒ’ƒ ”ƒ•‹ƒŽǡ †‹•”‹‹ƒ•‹ǡ
†ƒ ‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡ †‹ †—‹ƒǢ •‡”–ƒ ‡†——‰
”‡ˆ‘”ƒ•‹ Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
 ‡”—’ƒƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ ›ƒ‰ „‡”—’ƒ›ƒ
‡’‡”•ƒ–—ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†‹•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒǤ
‡‹‰‹ƒ—–—‡’‡”•ƒ–—ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
†‹ •‹ƒ ‡‰‰ƒ”ƒ –‡”•‡„—– ‡Œƒ†‹ Žƒ†ƒ•ƒ
’‡‹‹”ƒ ’‡„‡–—ƒ ‰‡”ƒƒ Jakarta
Informal Meeting ȋ ȌǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ •ƒƒ–
–‡”Œƒ†‹‘ϐŽ‹ƒ„‘ŒƒȂ‹‡–ƒǡ †‘‡•‹ƒ†ƒ
„‡„‡”ƒ’ƒ‡‰ƒ”ƒƒ‰‰‘–ƒ„‡”•ƒ–——–—
‡„ƒ–—‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ‘ϐŽ‹–‡”•‡„—–Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒdǤ
B. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡‰‹”‹ „‡„‡”ƒ’ƒ
’ƒ•—ƒ ƒ”—†ƒ ‡ ‹‡–ƒǤ ƒ•—ƒ ƒ”—†ƒ
–‡”•‡„—––‡”‰ƒ„—‰†ƒŽƒ‹•‹ ƒ”—†ƒ ǡǡ†ƒ
 Ǥ‡–‹‰ƒ’ƒ•—ƒ–‡”•‡„—–„‡”‰ƒ„—‰†‡‰ƒ
’ƒ•—ƒǦ’ƒ•—ƒ†ƒ”‹‡™ƒ‡ƒƒƒǡ
›ƒ‹–— International Commission of Control and
Supervisor ȋ ȌǤ‹•‹ ƒ”—†ƒ›ƒ‰†‹‹”‹ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ –‡”•‡„—– ‡†ƒ’ƒ–
‡’‡” ƒ›ƒƒ †ƒ”‹  —–— ‡ ‡‰ƒŠ
’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒǦ’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒǡ‡Œƒ‰ƒ•–ƒ–—•“—‘ǡ
‡‰ƒ™ƒ•‹ ‡˜ƒ—ƒ•‹ ’ƒ•—ƒ †ƒ ƒŽƒ–ǦƒŽƒ–
’‡”ƒ‰ǡ •‡”–ƒ ‡‰ƒ™ƒŽ ’‡”–—ƒ”ƒ –ƒ™ƒƒ
’‡”ƒ‰Ǥ
ʹǤ Jawaban:
‡•‡’ƒƒ–ƒ›ƒ‰†‹Šƒ•‹Žƒ†ƒ”‹’‡Žƒ•ƒƒƒ
‘ˆ‡”‡•‹ •‹ƒȂˆ”‹ƒ ȋȌ ƒ†ƒŽƒŠ ƒ•ƒ•‹Žƒ
ƒ†—‰Ǥ ƒŽƒ ƒ•ƒ•‹Žƒ ƒ†—‰ǡ –‡”—ƒ–
–—Œ—ƒ —–— ‡ ‹’–ƒƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ †—‹ƒ
 ›ƒ‰ –‡”†‹”‹ ƒ–ƒ• ƒ•’‡ ‡‡”†‡ƒƒǡ Š‹†—’
„‡”†ƒ’‹‰ƒ •‡ ƒ”ƒ †ƒƒ‹ ȋpeace-full
coexistanceȌǡ†ƒ‡”Œƒ•ƒƒ—–—‡—–—‰ƒ
„‡”•ƒƒȋ—–—ƒŽ„‡‡ϔ‹–ȌǤ—Œ—ƒǦ–—Œ—ƒ†ƒŽƒ
ƒ•ƒ•‹Žƒ ƒ†—‰ –‡”•‡„—– ‡Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ‡–”ƒŽ’ƒ†ƒƒ•ƒ‡”ƒ‰‹‰‹
—–—‡„‡–— ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘ȋ ȌǤ
͵Ǥ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ‡–‡ŽƒŠ‡Žƒ”ƒ•‹
Œ—ƒ†ƒ†‹•ƒŠƒǡ•‡ ƒ”ƒ‘–‘ƒ–‹•Ordonantie
ͳͻ͵ͻ–‹†ƒ„‡”Žƒ—Žƒ‰‹†ƒ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‡Œƒ†‹•ƒ–—‡•ƒ–—ƒ—–—ŠǤ–—‡’‡”–‡‰ƒ•
‡†—†—ƒ ‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒǡ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ ‡‰‡•ƒŠƒ †ƒ‰Ǧ†ƒ‰
‘‘”ͶȀȀͳͻ͸Ͳ–‡–ƒ‰‡”ƒ‹”ƒ †‘‡•‹ƒ
—–—‡’‡”—ƒ–‡Žƒ”ƒ•‹Œ—ƒ†ƒǤ‹Žƒ›ƒŠ
†‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ •‡—Žƒ Ž—ƒ•›ƒ ʹǤͲʹ͹ǤͲͺ͹ ʹ
„‡”–ƒ„ƒŠŽ—ƒ•‡Œƒ†‹ͷǤͳͻ͵ǤʹͷͲʹǤ
ͶǤ Jawaban:
ƒ†ƒ ͳͻ͸͸ Š—„—‰ƒ †‘‡•‹ƒȂƒŽƒ›•‹ƒ
‡„ƒŽ‹ ‡„ƒ‹ †ƒ †‘‡•‹ƒ ‡‰ƒŠ‹”‹
‘ˆ”‘–ƒ•‹†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒǤ‡–‡ŽƒŠŠ—„—‰ƒ
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ‘Šƒƒ†
ƒ––ƒǤ —Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
‡—”—–‘Šƒƒ† ƒ––ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡’‡”–ƒŠƒƒ‡‡”†‡ƒƒ„ƒ‰•ƒ†ƒ
‡Œƒ‰ƒ‡•‡Žƒƒ–ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
ʹȌ ‡’‡”‘Ž‡Š„ƒ”ƒ‰Ǧ„ƒ”ƒ‰†ƒ”‹Ž—ƒ”—–—
‡’‡”„‡•ƒ” ‡ƒ—”ƒ ”ƒ›ƒ–ǡ Œ‹ƒ
„ƒ”ƒ‰Ǧ„ƒ”ƒ‰‹–—–‹†ƒƒ–ƒ—„‡Ž—†ƒ’ƒ–
†‹Šƒ•‹Žƒ•‡†‹”‹Ǥ
͵Ȍ ‡‹‰ƒ–ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
ƒ”‡ƒ Šƒ›ƒ †ƒŽƒ ‡ƒ†ƒƒ †ƒƒ‹ǡ
†‘‡•‹ƒ †ƒ’ƒ– ‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡Ǧ
„ƒ‰—ƒǤ
ͶȌ ‡‹‰ƒ–ƒ’‡”•ƒ—†ƒ”ƒƒ•‡‰ƒŽƒ„ƒ‰•ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‹–ƒǦ ‹–ƒ ›ƒ‰ –‡”•‹’—Ž †ƒŽƒ
ƒ ƒ•‹Žƒǡ †ƒ•ƒ” †ƒ ˆƒŽ•ƒˆƒŠ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒaǤ
†‘‡•‹ƒ †ƒ ƒŽƒ›•‹ƒ ‡„ƒ‹ǡ †‘‡•‹ƒ
‡„ƒŽ‹‡Žƒ—ƒ‡”Œƒ•ƒƒ†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒǤ
ƒŠƒǡ ‡†—ƒ ‡‰ƒ”ƒ ‹‹ ‡’”ƒƒ”•ƒ‹
„‡”†‹”‹›ƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ ‡”Œƒ •ƒƒ ”‡‰‹‘ƒŽ †‹
ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒ ‡‰‰ƒ”ƒǡ ›ƒ‹–— Association of
Southeast Asian NationsȋȌ’ƒ†ƒͺ‰—•–—•
ͳͻ͸͹Ǥ
ͷǤ Jawaban:
‡–‡ŽƒŠ „‡”ƒŠ‹”›ƒ ‡”ƒ‰ ‹‰‹ǡ 
‡‰ƒŽƒ‹ ’‡”—„ƒŠƒǤ — —Ž›ƒ –ƒ–ƒ‰ƒǦ
–ƒ–ƒ‰ƒ ‰Ž‘„ƒŽ „ƒ”— •‡Œƒ ƒŠ‹” ƒ„ƒ† 
‡ƒ•ƒ ‡‰‡„ƒ‰ƒƒ’ƒ•‹–ƒ•†ƒ
ƒ”ƒŠ ‡„‹Œƒƒ›ƒǤ ƒ–ƒ‰ƒ ›ƒ‰ †‹ƒ•—†
ƒ–ƒ”ƒ Žƒ‹ ƒ•ƒŽƒŠ –‡”‘”‹•‡ǡ ‡”‡„ƒ›ƒ
‘ϐŽ‹‹–”ƒ†ƒƒ–ƒ”‡‰ƒ”ƒǡ’‡Ž— —–ƒ•‡Œƒ–ƒǡ
•‡”–ƒ †ƒ’ƒ ‰Ž‘„ƒŽ‹•ƒ•‹ †‹ „‹†ƒ‰ ‡‘‘‹
†ƒ‹ˆ‘”ƒ•‹–‡‘Ž‘‰‹Ǥ •—Ǧ‹•—–‡”•‡„—––‡ŽƒŠ
‡Œƒ†‹ƒ ’‡”Ž—‡›‡•—ƒ‹ƒ‡„‹Œƒƒ
†ƒ ’‡”Œ—ƒ‰ƒ›ƒ •‡Š‹‰‰ƒ ‡„‡”ƒ†ƒƒ 
–‡–ƒ’”‡Ž‡˜ƒ†‡‰ƒ’‡”‡„ƒ‰ƒ†—‹ƒ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ‹‹Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡—”—– ‘Šƒƒ† ƒ––ƒǡ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ „‡„ƒ• ƒ–‹ˆ „‡”ƒ”–‹ †ƒŽƒ ’‡”‰ƒ—Žƒ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
–‹†ƒŠƒ›ƒ‡–”ƒŽȋ–‹†ƒ‡‹ŠƒȌǡ–‡–ƒ’‹Œ—‰ƒ
ƒ–‹ˆ †ƒŽƒ —’ƒ›ƒ ‡ ‹’–ƒƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ
†—‹ƒǤ‡„ƒ•‡‰ƒ†ƒƒ’‡”•ƒŠƒ„ƒ–ƒ†‡‰ƒ
•‡—ƒ ‡‰ƒ”ƒ ƒ–ƒ• †ƒ•ƒ” •ƒŽ‹‰ ‡‰Šƒ”‰ƒ‹
†‹Žƒ—ƒ †‘‡•‹ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹—’ƒ›ƒ‡ ‹’–ƒƒ
’‡”†ƒƒ‹ƒ†—‹ƒ–‡”•‡„—–Ǥ
Ԙ͵Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
—–‹’ƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡”—’ƒƒ‡„—ƒƒ
ͳͻͶͷ ƒŽ‹‡ƒ ’‡”–ƒƒǤ  ͳͻͶͷ †‹‰—ƒƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ Žƒ†ƒ•ƒ ‘•–‹–—•‹‘ƒŽ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ —–‹’ƒ ‡„—ƒƒ 
ͳͻͶͷ –‡”•‡„—– ‡‡‰ƒ•ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒ‡‡–ƒ‰•‡‰ƒŽƒ„‡–—’‡ŒƒŒƒŠƒ
†‹†—‹ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 67
ԘͶǤ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 
”ƒŠ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ƒ™ƒŽ ‡‡”†‡ƒƒ ˆ‘—• ’ƒ†ƒ —’ƒ›ƒ
‡„‡”ƒ–ƒ••‡‰ƒŽƒ„‡–—’‡ŒƒŒƒŠƒ†‹†—‹ƒǤ
†‘‡•‹ƒ ‡Œƒ†‹ ’‡Ž‘’‘” ƒ•‹ ’‡‘Žƒƒ
–‡”Šƒ†ƒ’’‡ŒƒŒƒŠƒ†—‹ƒǤ•‹‹‹†‹–—Œ—ƒ
†‡‰ƒ ‡ƒ–‹ˆƒ †‘‡•‹ƒ †ƒŽƒ ‘ˆ‡”‡•‹
•‹ƒȂˆ”‹ƒȋȌ†ƒ ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘ȋ ȌǤ
‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ†ƒ „‡”–—Œ—ƒƒ‰ƒ”
„ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ ›ƒ‰ •‡†ƒ‰ †‹ŒƒŒƒŠ „‡”•ƒ–—
‡Žƒ™ƒ •‡‰ƒŽƒ „‡–— ‹’‡”‹ƒŽ‹•‡ †ƒ
‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ ƒ”ƒŠ ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ‘†‘‰‡‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
•‘•‹ƒŽ‹••‡’‡”–‹‹‘˜‹‡–†ƒ‡’—„Ž‹ƒ›ƒ–
‹‘‰‘ǤƒŽƒŠ•ƒ–—‹†‹ƒ–‘”’‡”—„ƒŠƒƒ”ƒŠ
’‘Ž‹–‹ –‡”•‡„—– ƒ†ƒŽƒŠ ’‡„‡–—ƒ ’‘”‘•
ƒƒ”–ƒȂ‡‹‰Ȃ›‘‰›ƒ‰Ǥ‡„‡–—ƒ’‘”‘•
–‡”•‡„—– †‹†‘”‘‰ ‘Ž‡Š ‘ˆ”‘–ƒ•‹ †‘‡•‹ƒ
†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒǤ‘ˆ”‘–ƒ•‹†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒ
‡›‡„ƒ„ƒ †‘‡•‹ƒ ‡„—–—Šƒ
„ƒ–—ƒ‹Ž‹–‡”†ƒŽ‘‰‹•–‹‡‰‹‰ƒ–ƒŽƒ›•‹ƒ
‡†ƒ’ƒ– †——‰ƒ ’‡—Š †ƒ”‹ ‰‰”‹•Ǥ Ž‡Š
ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ †‘‡•‹ƒ ‡„—–—Šƒ ƒŽ‹ƒ•‹
‡‰ƒ”ƒ„‡•ƒ”•‡’‡”–‹‡’—„Ž‹ƒ›ƒ–‹‘‰‘Ǥ
͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Ԙ͸Ǥ
‡Žƒ•ƒƒƒ ƒ‹ˆ‡•–‘ ’‘Ž‹–‹ ȋƒ‹’‘ŽȌ †‹
„‹†ƒ‰ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ ‡„ƒŽ‹ †‹–‡ƒƒ
‘Ž‡Š ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ‡ŽƒŽ—‹ ’‹†ƒ–‘
’ƒ†ƒ ͳ͹ ‰—•–—• ͳͻ͸ͲǤ  ‹†ƒ–‘ –‡”•‡„—–
‡‡‰ƒ•ƒ ƒ”ƒǦ ƒ”ƒ ’‡Žƒ•ƒƒƒ ƒ‹’‘Ž
†‹ „‹†ƒ‰ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹Ǥ †‘‡•‹ƒ Œ—‰ƒ
„‡”—•ƒŠƒ‡‰Š‹†ƒ”‹‡„‡”’‹Šƒƒ’ƒ†ƒ†—ƒ
„Ž‘ ›ƒ‰ „‡”•‡‰‡–ƒ †ƒŽƒ ‡”ƒ‰ ‹‰‹
†‡‰ƒ ‡’”ƒƒ”•ƒ‹ ’‡„‡–—ƒ ‡”ƒƒ
‘ǦŽ‘ ȋ ȌǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒdǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ’‡”‹‘†‡ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒ †‹ƒ”ƒŠƒ —–— ‡—Ž‹Šƒ
‡’‡” ƒ›ƒƒ †—‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ –‡”Šƒ†ƒ’
†‘‡•‹ƒǤ ’ƒ›ƒ –‡”•‡„—– ‡’‡”‘Ž‡Š Šƒ•‹Ž
•‹‰‹ϐ‹ƒ •ƒƒ– ‹Žƒ†‹ƒ „‡”•‡†‹ƒ ‡„ƒ–—
’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ‘ϐŽ‹  ‡Š ’ƒ†ƒ ʹͲͲͷǤ ‘†‹•‹
–‡”•‡„—– ‡—Œ—ƒ †—‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
‡„ƒŽ‹‡ƒ”—Š’‡”Šƒ–‹ƒ–‡”Šƒ†ƒ’ †‘‡•‹ƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ•ƒ‘’‡”ƒ•‹‘ƒŽ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹„‡„ƒ•
ƒ–‹ˆ †‘‡•‹ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
68 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͳȌ ƒŽ—ƒ–‘Ž‹–‹‡‡”‹–ƒŠͳ‘˜‡„‡”
ͳͻͶͷǤ
ʹȌ ‡–‡–ƒ’ƒ‘‘” ȀȀͳͻ͸͸Ǥ
͵Ȍ ‡–‡–ƒ’ƒ–ƒ‰‰ƒŽʹʹƒ”‡–ͳͻ͹͵Ǥ
ͶȌ ‡–‡–ƒ’ƒ‘‘” ȀȀͳͻ͹ͺǤ
ͷȌ ‡–‡–ƒ’ƒ‘‘” ȀȀͳͻͺ͵Ǥ
͸Ȍ ‡–‡–ƒ’ƒ‘‘” ȀȀͳͻͻͻǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)ǡ2)ǡ†ƒ3)Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ ’‡Žƒ•ƒƒƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒƒ•‹Š†‹’‡‰ƒ”—Š‹‘Ž‡Š”‹•‹•
—Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽ ›ƒ‰ ‡Žƒ†ƒ †‘‡•‹ƒ
‡Œ‡Žƒ‰„‡”ƒŠ‹”›ƒ”†‡ƒ”—Ǥ”‹•‹•–‡”•‡„—–
„‡”†ƒ’ƒ ’ƒ†ƒ „‡”—”ƒ‰›ƒ ‡’‡” ƒ›ƒƒ
†—‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ –‡”Šƒ†ƒ’ †‘‡•‹ƒǤ Ž‡Š
ƒ”‡ƒ‹–—ǡˆ‘—•’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ †‹ƒ”ƒŠƒ
’ƒ†ƒ —’ƒ›ƒ ’‡—Ž‹Šƒ ‡’‡” ƒ›ƒƒ †—‹ƒ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ—–—‡—Ž‹Šƒ’‡”‡‘‘‹ƒ
ƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳͲǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 
ƒ ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡†‡•”‹’•‹ƒ‡„‡”Šƒ•‹Žƒ
’‡‡”‹–ƒŠ”‡•‹†‡ ‘‘‹†‘†‘‡‰ƒ„‹Ž
ƒŽ‹Š ’‡”–ƒ„ƒ‰ƒ ‹›ƒ „—‹ †‹ „Ž‘
ƒŠƒƒǤ‡ŽƒŽ—‹‡”–ƒ‹ƒǡ’‡‡”‹–ƒŠƒ
”‡•‹†‡ ‘‘‹†‘†‘„‡”Šƒ•‹Ž‡‰—ƒ•ƒ‹•‡ ƒ”ƒ
’‡—Š ’‡”–ƒ„ƒ‰ƒ ‹›ƒ „—‹ †‹ „Ž‘
ƒŠƒƒǤ ‡‰ƒ„‹ŽƒŽ‹Šƒ „Ž‘ ƒŠƒƒ ‹‹
†‹Žƒ—ƒ•‡–‡ŽƒŠŽ‹ƒ’—Ž—Š–ƒŠ—„Ž‘–‡”•‡„—–
„‡”ƒ†ƒ †‹ „ƒ™ƒŠ ‡†ƒŽ‹ ’‡”—•ƒŠƒƒ ƒ•‹‰Ǥ
‹†ƒƒ ‹‹ ‡”—’ƒƒ —’ƒ›ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ
‘‘‹†‘†‘—–—‡‰‡Ž‘Žƒ•—„‡”†ƒ›ƒƒŽƒ
•‡ ƒ”ƒƒ†‹”‹•‡Š‹‰‰ƒ†ƒ’ƒ–‡›‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ
‡Š‹†—’ƒƒ•›ƒ”ƒƒ– †‘‡•‹ƒǤ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡”‹•–‹™ƒ’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”•‘ƒŽƒ†ƒŽƒŠ’‡Žƒ•ƒƒƒ
‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒȋȌ†‹ƒ†—‰’ƒ†ƒ
ͳͺȂʹͶ ’”‹Ž ͳͻͷͷǤ ‡Žƒ•ƒƒƒ  ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ‹–— „‡”Šƒ•‹Ž ‡„ƒƒ” •‡ƒ‰ƒ– †ƒ
‡ƒ„ƒŠ‡—ƒ–ƒ‘”ƒŽ’ƒ”ƒ’‡Œ—ƒ‰„ƒ‰•ƒ
•‹ƒ †ƒ ˆ”‹ƒ ›ƒ‰ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–— •‡†ƒ‰
‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡‡”†‡ƒƒ –ƒƒŠ ƒ‹”›ƒǤ
 Œ—‰ƒ „‡”Šƒ•‹Ž ‡—„—Šƒ •‡ƒ‰ƒ–
•‘Ž‹†ƒ”‹–ƒ•†‹ƒ–ƒ”ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ•‹ƒȂˆ”‹ƒǡ
„ƒ‹†ƒŽƒ‡‰Šƒ†ƒ’‹ƒ•ƒŽƒŠ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
ƒ—’—”‡‰‹‘ƒŽǤ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒȋȌ†ƒ’ƒ–†‹ƒ–ƒƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‡„”‹‘ ‡”ƒƒ ‘ǦŽ‘ ȋ ȌǤ
‡ƒ‰ƒ– ƒ•ƒ•‹Žƒ ƒ†—‰ ›ƒ‰ ‡Œƒ†‹
 Žƒ†ƒ•ƒ’‡‹‹”ƒ’ƒ”ƒ’‡•‡”–ƒ„‡”Šƒ•‹Ž
‡‰—„ƒŠ’ƒ†ƒ‰ƒ†—‹ƒ‡‰‡ƒ‹Š—„—‰ƒ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ •‡ƒ‰ƒ– ƒ•ƒ•‹Žƒ
ƒ†—‰ –‡ŽƒŠ ‡—„—Šƒ ‡•ƒ†ƒ”ƒ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ „‡”‡„ƒ‰ –‡–ƒ‰ ’‘•‹•‹
‡”‡ƒ †‹ –‡‰ƒŠ ’‡”–‡–ƒ‰ƒǤ Š‹”›ƒǡ
•‡ƒ‰ƒ– –‡”•‡„—– ‡‰‹ŽŠƒ‹ ’‡„‡–—ƒ
‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ Non-Aligned Movement ȋȌ ƒ–ƒ—
‡”ƒƒ‘ǦŽ‘ȋ ȌǤ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š   † ‘  ‡ • ‹ ƒ   ‡  ‰ ‹ ” ‹    ‹ • ‹
ƒ”—†ƒ   —–— „‡”‰ƒ„—‰ †‡‰ƒ United
Nations Protection Force ȋ Ȍ ‰—ƒ
‡‰ƒ–ƒ•‹ ‘ϐŽ‹ †‹ ‘•‹ƒǤ ‹•‹ ƒ”—†ƒ  
†‹‹”‹‡‘•‹ƒ•‡Œƒƒ™ƒŽͳͻͻʹŠ‹‰‰ƒͳͻͻͷǤ
‹•‹ ƒ”—†ƒ   „‡”–—‰ƒ• •‡„ƒ‰ƒ‹ ’ƒ•—ƒ
’‡Œƒ‰ƒ‡ƒƒƒ”ƒ›ƒ–ƒ–ƒ—civil policeǤ‹•‹
ƒ”—†ƒ ’‡”–ƒƒƒŽ‹†‹–—‰ƒ•ƒ†‹„ƒ†ƒ”ƒ
ƒ”ƒŒ‡˜‘—–—‡‰ƒƒƒ’ƒ•‘ƒƒƒƒ
†ƒ‘„ƒ–Ǧ‘„ƒ–ƒ„ƒ‰‹’‡†—†—‘•‹ƒǤ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡Žƒ”ƒ•‹Œ—ƒ†ƒ†‹•—•—•‡„ƒ‰ƒ‹—•ƒŠƒ„ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒ—–—‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ„ƒ–ƒ•™‹Žƒ›ƒŠ
Žƒ—– •‡Š‹‰‰ƒ ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡Œƒ†‹ •ƒ–—
‡•ƒ–—ƒ—–—Š†‹Ž‹Šƒ–†ƒ”‹„‡”„ƒ‰ƒ‹ƒ•’‡’‘Ž‹–‹ǡ
•‘•‹ƒŽǡ „—†ƒ›ƒǡ †ƒ ’‡”–ƒŠƒƒ ‡ƒƒƒǤ
ͳ͹Ǥ Jawaban: a
‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒ ‡‰ƒ†—‰ ‘•‡’ –ƒƒŠ
ƒ‹” ›ƒ‰ –‹†ƒ ‡ƒ†ƒ‰ Žƒ—– •‡„ƒ‰ƒ‹ ƒŽƒ–
’‡‹•ƒŠ†ƒ’‡‡ ƒŠ„ƒ‰•ƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡŽƒ—–
ƒ–ƒ—’‡”ƒ‹”ƒ†‹‹Žƒ‹•‡„ƒ‰ƒ‹ƒŽƒ–’‡‡”•ƒ–—†ƒ
™ƒŠƒƒ ’‡„ƒ‰—ƒ ƒ•‹‘ƒŽǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŠ‹”›ƒ ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘ȋ Ȍ‡—Œ—ƒ
‡•ƒ–—ƒ–‡ƒ††ƒ”‹‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†‹†—‹ƒ—–—
‡™—Œ—†ƒ’‡”†ƒƒ‹ƒ†—‹ƒǤ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
†—‹ƒ‡–‹‰ƒ‡”ƒ•ƒ„ƒŠ™ƒ’‡„ƒ‰—ƒ†ƒŽƒ
‡‰‡”‹–‹†ƒƒƒ–‡”Žƒ•ƒƒŒ‹ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
†‹†—‹ƒ•ƒŽ‹‰„‡”—•—ŠƒǤ‘†‹•‹†—‹ƒ›ƒ‰
†‹Žƒ†ƒ‡”ƒ‰‹‰‹Œ—‰ƒ‡›‡„ƒ„ƒ‡‰ƒ”ƒ
†—‹ƒ ‡–‹‰ƒ Šƒ™ƒ–‹” †‡‰ƒ ‡„‡”ƒ†ƒƒ
‡”‡ƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ — —Ž ‡‹‰‹ƒ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†—‹ƒ‡–‹‰ƒ—–—‡ ‹’–ƒƒ
•—ƒ–—‘”‰ƒ‹•ƒ•‹›ƒ‰‡Œƒ†‹’‹Šƒ‡–”ƒŽ†ƒ”‹
‡†—ƒ’‹Šƒ›ƒ‰•‡†ƒ‰„‡”–‹ƒ‹Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ1)ǡ2)ǡ†ƒ4)Ǥ
ͳ͸Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ˆ‘”ƒ•‹ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡”—Œ— ’ƒ†ƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
Association of Southeast Asian Nations ȋȌǤ
‡„‡–—ƒ  †‹Šƒ”ƒ’ƒ ƒ’—
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
‡Œƒ†‹™ƒ†ƒŠ›ƒ‰‡ƒ—‰‹„ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ
†‹ ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒ ‡‰‰ƒ”ƒǤ †ƒ’— –—Œ—ƒ
’‡„‡–—ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡’‡” ‡’ƒ– ’‡”–—„—Šƒ ‡‘‘‹ǡ
•‘•‹ƒŽǡ †ƒ ‡„—†ƒ›ƒƒ „ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ †‹
ƒ™ƒ•ƒ•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒǤ
ʹȌ ‡‹‰ƒ–ƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• †ƒ ‡ƒƒƒ
”‡‰‹‘ƒŽ •‡”–ƒ ‡ƒ–—Š‹ ’”‹•‹’Ǧ’”‹•‹’
‹ƒ‰ƒǤ
͵Ȍ ‡‹‰ƒ–ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †‹ „‹†ƒ‰
‡‘‘‹ǡ •‘•‹ƒŽǡ ’‘Ž‹–‹ǡ ƒ†‹‹•–”ƒ•‹ǡ †ƒ
‹’–‡Ǥ
ͶȌ ƒŽ‹‰‡„ƒ–—†ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒ’‡Žƒ–‹Šƒ
†ƒ’‡‡Ž‹–‹ƒ„‹†ƒ‰’‡†‹†‹ƒǡ’”‘ˆ‡•‹ǡ
–‡‹ǡ†ƒƒ†‹‹•–”ƒ•‹Ǥ
ͷȌ ‡‡”Œƒ •ƒƒ †ƒŽƒ „‹†ƒ‰ ’‡”–ƒ‹ƒǡ
‹  † — • – ” ‹ ǡ  ’ ‡ ” Ž — ƒ • ƒ   ’ ‡ ” † ƒ ‰ ƒ  ‰ ƒ  ǡ
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ǡ†ƒ‘—‹ƒ•‹Ǥ
͸Ȍ ‡‡Ž‹Šƒ”ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ „‹†ƒ‰ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
”‡‰‹‘ƒŽ†ƒ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ
͹Ȍ ‡‰ƒ†ƒƒ ’‡„ƒŠƒ•ƒ „‡”•ƒƒ
‡‰‡ƒ‹ ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ †‹ ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒ
‡‰‰ƒ”ƒŠ—•—•›ƒ†ƒƒ™ƒ•ƒ•‹ƒ’ƒ†ƒ
——›ƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒaǤ
ASEAN Charter ȋ‹ƒ‰ƒ Ȍ ‡”—’ƒƒ
†‘—‡›ƒ‰‡‰—„ƒŠ†ƒ”‹‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
„‡”•‹ˆƒ–Ž‘‰‰ƒ”‡Œƒ†‹‘”‰ƒ‹•ƒ•‹‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
›ƒ‰ ‡‹Ž‹‹ †ƒ•ƒ” Š—— —ƒ– †‡‰ƒ
ƒ–—”ƒŒ‡Žƒ••‡”–ƒ‡‹Ž‹‹•–”—–—”‘”‰ƒ‹•ƒ•‹Ǥ
‹ƒ‰ƒ  —Žƒ‹ †‹„‡”Žƒ—ƒ ’ƒ†ƒ
ͳͷ ‡•‡„‡” ʹͲͲͺǤ ‹ƒ‰ƒ  „‡”‰—ƒ
‡„‡”‹ƒ ‡”ƒ‰ƒ ‡”Œƒ Š—— †ƒ
‡Ž‡„ƒ‰ƒƒǤ‡–‡ŽƒŠ’‡ƒ†ƒ–ƒ‰ƒƒ
’‹ƒ‰ƒ –‡”•‡„—–ǡ  ‡‹Ž‹‹ ‡”ƒ‰ƒ
‡”ŒƒŠ——†ƒ‡Ž‡„ƒ‰ƒƒ›ƒ‰Œ‡Žƒ•Ǥ
ASEAN Free Trade Area ȋ Ȍ ‡”—’ƒƒ
„‡–—‡”Œƒ•ƒƒ›ƒ‰„‡”–—Œ—ƒ‡’‡” ‡’ƒ–
’‡”–—„—Šƒ ‡‘‘‹ †‹ ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒ
‡‰‰ƒ”ƒǤ ‡„‡–—ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ –‡”•‡„—–
†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹‘Ž‡Š„‡„‡”ƒ’ƒˆƒ–‘”„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡ —ƒ–›ƒ ‹•—Ǧ‹•— ‡‘‘‹ •‡–‡ŽƒŠ „‡”Ǧ
ƒŠ‹”›ƒ–ƒ–ƒ‰ƒ’‘Ž‹–‹†ƒ‹Ž‹–‡”›ƒ‰
†‹Šƒ†ƒ’‹’ƒ†ƒƒ•ƒ‡”ƒ‰‹‰‹Ǥ
ʹȌ ‡ƒŒ—ƒ ‹‰ƒ’—”ƒ ›ƒ‰ ‹•‹ •—„‡”
†ƒ›ƒ ƒŽƒ –‡–ƒ’‹ ƒ’— „ƒ‰ƒ‹ •—„‡”
—–ƒƒ’‡‰Š‹†—’ƒǤ
69
 ͵Ȍ ‡‹‰‹ƒ ‡ƒ”‹ •‡„ƒ›ƒ —‰‹
‹˜‡•–‘”ƒ•‹‰Ǥ
ͶȌ ‡‰‡Œƒ” ‡–‡”–‹‰‰ƒŽƒ †ƒ”‹ ‡”Œƒ •ƒƒ
”‡‰‹‘ƒŽ †‹ ƒ™ƒ•ƒ Žƒ‹ ›ƒ‰ –‡ŽƒŠ
–‡”„‡–—†‹‡”‹ƒ†ƒ”‘’ƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
ͳͻǤ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡”•‹–‹™ƒ’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”•‘ƒŽƒ†ƒŽƒŠ’‡„ƒƒ”ƒ
ƒ•Œ‹†ŽǦ“•Šƒ†‹‡”—•ƒŽ‡’ƒ†ƒʹͳ‰—•–—•
ͳͻ͸ͻǤ‡”‹•–‹™ƒ‹‹‡‹„—Žƒ”‡ƒ•‹†—‹ƒǡ
–‡”—–ƒƒ †ƒ”‹ ƒŽƒ‰ƒ —ƒ– •ŽƒǤ ‡–‡ŽƒŠ
’‡”‹•–‹™ƒ‹–—ǡ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ •Žƒ•‡ŽƒŒ—–›ƒ
‡„‡–— ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ „‡”ƒƒ Organization
of Islamic Cooperation ȋ Ȍ ƒ–ƒ— ”‰ƒ‹•ƒ•‹
‘ˆ‡”‡•‹ •Žƒȋ ȌǤ‡„‡–—ƒ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
‹‹ „‡”–—Œ—ƒ ‡‡ ƒŠƒ ƒ•ƒŽƒŠ †‹ ‹—”
‡‰ƒŠǡ –‡”ƒ•— ’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ƒ•ƒŽƒŠ
’‡„ƒƒ”ƒƒ•Œ‹†ŽǦ“•ŠƒǤ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒͳͻ͹ͺ–‡”Œƒ†‹’‡”ƒ‰ƒ–ƒ”ƒƒ„‘Œƒ†ƒ
‹‡–ƒǤ‘†‹•‹–‡”•‡„—–‡†‘”‘‰ †‘‡•‹ƒ
†ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹›ƒ‡’”ƒƒ”•ƒ‹
—’ƒ›ƒ‡†‹ƒ•‹‰—ƒ‡ ƒ”‹’‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ›ƒ‰
†ƒƒ‹ǡƒ†‹Žǡ†ƒ„‡”•‹ˆƒ–‡›‡Ž—”—ŠǤ‡ƒ•—‹
’‡”‹‘†‡ ͳͻͺͲǦƒǡ †‘‡•‹ƒ ‡‹‰ƒ–ƒ
’‡”Šƒ–‹ƒ›ƒ –‡”Šƒ†ƒ’ ‘ϐŽ‹ ƒ„‘ŒƒȂ
‹‡–ƒǤ ‡”Šƒ–‹ƒ ‹‹ †‹„‡”‹ƒ ƒ”‡ƒ
‘ϐŽ‹ ƒ„‘ŒƒȂ‹‡–ƒ –‡ŽƒŠ ‡ ƒ’ƒ‹
‡•ƒŽƒ•‹›ƒ‰‡’”‹Šƒ–‹ƒǤƒ‰ƒŠ›ƒ–ƒ
†‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ—’ƒ›ƒ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ‘ϐŽ‹
ƒ„‘ŒƒȂ‹‡–ƒ–‡”•‡„—–†‹™—Œ—†ƒ†‡‰ƒ
’‡”–‡—ƒ Jakarta Informal Meetingȋ Ȍ ’ƒ†ƒ
ʹͷȂʹͺ —Ž‹ͳͻͺͺǤ
B. Isian
ͳǤ Jawaban:
„‡„ƒ•ƒ–‹ˆ
ʹǤ Jawaban:
ƒ ƒ•‹Žƒ
͵Ǥ Jawaban:
‘—‹•
ͶǤ Jawaban:
Les Spiritesses
ͷǤ Jawaban:
Ž‹Žƒ–ƒ•
70 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
C. Uraian
ͳǤ Jawaban:
ƒŽƒ „—— „‡”Œ—†—Ž Dasar-Dasar Politik
Luar Negeri Indonesiaǡ ‘Šƒƒ† ƒ––ƒ
‡’‡”–‡‰ƒ•†ƒ•ƒ”’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
‡—”—–‘Šƒƒ† ƒ––ƒǡ•‡ ƒ”ƒ‰ƒ”‹•„‡•ƒ”
–—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹
„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ‡’‡”–ƒŠƒƒ‡‡”†‡ƒƒ„ƒ‰•ƒ†ƒ
‡Œƒ‰ƒ‡•‡Žƒƒ–ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
„Ǥ ‡’‡”‘Ž‡Š„ƒ”ƒ‰Ǧ„ƒ”ƒ‰†ƒ”‹Ž—ƒ”—–—
‡’‡”„‡•ƒ” ‡ƒ—”ƒ ”ƒ›ƒ–ǡ Œ‹ƒ
„ƒ”ƒ‰Ǧ„ƒ”ƒ‰‹–—–‹†ƒƒ–ƒ—„‡Ž—†ƒ’ƒ–
†‹Šƒ•‹Žƒ•‡†‹”‹Ǥ
Ǥ ‡‹‰ƒ–ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
ƒ”‡ƒ Šƒ›ƒ †ƒŽƒ ‡ƒ†ƒƒ †ƒƒ‹ǡ
†‘‡•‹ƒ †ƒ’ƒ– ‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡Ǧ
„ƒ‰—ƒǤ
†Ǥ ‡‹‰ƒ–ƒ’‡”•ƒ—†ƒ”ƒƒ•‡‰ƒŽƒ„ƒ‰•ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‹–ƒǦ ‹–ƒ ›ƒ‰ –‡”•‹’—Ž †ƒŽƒ
ƒ ƒ•‹Žƒǡ›ƒ‹–—†ƒ•ƒ”†ƒˆƒŽ•ƒˆƒŠ„ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤ
ʹǤ Jawaban:
ƒ„ƒ”’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡”—’ƒƒ‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒǤ
‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒ ‡”—’ƒƒ „ƒ‰‹ƒ ‡–ƒ”ƒ
ƒ•‹‘ƒŽ †‘‡•‹ƒȋ Ȍ›ƒ‰–‡”‰ƒ„—‰†ƒŽƒ
‹•‹Ǧ‹•‹ ’‡”†ƒƒ‹ƒ ›ƒ‰ †‹„‡–— ‡™ƒ
‡ƒƒƒ Ǥ ƒ†ƒ †ƒ•ƒ”›ƒ ’‡‰‹”‹ƒ
‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒ ‡”—’ƒƒ ‹’Ž‡‡–ƒ•‹
–—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰
–‡” ƒ–— †ƒŽƒ ‡„—ƒƒ  ͳͻͶͷ
ƒŽ‹‡ƒ ‡‡’ƒ–Ǥ ƒŽƒŠ •ƒ–— –—Œ—ƒ –‡”•‡„—–
ƒ†ƒŽƒŠ ‹—– ‡Žƒ•ƒƒƒ ‡–‡”–‹„ƒ †—‹ƒ
›ƒ‰ „‡”†ƒ•ƒ”ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ ƒ„ƒ†‹ †ƒ
‡ƒ†‹Žƒ•‘•‹ƒŽǤƒ’ƒ–†‹•‹’—Žƒǡ’‡‰‹”‹ƒ
‘–‹‰ƒ ƒ”—†ƒ‡”—’ƒƒ„‡–—‘–”‹„—•‹
’‘•‹–‹ˆ„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ—’ƒ›ƒ‡Œƒ‰ƒ
’‡”†ƒƒ‹ƒ†—‹ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
ƒŽƒ —’ƒ›ƒ ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ‘ϐŽ‹ †‹ ‘‰‘ǡ
†‘‡•‹ƒ‡‰‹”‹ƒ‹•‹ ƒ”—†ƒ †ƒ‹•‹
ƒ”—†ƒ Ǥ‡†—ƒ’ƒ•—ƒ–‡”•‡„—–„‡”‰ƒ„—‰
†‡‰ƒ’ƒ•—ƒǦ’ƒ•—ƒ†ƒ”‹‡™ƒ‡ƒƒƒ
ǡ›ƒ‹–—United Nations Operations in Congo
ȋȌǤ ƒ•—ƒ ƒ”—†ƒ  †‹„‡”ƒ‰ƒ–ƒ
†‡‰ƒ ƒ’ƒŽ †ƒ”‹ ƒŒ—‰ ”‹‘ ’ƒ†ƒ
ͳͲ ‡’–‡„‡” ͳͻ͸ͲǤ ‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒ 
„‡”Šƒ•‹Ž‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ–—‰ƒ•›ƒ†ƒ‡„ƒŽ‹‡
–ƒƒŠƒ‹”’ƒ†ƒ’‡”–‡‰ƒŠƒ‡‹ͳͻ͸ͳǤƒ†ƒͳͻ͸ʹ
’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡„ƒŽ‹ ‡‰‹”‹ƒ
 ‹•‹ ƒ”—†ƒ  —–— ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ‘ϐŽ‹
‘‰‘ †‹ „ƒ™ƒŠ ’‹’‹ƒ ”‹‰ƒ†‹” ‡†‡”ƒŽ
‡ƒŽ †”‹•Ǥ ƒ•—ƒ ƒ”—†ƒ  „‡”–—‰ƒ• †‹
‘‰‘ ’ƒ†ƒ ‡•‡„‡” ͳͻ͸ʹ Š‹‰‰ƒ ‰—•–—•
ͳͻ͸ͶǤ ‹•‹ ƒ”—†ƒ  ‹‹ „‡”Šƒ•‹Ž ‡ ƒ‹”ƒ
‘ϐŽ‹†‹‘‰‘Ǥ
ͶǤ Jawaban:
‡”ƒŠ‹”›ƒ ‡”ƒ‰ —‹ƒ  „‡Ž— ƒ’—
‡„ƒ™ƒ ‡†ƒƒ‹ƒ „ƒ‰‹ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ †‹
†—‹ƒǤ —‹ƒ ‡„ƒŽ‹ –‡”’‡ ƒŠ ‡Œƒ†‹ †—ƒ
„Ž‘ǡ ›ƒ‹–— „Ž‘ ƒ”ƒ– †ƒ „Ž‘ ‹—” ›ƒ‰
•ƒƒǦ•ƒƒ„‡”—•ƒŠƒ‡’‡”Ž—ƒ•’‡‰ƒ”—Š›ƒǤ
†ƒ’—‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰„ƒ”—‡’‡”‘Ž‡Š
‡‡”†‡ƒƒ›ƒǡ –‡”—–ƒƒ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
†‹ ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒȂˆ”‹ƒ Šƒ”—• „‡”Œ—ƒ‰
‡‡‰ƒƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ †ƒ ‡‰Š‹†ƒ”‹
’‡‰ƒ”—Š „Ž‘ ƒ”ƒ– †ƒ „Ž‘ ‹—”Ǥ
‘†‹•‹ †—‹ƒ ›ƒ‰ „‡Ž— •–ƒ„‹Ž ‹‹ŽƒŠ ›ƒ‰
‡Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ †‹ ƒ™ƒ•ƒ
•‹ƒȂˆ”‹ƒ ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ‘ˆ‡”‡•‹
•‹ƒȂˆ”‹ƒǤ
ͷǤ Jawaban:
‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒ ‡”—’ƒƒ •—ƒ–— —•ƒŠƒ
„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ —–— ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ
„ƒ–ƒ• ™‹Žƒ›ƒŠ Žƒ—–Ǥ ‡‰ƒ ‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒ
™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ‡Œƒ†‹•—ƒ–—‡•ƒ–—ƒ—–—Š
†‹Ž‹Šƒ–†ƒ”‹„‡”„ƒ‰ƒ‹ƒ•’‡•‡’‡”–‹’‘Ž‹–‹ǡ•‘•‹ƒŽǡ
„—†ƒ›ƒǡ †ƒ ’‡”–ƒŠƒƒ ‡ƒƒƒǤ ‡Žƒ”ƒ•‹
Œ—ƒ†ƒ ‡›‡„ƒ„ƒ Ordonantie ͳͻ͵ͻ –‹†ƒ
„‡”Žƒ—Ǥ ‡–‡ŽƒŠ ’‡„‡”Žƒ—ƒ ‡Žƒ”ƒ•‹
Œ—ƒ†ƒǡŽƒ—–ƒ–ƒ—’‡”ƒ‹”ƒ†‹‹Žƒ‹•‡„ƒ‰ƒ‹ƒŽƒ–
’‡‡”•ƒ–—†ƒ™ƒŠƒƒ’‡„ƒ‰—ƒƒ•‹‘ƒŽ
•‡Š‹‰‰ƒ †‘‡•‹ƒ‡Œƒ†‹•ƒ–—‡•ƒ–—ƒ—–—ŠǤ

Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 71
 A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡ƒ•—‹ ƒŠ‹” †‡ƒ†‡ ͳͻͻͲǦƒ †‘‡•‹ƒ
 ‡  ‰ ƒ Ž ƒ  ‹  „ ‡ ” „ ƒ ‰ ƒ ‹   ” ‹ • ‹ • ȋ  ” ‹ • ‹ •
—Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽȌ •‡’‡”–‹ ”‹•‹• ‘‡–‡”ǡ
”‹•‹•‡‘‘‹ǡ†ƒ”‹•‹•’‘Ž‹–‹Ǥ”‹•‹•–‡”•‡„—–
„‡”†ƒ’ƒŽ—ƒ•†ƒ‡ŒƒŽƒ”‡„‡”„ƒ‰ƒ‹„‹†ƒ‰
‡Š‹†—’ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ‡–‹†ƒƒ’—ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ‡‰ƒ–ƒ•‹„‡”„ƒ‰ƒ‹”‹•‹•–‡”•‡„—–
‡›‡„ƒ„ƒ ‡’‡” ƒ›ƒƒ ”ƒ›ƒ– –‡”Šƒ†ƒ’
’‡‡”‹–ƒŠ‡—”—Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
”‹•‹• ‡‘‘‹ ’ƒ†ƒ ͳͻͻ͹ †‹ •‹ƒ ‡‰‰ƒ”ƒ
†‹•‡„ƒ„ƒ‘Ž‡Š‡–‹†ƒ•–ƒ„‹Žƒ’‡”‡‘‘‹ƒ
†—‹ƒǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— †ƒ’ƒ –‡”Œƒ†‹›ƒ ‡–‹†ƒǦ
•–ƒ„‹Žƒ‡‘‘‹–‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠ‡—”—›ƒ
‹Žƒ‹–—ƒ”ƒ–ƒ—ƒ‰†‹„‡„‡”ƒ’ƒ‡‰ƒ”ƒ•‡’‡”–‹
ƒŽƒ›•‹ƒǡ ‹Ž‹’‹ƒǡŠƒ‹Žƒ†ǡ†ƒ †‘‡•‹ƒǤ
Ԙ͵Ǥ Jƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ͳʹ ƒ”‡– ͳͻͻͺ  ‡Žƒ–‹ ”‡•‹†‡
‘‡Šƒ”–‘†ƒƒ‹Ž”‡•‹†‡Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡Ǥƒ
–‡–ƒ’‹ǡ ’‡Žƒ–‹ƒ ‘‡Šƒ”–‘ •‡„ƒ‰ƒ‹ ’”‡•‹†‡
—–— ‡–—Œ—Š ƒŽ‹›ƒ ‡†ƒ’ƒ– ’‡‘Žƒƒ
†ƒ”‹ƒŠƒ•‹•™ƒ†ƒ•‡„ƒ‰‹ƒ„‡•ƒ”ƒ•›ƒ”ƒƒ–
†‘‡•‹ƒǤ‡‘Žƒƒ–‡”•‡„—–†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹
‘Ž‡Š „ƒ›ƒ›ƒ ’‡›‹’ƒ‰ƒ †ƒŽƒ „‹†ƒ‰
’‘Ž‹–‹›ƒ‰†‹Žƒ—ƒ’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—Ǥ
ԘͶǤ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
”‹•‹• —Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽ ’ƒ†ƒ ͳͻͻ͹Ȃͳͻͻͺ
‡›‡„ƒ„ƒ –—–—–ƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ ‡‰—ƒ–Ǥ
ƒ†ƒƒ™ƒŽ›ƒ‰‡”ƒƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹Šƒ›ƒ— —Ž
†‹ „‡„‡”ƒ’ƒ ’‡”‰—”—ƒ –‹‰‰‹ –‡”‡—ƒ †‹
†‘‡•‹ƒǤ ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒ –—–—–ƒ
”‡ˆ‘”ƒ•‹ ‡Ž—ƒ• ƒ”‡ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ –‹†ƒ
‡„‡”‹ƒ”‡•’‘•’‘•‹–‹ˆ–‡”Šƒ†ƒ’–—–—–ƒ
–‡”•‡„—–Ǥ ƒ”ƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ „‡”•ƒƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹
ƒ••ƒŽƒ‹›ƒ‡—†‹ƒ‡Žƒ—ƒƒ•‹–—”—
‡ŒƒŽƒ‡—–—–”‡ˆ‘”ƒ•‹Ǥ
ͳȌ —•‡•‹‡’‡‹’‹ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ʹȌ ‡†‡‡ͳͻͶͷǤ
͵Ȍ ‡„‡”ƒ–ƒ•ƒ ‘”—’•‹ǡ ‘Ž—•‹ǡ †ƒ
‡’‘–‹•‡ȋȌǤ
ͶȌ ‡‰Šƒ’—•ƒ†™‹ˆ—‰•‹ Ǥ
ͷȌ ‡‡‰ƒƒ•—’”‡ƒ•‹Š——Ǥ
͸Ȍ ‡ Ž ƒ • ƒ  ƒ ƒ   ‘ –‘  ‘  ‹  † ƒ ‡ ”ƒ Š  ƒ – ƒ —
†‡•‡–”ƒŽ‹•ƒ•‹Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹X2)ǡX3)ǡ†ƒY2)Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
”‹•‹• ‡’‡” ƒ›ƒƒ ‡ ƒ’ƒ‹ ’— ƒ›ƒ •ƒƒ–
‘‡Šƒ”–‘ ‡„ƒŽ‹ †‹Žƒ–‹ •‡„ƒ‰ƒ‹ ”‡•‹†‡
‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡–—Œ—Š ƒŽ‹›ƒ ’ƒ†ƒ
ͳʹƒ”‡–ͳͻͻͺǤ”‹•‹•‡’‡” ƒ›ƒƒ†‹•‡„ƒ„ƒ
‘Ž‡Š„ƒ›ƒ›ƒ’‡›‹’ƒ‰ƒ›ƒ‰†‹Žƒ—ƒ
’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—Ǥ ‡‡”‹–ƒŠ ”†‡
ƒ”—–‹†ƒŽƒ‰‹‡†ƒ’ƒ–‡’‡” ƒ›ƒƒƒ”‡ƒ
†‹ƒ‰‰ƒ’–‹†ƒ‡ŒƒŽƒƒ†‡‘”ƒ•‹•‡ ƒ”ƒ
–‡’ƒ– ƒ•ƒ•Ǥ ‡ƒ†ƒƒ –‡”•‡„—– †‹’‡”’ƒ”ƒŠ
†‡‰ƒ „ƒ›ƒ›ƒ ’‡Œƒ„ƒ– ’‡‡”‹–ƒŠƒ
›ƒ‰ ‡Žƒ—ƒ ’”ƒ–‹ ‘”—’•‹ǡ ‘Ž—•‹ǡ †ƒ
‡’‘–‹•‡ȋȌǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ”‡•‹†‡Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ǡ
ƒ‡•–‹†ƒƒ„‘Ž‹•‹†‹„‡”‹ƒ‡’ƒ†ƒ„‡„‡”ƒ’ƒ
–ƒŠƒƒ †ƒ ƒ”ƒ’‹†ƒƒ ’‘Ž‹–‹ ƒ•ƒ ”†‡
ƒ”—Ǥ”‡•‹†‡Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡„‡”’‡†ƒ’ƒ–„ƒŠ™ƒ
’‡ƒŠƒƒ –‘‘ŠǦ–‘‘Š ›ƒ‰ „‡”•‡„‡”ƒ‰ƒ
†‡‰ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ †ƒ’ƒ– ‡ ‡†‡”ƒ‹
•‹•–‡ †‡‘”ƒ•‹Ǥ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ”‡•‹†‡
Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡„‡”—’ƒ›ƒ‡ ‹’–ƒƒ‡ƒ†‹Žƒ†ƒ
‡‡‰ƒƒ’”‹•‹’†‡‘”ƒ•‹†‹ †‘‡•‹ƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡”‹—– „‡„‡”ƒ’ƒ –‘‘Š ›ƒ‰ ‡Œƒ†‹ ’‡Œƒ„ƒ–
†ƒŽƒƒ„‹‡–”‡ˆ‘”ƒ•‹’‡„ƒ‰—ƒǤ
No. Nama Jabatan
1) Syarwan Hamid Menteri Dalam Negeri
2) Ali Alatas Menteri Luar Negeri

ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ 3) Bambang Subianto Menteri Keuangan

‰‡†ƒ —–ƒƒ ‰‡”ƒƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ ƒ†ƒŽƒŠ 4) Soleh Solahuddin Menteri Pertanian
‡—–—– ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ –—”— †ƒ”‹ —”•‹ 5) Fahmi Idris Menteri Tenaga Kerja
‡’”‡•‹†‡ƒǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ‰‡”ƒƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹’ƒ†ƒ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
ͳͻͻͺ‡’—›ƒ‹‡ƒƒ‰‡†ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
’‹Ž‹Šƒ Ǥ

72 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Kelas XII

ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ͳ͹ ƒ—ƒ”‹ ʹͲͲͲ ”‡•‹†‡ „†—””ƒŠƒ
ƒŠ‹†‡‡”„‹–ƒ‡’—–—•ƒ”‡•‹†‡‘‘”
͸ƒŠ—ʹͲͲͲ‡‰‡ƒ‹’‡—Ž‹ŠƒŠƒǦŠƒ•‹’‹Ž
’‡‰ƒ—–ƒ‰ƒƒ‘‰Š— —Ǥ‡ŽƒŽ—‹’‡”ƒ–—”ƒ
–‡”•‡„—–ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ •‡ ƒ”ƒ ”‡•‹
‡‰ƒ—‹‘‰Š— —•‡„ƒ‰ƒ‹•ƒŽƒŠ•ƒ–—ƒ‰ƒƒ†‹
†‘‡•‹ƒǤ‡‰ƒ‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–ǡ”‡•‹†‡
„†—””ƒŠƒ ƒŠ‹† ȋ —• —”Ȍ †‹ƒ‰‰ƒ’
•‡„ƒ‰ƒ‹ƒ’ƒŽ—”ƒŽ‹•‡ †‘‡•‹ƒǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
”‡•‹†‡ „†—””ƒŠƒ ƒŠ‹† ‡‡”—•ƒ
‡„‹Œƒƒ ”‡•‹†‡ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ †ƒŽƒ „‹†ƒ‰
’‡”•Ǥ‡„‹Œƒƒ”‡•‹†‡„†—””ƒŠƒƒŠ‹†
–‡”•‡„—– –‡”Ž‹Šƒ– †ƒ”‹ ƒ†ƒ›ƒ ’‡‰Šƒ’—•ƒ
‡’ƒ”–‡‡‡‡”ƒ‰ƒ›ƒ‰†‹ƒ‰‰ƒ’‡Œƒ†‹
’‡‰ŠƒŽƒ‰ „ƒ‰‹ ‡„‡„ƒ•ƒ „‡”‡•’”‡•‹ †ƒ
„‡”’‡†ƒ’ƒ–Ǥ ‡ŽƒŽ—‹ ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—– ’‡”•
‡‰ƒŽƒ‹’‡”‡„ƒ‰ƒ’‡•ƒ–Ǥ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
”‡•‹†‡‡‰ƒ™ƒ–‹‘‡ƒ”‘’—–”‹†ƒ ƒœƒŠ
ƒœ ‡‰ƒ™ƒŽ‹ –—‰ƒ•›ƒ †‡‰ƒ ‡„‡–—
ƒ„‹‡– ‘–‘‰ ‘›‘‰Ǥ ƒ„‹‡– ‹‹ †‹Žƒ–‹
’ƒ†ƒͳͲ‰—•–—•ʹͲͲͳǤƒ„‹‡–‹‹†‹•‡„—–zaken
kabinetƒ”‡ƒ ʹ ‡–‡”‹›ƒ†‹Œƒ„ƒ–‘Ž‡Š–‘‘ŠǦ
͵ †‘‡•‹ƒ†‹–‹†ƒ–‡‰ƒ•ƒ‰ƒ”–‹†ƒ‡‰—Žƒ‰‹
–‘‘Š’”‘ˆ‡•‹‘ƒŽ†‹„‹†ƒ‰›ƒǤ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
–— ‡„‡”•‹Šƒ †‘‡•‹ƒ †ƒ”‹ ’”ƒ–‹
ǡ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ‡‰ƒ™ƒ–‹ ‘‡ƒ”‘’—–”‹
‡„‡–— ‘‹•‹ ‡„‡”ƒ–ƒ•ƒ ‘”—’•‹
ȋȌ’ƒ†ƒʹ͹‡•‡„‡”ʹͲͲʹǤ‡„‡–—ƒ
 ‹‹ †‹–‡–ƒ’ƒ ‡ŽƒŽ—‹ †ƒ‰Ǧ†ƒ‰
‘‘” ͵Ͳ ƒŠ— ʹͲͲʹ –‡–ƒ‰ ‘‹•‹
‡„‡”ƒ–ƒ•ƒ‹†ƒ‹†ƒƒ‘”—’•‹Ǥ‡Žƒ‹
ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡„‡–— ’‡‰ƒ†‹Žƒ
Š—•—• —–— ƒ•—• ‘”—’•‹ǡ ›ƒ‹–— ‡‰ƒ†‹Žƒ
‹†ƒ ‹†ƒƒ ‘”—’•‹ ȋ‹’‹‘”ȌǤ ‡‡”‹–ƒŠ
Œ—‰ƒ‡‹‰ƒ–ƒ‡‰‹ƒ–ƒƒ†ƒ‡‰ƒ™ƒ•ƒ
‡—ƒ‰ƒ †ƒ ‡„ƒ‰—ƒ ȋȌ •‡„ƒ‰ƒ‹
ƒ—†‹–‘” ‹–‡”ƒŽǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒŽƒŠ •ƒ–— —’ƒ›ƒ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ —–—
‡™—Œ—†ƒ †‘‡•‹ƒƒƒ†ƒ†ƒƒ‹’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ—•‹Ž‘ƒ„ƒ‰—†Š‘›‘‘Ȃ
—•—ˆ ƒŽŽƒ ƒ†ƒŽƒŠ ‡ ‡‰ƒŠ ƒ–‹˜‹–ƒ• illegal
loggingǤ –‹˜‹–ƒ• ’‡„ƒŽƒƒ Ž‹ƒ” ȋillegal
loggingȌ ‡†ƒ’ƒ– ’‡”Šƒ–‹ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ
—•‹Ž‘ ƒ„ƒ‰ —†Š‘›‘‘Ȃ —•—ˆ ƒŽŽƒǤ
‡‡”‹–ƒŠƒ —•‹Ž‘ ƒ„ƒ‰ —†Š‘›‘‘Ȃ
—•—ˆƒŽŽƒ‡„‡–—‡Ž‘’‘‡”Œƒȋ’‘ŒƒȌ
’‡ƒ‰ƒƒillegal logging„‡”ƒ‰‰‘–ƒƒŽ‹–ƒ•
‡–‡”‹†‹„ƒ™ƒŠ‘‘”†‹ƒ•‹‡‘‡•”ƒ—–—
‡‰‡ˆ‡–‹ϐƒ’‡„‡”ƒ–ƒ•ƒillegal loggingǤ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ —•‹Ž‘ ƒ„ƒ‰
—†Š‘›‘‘Ȃ‘‡†‹‘‘ ‘†‹•‹ ’‡”‡‘‘‹ƒ
–‡”—• „‡”‡„ƒ‰ ƒ‹ —ƒ–Ǥ ‘†‹•‹ ‹‹
–‡ ‡”‹ †ƒ”‹ ‹†‡• Šƒ”‰ƒ •ƒŠƒ ‰ƒ„—‰ƒ
†‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ –‡”—• ‡‹‰ƒ–ǡ †ƒ›ƒ •ƒ‹‰
†‘‡•‹ƒ †ƒ ‹Žƒ‹ ‡•’‘” †‹ –‹‰ƒ– †—‹ƒ
–‹‰‰‹ǡ •‡”–ƒ ‹˜‡•–ƒ•‹ †ƒ ƒ†ƒ‰ƒ †‡˜‹•ƒ
–‡”—• ‡„ƒ‹Ǥ ‡†ƒ’ƒ–ƒ †‘‡•–‹ „”—–‘
‡‹‰ƒ– •‡Š‹‰‰ƒ ’ƒ†ƒ ʹͲͳ͵ †‘‡•‹ƒ
‡†—†—‹ ’‡”‹‰ƒ– ‡Ǧͳ͸ ‡‘‘‹ †—‹ƒǤ
‰ƒ ‡‹•‹ƒ †ƒ ’‡‰ƒ‰‰—”ƒ ’—
„‡”Šƒ•‹Ž†‹–‡ƒ†‹–‡‰ƒŠ‰‡Œ‘Žƒ’‡”‡‘‘‹ƒ
†—‹ƒǤ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒ„‹†ƒ‰‡Žƒ—–ƒǡ”‡•‹†‡ ‘‘‹†‘†‘
‡‰‹•–”—•‹ƒ •ƒ•‹ –‡‰ƒ• –‡”Šƒ†ƒ’ ’ƒ”ƒ
’‡ —”‹ ‹ƒ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ ’‡”ƒ‹”ƒ †‘‡•‹ƒǤ
‡Žƒ‹ ‡‹–ƒ †‹ƒ†ƒƒ ”ƒœ‹ƒǡ ”‡•‹†‡
‘‘ ‹†‘†‘ „‡”Šƒ”ƒ’ ƒ’ƒŽǦƒ’ƒŽ ƒ•‹‰
›ƒ‰ ‡Žƒ—ƒ ‹ŽŽ‡‰ƒŽ ϔ‹•Š‹‰ †‹ ’‡”ƒ‹”ƒ
’‡”„—ƒ–ƒ›ƒǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— „‡–— —•ƒŠƒ
’‡‡”‹–ƒŠ —–— ‡„‡”‹ ‡ˆ‡ Œ‡”ƒ ƒ†ƒŽƒŠ
‡‡‰‰‡Žƒƒ ƒ’ƒŽǦƒ’ƒŽ ƒ•‹‰ ’‡Žƒ—
’‡ —”‹ƒŠƒ•‹ŽŽƒ—–Ǥ
ͳ͸Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ‡•‡„‡” ʹͲͳͺ ‡ŽƒŽ—‹  ƒŽ—
’‡‡”‹–ƒŠ„‡”Šƒ•‹Ž‡‰ƒ„‹ŽƒŽ‹ŠͷͳΨ•ƒŠƒ
 ”‡‡’‘”– †‘‡•‹ƒ•‡–‡ŽƒŠͷͳ–ƒŠ— ”‡‡’‘”–
 ‘”ƒ ‡‰—ƒ•ƒ‹ ͻͲǡͶΨ •ƒŠƒǤ ƒ‰ƒŠ
–‡”•‡„—–‡”—’ƒƒ™—Œ—†—’ƒ›ƒ’‡‡”‹–ƒŠ
—–—‡‹Ž‹‹ƒ†‹Ž„‡•ƒ”†ƒŽƒ‡‰‡Ž‘Žƒ†ƒ
‡‰‡•’Ž‘”ƒ•‹ •—„‡” †ƒ›ƒ ƒŽƒ †‘‡•‹ƒǤ
‡—”—– ’‡‡”‹–ƒŠǡ Žƒ‰ƒŠ ‹‹ †‹Žƒ—ƒ
†‡‹ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ †ƒ ‡ƒ—”ƒ ”ƒ›ƒ–
†‘‡•‹ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ‘‘”†‹ƒ•‹ ‡ƒƒƒ ‘†ƒŽ ȋȌ
‡ƒ”‰‡–ƒ ’‡ ƒ’ƒ‹ƒ ‹˜‡•–ƒ•‹ ’ƒ†ƒ ʹͲʹͲ
•‡„‡•ƒ” ’ͺͺͲ –”‹Ž‹— ƒ–ƒ— ‹”ƒǦ‹”ƒ ͳͳΨ
Ž‡„‹Š –‹‰‰‹ †ƒ”‹’ƒ†ƒ ’ƒ†ƒ ʹͲͳͻǤ ‰ƒ” –ƒ”‰‡–
–‡”•‡„—– –‡” ƒ’ƒ‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡„—ƒ
‹˜‡•–ƒ•‹†‹•‡–‘”ƒ—ˆƒ–—”†ƒ‹˜‡•–ƒ•‹†‹
ƒ™ƒ•ƒ‹†—•–”‹ƒ–ƒ—ƒ™ƒ•ƒ‘‘‹Š—•—•
ȋȌǤ ‡ŽƒŽ—‹ ‡„‹Œƒƒ –‡”•‡„—– ’‡‡”‹–ƒŠ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Kelas XII 73
 ‡„—ƒ’‹–—•‡Ž‡„ƒ”ǦŽ‡„ƒ”›ƒ„ƒ‰‹‹˜‡•–‘”
›ƒ‰‹‰‹‡ƒƒƒ‘†ƒŽ›ƒ†‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹ŠƒbǤ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‘Šƒƒ† ƒ––ƒ ‡Œ‡Žƒ•ƒ •‡ ƒ”ƒ ‰ƒ”‹•
„‡•ƒ” –—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
‡”‹—– –—Œ—ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
‡—”—–‘Šƒƒ† ƒ––ƒǤ
ͳȌ ‡’‡”–ƒŠƒƒ‡‡”†‡ƒƒ„ƒ‰•ƒ†ƒ
‡Œƒ‰ƒ‡•‡Žƒƒ–ƒ‡‰ƒ”ƒǤ
ʹȌ ‡’‡”‘Ž‡Š„ƒ”ƒ‰Ǧ„ƒ”ƒ‰†ƒ”‹Ž—ƒ”—–—
‡’‡”„‡•ƒ” ‡ƒ—”ƒ ”ƒ›ƒ–ǡ Œ‹ƒ
„ƒ”ƒ‰Ǧ„ƒ”ƒ‰‹–—–‹†ƒƒ–ƒ—„‡Ž—†ƒ’ƒ–
†‹Šƒ•‹Žƒ•‡†‹”‹Ǥ
͵Ȍ ‡‹‰ƒ–ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
ƒ”‡ƒ Šƒ›ƒ †ƒŽƒ ‡ƒ†ƒƒ †ƒƒ‹ǡ
†‘‡•‹ƒ †ƒ’ƒ– ‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡Ǧ
„ƒ‰—ƒǤ
ͶȌ ‡‹‰ƒ–ƒ’‡”•ƒ—†ƒ”ƒƒ•‡‰ƒŽƒ„ƒ‰•ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‹–ƒǦ ‹–ƒ ›ƒ‰ –‡”•‹’—Ž †ƒŽƒ
ƒ ƒ•‹Žƒǡ †ƒ•ƒ” †ƒ ˆƒŽ•ƒˆƒŠ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1), 2)ǡ†ƒ4).
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒƒ–”‡•‹†‡‘‡ƒ”‘„‡”Œ—†—Ždz‡‡—ƒ
‡„ƒŽ‹‡˜‘Ž—•‹‹–ƒdz›ƒ‰†‹•ƒ’ƒ‹ƒ’ƒ†ƒ
ͳ͹ ‰—•–—• ͳͻͷͻ †‹‡ƒŽ †‡‰ƒ dzƒ‹ˆ‡•–‘
‘Ž‹–‹ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒdzǤ ƒƒ– ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘ –‡”•‡„—– ‡—ƒ– –—Œ—ƒ Œƒ‰ƒ
’‡†‡ †ƒ –—Œ—ƒ Œƒ‰ƒ ’ƒŒƒ‰ ‡„‹Œƒƒ
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ —Œ—ƒ Œƒ‰ƒ ’‡†‡
‡„‹Œƒƒ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ƒ†ƒŽƒŠ
‡ŽƒŒ—– ƒ ’‡”Œ—ƒ‰ƒ ƒ–‹‹’‡”‹ƒŽ‹•‡
•‡”–ƒ‡’‡”–ƒŠƒƒ‡’”‹„ƒ†‹ƒ †‘‡•‹ƒ
†‹–‡‰ƒŠǦ–‡‰ƒŠ’‡‰ƒ”—Š„Ž‘ƒ”ƒ–†ƒ„Ž‘
‹—”Ǥ†ƒ’—–—Œ—ƒŒƒ‰ƒ’ƒŒƒ‰‡„‹Œƒƒ
–‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠ‡Ž‡›ƒ’ƒ‹’‡”‹ƒŽ‹•‡†ƒ
‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡ •‡”–ƒ ‡ ƒ’ƒ‹ †ƒ•ƒ”Ǧ†ƒ•ƒ” „ƒ‰‹
’‡”†ƒƒ‹ƒ†—‹ƒ›ƒ‰‡ƒŽ†ƒƒ„ƒ†‹Ǥ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—Žƒ†ƒ•ƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒ „‡”—„ƒŠǤ ‡‡”‹–ƒŠ ‡’‡”–‡‰ƒ•
„‡„‡”ƒ’ƒ ’‡”ƒ–—”ƒ ˆ‘”ƒŽ „ƒ”— •‡„ƒ‰ƒ‹
Žƒ†ƒ•ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†ƒ
ƒ•ƒ ‹‹  ‡‡”„‹–ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ 
‘‘”  ȀȀͳͻ͸͸ –‡–ƒ‰ ‡‡‰ƒ•ƒ
‡„ƒŽ‹ ƒ†ƒ•ƒ ‡„‹Œƒ•ƒƒƒ ‘Ž‹–‹ —ƒ”
‡‰‡”‹‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒǤ
74 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Kelas XII
ʹͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‘•‡’ ‡ˆ‘ †ƒ Ž†‡ˆ‘ †‹–ƒ™ƒ”ƒ ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘’ƒ†ƒ‘ˆ‡”‡•‹‘ǦŽ‘ †‹‡‘‰”ƒ†ǡ
—‰‘•Žƒ˜‹ƒ–ƒŠ—ͳͻ͸ͳǤ‘‡ƒ”‘‡Œ‡Žƒ•ƒ
‡ˆ‘Šƒ”—•„‡”Œ—ƒ‰‡Žƒ™ƒŽ†‡ˆ‘ƒ”‡ƒ†‹
ƒ–ƒ”ƒ‡†—ƒ›ƒ–‹†ƒƒƒ–‡” ƒ’ƒ‹‡•‡’ƒƒ–ƒ
†ƒƒ‹Ǥ ƒ†ƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ‘ǦŽ‘  ‘‡ƒ”‘
‡Œ‡Žƒ•ƒ ‡•‡’ƒƒ–ƒ †ƒƒ‹ Šƒ›ƒ †ƒ’ƒ–
†‹ ƒ’ƒ‹ Œ‹ƒ ‡‰ƒ”ƒ „‡”‡„ƒ‰ ‡‹Ž‹‹
‡—ƒ–ƒ ›ƒ‰ •ƒƒ †‡‰ƒ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
‹’‡”‹ƒŽ‹•Ǥ
ʹʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡ŽƒŽ—‹’‹†ƒ–‘dz‡†ƒ›—‰–ƒ”ƒ—ƒƒ”ƒ‰dz
›ƒ‰†‹•ƒ’ƒ‹ƒ‘Ž‡Š‘Šƒƒ† ƒ––ƒ•ƒƒ–
•‹†ƒ‰ƒ†ƒ‡‡”Œƒ ’ƒ†ƒʹ‡’–‡„‡”
ͳͻͶͺǡ‘Šƒƒ† ƒ––ƒ‡‡‰ƒ•ƒ †‘‡•‹ƒ
–‹†ƒ ‡‹Šƒ ’ƒ†ƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–— „Ž‘ ›ƒ‰ ƒ†ƒ
’ƒ†ƒƒ•ƒ‡”ƒ‰‹‰‹Ǥ †‘‡•‹ƒŒ—‰ƒ–‹†ƒ
„‡”‹ƒ– ‡ ‹’–ƒƒ •—ƒ–— „Ž‘ „ƒ”—ǡ •‡”–ƒ
‡‹Ž‹Š„‡”•ƒŠƒ„ƒ–„ƒ‹†‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
†‹„Ž‘ƒ”ƒ–†ƒ„Ž‘‹—”Ǥ‹†ƒ–‘‡‡‰ƒ”ƒƒ
‘Šƒƒ† ƒ––ƒ–‡”•‡„—–‡—Œ—ƒ•‹ƒ’
’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ –‡ŽƒŠ –‡”„‡–—Ǥ
‹ƒ’–‡”•‡„—–‡—†‹ƒ‡Œƒ†‹†ƒ•ƒ”’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ›ƒ‰†‹•‡„—–„‡„ƒ•ƒ–‹ˆǤ
ʹ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ–—Š›ƒƒ„‹‡–’ƒ†ƒƒ•ƒ‡‘”ƒ•‹‹„‡”ƒŽ
–‡”Œƒ†‹ƒ”‡ƒ–‹†ƒƒ†ƒ„ƒ–ƒ•dzƒƒdz†ƒdz‹”‹dz
›ƒ‰Œ‡Žƒ•„ƒ‰‹’‡Žƒ•ƒƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹
†‘‡•‹ƒǤ‘†‹•‹–‡”•‡„—––ƒ’ƒ•ƒƒ–Œƒ–—Š›ƒ
ƒ„‹‡– —‹ƒ ›ƒ‰ †‹ƒ‰‰ƒ’ ‡Žƒ‰‰ƒ”
„ƒ–ƒ• ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ Šƒ†
‘‡„ƒ”†Œ‘›ƒ‰’ƒ†ƒ•ƒƒ–‹–—‡Œƒ„ƒ–•‡„ƒ‰ƒ‹
‡–‡”‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ ‡Žƒ—ƒ ‡•‡’ƒƒ–ƒ
†‡‰ƒ —–ƒ ‡•ƒ” ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ–ǡ ‡”Ž‡
‘ Š”ƒ ›ƒ‰ †‹‡ƒŽ †‡‰ƒ Mutual Security
ActǤ ‹†ƒƒ Šƒ† ‘‡„ƒ”†Œ‘ –‡”•‡„—–
†‹ƒ‰‰ƒ’‡Žƒ‰‰ƒ”’”‹•‹’’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹
„‡„ƒ• ƒ–‹ˆ ›ƒ‰ †‹ŒƒŽƒƒ †‘‡•‹ƒǤ Ž‡Š
ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ’ƒ”Ž‡‡ ‡‰ƒŒ—ƒ ‘•‹ –‹†ƒ
’‡” ƒ›ƒ–‡”Šƒ†ƒ’ƒ„‹‡–—‹ƒǤ
ʹͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽƒƒ‹’‘ŽǦ†‹–‡‰ƒ•ƒ„ƒŠ™ƒ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ „‡”–—Œ—ƒ ‡Ž‡›ƒ’ƒ
‹’‡”‹ƒŽ‹•‡ †ƒ ‡ ƒ’ƒ‹ †ƒ•ƒ”Ǧ†ƒ•ƒ” „ƒ‰‹
’‡”†ƒƒ‹ƒ †—‹ƒ ›ƒ‰ ‡ƒŽ †ƒ ƒ„ƒ†‹Ǥ
‡‰ƒ ƒ‹’‘ŽǦ –‡”•‡„—–ǡ †‘‡•‹ƒ
„‡”—’ƒ›ƒ‡‰Š‹’—‡—ƒ–ƒ†ƒ†——‰ƒ
›ƒ‰ Š‡†ƒ †‹‘ˆ”‘–ƒ•‹ƒ †‡‰ƒ —•—Š
”‡˜‘Ž—•‹ǡ ›ƒ‹–— ƒ’‹–ƒŽ‹•‡ †ƒ ‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡Ǥ
 ‡ŽƒŽ—‹ —’ƒ›ƒ –‡”•‡„—–ǡ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘
‡’‡”‡ƒŽƒ †‘–”‹ ’‘Ž‹–‹ „ƒ”— ›ƒ‰
‡„ƒ‰‹ †—‹ƒ ‡Œƒ†‹ †—ƒ „Ž‘ǡ ›ƒ‹–— New
‡”‰‹‰ ‘” ‡• ȋ‡ˆ‘Ȍ †ƒ Ž† •–ƒ„Ž‹•Š‡†
‘” ‡•ȋŽ†‡ˆ‘ȌǤ
ʹͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒŽƒŠ•ƒ–—ˆƒ–‘”›ƒ‰‡‡‰ƒ”—Š‹–‡”„‡–—›ƒ
’‘”‘• ƒƒ”–ƒȂ‡‹‰Ȃ›‘‰›ƒ‰ ƒ†ƒŽƒŠ
‘ˆ”‘–ƒ•‹ †‘‡•‹ƒ †‡‰ƒ ƒŽƒ›•‹ƒǤ
‘ˆ”‘–ƒ•‹ –‡”•‡„—– ‡›‡„ƒ„ƒ †‘‡•‹ƒ
‡„—–—Šƒ „ƒ–—ƒ ‹Ž‹–‡” †ƒ Ž‘‰‹•–‹
‡‰‹‰ƒ– ƒŽƒ›•‹ƒ ‡†ƒ’ƒ– †——‰ƒ
’‡—Š†ƒ”‹ ‰‰”‹•ǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ †‘‡•‹ƒ
‡„—–—Šƒ ƒŽ‹ƒ•‹ ‡‰ƒ”ƒ „‡•ƒ”ǡ ›ƒ‹–—
‡’—„Ž‹ƒ›ƒ–‹‘‰‘Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
ʹ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ƒ™ƒŽ ͳͻͷͶ ‡”†ƒƒ ‡–‡”‹ ”‹ ƒƒǡ
‹” ‘Š ‘–‡Žƒ™ƒŽƒ ‡‰—†ƒ‰ ’ƒ”ƒ
’ ‡ ”† ƒ  ƒ   ‡  – ‡ ” ‹  † ƒ ” ‹   ‹ ”  ƒ  ȋ    — Ȍ ǡ
†‹ƒ ȋ ƒ™ƒŠƒ”ŽƒŽ ‡Š”—Ȍǡ †‘‡•‹ƒ ȋŽ‹
ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘Ȍǡ †ƒ ƒ‹•–ƒ ȋ‘Šƒƒ†
Ž‹Ȍ —–— ‡‰ƒ†ƒƒ •—ƒ–— ’‡”–‡—ƒ
‹ˆ‘”ƒŽ †‹ ‡‰ƒ”ƒ›ƒ ȋ”‹ ƒƒȌǤ ‡”–‡—ƒ
›ƒ  ‰  † ‹  ƒ  ƒ ƒ   ‘  ˆ‡ ”‡  • ‹  ‘ Ž ‘  „ ‘
–‡”•‡„—–„‡”Šƒ•‹Ž†‹Žƒ•ƒƒƒ’ƒ†ƒʹͺ’”‹ŽȂ
ʹ‡‹ͳͻͷͶǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ʹ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒ ‡”—’ƒƒ —•ƒŠƒ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒ—–—‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ„ƒ–ƒ•™‹Žƒ›ƒŠ
Žƒ—–•‡Š‹‰‰ƒ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ‡Œƒ†‹•—ƒ–—
‡•ƒ–—ƒ —–—Š †‹Ž‹Šƒ– †ƒ”‹ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ƒ•’‡
•‡’‡”–‹’‘Ž‹–‹ǡ•‘•‹ƒŽǡ„—†ƒ›ƒǡ†ƒ’‡”–ƒŠƒƒ
‡ƒƒƒǤƒŽƒ‡Žƒ”ƒ•‹Œ—ƒ†ƒ†‹•‡„—–ƒ
„ƒ–ƒ• –‡”‹–‘”‹ƒŽ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ •‡„‡Ž—›ƒ
͵‹Ž†‹’‡”Ž‡„ƒ”‡Œƒ†‹ͳʹ‹Ž†‹——”†ƒ”‹‰ƒ”‹•
›ƒ‰‡‰Š—„—‰ƒ–‹–‹–‡”Ž—ƒ”’—Žƒ—Ǧ’—Žƒ—
†‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒ•ƒƒ–ƒ‹”Žƒ—–•—”—–Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ʹͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒȋȌ†ƒ’ƒ–†‹ƒ–ƒƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ ‡„”‹‘ ‡”ƒƒ ‘ǦŽ‘Ǥ ‡ƒ‰ƒ–
ƒ•ƒ•‹Žƒ ƒ†—‰ ›ƒ‰ †‹Šƒ•‹Žƒ  –‡ŽƒŠ
‡‰—„ƒŠ’ƒ†ƒ‰ƒ†—‹ƒ‡‰‡ƒ‹Š—„—‰ƒ
‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ  ƒ’— ‡—„—Šƒ
‡•ƒ†ƒ”ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ„‡”‡„ƒ‰–‡–ƒ‰
’‘•‹•‹ ‡”‡ƒ †‹ –‡‰ƒŠ ’‡”–‡–ƒ‰ƒ †—ƒ
‡‰ƒ”ƒ ƒ†‹—ƒ•ƒ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡”ƒ‰ ‹‰‹Ǥ
ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
„‡”‡„ƒ‰ ‡„‡–— ‡”ƒƒ ‘ǦŽ‘
—–—‡‰Š‹†ƒ”‹’‡”•ƒ‹‰ƒ†—ƒ„Ž‘„‡•ƒ”
’ƒ†ƒƒ•ƒ‡”ƒ‰‹‰‹Ǥ
ʹͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡Œƒ †‹„‡–— ’ƒ†ƒ ͺ ‰—•–—• ͳͻ͸͹ǡ 
–‡ŽƒŠ‡‰ƒŽƒ‹„ƒ›ƒ’‡”‡„ƒ‰ƒǤƒŽƒŠ
•ƒ–— ’‡”‡„ƒ‰ƒ –‡”•‡„—– †‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ
’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ‹‰ƒ– ‹‰‰‹ 
 †‹ ƒŽ‹ ’ƒ†ƒ ʹ͵Ȃʹͷ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻ͹͸Ǥ
‘ˆ‡”‡•‹ –‡”•‡„—– ‡‰Šƒ•‹Žƒ ‡’—–—•ƒ
‡‰‡ƒ‹ ‰”‡‡‡– ‘ –Š‡ •–ƒ„Ž‹•Š‡– ‘ˆ
–Š‡  ‡ ”‡–ƒ”‹ƒ–ǡ ›ƒ‹–— ’‡„‡–—ƒ
‡”‡–ƒ”‹ƒ–  ›ƒ‰ †‹‡’ƒŽƒ‹ •‡‘”ƒ‰
•‡”‡–ƒ”‹•Œ‡†‡”ƒŽǤ
͵ͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‹ƒŽƒ‰ƒ”‰ƒ‹•ƒ•‹‘ˆ‡”‡•‹ •Žƒȋ Ȍǡ
†‘‡•‹ƒ†‹‹Žƒ‹•‡„ƒ‰ƒ‹ƒ‰‰‘–ƒ›ƒ‰‡‹Ž‹‹
•‹ƒ’ ’‘•‹–‹ˆ †ƒ ‘•–”—–‹ˆǤ †‘‡•‹ƒ –‹†ƒ
‡‹Šƒ†ƒŽƒ•‡‰‡–ƒ”‡‰‹‘ƒŽ†‹ƒ™ƒ•ƒ
”ƒ„ȋ‹—”‡‰ƒŠȌǤ‡”ƒ †‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ 
ƒ–ƒ”ƒŽƒ‹‡‰ƒ—‹‡‡”†‡ƒƒƒ‰Žƒ†‡•Š
†ƒ”‹ ƒ‹•–ƒǢ ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ’‡”–‹ƒ‹ƒ ‘”‘
†‡‰ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ‹Ž‹’‹ƒǢ ‡Œƒ†‹ –—ƒ
”—ƒŠ ’‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ‹‰ƒ–
‹‰‰‹ •ŽƒǢ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡†ƒ—Žƒ–ƒ
ƒŽ‡•–‹ƒǢ•‡”–ƒ‡†——‰ Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒbǤ
B. Isian

ͳǤ Jawaban:Ԙ
International Monetary FundȀ 
ʹǤ Jawaban:Ԙ
ƒϐ‹†œ‹‘›ƒ
͵Ǥ Jawaban:Ԙ
‘‰Š— —
ͶǤ Jawaban:Ԙ
‡†ƒ›—‰–ƒ”ƒ—ƒƒ”ƒ‰
ͷǤ Jawaban:Ԙ
‘ˆ‡”‡•‹‘Ž‘„‘
C. Uraian
ͳǤ Jawaban:
”‹•‹• ‘‡–‡” ’ƒ†ƒ ͳͻͻ͹ †‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ
–—”—›ƒ ‹Žƒ‹ ”—’‹ƒŠ ›ƒ‰ ‡›‡„ƒ„ƒ
’ƒ•ƒ” —ƒ‰ †ƒ ’ƒ•ƒ” ‘†ƒŽ –‡”’—”—Ǥ ‡Žƒ‹
‹–—ǡ •‡Œ—ŽƒŠ ’‡”—•ƒŠƒƒǡ „ƒ‹ •ƒŽƒ „‡•ƒ”
ƒ—’— •ƒŽƒ ‡ ‹Ž ‡‰ƒŽƒ‹ ‡„ƒ‰”—–ƒ
›ƒ‰ „‡”—Œ—‰ ’ƒ†ƒ ’‡—–—•ƒ Š—„—‰ƒ
‡”Œƒȋ Ȍ•‡ ƒ”ƒ„‡•ƒ”Ǧ„‡•ƒ”ƒǤ –‡”•‡„—–
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Kelas XII 75
 ‡‰ƒ‹„ƒ–ƒƒ‰ƒ’‡‰ƒ‰‰—”ƒ‡Ž‘Œƒ
‡Ž‡˜‡Ž›ƒ‰„‡Ž—’‡”ƒŠ–‡”Œƒ†‹•‡ŒƒƒŠ‹”
ͳͻ͸ͲǦƒǡ ›ƒ‹–— ‹”ƒǦ‹”ƒ ʹͲ Œ—–ƒ ‘”ƒ‰ ƒ–ƒ—
ʹͲΨŽ‡„‹Š†ƒ”‹ƒ‰ƒ–ƒ‡”ŒƒǤ‹„ƒ– †ƒ
ƒ‹›ƒ Šƒ”‰ƒ „ƒ”ƒ‰ †‡‰ƒ ‡’ƒ–ǡ Œ—ŽƒŠ
’‡†—†— †‹ „ƒ™ƒŠ ‰ƒ”‹• ‡‹•‹ƒ –‡”—•
‡‹‰ƒ–‡ ƒ’ƒ‹ͷͲΨ†ƒ”‹–‘–ƒŽ’‡†—†—Ǥ
ʹǤ Jawaban:
•ƒŠƒ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡„‡–— ƒ„‹‡–
‡ˆ‘”ƒ•‹ ‡„ƒ‰—ƒ ‰—ƒ ‡‰ƒ–ƒ•‹
”‹•‹•’ƒ†ƒͳͻͻͺ‡‰ƒŽƒ‹‡‰ƒ‰ƒŽƒǤ ƒ–‘”
’‡›‡„ƒ„›ƒ ƒ†ƒŽƒŠ ŒƒŒƒ”ƒ ‡–‡”‹ ›ƒ‰
†‹’‹’‹‘Ž‡Š ‹ƒŒƒ”ƒ”–ƒ•ƒ•‹–ƒ†ƒ„ƒ”
ƒŒ—‰ •ƒƒ– ‹–— ‡›ƒ–ƒƒ ‡”‡ƒ –‹†ƒ
„‡”•‡†‹ƒ ‡†—†—‹ Œƒ„ƒ–ƒ ƒ’ƒ ’— †ƒŽƒ
ƒ„‹‡–„ƒ”—Ǥƒ”ƒ‡–‡”‹–‡”•‡„—–Œ—‰ƒ–—”—–
‡†‡•ƒ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘—–—–—”—†ƒ”‹
Œƒ„ƒ–ƒ›ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ•ƒŠƒ’‡‡”ƒ–ƒƒ
†ƒ ’‡”„ƒ‹ƒ ’‡†‹†‹ƒ †‹ †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ —•‹Ž‘ ƒ„ƒ‰
—†Š‘›‘‘Ȃ‘‡†‹‘‘ ƒ‹ ‰‡ ƒ”Ǥ •ƒŠƒ
’‡”„ƒ‹ƒ ’‡†‹†‹ƒ ‹‹ †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ
‡„‡”†ƒ›ƒƒ ’ƒ”ƒ •ƒ”ŒƒƒǤ ‡”‡”—–ƒ
Ž—Ž—•ƒ ’‡”‰—”—ƒ –‹‰‰‹ ‡ŽƒŽ—‹ ’”‘‰”ƒ
ƒ”Œƒƒ‡†‹†‹†‹ƒ‡”ƒŠ‡”Ž—ƒ”ǡ‡”–‹‰‰ƒŽǡ
†ƒ ‡”†‡’ƒ ȋ͵Ȍ ‡”—’ƒƒ —•ƒŠƒ
’‡‡”‹–ƒŠ —–— ‡‹‰ƒ–ƒ —–—
’‡†‹†‹ƒ†‹’‡Ž‘•‘‡‰‡”‹Ǥ
76 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Kelas XII
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ ”‡•‹†‡
‘‡ƒ”‘‡’‡”‡ƒŽƒ†‘–”‹’‘Ž‹–‹„ƒ”—
›ƒ‰ ‡„ƒ‰‹ †—‹ƒ ‡Œƒ†‹ †—ƒ „Ž‘ǡ ›ƒ‹–—
‡™‡”‰‹‰ ‘” ‡•ȋ‡ˆ‘Ȍ†ƒŽ†•–ƒ„Ž‹•Š‡†
‘” ‡•ȋŽ†‡ˆ‘ȌǤ‡ˆ‘–‡”†‹”‹ƒ–ƒ•‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ
„‡”‡„ƒ‰†ƒ‡‰ƒ”ƒ•‘•‹ƒŽ‹•›ƒ‰†‹ƒ‰‰ƒ’
’”‘‰”‡•‹ˆǡ –‡”ƒ•— ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ ›ƒ‰
„ƒ”— ‡”†‡ƒ ƒ–ƒ— •‡†ƒ‰ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ
‡‡”†‡ƒƒ›ƒǤ †ƒ’— Ž†‡ˆ‘ –‡”†‹”‹ ƒ–ƒ•
‡‰ƒ”ƒ ‘Ž‘‹ƒŽ‹•ǡ ‹’‡”‹ƒŽ‹•ǡ †ƒ †‹ƒ‰‰ƒ’
’‡‰Šƒ„ƒ–„ƒ‰‹‡ƒŒ—ƒ„ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ›ƒ‰
•‡†ƒ‰„‡”‡„ƒ‰Ǥ
ͷǤ Jawaban:
ƒ†ƒ ͳͻ͹͵Ȃͳͻ͹Ͷ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‡‰‹”‹ „‡„‡”ƒ’ƒ ’ƒ•—ƒ ‡ ‹‡–ƒǤ
ƒ•—ƒ–‡”•‡„—–›ƒ‹–—‹•‹ ƒ”—†ƒ †‹„ƒ™ƒŠ
’‹’‹ƒ”‹‰Œ‡‹›‘‰‘–‘†ƒ”‹–‘ǡ‹•‹
ƒ”—†ƒ†‹„ƒ™ƒŠ’‹’‹ƒ”‹‰Œ‡ ƒ”•‘›‘ǡ
†ƒ‹•‹ ƒ”—†ƒ †‹„ƒ™ƒŠ’‹’‹ƒ”‹‰Œ‡
Ǥ—ƒ–”‹Ǥ‡–‹‰ƒ’ƒ•—ƒ–‡”•‡„—–„‡”‰ƒ„—‰
†‡‰ƒ’ƒ•—ƒǦ’ƒ•—ƒ†ƒ”‹‡™ƒ‡ƒƒƒ
ǡ›ƒ‹–— –‡”ƒ–‹‘ƒŽ‘‹••‹‘‘ˆ‘–”‘Ž
ƒ† —’‡”˜‹•‘” ȋ ȌǤ ‹•‹ ƒ”—†ƒ ǡ ǡ
†ƒ ‡†ƒ’ƒ–‡’‡” ƒ›ƒƒ†ƒ”‹ —–—
‡ ‡‰ƒŠ ’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒǦ’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒǡ ‡Œƒ‰ƒ
•–ƒ–—• “—‘ǡ ‡‰ƒ™ƒ•‹ ‡˜ƒ—ƒ•‹ ’ƒ•—ƒ †ƒ
ƒŽƒ–ǦƒŽƒ– ’‡”ƒ‰ǡ •‡”–ƒ ‡‰ƒ™ƒŽ ’‡”–—ƒ”ƒ
–ƒ™ƒƒ’‡”ƒ‰Ǥ
A. Perkembangan Ilmu Pengetahuan dan Teknologi
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒ ͳ͹ͷʹ †‹ ƒƒ”Ž‡ǡ ‡Žƒ†ƒ „‡”†‹”‹
’‡”—’—Žƒ ‹Ž‹ƒŠ „‡”ƒƒ De Hollandsche
Maatschappij der WetenschappenǤ‡„‡–—ƒ
’‡”—’—Žƒ ‹Ž‹ƒŠ –‡”•‡„—– ‡†‘”‘‰
 †‹ ƒ–ƒ˜‹ƒ ‡†‹”‹ƒ ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹ •‡Œ‡‹•
„‡”ƒƒBataviaasch Genootschap van Kunsten
en Wetenschappen ȋ Ȍ ’ƒ†ƒ ʹͶ ’”‹Ž ͳ͹͹ͺǤ
‡„ƒ‰ƒ ‹‹ ‡‡’ƒ–‹ „ƒ‰—ƒ ›ƒ‰ ‹‹
†‹‰—ƒƒ•‡„ƒ‰ƒ‹—•‡—ƒ•‹‘ƒŽȋ—•‡—
ƒŒƒŠȌǡ ƒƒ”–ƒǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
 ‡”—’ƒƒ•–ƒ•‹—”ƒ†‹‘ƒ•‹‘ƒŽ’‡”–ƒƒ
†‹ †‘‡•‹ƒ›ƒ‰†‹„‡–—’ƒ†ƒͳͳ‡’–‡„‡”
ͳͻͶͷǤ ‡„‡–—ƒ   †‹†——‰ –‘‘ŠǦ
–‘‘Š ’‡”• •‡’‡”–‹ Ǥ ƒŽƒ†‹ǡ „†—””ƒŠƒ
ƒŽ‡Šǡ †ƒ‰ ƒ†ƒ”—•ƒǡ ‘‡Šƒ”†‹ǡ ‘‡–ƒ”†Œ‹
ƒ”†Œ‘Ž‘‡‹–ƒǡ‘‡ƒ”ƒ†‹ǡ—†‘‘ƒ”–‘ǡ†ƒ
ƒ”–‘Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ›ƒ›ƒ•–ƒ•‹—–‡Ž‡˜‹•‹•™ƒ•–ƒ†‹ †‘‡•‹ƒ
‡„ƒ™ƒ†ƒ’ƒ„ƒ‰‹‡Š‹†—’ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–
†‘‡•‹ƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡Ǧ
‡–ƒ’ƒ †ƒ‰Ǧ†ƒ‰ ‘‘” ͵ʹ ƒŠ—
ʹͲͲʹ –‡–ƒ‰ ’‡†‹”‹ƒ ‘‹•‹ ‡›‹ƒ”ƒ
†‘‡•‹ƒ ȋ ȌǤ ‡†‹”‹ƒ   „‡”–—Œ—ƒ
‡‰ƒ–—”‹†—•–”‹’‡›‹ƒ”ƒ†‹ †‘‡•‹ƒǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡—Œ—ƒ •‡•‡‘”ƒ‰
„‡”‘—‹ƒ•‹ ‡ŽƒŽ—‹ ’ƒ‰‰‹Žƒ ˜‹†‡‘ ’ƒ†ƒ
–‡Ž‡’‘ ’‹–ƒ” ȋsmartphoneȌǤ Smartphone
‡”—’ƒƒ ƒŽƒ– ‘—‹ƒ•‹ ›ƒ‰ •ƒƒ– ‹‹
‡Œƒ†‹ ‰ƒ›ƒ Š‹†—’ ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ‡‰‰—ƒƒ
smartphone‡—Œ—ƒ‡ƒŒ—ƒ–‡‘Ž‘‰‹
‘—‹ƒ•‹Ǥ ‡ƒŒ—ƒ –‡‘Ž‘‰‹ ‘—‹ƒ•‹
ƒ‹ ‡—†ƒŠƒ ’‡‰‰—ƒ›ƒ —–—
„‡”‘—‹ƒ•‹•ƒ–—•ƒƒŽƒ‹Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
†‘‡•‹ƒ ‡Ž— —”ƒ •ƒ–‡Ž‹– •‡Œƒ ͳͻ͹͸Ǥ
ƒ–‡Ž‹– ƒŽƒ’ƒ Ǧͳ ‡”—’ƒƒ •ƒ–‡Ž‹– ’‡”–ƒƒ
›ƒ‰ †‹Ž— —”ƒ ’ƒ†ƒ —Ž‹ ͳͻ͹͸ †‹ ƒ’‡
‡‡††›ǡ‡”‹ƒ‡”‹ƒ–Ǥƒ†ƒͳͻ͹͹‡†—†—ƒ
•ƒ–‡Ž‹– ƒŽƒ’ƒ Ǧͳ †‹‰ƒ–‹ƒ ‘Ž‡Š ƒŽƒ’ƒ ǦʹǤ
‡ŽƒŒ—–›ƒǡ•‡ ƒ”ƒ„‡”–—”—–Ǧ–—”—–’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ‡Ž— —”ƒƒ–‡Ž‹–ƒŽƒ’ƒǦͳǡƒŽƒ’ƒ
ǦʹǡƒŽƒ’ƒǦʹǡƒŽƒ’ƒǦʹǡƒŽƒ’ƒǦͶǡƒŽƒ’ƒ
Ǧͳǡ ƒŽƒ’ƒ Ǧʹǡ †‘•–ƒ”Ǧͳ ȋƒ”ƒ™ƒ”–ƒǦͳȌǡ
‡Ž‘Ǧͳǡ ƒ”—†ƒǦͳǡ‡Ž‘Ǧʹǡ ƒ•ƒ–ǦͳǡǦ
—„•ƒ–ǡ †‘•–ƒ”Ǧʹ ȋƒ”ƒ™ƒ”–ƒǦʹȌǡ ƒŽƒ’ƒǦǡ
‡Ž‘Ǧ͵ǡ ǦͶ ȋ‹’’‘•–ƒ”ǦͳȌǡ ƒ’ƒ
Ǧʹǡ  •ƒ–ǡ ƒ’ƒ Ǧ͵ǡ ‡Ž‘Ǧ͵ǡ ‡Ž‘ǦͶǡ
†ƒ —•ƒ–ƒ”ƒǦͳǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹X1)ǡX3)ǡ†ƒY1)Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡‡”‹–ƒŠ ‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ ‡‰‹‰‹ƒ
‡ƒŒ—ƒ –‡‘Ž‘‰‹ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ
ŒƒŒƒŠƒ›ƒǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ’‡‡”‹–ƒŠ‘Ž‘‹ƒŽ
‡Žƒ†ƒ ‡„ƒ‰— –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ †ƒ”ƒ– ›ƒ‰
„‡”–—Œ—ƒ ‡’‡”—†ƒŠ †ƒ ‡’‡” ‡’ƒ–
’”‘•‡• ’‡‰ƒ™ƒ•ƒ –‡”Šƒ†ƒ’ †ƒ‡”ƒŠǦ†ƒ‡”ƒŠ
›ƒ‰ Œƒ—Š †ƒ”‹ ’—•ƒ– ‡‰‹ƒ–ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ
‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’‡‰‡„ƒ‰ƒ
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ †ƒ”ƒ– ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–— †‹Žƒ—ƒ
—–— ‡’‡”Žƒ ƒ” ƒ”—• †‹•–”‹„—•‹ Šƒ•‹Ž
’”‘†—•‹ȋ‹†—•–”‹ȌǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡‰‰—ƒƒƒ’ƒŽŒ—‰•—†ƒŠ†‹‡ƒŽƒ•›ƒ”ƒƒ–
ƒ™ƒ •‡„‡Ž— „ƒ‰•ƒǦ„ƒ‰•ƒ ”‘’ƒ †ƒ–ƒ‰ †‹
‡’—Žƒ—ƒ —•ƒ–ƒ”ƒ ȋ †‘‡•‹ƒȌǤ ƒ’ƒŽ Œ‡‹•
Œ—‰‹‹„‹ƒ•ƒ›ƒ†‹ƒˆƒƒ–ƒ‘Ž‡Šƒ•›ƒ”ƒƒ–
ƒ™ƒ—–—‡Žƒ—ƒ’‡”ŒƒŽƒƒ’‡”†ƒ‰ƒ‰ƒ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 77
 ‡ ™‹Žƒ›ƒŠ Žƒ‹Ǥ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ƒ™ƒ
‡‰‰—ƒƒ ƒ’ƒŽ Œ—‰ —–— ‡‰ƒ‰—–
’‡”•‘‡Ž ƒ‰ƒ–ƒ ’‡”ƒ‰ ‡ ™‹Žƒ›ƒŠ Žƒ‹Ǥ
‡ŽƒŒ—–›ƒǡ ’‡‰‰—ƒƒ ƒ’ƒŽ •‡„ƒ‰ƒ‹ ƒŽƒ–
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ƒ‹ „‡”‡„ƒ‰ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ‘Ž‘‹ƒŽ‡Žƒ†ƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒͳͻ͹͸ †—•–”‹‡•ƒ™ƒ–‡”„ƒ‰—”–ƒ‹‘
ȋ Ȍ ”‡•‹ „‡”‘’‡”ƒ•‹ †‹ ƒ†—‰Ǥ ƒŽƒ
‡‰‡„ƒ‰ƒ ǡ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ „‡‡”Œƒ
•ƒƒ †‡‰ƒ ’‡”—•ƒŠƒƒ ‹†—•–”‹ ’‡•ƒ™ƒ–
–‡”„ƒ‰ Žƒ‹ǡ ›ƒ‹–—  ȋ ‡”ƒȌ †ƒ 
ȋ’ƒ›‘ŽȌǤƒŽƒŠ•ƒ–—Šƒ•‹Ž‡”Œƒ•ƒƒ‹‹ƒ†ƒŽƒŠ
†‹’‡”‘Ž‡Š›ƒ Ž‹•‡•‹ ’‡„—ƒ–ƒ Š‡Ž‹‘’–‡”
ǦͳͲͷ†ƒ’‡•ƒ™ƒ–Ǧʹ͵ͷǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡‡”ƒ’ƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ— †‹ †‘‡•‹ƒ
†‹Žƒ–ƒ”„‡Žƒƒ‰‹‘Ž‡Š„‡„‡”ƒ’ƒˆƒ–‘”„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡ „ — – — Š ƒ   ’ ‡  † — † —   ›ƒ  ‰   ƒ  ‹ 
‡‹‰ƒ–Ǥ
ʹȌ ”‘†—–‹˜‹–ƒ•’‡”–ƒ‹ƒƒ•‹Š”‡†ƒŠǤ
͵Ȍ ”‘†—•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ „‡Ž— ƒ’—
‡‡—Š‹•‡Ž—”—Š‡„—–—Šƒ’‘‘Ǥ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)ǡ2)ǡ†ƒ4)Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ—‡”—’ƒƒ—’ƒ›ƒ’‡‰‡„ƒ‰ƒ
–‡‘Ž‘‰‹ ’‡”–ƒ‹ƒ —–— ‡‹‰ƒ–ƒ
’”‘†—•‹ ’ƒ‰ƒǤ ƒ‰ƒ•ƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ—
„‡”—Žƒ†ƒ”‹Šƒ•‹Ž’‡‡Ž‹–‹ƒ†ƒ–—Ž‹•ƒŠ‘ƒ•
‘„‡”–ƒŽ–Š—•ȋͳ͹͸͸Ȃͳͺ͵ͶȌǤ‡—”—–Š‘ƒ•
‘„‡”– ƒŽ–Š—•ǡ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ— –‡”Œƒ†‹ ƒ”‡ƒ
ƒ‹‡‹‰ƒ–›ƒŒ—ŽƒŠ’‡†—†—†‹†—‹ƒǡ
–‡–ƒ’‹–‹†ƒ†‹‹”‹‰‹†‡‰ƒ’‡‹‰ƒ–ƒŒ—ŽƒŠ
’”‘†—•‹’ƒ‰ƒǤ
B. Uraian
ԘͳǤ Jawaban:
ƒ†ƒͳͺ‡‹ͳͺͳ͹ƒ•’ƒ” ‡‘”‰‡ƒ”Ž‡‹™ƒ”†–
‡‹–ƒ’‡”•‡–—Œ—ƒ‡’ƒ†ƒ —„‡”—” ‡†‡”ƒŽ
‹†‹ƒ‡Žƒ†ƒƒ”‘˜ƒ†‡”ƒ’‡ŽŽ‡—–—
‡†‹”‹ƒ ’—•ƒ– ’‡‡Ž‹–‹ƒ „‘–ƒ‹Ǥ —•ƒ–
’‡‡Ž‹–‹ƒ„‘–ƒ‹–‡”•‡„—–†‹„‡”‹ƒƒs’Lands
Plantentuin te Buitenzorgȋ‡„—ƒ›ƒ‘‰‘”ȌǤ
–— ‡†——‰ ’‡‡Ž‹–‹ƒ †‹ ‡„— ƒ›ƒ
78 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
‘‰‘”ǡ ’ƒ†ƒ ͳͻʹͺ ’‡‡”‹–ƒŠ ‹†‹ƒ ‡Žƒ†ƒ
‡†‹”‹ƒ Ž‡„ƒ‰ƒ Natuurwetenschappelijk
Raad voor Nederlandsch IndieǤ‡„ƒ‰ƒ–‡”•‡„—–
‡Œƒ†‹ ‹ƒŽ„ƒƒŽ‡„ƒ‰ƒ Ž—‡‰‡–ƒŠ—ƒ
†‘‡•‹ƒȋ  ȌǤ‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ’‡”›ƒ–ƒƒ
’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
ʹǤ Jawaban:
ƒ†ƒƒ•ƒ’‡†—†—ƒ ‡’ƒ‰•‹ƒ”ƒ”ƒ†‹‘†‹
†‘‡•‹ƒ•‡”‹‰†‹‰—ƒƒ—–—‡’‡–‹‰ƒ
‡’ƒ‰‡›‡„ƒ”ƒ’”‘’ƒ‰ƒ†ƒ’‘Ž‹–‹Ǥ‹†ƒ
Šƒ›ƒ‹–—ǡ ‡’ƒ‰‡Žƒ”ƒ‰”ƒ†‹‘Ǧ”ƒ†‹‘‡—–ƒ”
Žƒ‰—ǦŽƒ‰— ƒ”ƒ–Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡†—†—ƒ
‡’ƒ‰ •‹ƒ”ƒ ”ƒ†‹‘ †‹‡†ƒŽ‹ƒ ‘Ž‡Š Hoso
Kanri KyokuǤ Hoso Kanri Kyoku ‡”—’ƒƒ
„ƒ†ƒ ’‡›‹ƒ”ƒ ”ƒ†‹‘ „‡–—ƒ ‡’ƒ‰ ›ƒ‰
†ƒŠ—Ž—›ƒ ‡”—’ƒƒ ”ƒ†‹‘Ǧ”ƒ†‹‘ ƒƒ–‹”
„‡–—ƒ‡Žƒ†ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
ƒ†ƒ ͳͺ͸ʹ ’‡‡”‹–ƒŠ ‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ
‡”ƒ ƒ‰ ’‡„ƒ‰—ƒ ŒƒŽ—” ‡”‡–ƒ ƒ’‹
†‹ ƒ™ƒ ›ƒ‰ ‡‰Š—„—‰ƒ ƒ–ƒ˜‹ƒȂ
‘‰‘”Ǥ ‡‡”‹–ƒŠ ‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ ‡‹Ž‹Š
‡„ƒ‰— ŒƒŽ—” –‡”•‡„—– ƒ”‡ƒ †ƒ’ƒ–
 ‡  — † ƒ Š  ƒ   Š — „ —  ‰ ƒ   ƒ  – ƒ ”ƒ  ’ — • ƒ –
’‡‡”‹–ƒŠƒ †ƒ †ƒ‡”ƒŠ ’‡‰Šƒ•‹Ž ‘’‹ †‹
‘‰‘”Ǥ
ͶǤ Jawaban:
†ƒ‰Ǧ†ƒ‰‘‘”ͳƒŠ—ʹͲͲͻ–‡–ƒ‰
‡‡”„ƒ‰ƒ†ƒ‡”ƒ–—”ƒ‡‡”‹–ƒŠ‘‘”
͹͹ ƒŠ— ʹͲͳʹ ‡Œƒ†‹ †ƒ•ƒ” ’‡„‡–—ƒ
‡„ƒ‰ƒ ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒ ‡Žƒ›ƒƒ ƒ˜‹‰ƒ•‹
‡‡”„ƒ‰ƒ †‘‡•‹ƒȋ ȌǤ‡„ƒ‰ƒ‹‹
„‡”–—‰ƒ•‡‡–ƒ’ƒƒ–—”ƒ‡•‡Žƒƒ–ƒ†ƒ
’‡Žƒ›ƒƒ ƒ˜‹‰ƒ•‹ ’‡‡”„ƒ‰ƒ ƒ‰ƒ” †ƒ’ƒ–
–‡”•‡Ž‡‰‰ƒ”ƒ†‡‰ƒ„ƒ‹Ǥ
ͷǤ Jawaban:
‡Žƒ•ƒƒƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ— †‹ †‘‡•‹ƒ
†‹–‹–‹„‡”ƒ–ƒ ’ƒ†ƒ ’”‘‰”ƒ ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹
’‡”–ƒ‹ƒ ƒ”‡ƒ Ž—ƒ• ŽƒŠƒ ’‡”–ƒ‹ƒ ›ƒ‰
ƒ‹–‡”„ƒ–ƒ•Ǥ‡‡–ƒ”ƒ‹–—ǡŽƒŒ—’‡”–—„—Šƒ
’‡†—†—†‹ †‘‡•‹ƒ ——’–‹‰‰‹ǤŽ‡Šƒ”‡ƒ
‹–—ǡ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹†‹ƒ‰‰ƒ’Žƒ‰ƒŠ’ƒŽ‹‰–‡’ƒ–
—–—‡‹‰ƒ–ƒ’”‘†—•‹’‡”–ƒ‹ƒǤ
B. Dampak Perkembangan Iptek di Indonesia
A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡‰ƒ„ƒ–—ƒ–‡‘Ž‘‰‹ǡ‡‰‹ƒ–ƒ’‡†‹†‹ƒ
Š—•—•›ƒ ‡‰‹ƒ–ƒ „‡ŽƒŒƒ” ‡‰ƒŒƒ” ‡Œƒ†‹
Ž‡„‹Š ‡›‡ƒ‰ƒǡ ˜ƒ”‹ƒ–‹ˆǡ †ƒ —†ƒŠ
†‹Žƒ—ƒǤ‡Žƒ‹‹–—ǡ’‡”ƒ‰—”—ƒ‹–‡”„ƒ–—
ƒ”‡ƒ–‹†ƒŽƒ‰‹‡Œƒ†‹•ƒ–—Ǧ•ƒ–—›ƒ•—„‡”
„‡ŽƒŒƒ”Ǥƒ”ƒ‰—”—Œ—‰ƒ†ƒ’ƒ–Ž‡„‹Šˆ‘—•’ƒ†ƒ
’‡„‡–—ƒƒ”ƒ–‡”•‹•™ƒǡ‡‰‡„ƒ‰ƒ
„ƒƒ– †ƒ ‹ƒ– •‹•™ƒǡ •‡”–ƒ ‡—„—Šƒ
’‡‹‹”ƒ”‹–‹•’ƒ”ƒ•‹•™ƒǤ‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ
’‡”‡„ƒ‰ƒ‹Ž—’‡‰‡–ƒŠ—ƒ†ƒ–‡‘Ž‘‰‹
†ƒ’ƒ–‡‹‰ƒ–ƒ—ƒŽ‹–ƒ•’‡†‹†‹ƒǤ
ԘʹǤ
ʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡ ‡‹Ž‹‹ †ƒ’ƒ ’‘•‹–‹ˆ
–‡”Šƒ†ƒ’ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ƒ’ƒ
’‘•‹–‹ˆ ‹‹ „‡”ƒ‹–ƒ †‡‰ƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ
‡‘‘‹†ƒ‡‰‹ƒ–ƒ‹†—•–”‹Ǥ †‹ƒ–‘”›ƒ‰
‡—Œ—ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ
ƒ‹„ƒ–‡ƒŒ—ƒ–‡‘Ž‘‰‹ƒ†ƒŽƒŠ’‡ƒˆƒƒ–ƒ
–‡‘Ž‘‰‹•‡’‡”–‹‡†‹ƒ•‘•‹ƒŽ—–—‡ƒ•ƒ”ƒ
’”‘†—Ǥ ‡‰ƒ –‡‘Ž‘‰‹ǡ ’‡ƒ•ƒ”ƒ ’”‘†—
†ƒ’ƒ– Ž‡„‹Š —†ƒŠ †ƒ ƒ’— ‡Œƒ‰ƒ—
Š‹‰‰ƒ‡™‹Žƒ›ƒŠŽƒ‹Ǥ‘†‹•‹‹‹‡—Œ—ƒ
’‡”–—„—Šƒ‡‘‘‹ƒ‹–‹‰‰‹Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡”‡„ƒ‰ƒ–‡‘Ž‘‰‹”—ƒ‰ƒ‰ƒ•ƒƒ‹
Šƒ”‹ ƒ‹ ƒŒ—Ǥ ƒŽƒŠ •ƒ–— ‘–‘Š –‡‘Ž‘‰‹
”—ƒ‰ ƒ‰ƒ•ƒ ƒ†ƒŽƒŠ •ƒ–‡Ž‹–Ǥ ‡„‡”ƒ†ƒƒ
•ƒ–‡Ž‹–†‹†—‹ƒ‘†‡”•ƒ‰ƒ–‡‰—–—‰ƒ
ƒ—•‹ƒ —–— ‡’‡”‘Ž‡Š ‹ˆ‘”ƒ•‹ †ƒ
„‡”‘—‹ƒ•‹Ǥ‘—‹ƒ•‹›ƒ‰•‡—ŽƒŠƒ›ƒ
•‡„ƒ–ƒ• Œƒ”‹‰ƒ ƒ„‡Žǡ †‡‰ƒ ƒ†ƒ›ƒ •ƒ–‡Ž‹–
‰‡Ž‘„ƒ‰’‡ƒ ƒ”‘—‹ƒ•‹‡Œƒ†‹Ž‡„‹Š
Žƒ ƒ”Š‹‰‰ƒƒ–ƒ”„‡—ƒǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡ ‡„‡”‹ƒ †ƒ’ƒ
’‘•‹–‹ˆ „ƒ‰‹ ‡Š‹†—’ƒ ƒ—•‹ƒǤ ‡•ƒ†ƒ”ƒ
—–— ‡‹‰ƒ–ƒ ‹Ž— ’‡‰‡–ƒŠ—ƒ †ƒ
‡‹‰ƒ–›ƒ ‹ƒ– ƒ•›ƒ”ƒƒ– –‡”Šƒ†ƒ’
ƒ•‡• ‹ˆ‘”ƒ•‹ ‡”—’ƒƒ †ƒ’ƒ ’‘•‹–‹ˆ
’‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡Ǥ ‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡
Œ—‰ƒ †ƒ’ƒ– ‡‹‰ƒ–ƒ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒǡ
‡‹‰ƒ–ƒ —ƒŽ‹–ƒ• ’‡†‹†‹ƒǡ †ƒ
‡‹‰ƒ–ƒ ‘„‹Ž‹–ƒ• ƒ—•‹ƒǤ ‡‡–ƒ”ƒ
‹–—ǡ†ƒŽƒ„‹†ƒ‰’‡”–ƒ‹ƒǡ‡ƒŒ—ƒ„‹†ƒ‰
„‹‘–‡‘Ž‘‰‹ǡ –‡”—–ƒƒ —Ž–—” Œƒ”‹‰ƒ †ƒ’ƒ–
‡‰Šƒ•‹Žƒ˜ƒ”‹‡–ƒ•–ƒƒƒ›ƒ‰†‹‹‰‹ƒǤ
‡„ƒ‰ƒ‹ ‘–‘Šǡ’ƒ”ƒƒŠŽ‹„‡”Šƒ•‹Ž‡‡—ƒ
–ƒƒƒ ›ƒ‰ ‡‹Ž‹‹ ƒ•ƒ –ƒƒ ’‡†‡ǡ
–‡–ƒ’‹ ‡‹Ž‹‹ ’”‘†—–‹˜‹–ƒ• –‹‰‰‹ †ƒ
‡‰Šƒ•‹Žƒ „—ƒŠ „‡”—ƒŽ‹–ƒ•Ǥ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ2)ǡ4)ǡ†ƒ
5)Ǥ ‡‡–ƒ”ƒ ‹–—ǡ ’‡”›ƒ–ƒƒ ƒ‰ƒ 1) †ƒ
3) ‡”—’ƒƒ †ƒ’ƒ ‡‰ƒ–‹ˆ ’‡”‡„ƒ‰ƒ
‹’–‡Ǥ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡‰‰—ƒƒ –‡‘Ž‘‰‹ †ƒŽƒ ‡‰‹ƒ–ƒ
’‡”–ƒ‹ƒ •ƒ‰ƒ– „‡”ƒˆƒƒ– „ƒ‰‹ ’‡–ƒ‹Ǥ
‡‰ƒ ‡‰‰—ƒƒ –‡‘Ž‘‰‹ǡ ’‡–ƒ‹
ƒ’—‡‹‰ƒ–ƒ’‡†ƒ’ƒ–ƒ›ƒǤ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ’‡‰‰—ƒƒ–‡‘Ž‘‰‹†ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒ
’‡”–ƒ‹ƒ †ƒ’ƒ– ‡‹‰ƒ–ƒ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡”‡„ƒ‰ƒ –‡‘Ž‘‰‹ ‹ˆ‘”ƒ•‹ †ƒ
‘—‹ƒ•‹†ƒ’ƒ–‡‹‰ƒ–ƒ‡ ‡†‡”—‰ƒ
— —Ž›ƒ ’‡”‹Žƒ— ƒ–‹•‘•‹ƒŽ •‡’‡”–‹ –ƒ’ƒ
’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”•‘ƒŽǤ‘†‹•‹–‡”•‡„—–†‹„—–‹ƒ
†‡‰ƒ‡ ‡†‡”—‰ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–›ƒ‰Ž‡„‹Š
•‡”‹‰„‡”‹–‡”ƒ•‹†‡‰ƒ’‡”ƒ‰ƒ–‡Ž‡–”‘‹
†ƒ”‹’ƒ†ƒ„‡”‹–‡”ƒ•‹Žƒ‰•—‰†‡‰ƒƒ—•‹ƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡ƒ ‡–ƒ ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–— †ƒ’ƒ
‡‰ƒ–‹ˆ †ƒ”‹ ‡ƒŒ—ƒ –‡‘Ž‘‰‹ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹Ǥ
‡ƒ ‡–ƒ— —Žƒ‹„ƒ–‡‹‰ƒ–›ƒŒ—ŽƒŠ
’‡‰‰—ƒ ‡†ƒ”ƒƒ „‡”‘–‘”Ǥ ‡ƒ ‡–ƒ
„ ‡ ” ’ ‘ –‡  • ‹   ‡  ‹  „ — Ž ƒ   ’ ‡  ‡  ƒ ”ƒ 
Ž‹‰—‰ƒ ƒ‹„ƒ– ’‘Ž—•‹ —†ƒ”ƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ
‡ƒ ‡–ƒ‡›‡„ƒ„ƒ„‡”—”ƒ‰›ƒŽƒŠƒǦ
ŽƒŠƒ ’‘–‡•‹ƒŽ ƒ”‡ƒ †‹ƒŽ‹Šˆ—‰•‹ƒ —–—
’‡‰‡„ƒ‰ƒ •ƒ”ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹Ǥ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒdǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 79
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ”ƒ›ƒ ’‡„ƒ‰—ƒ †‹ „‡”„ƒ‰ƒ‹ †ƒ‡”ƒŠ
‡›‡„ƒ„ƒ–‡”Œƒ†‹›ƒ‡”—•ƒƒŽ‹‰—‰ƒ
•‡’‡”–‹ „‡”—”ƒ‰›ƒ Š—–ƒ †ƒ Š‹Žƒ‰›ƒ
†ƒ‡”ƒŠ ”‡•ƒ’ƒ ƒ‹”Ǥ ‹„ƒ–›ƒǡ „‡ ƒƒ ƒŽƒ
•‡’‡”–‹ „ƒŒ‹” †ƒ Ž‘‰•‘” ‡Žƒ†ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹
†ƒ‡”ƒŠǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹A3)ǡB2)ǡ†ƒB3)Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡‰‰—ƒƒ ’‡•–‹•‹†ƒ ‡Œƒ†‹ƒ ’‡–ƒ‹
–‡”‰ƒ–—‰ ’ƒ†ƒ ’”‘†—Ǧ’”‘†— „‡”„ƒŠƒ
‹‹ƒǤ‡Žƒ‹—†ƒŠ†‹†ƒ’ƒ–ǡ’‡•–‹•‹†ƒ„‡”„ƒŠƒ
‹‹ƒ ‡†‡”—‰ Ž‡„‹Š —”ƒŠǤ ƒŠƒǡ —–—
‡ ƒ’ƒ‹Šƒ•‹Ž’”‘†—•‹ƒ•‹ƒŽ–‹†ƒŒƒ”ƒ‰
’ƒ”ƒ ’‡–ƒ‹ ‡‰‰—ƒƒ ’‡•–‹•‹†ƒ †‡‰ƒ
†‘•‹• Ž‡„‹Š –‹‰‰‹ †ƒ”‹ ƒŒ—”ƒǤ ‡‡–ƒ”ƒ ‹–—ǡ
’‡‰‰—ƒƒ ‘„ƒ– ’‡„‡”ƒ–ƒ• Šƒƒ •‡ ƒ”ƒ
–‡”—•Ǧ‡‡”—• ‡›‡„ƒ„ƒ Šƒƒ ‡Œƒ†‹
‡„ƒŽ–‡”Šƒ†ƒ’’‡•–‹•‹†ƒǤ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒŽƒŠ •ƒ–— ‘–‘Š ‡•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ƒ†ƒŽƒŠ
thresherǤ ‡–‡ŽƒŠ — —Ž›ƒ thresherǡ ’”‘•‡•
’‘–‘‰ Š‹‰‰ƒ ’‡”‘–‘ƒ ’ƒ†‹ †‹Žƒ—ƒ
‡‰‰—ƒƒ ‡•‹Ǥ ‹„ƒ–›ƒǡ ’‡–ƒ‹
’‡‹Ž‹ •ƒ™ƒŠ Ž‡„‹Š ‡‹Ž‹Š ‡‰‰—ƒƒ
‡•‹ thresher —–— ‡‰Š‡ƒ– ™ƒ–— †ƒ
„‹ƒ›ƒ ’ƒ‡Ǥ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—–
‡›‡„ƒ„ƒ–‡ƒ‰ƒ‡”Œƒƒ—•‹ƒ„‡”—”ƒ‰Ǥ
ƒŽ ‹‹ ƒ”‡ƒ –‡ƒ‰ƒ ƒ—•‹ƒ –‹†ƒ Žƒ‰‹
†‹’‡”Ž—ƒ†ƒŽƒ‡‰‹ƒ–ƒ’‡”–ƒ‹ƒǤ
B. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡‰ƒ„‡”‡„ƒ‰›ƒ–‡‘Ž‘‰‹–”ƒ•’‘”–ƒ•‹
ƒ—•‹ƒ†ƒ’ƒ–‡Žƒ—ƒ’‡”ŒƒŽƒƒŒƒ—Š†ƒŽƒ
™ƒ–— •‹‰ƒ–Ǥ ƒ—•‹ƒ †ƒ’ƒ– ‡ƒˆƒƒ–ƒ
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ —†ƒ”ƒǡ Žƒ—–ǡ †ƒ †ƒ”ƒ–Ǥ ƒ
–‡–ƒ’‹ǡ ’‡‰‰—ƒƒ –‡‘Ž‘‰‹ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹
‡‰ƒ‹„ƒ–ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ ’‘Ž—•‹Ǥ ‡Žƒ‹
’‘Ž—•‹ǡ †ƒ‡”ƒŠ ”‡•ƒ’ƒ ƒ‹” ‡Œƒ†‹ „‡”—”ƒ‰
ƒ‹„ƒ– ’‡„ƒ‰—ƒ •ƒ”ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹
•‡’‡”–‹’‡„—ƒ–ƒŒƒŽƒ”ƒ›ƒǤ‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ
’‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
80 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ʹǤ Jawaban:
‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡ ‡‹Ž‹‹ †ƒ’ƒ ’‘•‹–‹ˆ
–‡”Šƒ†ƒ’ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ƒŽƒŠ
•ƒ–— †ƒ’ƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡ ƒ†ƒŽƒŠ
„‡”‡„ƒ‰›ƒ ‹†—•–”‹ƒŽ‹•ƒ•‹Ǥ ‡‰ƒ
‡„‡”ƒ†ƒƒ ‡•‹Ǧ‡•‹ǡ „ƒ›ƒ ‹†—•–”‹
”—ƒŠ –ƒ‰‰ƒ ›ƒ‰ „‡”ƒŽ‹Š ‡‰‰—ƒƒ
–‡‘Ž‘‰‹ ‘†‡” —–— ‡‰‡„ƒ‰ƒ
—•ƒŠƒ›ƒǤ ‡‰ƒ †‡‹‹ƒǡ Šƒ•‹Ž ’”‘†—•‹
‡‹‰ƒ–Ǥ
͵Ǥ Jawaban:
‡   ‘ Ž ‘ ‰ ‹  † ƒ ’ ƒ –   ‡  ‹ —  – ‡ ” Œ ƒ † ‹  › ƒ
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ•‘•‹ƒŽ†ƒŽƒƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ‘†‹•‹
‹‹ –ƒ’ƒ †ƒ”‹ ’‡›ƒŽƒŠ‰—ƒƒ –‡‘Ž‘‰‹
—–— ‡‰‹ƒ–ƒ ‡‰ƒ–‹ˆ •‡’‡”–‹ ‡Žƒ—ƒ
–‹†ƒ ’‡‹’—ƒ †ƒ ’‡ —”‹ƒ †ƒ–ƒǤ ‡Žƒ‹
‹–—ǡ –‡‘Ž‘‰‹ †ƒ’ƒ– ‡‰—„ƒŠ ’‘Žƒ ‹–‡”ƒ•‹
ƒ–ƒ”ƒ—•‹ƒ †ƒ”‹ ‹–‡”ƒ•‹ •‡ ƒ”ƒ Žƒ‰•—‰
‡ŽƒŽ—‹ –ƒ–ƒ’ —ƒ ‡Œƒ†‹ ‹–‡”ƒ•‹ •‡ ƒ”ƒ
–‹†ƒŽƒ‰•—‰†‡‰ƒ‡ƒˆƒƒ–ƒ–‡‘Ž‘‰‹Ǥ
‡‘Ž‘‰‹ Œ—‰ƒ †ƒ’ƒ– ‡‹‰ƒ–ƒ ƒ‰ƒ
’‡‰ƒ‰‰—”ƒƒ”‡ƒ„ƒ›ƒ–‡ƒ‰ƒ‡”Œƒ–‹†ƒ
‡’—›ƒ‹—ƒŽ‹ϐ‹ƒ•‹•‡•—ƒ‹†‡‰ƒ‡„—–—Šƒ
ƒ–ƒ—–‡”‰—•—”’‡‰‰—ƒƒ–‡‘Ž‘‰‹‹†—•–”‹Ǥ
ͶǤ Jawaban:
‡”„ƒ‰ƒ‹‡—†ƒŠƒ›ƒ‰†‹–ƒ™ƒ”ƒ–‡‘Ž‘‰‹
‹ˆ‘”ƒ•‹†ƒ‘—‹ƒ•‹–‡ŽƒŠ‡‡‰ƒ”—Š‹
’‘Žƒ ’‹‹” ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ƒ•›ƒ”ƒƒ– „‡”’‹‹”
†ƒ’ƒ–‡Žƒ—ƒ†ƒ‡’‡”‘Ž‡Š„‡”„ƒ‰ƒ‹ŠƒŽ
•‡ ƒ”ƒ ‹•–ƒǤ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ‡Œƒ†‹
—†ƒŠ–‡”’‡‰ƒ”—ŠŠƒŽ„ƒ”—–ƒ’ƒ‡›ƒ”‹‰
‹ˆ‘”ƒ•‹ ›ƒ‰ †‹’‡”‘Ž‡ŠǤ ƒ›ƒ ‹ˆ‘”ƒ•‹
†ƒ „‡”‹–ƒ ’ƒŽ•— ȋŠ‘ƒ•Ȍ †‹ †—‹ƒ ƒ›ƒ ›ƒ‰
†‹•‡„ƒ”ƒ ‘Ž‡Š ‘— –‹†ƒ „‡”–ƒ‰‰—‰
Œƒ™ƒ„Ǥ ‹ƒ–‹†ƒ„‡”Šƒ–‹ǦŠƒ–‹†ƒŽƒ‡›ƒ”‹‰
‹ˆ‘”ƒ•‹ǡ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ƒƒ —†ƒŠ –‡”ƒƒ
–‹’—ƒ„‡”‹–ƒŠ‘ƒ•–‡”•‡„—–Ǥ
ͷǤ Jawaban:
‡‰‰—ƒƒ ’—’— ‹‹ƒ †ƒŽƒ ‡‰‹ƒ–ƒ
’‡”–ƒ‹ƒ†ƒ’ƒ–‡Œƒ†‹ƒ’‡–ƒ‹„‡”‰ƒ–—‰
’ƒ†ƒ’”‘†—Ǧ’”‘†—„‡”„ƒŠƒ‹‹ƒǤƒŠƒǡ
—–—‡ ƒ’ƒ‹Šƒ•‹Ž’”‘†—•‹ƒ•‹ƒŽ–‹†ƒ
Œƒ”ƒ‰’‡–ƒ‹‡‰‰—ƒƒ’—’—‹‹ƒ†‡‰ƒ
†‘•‹•Ž‡„‹Š–‹‰‰‹†ƒ”‹’ƒ†ƒ†‘•‹•›ƒ‰†‹ƒŒ—”ƒǤ
‡‰‰—ƒƒ’—’—‹‹ƒ‡›‡„ƒ„ƒ–‹‰ƒ–
‡•—„—”ƒ–ƒƒŠ„‡”—”ƒ‰Ǥ
 A. Pilihan ganda
ԘͳǤ
ͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡Œ‡Žƒ•ƒ –‡–ƒ‰
’‡„‡–—ƒ    †ƒ Ǥ ‡†—ƒ
Ž‡„ƒ‰ƒ –‡”•‡„—– †‹„‡–— ’‡‡”‹–ƒŠ —–—
‡‰‡„ƒ‰ƒ ‡‰‹ƒ–ƒ ”‹•‡– †ƒ ‹Ž—
’‡‰‡–ƒŠ—ƒǤ ‡„‡–—ƒ ‡†—ƒ Ž‡„ƒ‰ƒ
–‡”•‡„—– ‡—Œ—ƒ ‘–”‹„—•‹ ’‡‡”‹–ƒŠ
–‡”Šƒ†ƒ’ ’‡”‡„ƒ‰ƒ ‹Ž— ’‡‰‡–ƒŠ—ƒ †‹
†‘‡•‹ƒǤ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
—‰ƒ•ǡˆ—‰•‹ǡ†ƒ‡™‡ƒ‰ƒ  „‡”†ƒ•ƒ”ƒ
‡–‡–ƒ’ƒ  ‘‘” ͳͺȀȀͳͻ͸͹ •‡„ƒ‰ƒ‹
„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ  ‡  „ ‹  „ ‹  ‰  ’ ‡ ”  ‡  „ ƒ  ‰ ƒ   ‹ Ž  —
’‡‰‡–ƒŠ—ƒ †ƒ –‡‘Ž‘‰‹ ›ƒ‰ „‡”ƒƒ”
†‹ †‘‡•‹ƒ ƒ‰ƒ” †ƒ’ƒ– †‹ƒˆƒƒ–ƒ
„ƒ‰‹ ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ ”ƒ›ƒ– †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒ Š—•—•›ƒ †ƒ —ƒ– ƒ—•‹ƒ ’ƒ†ƒ
——›ƒǤ
ʹȌ ‡ ƒ ”‹ ‡ „‡ ƒ ”ƒ  ‹Ž  ‹ƒ Š  † ‡ ‰ƒ
‡„‡„ƒ•ƒ ‹Ž‹ƒŠǡ ‡„‡„ƒ•ƒ ’‡‡Ž‹–‹ƒ
•‡”–ƒ‡„‡„ƒ•ƒ‹„ƒ”†‹ƒ—‹†ƒ†‹Œƒ‹
•‡’ƒŒƒ‰ –‹†ƒ „‡”–‡–ƒ‰ƒ †‡‰ƒ
ƒ ƒ•‹Žƒ†ƒͳͻͶͷǤ
͵Ȍ ‡’‡”•‹ƒ’ƒ ’‡„‡–—ƒ ƒ†‡‹
Ž—‡‰‡–ƒŠ—ƒ †‘‡•‹ƒȋ  ȌǤƒŽƒ
’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ •‡ ƒ”ƒ –‡”’‹•ƒŠ   
†‹„‡–— „‡”†ƒ•ƒ”ƒ †ƒ‰Ǧ†ƒ‰
‘‘”ͺƒŠ—ͳͻͻͲǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
2)ǡ4)ǡ†ƒ5)Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒƒ•ƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹’‡‰Šƒ’—•ƒ‡’ƒ”–‡‡
‡‡”ƒ‰ƒ‘Ž‡Š”‡•‹†‡„†—””ƒŠƒƒŠ‹†
‡Œƒ†‹‘‡–—’‡”—„ƒŠƒ†ƒ”‹government
owned radio‡ƒ”ƒŠpublic service broadcastingǤ
‡”—„ƒŠƒ –‡”•‡„—– „‡”†ƒ•ƒ”ƒ ‡”ƒ–—”ƒ
‡‡”‹–ƒŠ ‘‘” ͵͹ ƒŠ— ʹͲͲͲ ›ƒ‰
†‹–ƒ†ƒ–ƒ‰ƒ‹ ”‡•‹†‡ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒ ͹ —‹ ʹͲͲͲǤ ‡Œƒ •ƒƒ– ‹–— ”ƒ†‹‘ •™ƒ•–ƒ
„‡”— —Žƒ†‹„‡„‡”ƒ’ƒ‘–ƒ†‹ †‘‡•‹ƒǤ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡”‡„ƒ‰ƒ–‡Ž‡’‘•‡Ž—Ž‡”†‹ †‘‡•‹ƒ–‡ŽƒŠ
†‹—Žƒ‹•‡ŒƒƒŠ‹”†‡ƒ†‡ͳͻͺͲǦƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ
„ƒ”—’ƒ†ƒͳͻͻͲǦƒ’‡‰‰—ƒƒ–‡Ž‡’‘•‡Ž—Ž‡”
„‡”‡„ƒ‰’‡•ƒ–Ǥƒ†ƒƒŠ‹”ͳͻͻ͵‡Ž‘
‡—Žƒ‹ ’”‘›‡ ’‡” ‘–‘Šƒ •‡Ž—Ž‡” †‹‰‹–ƒŽ
global system for mobile ȋ ȌǤ ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ
 ƒ–‡Ž‹– ƒŽƒ’ƒ †‘‡•‹ƒ ȋƒ–‡Ž‹†‘Ȍ
„‡”‘’‡”ƒ•‹ •‡„ƒ‰ƒ‹ ‘’‡”ƒ–‘”  ’‡”–ƒƒ †‹
†‘‡•‹ƒǤ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ •ƒ–‡Ž‹– ‘—‹ƒ•‹Ǥ
ƒ–‡Ž‹– ‘—‹ƒ•‹ „‡”‰—ƒ „ƒ‰‹ •‹ƒ”ƒ ȋ”ƒ†‹‘
†ƒ –‡Ž‡˜‹•‹Ȍǡ –‡Ž‡’‘ǡ †ƒ ‘—‹ƒ•‹Ǥ ƒ–‡Ž‹–
‘—‹ƒ•‹ ’‡”–ƒƒ ›ƒ‰ †‹‹Ž‹‹ †‘‡•‹ƒ
ƒ†ƒŽƒŠƒŽƒ’ƒ›ƒ‰†‹„ƒ‰—’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—Ǥ ‹‰‰ƒ‹‹ǡ †‘‡•‹ƒ–‡ŽƒŠ‡‹Ž‹‹
•‡Œ—ŽƒŠ•ƒ–‡Ž‹–‘—‹ƒ•‹—–—‡—Œƒ‰
•‹•–‡‘—‹ƒ•‹†ƒ‹ˆ‘”ƒ•‹Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡‡—ƒ ‹–‡”‡– ‡”—’ƒƒ ”‡˜‘Ž—•‹
„ƒ”— †ƒŽƒ †—‹ƒ ‹ˆ‘”ƒ•‹ †ƒ ‘—‹ƒ•‹Ǥ
–‡”‡– ‡‰ƒŽƒ‹ ’‡”‡„ƒ‰ƒ ‡‰‹—–‹
’‡”‡„ƒ‰ƒ œƒƒǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— „‡–—
’‡”‡„ƒ‰ƒ –‡”•‡„—– ƒ†ƒŽƒŠ ’‡‰‰—ƒƒ
Œƒ”‹‰ƒ–ƒ’ƒƒ„‡Žȋ‹”ƒ„‡ŽȌ†ƒŽƒ‹–‡”‡–Ǥ
‡”ƒ‰ƒ– ›ƒ‰ ‡†——‰ Œƒ”‹‰ƒ ‹–‡”‡–
’—–‹†ƒŽƒ‰‹„‡”—’ƒ‘’—–‡”ǡ–‡–ƒ’‹–‡Ž‡’‘
•‡Ž—Ž‡”ǡŽƒ’–‘’ǡ†ƒ‘’—–‡”–ƒ„Ž‡–Ǥ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ͳͺ͸ʹ ’‡‡”‹–ƒŠ ‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ
‡”ƒ ƒ‰ ’‡„ƒ‰—ƒ ŒƒŽ—” ‡”‡–ƒ ƒ’‹
†‹ ƒ™ƒ ›ƒ‰ ‡‰Š—„—‰ƒ ‡ƒ”ƒ‰Ȃ
‘”•–‡Žƒ†‡†ƒƒ–ƒ˜‹ƒȂ‘‰‘”Ǥ‡‡”‹–ƒŠ
‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ ‡‹Ž‹Š ’‡„ƒ‰—ƒ ŒƒŽ—”
‹‹ƒ”‡ƒ‡ƒ”ƒ‰Ȃ‘”•–‡Žƒ†‡‡”—’ƒƒ
†ƒ‡”ƒŠ ’‡‰Šƒ•‹Ž ‘‘†‹–ƒ• ’‡”–ƒ‹ƒ ›ƒ‰
’”‘†—–‹ˆǤ †ƒ’— ŒƒŽ—” ƒ–ƒ˜‹ƒȂ‘‰‘” †‹’‹Ž‹Š
ƒ”‡ƒ ‡‰Š—„—‰ƒ ’—•ƒ– ’‡‡”‹–ƒŠƒ
†ƒ†ƒ‡”ƒŠ’‡‰Šƒ•‹Ž‘’‹Ǥ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
Žƒ– –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ƒ‹” –‡ŽƒŠ †‹‡ƒŽ •‡Œƒ ƒ•ƒ
—‘Ǥ —–‹ •‡Œƒ”ƒŠ „‡”—’ƒ ”‡Ž‹‡ˆ ’‡”ƒŠ—
„‡” ƒ†‹†‹ ƒ†‹‘”‘„—†—”‡—Œ—ƒ’ƒ†ƒ
ƒ„ƒ† ‡‡‘›ƒ‰„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ–‡ŽƒŠ
‡‰‰—ƒƒ’‡”ƒŠ—„‡” ƒ†‹•‡„ƒ‰ƒ‹•ƒ”ƒƒ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 81
 –”ƒ•’‘”–ƒ•‹Ǥ ƒ–ƒ –‡”•‡„—– ‡—Œ—ƒ
„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ –‡ŽƒŠ ‡‰‡„ƒ‰ƒ ƒŽƒ–
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ǡ –‡”—–ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ƒ‹” •‡Œƒ
ƒ•ƒ—‘Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡‡†‹”‹ƒ
ƒ†ƒ ‡‰ƒŒ‹ƒ †ƒ ‡‡”ƒ’ƒ ‡‘Ž‘‰‹
ȋȌǤƒŽƒ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡǤ Ǥ ƒ„‹„‹‡
‡”ƒ ƒ‰ †ƒ ‡‰‡„ƒ‰ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹
‹†—•–”‹ •–”ƒ–‡‰‹• ‡ŽƒŽ—‹ ƒ†ƒ ‡”‡ ƒƒ
†—•–”‹ –”ƒ–‡‰‹• ȋ ȌǤ   „‡”Šƒ•‹Ž
†‹‡„ƒ‰ƒ ‡Œƒ†‹ †—•–”‹ ‡•ƒ™ƒ–
‡”„ƒ‰—”–ƒ‹‘ȋ Ȍǡ‡”—•ƒŠƒƒ”ƒ†ƒ
ƒ—– ȋȌǡ †ƒ ƒ†ƒ ‡ƒ‰ƒ –‘ ƒ•‹‘ƒŽ
ȋȌǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹X2)ǡX3)ǡ†ƒY2)Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ— ƒ†ƒŽƒŠ —’ƒ›ƒ ’‡‰‡„ƒ‰ƒ
–‡‘Ž‘‰‹ ’‡”–ƒ‹ƒ —–— ‡‹‰ƒ–ƒ
’”‘†—•‹ ’ƒ‰ƒǤ ƒ‰ƒ•ƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ—
‹‹ „‡”—Žƒ †ƒ”‹ Šƒ•‹Ž ’‡‡Ž‹–‹ƒ †ƒ –—Ž‹•ƒ
Š‘ƒ• ‘„‡”– ƒŽ–Š—• ȋͳ͹͸͸Ȃͳͺ͵ͶȌǤ ƒŽƒ
–—Ž‹•ƒ –‡”•‡„—–ǡ Š‘ƒ• ‘„‡”– ƒŽ–Š—•
‡›ƒ–ƒƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ— –‡”Œƒ†‹ ƒ”‡ƒ
ƒ‹‡‹‰ƒ–›ƒŒ—ŽƒŠ’‡†—†—†‹†—‹ƒǡ
–‡–ƒ’‹–‹†ƒ†‹‹”‹‰‹†‡‰ƒ’‡‹‰ƒ–ƒŒ—ŽƒŠ
’”‘†—•‹’ƒ‰ƒǤ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‹˜‡”•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‡”—’ƒƒ —•ƒŠƒ
’‡‰ƒ‡ƒ”ƒ‰ƒƒ Œ‡‹• —•ƒŠƒ ƒ–ƒ— –ƒƒƒ
’‡”–ƒ‹ƒ ‰—ƒ ‡‰Š‹†ƒ”‹ ‡–‡”‰ƒ–—‰ƒ
’ƒ†ƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–— Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒǤ ‹˜‡”•‹ϐ‹ƒ•‹
’‡”–ƒ‹ƒ †ƒ’ƒ– †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ †—ƒ ƒ”ƒ
„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡’‡”„ƒ›ƒŒ‡‹•‡‰‹ƒ–ƒ’‡”–ƒ‹ƒǤ
ʹȌ ‡’‡”„ƒ›ƒ Œ‡‹• –ƒƒƒ ’ƒ†ƒ •ƒ–—
ŽƒŠƒǤ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ
’”‘‰”ƒƒ ƒ—•ƒŠƒƒ‹Ǥ”‘‰”ƒƒ ƒ—•ƒŠƒ
ƒ‹‡Ž‹’—–‹‡‰‹ƒ–ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‰‰—ƒƒ„‹„‹–—‰‰—ŽǤ
ʹȌ ‡‰‰—ƒƒ’—’—‹‹ƒǤ
͵Ȍ ‡‰‰—ƒƒ’‡•–‹•‹†ƒǤ
ͶȌ ‡„‡”ƒ–ƒ•ƒŠƒƒǤ
ͷȌ ‡‹‰ƒ–ƒ‹”‹‰ƒ•‹Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
82 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‡”—’ƒƒ —•ƒŠƒ
‡‹‰ƒ–ƒ Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒ †‡‰ƒ ƒ”ƒ
‡’‡”Ž—ƒ• ŽƒŠƒ ’‡”–ƒ‹ƒ „ƒ”—Ǥ ‡”Ž—ƒ•ƒ
ŽƒŠƒ–‡”•‡„—–†ƒ’ƒ–†‹Žƒ—ƒ†‡‰ƒ‡„—ƒ
Š—–ƒǤ‹Žƒ›ƒŠ•‡’‡”–‹—ƒ–”ƒǡƒŽ‹ƒ–ƒǡ†ƒ
ƒ’—ƒ ‡”—’ƒƒ †ƒ‡”ƒŠ ›ƒ‰ ‘ ‘ —–—
’‡‡”ƒ’ƒ ’”‘‰”ƒ ‡•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹Ǥ ƒŽ ‹‹
ƒ”‡ƒ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ –‡”•‡„—– ƒ•‹Š †‹†‘‹ƒ•‹
‘Ž‡Šƒ™ƒ•ƒŠ—–ƒ†ƒŒƒ”ƒ‰’‡†—†—Ǥ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ— ƒ†ƒŽƒŠ —’ƒ›ƒ ’‡‰‡„ƒ‰ƒ
–‡‘Ž‘‰‹ ’‡”–ƒ‹ƒ —–— ‡‹‰ƒ–ƒ
’”‘†—•‹ ’ƒ‰ƒǤ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—
’‡‡”‹–ƒŠ‡‡”ƒ’ƒ’”‘‰”ƒ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ—
†‡‰ƒ –—Œ—ƒ ‡‹‰ƒ–ƒ Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒǤ
ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ’”‘‰”ƒ ‡˜‘Ž—•‹
‹Œƒ—’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—‡—ƒ‹‡„‡”Šƒ•‹Žƒ›ƒ‰
†‹–ƒ†ƒ‹ †‡‰ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒ
†ƒ‹Žƒ‹‡•’‘”–ƒƒƒ’‡”‡„—ƒǤ
ͳͷǤǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ͳͷǤ
ƒ ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡—Œ—ƒ –‡‘Ž‘‰‹
ƒ’—‡ƒ„ƒŠ™ƒ™ƒ•ƒ†ƒ’‡‰‡–ƒŠ—ƒǤ
‡‘”ƒ‰’‡–ƒ‹†ƒ’ƒ–‡‰‡–ƒŠ—‹ ƒ”ƒ‡ƒƒ
–ƒƒƒ ›ƒ‰ „ƒ‹ †‡‰ƒ ‡ƒˆƒƒ–ƒ
–‡‘Ž‘‰‹ ‹ˆ‘”ƒ•‹ †ƒ”‹ ‹–‡”‡–Ǥ ‡‰ƒ
† ‡  ‹  ‹ ƒ  ǡ  ’ ‡ ” ‡  „ ƒ  ‰ ƒ   ‹ ’ – ‡   – ‡ Ž ƒ Š
‡„‡”‹ƒ’‡‰ƒ”—Š’‘•‹–‹ˆ„ƒ‰‹ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ
ƒ•›ƒ”ƒƒ– †ƒ’ƒ– ‡ƒ„ƒŠ ™ƒ™ƒ•ƒ †ƒ
’‡‰‡–ƒŠ—ƒ •‡Š‹‰‰ƒ †‹Šƒ”ƒ’ƒ ƒ’—
„‡”•ƒ‹‰ †ƒŽƒ ‡‰Šƒ†ƒ’‹ ’‡”‡„ƒ‰ƒ
œƒƒǤ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ͳ͸Ǥ
‡ƒŒ—ƒ ‹’–‡ ‡Œƒ†‹ƒ ‹ˆ‘”ƒ•‹ —†ƒŠ
†‹ƒ•‡• ‘Ž‡Š •‡—ƒ ‘”ƒ‰Ǥ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ
‡ƒŒ—ƒ–‡”•‡„—–Šƒ”—•†‹ƒˆƒƒ–ƒ†‡‰ƒ
„ƒ‹ǡ•ƒŽƒŠ•ƒ–—›ƒ†‡‰ƒ‡›‡Ž‡•‹‹ˆ‘”ƒ•‹
›ƒ‰ „‡”‡„ƒ‰ †‹ ‡†‹ƒ ƒ••ƒ onlineǡ
–‡”—–ƒƒ ‡†‹ƒ •‘•‹ƒŽǤ ‡™ƒ•ƒ ‹‹ǡ „ƒ›ƒ
‹ˆ‘”ƒ•‹†ƒ„‡”‹–ƒ’ƒŽ•—ȋŠ‘ƒ•Ȍ†‹†—‹ƒƒ›ƒ
›ƒ‰†‹•‡„ƒ”ƒ‘Ž‡Š‘—–‹†ƒ„‡”–ƒ‰‰—‰
Œƒ™ƒ„Ǥ ‹ƒ–‹†ƒ„‡”Šƒ–‹ǦŠƒ–‹†ƒŽƒ‡›ƒ”‹‰
‹ˆ‘”ƒ•‹ǡƒ•›ƒ”ƒƒ–ƒƒ—†ƒŠ–‡”’‡‰ƒ”—Š
‹ˆ‘”ƒ•‹„‡”•‹ˆƒ–Š‘ƒ•–‡”•‡„—–Ǥ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ͳ͹Ǥ
‡”›ƒ–ƒƒ’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡—Œ—ƒŠ—„—‰ƒ
ƒ–ƒ”ƒ’‡”‡„ƒ‰ƒ–‡‘Ž‘‰‹–”ƒ•’‘”–ƒ•‹†ƒ
’‡‹‰ƒ–ƒ ‘„‹Ž‹–ƒ• ’‡†—†—Ǥ ‡„‡”ƒ†ƒƒ
„‡”„ƒ‰ƒ‹ Œ‡‹• –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ‘†‡” ƒ’—
‡”‡†—•‹ Œƒ”ƒ •‡Š‹‰‰ƒ ’‡”ŒƒŽƒƒ ‡Œƒ†‹
Ž‡„‹Š ‡’ƒ– †ƒ ‡ϐ‹•‹‡Ǥ ‡‰ƒ †‡‹‹ƒǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒaǤ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡ƒ‹•ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒƒ†ƒŽƒŠ—•ƒŠƒ‡‹‰ƒ–Ǧ
ƒ’”‘†—•‹’‡”–ƒ‹ƒ†‡‰ƒ‡‰‰—ƒƒ
‡•‹Ǧ‡•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‘†‡”Ǥ ‡”„ƒ‰ƒ‹ ƒŽƒ–
’‡”–ƒ‹ƒ‘†‡”•‡’‡”–‹handtractorǡthresherǡ
†ƒ‡•‹’‡‰‰‹Ž‹‰ƒ’ƒ†‹†ƒ’ƒ–‡„ƒ–—
’‡–ƒ‹ ‡‰‘ŽƒŠ –ƒƒŠ •‡ ƒ”ƒ ‘’–‹ƒŽ •‡”–ƒ
‡’‡” ‡’ƒ–’”‘•‡•’ƒ‡Ǥ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ 
‡‹‰ƒ–›ƒ Œ—ŽƒŠ ‡†ƒ”ƒƒ „‡”‘–‘”
„‡”†ƒ’ƒ ’ƒ†ƒ ’‡‹‰ƒ–ƒ ‡ƒ ‡–ƒǤ
‡ƒ ‡–ƒŒ—‰ƒ„‡”’‘–‡•‹‡‹„—Žƒ’‘Ž—•‹
—†ƒ”ƒ†ƒ„‡”—”ƒ‰›ƒŽƒŠƒǦŽƒŠƒ’‘–‡•‹ƒŽǤ
Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ †‹’‡”Ž—ƒ ’‡‰‡„ƒ‰ƒ
—ƒŽ‹–ƒ• •ƒ”ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ——Ǥ ‡‰ƒ
’‡‹‰ƒ–ƒ •ƒ”ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ —— ›ƒ‰
Ž‡„‹Š „ƒ‹ǡ †‹Šƒ”ƒ’ƒ ’‡‰‰—ƒ ‡†ƒ”ƒƒ
’”‹„ƒ†‹„‡”—”ƒ‰Ǥ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‘‘—Ž–—” ‡”—’ƒƒ ‡–‘†‡ ’‡ƒƒƒ
ŽƒŠƒ†‡‰ƒ•ƒ–—Œ‡‹•–ƒƒƒǤ‹„‡„‡”ƒ’ƒ
†ƒ‡”ƒŠ ’ƒ†‹ †‹–ƒƒ •‡ ƒ”ƒ –‡”—•Ǧ‡‡”—•
–ƒ’ƒ†‹•‡Ž‹‰‹–ƒƒƒŽƒ‹Ǥ‡ƒƒƒ’ƒ†‹
–ƒ’ƒ •‡Ž‹‰ƒ ‡‰ƒ‹„ƒ–ƒ •‹Ž—• Šƒƒ
–‹†ƒ †ƒ’ƒ– †‹’—–—•Ǥ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
B. Isian
ͳǤ Jawaban:
Hoso Kanri Kyoku
ʹǤ awaban:
ƒ‡†‡Ž•Ȁ ‡”ƒ‹ŽŽ‡ƒ‡†‡Ž•
͵Ǥ Jawaban:
”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹
ͶǤ Jawaban:
Š‘ƒ•
ͷǤ Jawaban:
‡Ž‹–ƒȀ‡„ƒ‰—ƒ‹ƒƒŠ—
C. Uraian
ͳǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ ‡—Œ—ƒ ’‡”Šƒ–‹ƒ ’ƒ†ƒ ”‹•‡–Ǧ
”‹•‡– ‹Ž— ’‡‰‡–ƒŠ—ƒ †ƒ –‡‘Ž‘‰‹ •‡Œƒ
ƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒǤ‡”Šƒ–‹ƒ–‡”•‡„—––‡”„—–‹
†‡‰ƒ’‡„‡–—ƒ„‡„‡”ƒ’ƒŽ‡„ƒ‰ƒ”‹•‡–Ǥ
‡„‡”ƒ’ƒ Ž‡„ƒ‰ƒ ”‹•‡– ›ƒ‰ †‹„‡–— ƒ–ƒ”ƒ
Žƒ‹ —•ƒ– ‡‡Ž‹–‹ƒ †ƒ ‡‰‡„ƒ‰ƒ
‡”–ƒ‹ƒ ‡‡–‡”‹ƒ ‡”–ƒ‹ƒǡ Economic
Research Institute for ASEAN and East Asia
ȋ Ȍǡƒ†ƒ‡ƒ‰ƒ–‘ƒ•‹‘ƒŽȋȌǡ
‡„ƒ‰ƒ‡‡”„ƒ‰ƒ†ƒ–ƒ”‹•ƒƒ•‹‘ƒŽ
ȋȌǡƒ†ƒ‘‘”†‹ƒ•‹—”˜‡‹†ƒ‡‡–ƒƒ
ƒ•‹‘ƒŽ ȋƒ‘”•—”–ƒƒŽȌǡ ƒ†ƒ ‡‰ƒŒ‹ƒ
†ƒ‡‡”ƒ’ƒ‡‘Ž‘‰‹ȋȌǡ•‡”–ƒƒ†ƒ
–ƒ†ƒ”†‹•ƒ•‹ƒ•‹‘ƒŽȋȌǤ
ʹǤ Jawaban:
‘‹•‹ ‡›‹ƒ”ƒ †‘‡•‹ƒ ȋ Ȍ †‹’‡”Ž—ƒ
—–—‡‰ƒ–—”•‹ƒ”ƒǦ•‹ƒ”ƒ›ƒ‰†‹–ƒ›ƒ‰ƒ
†‹–‡Ž‡˜‹•‹Ǥ’ƒ„‹Žƒ–ƒ›ƒ‰ƒ–‡Ž‡˜‹•‹‡›ƒŒ‹ƒ
ƒ†‡‰ƒ ‡‡”ƒ•ƒǡ ’‘”‘‰”ƒϐ‹ǡ –ƒ›ƒ‰ƒ –‹†ƒ
‡†‹†‹ǡ †ƒ Œƒ—Š †ƒ”‹ ‡•ƒ–—ƒǡ  
„‡”–—‰ƒ• ‡‹†ƒ ’”‘‰”ƒ •‹ƒ”ƒ –‡”•‡„—–Ǥ
‹†ƒŠƒ›ƒ–‡Ž‡˜‹•‹ǡ Œ—‰ƒ‡‰ƒ™ƒ•‹”ƒ†‹‘
†ƒŽ‡„ƒ‰ƒ’‡›‹ƒ”ƒ’—„Ž‹Ǥ‡‰ƒƒ†ƒ›ƒ
 ǡ–‡”†ƒ’ƒ–•–ƒ†ƒ”›ƒ‰„‘Ž‡Š†ƒ–‹†ƒ„‘Ž‡Š
†‹•‹ƒ”ƒ†‹‹†—•–”‹’‡›‹ƒ”ƒǤ
͵Ǥ Jawaban:
‡”‡„ƒ‰ƒ–‡‘Ž‘‰‹’‡”–ƒ‹ƒ†‹ †‘‡•‹ƒ
•‡„‡ƒ”›ƒ•—†ƒŠŽƒƒ†‹Žƒ—ƒǤ‡”„ƒ‰ƒ‹ƒŽƒ–
’‡”–ƒ‹ƒ•‡’‡”–‹ ƒ‰—Žǡ‰ƒ”—ǡŽ——ǡ•ƒ„‹–ǡ†ƒ
ƒ‹Ǧƒ‹‡”—’ƒƒ ‘–‘Š–‡‘Ž‘‰‹’‡”–ƒ‹ƒ
•‡†‡”ŠƒƒǤ ‡Œƒ ’‡Žƒ•ƒƒƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ—ǡ
ƒ•›ƒ”ƒƒ– —Žƒ‹ ‡‰‡ƒŽ ‡ƒ‹•ƒ•‹
’‡”–ƒ‹ƒǤ ‡ƒ‹•ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‡”—’ƒƒ
—•ƒŠƒ ‡‹‰ƒ–ƒ ’”‘†—•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ
†‡‰ƒ ‡‰‰—ƒƒ ‡•‹Ǧ‡•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ
‘†‡”Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹‹ ƒŽƒ– ’‡”–ƒ‹ƒ ›ƒ‰
‡‰‰—ƒƒ‡•‹‘†‡”ƒ–ƒ”ƒŽƒ‹hand
tractorǡthresherǡ†ƒ‡•‹’‡‰‰‹Ž‹‰ƒ’ƒ†‹Ǥ
ͶǤ Jawaban:
‡ ” ‡  „ ƒ  ‰ƒ   –‡   ‘ Ž ‘ ‰ ‹  – ”ƒ  • ’ ‘ ” – ƒ • ‹
‡—†ƒŠƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ– —–— „‡’‡”‰‹ƒ
‡ •—ƒ–— –‡’ƒ–Ǥ ‡ƒŒ—ƒ †ƒŽƒ –‡‘Ž‘‰‹
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ‡„—ƒ– Œƒ”ƒ ‡Œƒ†‹ ƒ‹
†‡ƒ–Ǥ‡Žƒ‹‹–—ǡ‡ƒŒ—ƒ–‡‘Ž‘‰‹–”ƒ•’‘”–ƒ•‹
‡›‡„ƒ„ƒ•‡•‡‘”ƒ‰†ƒ’ƒ–‡‹Ž‹Š•ƒ”ƒƒ
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹›ƒ‰†‹‹‰‹ƒ—–—‡—Œƒ‰
‘„‹Ž‹–ƒ•›ƒǤ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 83
ͷǤ Jawaban:
‡”›ƒ–ƒƒ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ „‡ƒ”Ǥ ‡‘Ž‘‰‹ †ƒ’ƒ–
‡‹ —–‡”Œƒ†‹›ƒ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ•‘•‹ƒŽ†ƒŽƒ
ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ ‹„ƒ– ’‡”‡„ƒ‰ƒ ‹’–‡ǡ
Œ—ŽƒŠ ’‡‰ƒ‰‰—”ƒ ƒ‹ ‡‹‰ƒ–Ǥ
‘†‹•‹ †‡‹‹ƒ –‡”Œƒ†‹ ƒ”‡ƒ –‡‘Ž‘‰‹
84 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
‡—‰‹ƒ •—ƒ–— ’‡‡”Œƒƒ †‹•‡Ž‡•ƒ‹ƒ
†‡‰ƒ•‡†‹‹–‘”ƒ‰†ƒ’”‘†—–‹˜‹–ƒ•›ƒ›ƒ‰
–‹‰‰‹Ǥ ‹ƒ‘†‹•‹‹‹–‹†ƒ†ƒ’ƒ–†‹ƒ–‹•‹’ƒ•‹ǡ
’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ•‘•‹ƒŽ†ƒŽƒƒ•›ƒ”ƒƒ–ƒ‹
‡‹‰ƒ–Ǥ
 A. Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‡–‹†ƒ•–ƒ„‹Žƒ ‘†‹•‹ ’‘Ž‹–‹ †ƒ ‡‘‘‹
†—‹ƒ †‹–ƒ„ƒŠ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ƒ•ƒŽƒŠ †‹ †ƒŽƒ
‡‰‡”‹’ƒ†ƒƒŠ‹”†‡ƒ†‡ͳͻͻͲǦƒ‡›‡„ƒ„ƒ
•–ƒ„‹Ž‹–ƒ• †‘‡•‹ƒ ‰‘›ƒŠǤ ‡ƒ•—‹ –ƒŠ—
ͳͻͻ͹ –‡”Œƒ†‹ ‡ƒ ƒ—ƒ •‹•–‡ ’‡‡”‹–ƒŠƒǢ
‡ƒ ƒ—ƒ ’‡”‡‘‘‹ƒ „ƒ‰•ƒǢ •‡”–ƒ
ƒ”ƒ›ƒ’”ƒ–‹‘”—’•‹ǡ‘Ž—•‹ǡ†ƒ‡’‘–‹•‡
ȋȌǤ‘†‹•‹–‡”•‡„—–‡›‡„ƒ„ƒ–‹‰ƒ–
‡’‡” ƒ›ƒƒ”ƒ›ƒ––‡”Šƒ†ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ”†‡
ƒ”—‡—”—Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ †
”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡Žƒ—ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ƒ”ƒ
—–—‡‰ƒ–ƒ•‹ƒ•ƒŽƒŠ‡‘‘‹‡‰ƒ”ƒƒ‹„ƒ–
”‹•‹•‘‡–‡”ǤƒŽƒŠ•ƒ–— ƒ”ƒ›ƒ‰†‹–‡’—Š
”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘ƒ†ƒŽƒŠ‡‰ƒŒ—ƒ„ƒ–—ƒ
‡‘‘‹ ‡’ƒ†ƒ International Monetary Fund
ȋ  ȌǤ ‡–‡ŽƒŠ ‡ŽƒŽ—‹ ’‡”—†‹‰ƒ ——’
’ƒŒƒ‰ǡ   „‡”•‡†‹ƒ ‡„‡”‹ƒ „ƒ–—ƒ
‡‘‘‹ ‡’ƒ†ƒ †‘‡•‹ƒǤ ƒ–—ƒ –‡”•‡„—–
†‹•‡”–ƒ‹ †‡‰ƒ •›ƒ”ƒ–Ǧ•›ƒ”ƒ– ›ƒ‰ Šƒ”—•
†‹’ƒ–—Š‹ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ƒ–ƒ”ƒ Žƒ‹
’‡ ƒ„—–ƒ„ƒ–—ƒ†ƒƒ—–—•—„•‹†‹„ƒŠƒ
’‘‘ǡ Ž‹•–”‹ǡ †ƒ „ƒŠƒ „ƒƒ” ‹›ƒ ȋȌǤ
‡Žƒ‹‹–—ǡ †‘‡•‹ƒ†‹‹–ƒ‡—–—’‡ƒ„‡Žƒ•
„ƒ•™ƒ•–ƒǤ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
‡”„ƒ‰ƒ‹ ’‡›‹’ƒ‰ƒ ’‘Ž‹–‹ ›ƒ‰ –‡”Œƒ†‹
’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‘”ƒ•‹–‹†ƒ†‹Žƒ•ƒƒƒ•‡‡•–‹›ƒǤ
ʹȌ ƒ›ƒƒ‰‰‘–ƒȀ›ƒ‰‡‡”ƒ’ƒ
•‹•–‡‡’‘–‹•‡Ǥ
͵Ȍ ”‹‡–ƒ•‹’‘Ž‹–‹’‡‡”‹–ƒŠƒ”†‡ƒ”—
‘†‘‰‡‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒƒ”ƒ–Ǥ
ͶȌ ‡–‹†ƒƒ†‹Žƒ†ƒŽƒ„‹†ƒ‰Š——Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹K1)ǡK2)ǡ†ƒL1)Ǥ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ‡
ƒ†ƒ ͳͻ ‡‹ ͳͻͻͺ ‘‡Šƒ”–‘ „‡”–‡— †‡‰ƒ
•‡„‹Žƒ ’‡‹’‹ •Žƒ –‡”‡—ƒ ƒ–ƒ”ƒ
Žƒ‹„†—””ƒŠƒƒŠ‹††ƒ—” Š‘Ž‹•ƒ†Œ‹†Ǥ
”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡‹–ƒ ’‡†ƒ’ƒ– ’ƒ”ƒ
–‘‘Š –‡”ƒ‹– •‘Ž—•‹ ‡ƒ ƒ—ƒ ›ƒ‰ •‡†ƒ‰
–‡”Œƒ†‹Ǥ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡›ƒ–ƒƒ ƒƒ
‡Žƒ—ƒ ”‡•Š—ˆϔŽ‡ ƒ„‹‡– ‡„ƒ‰—ƒ  
‡Œƒ†‹ ƒ„‹‡– ‡ˆ‘”ƒ•‹ ‡„ƒ‰—ƒǤ
‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡›ƒ–ƒƒ
ƒƒ ‡„‡–— ‘‹–‡ ‡ˆ‘”ƒ•‹Ǥ ”‡•‹†‡
‘‡Šƒ”–‘ ‡‰——ƒ ‹ƒ ƒƒ –—”— †ƒ”‹
Œƒ„ƒ–ƒ ‡’”‡•‹†‡ƒ •‡–‡ŽƒŠ ’‡Žƒ•ƒƒƒ
’‡‹Ž—’ƒ†ƒ’‡”‹‘†‡„‡”‹—–›ƒǤ
ԘͷǤ
ͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ †
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒǡ ”‡•‹†‡
Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ ‡„‡”‹ƒ ƒ‡•–‹ †ƒ ƒ„‘Ž‹•‹
‡’ƒ†ƒ„‡„‡”ƒ’ƒ–ƒŠƒƒ†ƒƒ”ƒ’‹†ƒƒ’‘Ž‹–‹
ƒ•ƒ”†‡ƒ”—ǡ•‡’‡”–‹”‹‹–ƒ‰ƒ—‰ƒ•
›ƒ‰ƒ•—’‡Œƒ”ƒƒ”‡ƒ‡‰”‹–‹‡„‹Œƒƒ
”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘Ǥ ”‡•‹†‡ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡
„‡”’‡†ƒ’ƒ– „ƒŠ™ƒ ’‡ƒŠƒƒ –‘‘ŠǦ–‘‘Š
›ƒ‰„‡”•‡„‡”ƒ‰ƒ†‡‰ƒ’‡‡”‹–ƒŠ†ƒ’ƒ–
‡ ‡†‡”ƒ‹ •‹•–‡ †‡‘”ƒ•‹Ǥ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ „
ƒŽƒ ‡‰Šƒ†ƒ’‹ –—–—–ƒ ‡‰‡ƒ‹
’‡Žƒ•ƒƒƒ ”‡ˆ‡”‡†— ”‹ƒ ƒ›ƒǡ ”‡•‹†‡
„†—””ƒŠƒ ƒŠ‹† ‡‰Š‡†ƒ‹ „‡–—
‘–‘‘‹†ƒ‡”ƒŠǤ–—‡‰ƒ–ƒ•‹’‡”ƒ•ƒŽƒŠǦ
ƒ‹‹ǡ”‡•‹†‡„†—””ƒŠƒƒŠ‹†„‡”ƒ‰ƒ–
‡ ƒ›ƒ’—”ƒ †ƒ „‡”–‡— †‡‰ƒ ’‡‹’‹Ǧ
’‡‹’‹ Ž‘ƒŽ •‡”–ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ”‹ƒ ƒ›ƒǤ
”‡•‹†‡ „†—””ƒŠƒ ƒŠ‹† ƒŠ‹”›ƒ ‡Ǧ
—–—•ƒ‡‰‰ƒ–‹ƒƒ ”‹ƒ ƒ›ƒ‡Œƒ†‹
ƒ’—ƒǤ‡‰ƒ†‡‹‹ƒǡ’‡‡”‹–ƒŠ„‡”—•ƒŠƒ
‡”‡•’‘••‡„ƒ‰‹ƒ„‡•ƒ”‡‹‰‹ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–
”‹ƒ ƒ›ƒǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ †
ˆ‘”ƒ•‹’ƒ†ƒ•‘ƒŽ‡Œ‡Žƒ•ƒ–‡–ƒ‰•ƒŽƒŠ
•ƒ–—‡„‹Œƒƒ”‡•‹†‡‡‰ƒ™ƒ–‹‘‡ƒ”‘’—–”‹
†ƒƒ‹Ž”‡•‹†‡ ƒœƒŠ ƒœǤ‡„‹Œƒƒ›ƒ‰
†‹ƒ•—†ƒ†ƒŽƒŠ‡Žƒ—ƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹†‹„‹†ƒ‰
’‘Ž‹–‹†ƒŠ——Ǥ‡ˆ‘”ƒ•‹†‹„‹†ƒ‰’‘Ž‹–‹
†‹™—Œ—†ƒ†‡‰ƒƒ‡†‡‡–‡”Šƒ†ƒ’
ͳͻͶͷ•‡”–ƒ’‡”—„ƒŠƒ•–”—–—”’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
†ƒ’— ”‡ˆ‘”ƒ•‹ †‹ „‹†ƒ‰ Š—— –ƒ’ƒ
’ƒ†ƒ ‡„‹Œƒƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡‡‰ƒ•ƒ
ƒŠƒƒŠ ‰—‰ ȋȌ •‡„ƒ‰ƒ‹ ‡—ƒ•ƒƒ
„‡”•‹ˆƒ– ‹†‡’‡†‡Ǥ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 85
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
ԘͺǤ
‹–ƒǦ ‹–ƒ—–—‡„ƒŽ‹‡ ƒ’ƒ‹•™ƒ•‡„ƒ†ƒ
’ƒ‰ƒ †‹—•ƒŠƒƒ ‘Ž‡Š ’‡‡”‹–ƒŠƒ —•‹Ž‘
ƒ„ƒ‰ —†Š‘›‘‘Ȃ —•—ˆ ƒŽŽƒǤ –—
‡ ‹’–ƒƒ •™ƒ•‡„ƒ†ƒ ’ƒ‰ƒǡ ’ƒ†ƒ ʹͲͲͺ
’‡‡”‹–ƒŠ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ‡„‹Œƒƒ”‡˜‹–ƒŽ‹•ƒ•‹
’‡”–ƒ‹ƒ†‡‰ƒ–ƒ”‰‡–•™ƒ•‡„ƒ†ƒ‰—Žƒ’ƒ†ƒ
ʹͲͲͺǡ •™ƒ•‡„ƒ†ƒ †ƒ‰‹‰ ’ƒ†ƒ ʹͲͳͲǡ †ƒ
•™ƒ•‡„ƒ†ƒ ‡†‡Žƒ‹ ’ƒ†ƒ ʹͲͳͲǤ ƒ –‡–ƒ’‹ǡ
‡„‹Œƒƒ ‹‹ –‹†ƒ †ƒ’ƒ– –‡”Žƒ•ƒƒ ƒ”‡ƒ
”‹•‹• †—‹ƒ †ƒ ‡Ž‘Œƒ›ƒ Šƒ”‰ƒ ‹›ƒ
†—‹ƒǤ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
‡”‡–ƒ”‹ƒ– ƒ„—‰ƒ ȋ‡–‰ƒ„Ȍ „‡”ƒ‰‰‘–ƒƒ
ƒ”–ƒ‹‡‘”ƒ–†ƒ’ƒ”–ƒ‹’‘Ž‹–‹’‡†——‰
’‡‡”‹–ƒŠǤ ‡„‡–—ƒ ‡–‰ƒ„ „‡”–—Œ—ƒ
‡›ƒ–—ƒ˜‹•‹†ƒ‹•‹ƒ‰ƒ”ƒ”ƒŠ’‡„ƒ‰—ƒ
„‡”ŒƒŽƒ •‡‹”‹‰ ‡•‡’ƒƒ–ƒ „‡”•ƒƒǤ ‡–‰ƒ„
†‹ƒ‰‰ƒ’ •‡„ƒ‰ƒ‹ ˆ‘”ƒ– ‘ƒŽ‹•‹ ›ƒ‰ •‡•—ƒ‹
‡–‹ƒ †‡‘”ƒ•‹ †ƒ †‹„‡–— •‡„ƒ‰ƒ‹ •ƒ”ƒƒ
‘—‹ƒ•‹ ’‘Ž‹–‹Ǥ ‹†ƒƒ ‹‹ †‹Žƒ—ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹—’ƒ›ƒ‡’‡”—ƒ–•‹•–‡’‘Ž‹–‹Ǥ
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ‡
ƒŽƒ„‹†ƒ‰‡Žƒ—–ƒǡ”‡•‹†‡ ‘‘‹†‘†‘
‡‰‹•–”—•‹ƒ ’‡”Žƒ—ƒ ‡”ƒ• –‡”Šƒ†ƒ’
’‡ —”‹ ‹ƒ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ ’‡”ƒ‹”ƒ †‘‡•‹ƒǤ
‡Žƒ‹ ‡‹–ƒ †‹ƒ†ƒƒ ”ƒœ‹ƒǡ ”‡•‹†‡
‘‘ ‹†‘†‘ „‡”Šƒ”ƒ’ ƒ’ƒŽǦƒ’ƒŽ ƒ•‹‰
›ƒ‰ ‡Žƒ—ƒ ‹ŽŽ‡‰ƒŽ ϔ‹•Š‹‰ †‹ ’‡”ƒ‹”ƒ
 † ‘  ‡ • ‹ ƒ  † ‹ – ‹  † ƒ   – ‡ ‰ ƒ •  ƒ ‰ ƒ ”  – ‹ † ƒ 
‡‰—Žƒ‰‹ ’‡”„—ƒ–ƒ›ƒǤ ƒŽƒŠ •ƒ–— „‡–—
—•ƒŠƒ ’‡‡”‹–ƒŠ —–— ‡„‡”‹ ‡ˆ‡ Œ‡”ƒ
‡’ƒ†ƒ ƒ’ƒŽǦƒ’ƒŽ ƒ•‹‰ †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ
‡‡‰‰‡Žƒƒƒ’ƒŽǦƒ’ƒŽ–‡”•‡„—–Ǥ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ „
‡ŽƒŽ—‹’‹†ƒ–‘dz‡†ƒ›—‰–ƒ”ƒ—ƒƒ”ƒ‰dz
›ƒ‰†‹•ƒ’ƒ‹ƒ†ƒŽƒ•‹†ƒ‰ƒ†ƒ‡‡”Œƒ
  †‹ ‘‰›ƒƒ”–ƒ ’ƒ†ƒ ʹ ‡’–‡„‡” ͳͻͶͺǡ
‘Šƒƒ† ƒ––ƒ ‡‡‰ƒ•ƒ †‘‡•‹ƒ
–‹†ƒ‡‹Šƒ’ƒ†ƒ•ƒŽƒŠ•ƒ–—„Ž‘›ƒ‰ƒ†ƒǤ
†‘‡•‹ƒŒ—‰ƒ–‹†ƒ„‡”‹ƒ–‡ ‹’–ƒƒ•—ƒ–—
„Ž‘„ƒ”—ǡ•‡”–ƒ‡‹Ž‹Š„‡”•ƒŠƒ„ƒ–„ƒ‹†‡‰ƒ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†‹„Ž‘ƒ”ƒ–†ƒ„Ž‘‹—”Ǥ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‡–‡ŽƒŠ ‡‡”†‡ƒƒ †‘‡•‹ƒǡ ’‡‡”‹–ƒŠ
‡‰‡Ž—ƒ”ƒ ƒŽ—ƒ– ‘Ž‹–‹ ‡‡”‹–ƒŠ
ͳ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷǤ ƒŽ—ƒ– –‡”•‡„—– „‡”‹•‹
’‘‹Ǧ’‘‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‘Ž‹–‹ †ƒƒ‹ †ƒ Š‹†—’ „‡”†ƒ’‹‰ƒ
•‡ ƒ”ƒ†ƒƒ‹Ǥ
86 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ʹȌ ‹†ƒ ƒ’—”–ƒ‰ƒ†ƒŽƒ—”—•ƒ†ƒŽƒ
‡‰‡”‹‡‰ƒ”ƒŽƒ‹Ǥ
͵Ȍ ‘Ž‹–‹ „‡”–‡–ƒ‰‰ƒ „ƒ‹ †ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ
†‡‰ƒ•‡—ƒ‡‰ƒ”ƒ†‹„‹†ƒ‰‡‘‘‹ǡ
’‘Ž‹–‹ǡ†ƒŽƒ‹ǦŽƒ‹Ǥ
ͶȌ ‡ŽƒŽ— ‡‰ƒ — ’ƒ†ƒ ‹ƒ‰ƒ  †ƒŽƒ
‡Žƒ—ƒŠ—„—‰ƒ†‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹Ǥ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
2)†ƒ3)Ǥ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡‘”ƒ•‹ ‡”’‹’‹ ƒ”ƒŠ ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ †‹’‡”–‡‰ƒ• ‡ŽƒŽ—‹
’‹†ƒ–‘ ”‡•‹†‡ ‘‡ƒ”‘ ’ƒ†ƒ ͳ͹ ‰—•–—•
ͳͻ͸Ͳ †‡‰ƒ Œ—†—Ž dzŒƒŽƒŒƒ ‡˜‘Ž—•‹ ‹–ƒdz
ȋŒƒ”‡ȌǤ ‹†ƒ–‘ –‡”•‡„—– ‡‡‰ƒ•ƒ ƒ”ƒǦ
ƒ”ƒ’‡Žƒ•ƒƒƒƒ‹’‘Ž†‹„‹†ƒ‰’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”
‡‰‡”‹Ǥ †‘‡•‹ƒ Œ—‰ƒ „‡”—•ƒŠƒ ‡‰Š‹†ƒ”‹
‡„‡”’‹Šƒƒ’ƒ†ƒ†—ƒ„Ž‘›ƒ‰„‡”•‡‰‡–ƒ
†ƒŽƒ ‡”ƒ‰ ‹‰‹ †‡‰ƒ ‡’”ƒƒ”•ƒ‹
’‡„‡–—ƒ ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘Ǥ‡‰ƒƒ–ƒ
Žƒ‹ǡ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ„‡”•‹ˆƒ–ƒ–‹ˆǡ
„‡”’”‹•‹’ǡ†ƒ„‡”’‡†‹”‹ƒǤ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ „
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— –‡”Œƒ†‹ ’‡”—„ƒŠƒ
’‘Žƒ Š—„—‰ƒ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǤ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–— ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ „‡”—’ƒ›ƒ
‡Œƒ†‹ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹•ƒ”ƒƒ‡™—Œ—†ƒ•–ƒ„‹Ž‹–ƒ•‡‘‘‹Ǥ
–ƒ•†ƒ•ƒ”‹–—ŽƒŠ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
†‹–‡”ƒ’ƒ ‡ŽƒŽ—‹ Š—„—‰ƒ „ƒ‹ †‡‰ƒ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ –‡–ƒ‰‰ƒ ȋgood neighbourhood
policyȌǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ †‘‡•‹ƒ „‡”—’ƒ›ƒ
‡‰ƒŠ‹”‹‘ˆ”‘–ƒ•‹†‡‰ƒƒŽƒ›•‹ƒǤ
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ †
ƒ•ƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ †‹—Žƒ‹ •‡Œƒ ‡’‡‹’‹ƒ
”‡•‹†‡ƒ Šƒ”—††‹ —•—ˆ ƒ„‹„‹‡Ǥƒ†ƒƒ•ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒǡ”‡•‹†‡ƒ Šƒ”—††‹ —•—ˆ
ƒ„‹„‹‡ǡ †‘‡•‹ƒ „‡”—’ƒ›ƒ ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ
‡’‡” ƒ›ƒƒ †—‹ƒ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ –‡”Šƒ†ƒ’
†‘‡•‹ƒǤ ‡„ƒ‰ƒ‹ Žƒ‰ƒŠ ƒ™ƒŽ ’‡—Ž‹Šƒ
Š—„—‰ƒ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǡ ”‡•‹†‡
ƒ Šƒ”—††‹ —•—ˆ ƒ„‹„‹‡ ‡‰ƒ†ƒƒ
”‡ˆ‡”‡†—†‹‹‘”‹—”Ǥ‡‰ƒ‡‰ƒ†ƒƒ
”‡ˆ‡”‡†— †‹ ‹‘” ‹—”ǡ †‘‡•‹ƒ †ƒ’ƒ–
–‡”„‡„ƒ•†ƒ”‹–—†—Šƒ’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒ Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ ‡
‡Žƒ•ƒƒƒ ‘ˆ‡”‡•‹ •‹ƒȂˆ”‹ƒ †‹
ƒ†—‰ –‡ŽƒŠ ‡„ƒƒ” •‡ƒ‰ƒ– †ƒ
‡ƒ„ƒŠ ‡—ƒ–ƒ ‘”ƒŽ ’ƒ”ƒ ’‡Œ—ƒ‰
„ƒ‰•ƒ •‹ƒ †ƒ ˆ”‹ƒ ›ƒ‰ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‹–—
 –‡‰ƒŠ ‡’‡”Œ—ƒ‰ƒ ‡‡”†‡ƒƒ –ƒƒŠ
ƒ‹”›ƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ •‡–‡ŽƒŠ ’‡Žƒ•ƒƒƒ
‘ˆ‡”‡•‹ •‹ƒȂˆ”‹ƒ •‡Œ—ŽƒŠ ‡‰ƒ”ƒ
†‹ ƒ™ƒ•ƒ •‹ƒ †ƒ ˆ”‹ƒ ‡’‡”‘Ž‡Š
‡‡”†‡ƒƒ›ƒǤ ‘ˆ‡”‡•‹ •‹ƒȂˆ”‹ƒ Œ—‰ƒ
„‡”Šƒ•‹Ž ‡—„—Šƒ •‡ƒ‰ƒ– •‘Ž‹†ƒ”‹–ƒ•
†‹ƒ–ƒ”ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ•‹ƒȂˆ”‹ƒǡ„ƒ‹†ƒŽƒ
‡‰Šƒ†ƒ’‹ ƒ•ƒŽƒŠ ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ ƒ—’—
”‡‰‹‘ƒŽǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
ƒ†ƒ‘˜‡„‡”ͳͻͷ͸‡Œ‡‡„‡–—
•‡„—ƒŠ ‘ƒ†‘  †‡‰ƒ ƒƒ United
Nations Emergency Forcesȋ ȌǤƒ‰ƒŠ
–‡”•‡„—–†‹–ƒ‰‰ƒ’‹’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ†‡‰ƒ
‡›ƒ–ƒƒ‡•ƒ‰‰—’ƒ›ƒ‡›—„ƒ‰ƒ
’ƒ•—ƒ†ƒŽƒ Ǥ †‘‡•‹ƒ‡‰‹”‹•—ƒ–—
’ƒ•—ƒ›ƒ‰‡—†‹ƒ†‹•‡„—–‹•‹ ƒ”—†ƒȀ
‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒǤ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‘‘Š ’‡‰‰ƒ‰ƒ• ‡”ƒƒ ‘ǦŽ‘ †ƒ ƒ•ƒŽ
‡‰ƒ”ƒ›ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
No. Tokoh Asal Negara
1) Soekarno Indonesia
2) Joseph Broz Tito Yugoslavia
3) Gamal Abdul Nasser Mesir
4) Jawaharlal Nehru India
5) Kwame Nkrumah Ghana
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)ǡ3)ǡ†ƒ4)Ǥ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ †
‡”†ƒ’ƒ––‹‰ƒ’”‹‘”‹–ƒ•—–ƒƒ›ƒ‰‹‰‹†‹ ƒ’ƒ‹
‘Ž‡ŠǤ
ͳȌ ‡ƒŒ—ƒ •‹‰‹ϐ‹ƒ †ƒŽƒ ’‡ ƒ’ƒ‹ƒ
‘—‹–ƒ•ʹͲͳͷǤ
ʹȌ ‡‡Ž‹Šƒ”ƒƒ‘†‹•‹ƒ™ƒ•ƒ•‹ƒǦƒ•‹ϐ‹
›ƒ‰ƒƒ†ƒ•–ƒ„‹ŽǤ
͵Ȍ ‡‰‰—Ž‹”ƒ ˜‹•‹  —–— •‡’—Ž—Š
–ƒŠ— ‡ †‡’ƒ •‡•—ƒ‹ –‡ƒ ”ASEAN
Community in Global Community of Nations”Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒJakarta Informal Meetingȋ Ȍ
‡”—’ƒƒ Žƒ‰ƒŠ ›ƒ–ƒ †‘‡•‹ƒ †ƒŽƒ
—’ƒ›ƒ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ‘ϐŽ‹ƒ„‘ŒƒȂ‹‡–ƒǤ
Jakarta Informal Meetingȋ Ȍ †‹•‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ
’ƒ†ƒʹͷȂʹͺ —Ž‹ͳͻͺͺǤ  ‡”—’ƒƒ‡†‹ƒ
—–—‡’‡”–‡—ƒˆƒ•‹Ǧˆƒ•‹›ƒ‰„‡”–‹ƒ‹
†‹ ƒ„‘Œƒ †ƒ ‡›‡Ž‡•ƒ‹ƒ ƒ•ƒŽƒŠ
ƒ„‘ŒƒȂ‹‡–ƒǤ –— ‡‹†ƒŽƒŒ—–‹
 ǡ ’ƒ†ƒ ͳ͸Ȃͳͺ ‡„”—ƒ”‹ ͳͻͺͻ ’‡‡”‹–ƒŠ
†‘‡•‹ƒ †ƒ  ‡‰ƒ†ƒƒ Jakarta
Informal Meetingȋ Ȍ Ǥ
ʹͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ †
‡‘”‰‡ —’Š‹—• ‡”—’ƒƒ ’‡‰ƒ™ƒ‹ 
›ƒ‰ ‡‹Ž‹‹ ‡–‡”–ƒ”‹ƒ –‡”Šƒ†ƒ’ ‹Ž—
’‡‰‡–ƒŠ—ƒǤ ƒ†ƒ ’‡”–‡‰ƒŠƒ ƒ„ƒ†  
‡‘”‰‡ —’Š‹—• —Žƒ‹ ‡„—ƒ– •—”˜‡‹
•‹•–‡ƒ–‹• ϐŽ‘”ƒ †ƒ ˆƒ—ƒ †‹ „‘Ǥ ƒ Œ—‰ƒ
‡‰—’—Žƒ ‹ˆ‘”ƒ•‹ ‰‡‘‰”ƒϐ‹• †ƒ
‹‡”ƒŽ•‡–‡’ƒ–Ǥ‡–‡ŽƒŠ‡Žƒ—ƒ’‡‡Ž‹–‹ƒ
„‡”–ƒŠ—Ǧ–ƒŠ—ǡ ’ƒ†ƒ ͳ͸ͻ͸ ‡‘”‰‡ —’Š‹—•
„‡”Šƒ•‹Ž‡›—•—Šƒ•‹Ž’‡‡Ž‹–‹ƒ†‡‰ƒŒ—†—Ž
Herbarium AmboinenseǤ
ʹʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‡„‡”ƒ’ƒ Ž‡„ƒ‰ƒ ”‹•‡– ›ƒ‰ †‹„‡–— ’‡Ǧ
‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ —–— ‡‰‡„ƒ‰ƒ
‹’–‡†‹ †‘‡•‹ƒƒ–ƒ”ƒŽƒ‹—•ƒ–‡‡Ž‹–‹ƒ
†ƒ ‡‰‡„ƒ‰ƒ ‡”–ƒ‹ƒ ‡‡–‡”‹ƒ
‡”–ƒ‹ƒǡ Economic Research Institute for
ASEAN and East Asiaȋ Ȍǡƒ†ƒ‡ƒ‰ƒ–‘
ƒ•‹‘ƒŽȋȌǡ‡„ƒ‰ƒ‡‡”„ƒ‰ƒ†ƒ
–ƒ”‹•ƒ ƒ•‹‘ƒŽ ȋƒ’ƒȌǡ ƒ†ƒ ˆ‘”ƒ•‹
‡‘•’ƒ•‹ƒŽ ȋ Ȍǡ ƒ†ƒ ‡‰ƒŒ‹ƒ †ƒ
‡‡”ƒ’ƒ ‡‘Ž‘‰‹ ȋȌǡ •‡”–ƒ ƒ†ƒ
–ƒ†ƒ”†‹•ƒ•‹ƒ•‹‘ƒŽȋȌǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ʹ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ ‡
‹•–‡ ‘—‹ƒ•‹ ƒ–‡Ž‹– ‘‡•–‹ ȋȌ
ƒŽƒ’ƒ‡”—’ƒƒ•ƒ–‡Ž‹–‘—‹ƒ•‹’‡”–ƒƒ
›ƒ‰†‹‹Ž‹‹ †‘‡•‹ƒǤƒŽƒ’ƒ‡”—’ƒƒ
‡†‹ƒ›ƒ‰•ƒ‰ƒ– „‡”‰—ƒ „ƒ‰‹ •‹ƒ”ƒȋ”ƒ†‹‘
†ƒ –‡Ž‡˜‹•‹Ȍǡ –‡Ž‡’‘ǡ †ƒ ‘—‹ƒ•‹Ǥ 
ƒŽƒ’ƒ †‹„ƒ‰— ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— •ƒƒ–
‡ŒƒŽƒƒ‡Ž‹–ƒ •‡„ƒ‰ƒ‹—•ƒŠƒ‡„ƒ‰—
•‹•–‡‘—‹ƒ•‹†ƒ‹ˆ‘”ƒ•‹Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
ʹͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ „
ƒ†ƒ ͳͺ͸ʹ ’‡‡”‹–ƒŠ ‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ
‡”ƒ ƒ‰ ’‡„ƒ‰—ƒ ŒƒŽ—” ‡”‡–ƒ ƒ’‹
†‹ ƒ™ƒ ›ƒ‰ ‡‰Š—„—‰ƒ ‡ƒ”ƒ‰Ȃ
‘”•–‡Žƒ†‡†ƒƒ–ƒ˜‹ƒȂ‘‰‘”Ǥ‡‡”‹–ƒŠ
‘Ž‘‹ƒŽ ‡Žƒ†ƒ ‡‹Ž‹Š ’‡„ƒ‰—ƒ
ŒƒŽ—” ‹‹ ƒ”‡ƒ ‡ƒ”ƒ‰Ȃ‘”•–‡Žƒ†‡
†‹ƒ‰‰ƒ’ •‡„ƒ‰ƒ‹ †ƒ‡”ƒŠ ’‡‰Šƒ•‹Ž ‘‘†‹–ƒ•
’‡”–ƒ‹ƒ›ƒ‰’”‘†—–‹ˆǤ†ƒ’—ŒƒŽ—”ƒ–ƒ˜‹ƒȂ
‘‰‘” †‹’‹Ž‹Š ƒ”‡ƒ ‡‰Š—„—‰ƒ ’—•ƒ–
’‡‡”‹–ƒŠƒ†ƒ†ƒ‡”ƒŠ’‡‰Šƒ•‹Ž‘’‹Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 87
ʹͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ‡
ʹͷǤ
‘‘Š ’ƒ†ƒ ‰ƒ„ƒ” •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ ƒ Šƒ”—††‹
—•—ˆ ƒ„‹„‹‡ȋǤ Ǥ ƒ„‹„‹‡ȌǤǤ Ǥ ƒ„‹„‹‡ǡ•‡‘”ƒ‰
ƒŠŽ‹ƒ‡”‘ƒ—–‹ƒ †‘‡•‹ƒŽ—Ž—•ƒ‹˜‡”•‹–ƒ•
ƒ Š‡ǡ ‡”ƒǤƒ†ƒͳͻ͹ͳ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘
‡—‰ƒ•‹ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ —–— ‡’‡”•‹ƒ’ƒ
•‡‰ƒŽƒ ŠƒŽ –‡”ƒ‹– ’‡„ƒ‰—ƒ ‹†—•–”‹
•–”ƒ–‡‰‹•ǡ–‡”ƒ•—‹†—•–”‹†‹”‰ƒ–ƒ”ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
Ž‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡǤ Ǥ ƒ„‹„‹‡‡†‹”‹ƒƒ†ƒ
‡‰ƒŒ‹ƒ †ƒ ‡‡”ƒ’ƒ ‡‘Ž‘‰‹ ȋȌǤ
‡”•ƒƒ ǡ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ ‡”ƒ ƒ‰ †ƒ
‡‰‡„ƒ‰ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ‹†—•–”‹ •–”ƒ–‡‰‹•
‡ŽƒŽ—‹ ƒ†ƒ ‡”‡ ƒƒ †—•–”‹ –”ƒ–‡‰‹•
ȋ ȌǤ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
ʹ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
‡ƒ‹•ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒƒ†ƒŽƒŠ—•ƒŠƒ‡‹‰ƒ–ƒ
’”‘†—•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ †‡‰ƒ ‡‰‰—ƒƒ
‡•‹Ǧ‡•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‘†‡”Ǥ ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ
‘Ž‡Š ’‹Ž‹Šƒ ƒǤ ‹Ž‹Šƒ „ „‡”ƒ‹–ƒ †‡‰ƒ
”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒǤ‹Ž‹Šƒ „‡”ƒ‹–ƒ†‡‰ƒ
†‹˜‡”•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒǤ ‹Ž‹Šƒ † „‡”ƒ‹–ƒ
†‡‰ƒ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒǤ†ƒ’—’‹Ž‹Šƒ
‡„‡”ƒ‹–ƒ†‡‰ƒ‡•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒǤ
ʹ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
‡”‡„—ƒ ‡”—’ƒƒ •‡–‘” ’‡–‹‰
„ƒ‰‹ ’‡”‡‘‘‹ƒ ‡‰ƒ”ƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ ‹–—ǡ
’‡‡”‹–ƒŠ „‡”—’ƒ›ƒ ‡‹‰ƒ–ƒ Šƒ•‹Ž
’”‘†—•‹’‡”‡„—ƒǤ–—‡‹‰ƒ–ƒŠƒ•‹Ž
’”‘†—•‹’‡”‡„—ƒǡ’‡‡”‹–ƒŠ‡‡–ƒ’ƒ
‡„‹Œƒƒ„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡”‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹ ’‡”‡„—ƒ †ƒ ’ƒ„”‹
›ƒ‰ƒ†ƒǤ
ʹȌ ‡‡–ƒ’ƒ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹Ǥ
͵Ȍ ‡Žƒ—ƒ‡•–‡•‹ϐ‹ƒ•‹Ǥ
ͶȌ ‡Žƒ—ƒ†‹˜‡”•‹ϐ‹ƒ•‹–ƒƒƒǤ
ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ
1)†ƒ2)Ǥ
ʹͺǤ
ʹͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‡‰ƒ„ƒ–—ƒ–‡‘Ž‘‰‹ǡ‡‰‹ƒ–ƒ’‡†‹†‹ƒ
Š—•—•›ƒ „‡ŽƒŒƒ” ‡‰ƒŒƒ” ‡Œƒ†‹ Ž‡„‹Š
‡›‡ƒ‰ƒǡ˜ƒ”‹ƒ–‹ˆǡ†ƒ—†ƒŠ†‹Žƒ—ƒǤ
‡Žƒ‹ ‹–—ǡ ’‡”ƒ ‰—”— ƒ‹ –‡”„ƒ–— ƒ”‡ƒ
–‹†ƒ Žƒ‰‹ ‡Œƒ†‹ •ƒ–—Ǧ•ƒ–—›ƒ •—„‡”
„‡ŽƒŒƒ”Ǥ‡ŽƒŒƒ”†ƒ’ƒ–‡ƒˆƒƒ–ƒ–‡‘Ž‘‰‹ǡ
–‡”—–ƒƒ‹–‡”‡–•‡„ƒ‰ƒ‹•—„‡”„‡ŽƒŒƒ”—–—
‡ ƒ”‹‹ˆ‘”ƒ•‹ƒ–ƒ—‡ƒˆƒƒ–ƒ’”‘‰”ƒ
‘’—–‡”—–—‡‰‘ŽƒŠ†ƒ–ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
88 Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII
ʹͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ƒ
ʹͻǤ
‡•”‹’•‹ ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡Œ‡Žƒ•ƒ –‡–ƒ‰
ƒ”ƒ›ƒ „‡”‹–ƒ ’ƒŽ•— ›ƒ‰ –‡”•‡„ƒ” ‡ŽƒŽ—‹
Œƒ”‹‰ƒ‹–‡”‡–ǤŽ‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡƒ•›ƒ”ƒƒ–
Šƒ”—•„‡”•‹ƒ’„‹Œƒ†ƒ”‹–‹•†ƒŽƒ‡ƒ‰‰ƒ’‹
•—ƒ–—‹ˆ‘”ƒ•‹Ǥ ‹ƒ–‹†ƒ„‡”Šƒ–‹ǦŠƒ–‹†ƒ”‹–‹•
†ƒŽƒ ‡›ƒ”‹‰ ‹ˆ‘”ƒ•‹ǡ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ƒƒ
—†ƒŠ –‡”’‡‰ƒ”—Š Š‘ƒ•Ǥ ƒ’ƒ– †‹ƒ–ƒƒǡ
’‡”‡„ƒ‰ƒ –‡‘Ž‘‰‹ –—”—– ‡‡‰ƒ”—Š‹
’‘Žƒ’‹‹”ƒ—•‹ƒǤ
͵ͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ ‡
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡—Œ—ƒ ‡ƒ ‡–ƒ
†‹ ŒƒŽƒ ”ƒ›ƒǤ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—– –‹†ƒ Ž‡’ƒ•
†ƒ”‹ ’‡‰‰—ƒƒ •ƒ”ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ‘†‡”
›ƒ‰ ƒ‹ ‡‹‰ƒ–Ǥ ‡‰‰—ƒƒ •ƒ”ƒƒ
–”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ‘†‡” †ƒ’ƒ– „‡”†ƒ’ƒ ’ƒ†ƒ
’‡ ‡ƒ”ƒ Ž‹‰—‰ƒǤ ƒ”ƒƒ –”ƒ•’‘”–ƒ•‹
‘†‡” ‡‰Šƒ•‹Žƒ ‘†‹•‹ Ž‹‰—‰ƒ
›ƒ‰ƒ‹•‡•ƒ†ƒ–‹„—Ž›ƒ’‘Ž—•‹†‹‹”‹‰‹
‡‹’‹•›ƒ •—’Žƒ‹ ‘•‹‰‡ ƒ‹„ƒ– ‰ƒ• „—ƒ‰
‡†ƒ”ƒƒ„‡”‘–‘”ǤƒŠƒǡ†‹‘–ƒǦ‘–ƒ„‡•ƒ”
—†ƒ”ƒ•‡‰ƒ”ƒ‹•—Ž‹–†‹–‡—ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ‡Ǥ
౧Ǥ •‹ƒ
ͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
—Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽ
ʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‘–‘‰‘›‘‰
͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ
‡’‡–‹‰ƒ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
‘–‹‰‡ ƒ”—†ƒȀ‹•‹ ƒ”—†ƒ
ͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
ƒŒƒ™ƒŽ‹‹–”ƒ‡Ž‡˜‹•‹ †‘‡•‹ƒȀ
౧Ǥ ”ƒ‹ƒ
ͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
”‹•‹•‡’‡” ƒ›ƒƒ›ƒ‰— —Ž’ƒ†ƒƒŠ‹””†‡
ƒ”—†‹–ƒ†ƒ‹†‡‰ƒƒ‰‰ƒ’ƒ”ƒ›ƒ–„ƒŠ™ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ ”†‡ ƒ”— –‹†ƒ ‡ŒƒŽƒƒ
•‹•–‡ †‡‘”ƒ•‹ •‡ ƒ”ƒ –‡’ƒ– ƒ•ƒ•Ǥ ‘†‹•‹
–‡”•‡„—–†‹’‡”’ƒ”ƒŠ†‡‰ƒ„ƒ›ƒ›ƒƒ‰‰‘–ƒ
’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒ‰‡Žƒ—ƒ’”ƒ–‹‘”—’•‹ǡ
‘Ž—•‹ǡ †ƒ ‡’‘–‹•‡ ȋȌǤ ”‹•‹• ‡‘‘‹ǡ
’‘Ž‹–‹ǡ†ƒŠ——‡ƒ„ƒŠ‡–‹†ƒ’‡” ƒ›ƒƒ
”ƒ›ƒ––‡”Šƒ†ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—Ǥ
ʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
—Œ—ƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ–‡” ƒ–—
†ƒŽƒ ‡„—ƒƒ  ͳͻͶͷ ƒŽ‹‡ƒ ‡‡’ƒ–Ǥ
—Œ—ƒ–‡”•‡„—–•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ‡Ž‹†—‰‹•‡‰‡ƒ’„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ†ƒ
•‡Ž—”—Š–—’ƒŠ†ƒ”ƒŠ †‘‡•‹ƒǤ
„Ǥ ‡ƒŒ—ƒ‡•‡ŒƒŠ–‡”ƒƒ——Ǥ
Ǥ ‡ ‡”†ƒ•ƒ‡Š‹†—’ƒ„ƒ‰•ƒǤ
†Ǥ —– ‡Žƒ•ƒƒƒ ‡–‡”–‹„ƒ †—‹ƒ „‡”Ǧ
†ƒ•ƒ”ƒ ’‡”†ƒƒ‹ƒ ƒ„ƒ†‹ †ƒ ‡ƒ†‹Žƒ
•‘•‹ƒŽǤ
͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ
ƒ † ƒ   ƒ • ƒ  ’ ‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š ƒ    ƒ „ ‹  ‡ –   Ž ‹
ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘  –‡”Œƒ†‹ ’‡”—„ƒŠƒ ‡„‹Œƒƒ
’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹Ǥ ƒ„‹‡– Ž‹ ƒ•–”‘ƒ‹†Œ‘Œ‘
‡‹–ƒ ’ƒ”Ž‡‡ ‡‡–ƒ’ƒ •‹ƒ’ ›ƒ‰
’ƒ•–‹ƒ–ƒ”ƒ–‹‰ƒ‡—‰‹ƒ•‹ƒ’’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ‡–‹‰ƒ‡—‰‹ƒ–‡”•‡„—–
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ •‡—ƒ ‡‰ƒ”ƒ †ƒ
‡‹–‹„‡”ƒ–ƒ‡”Œƒ•ƒƒ†‡‰ƒ‡”‹ƒ
‡”‹ƒ–„‡•‡”–ƒ•‡‰ƒŽƒ‘•‡—‡•‹›ƒǤ
„Ǥ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ •‡—ƒ ‡‰ƒ”ƒ †ƒ
‡‹–‹„‡”ƒ–ƒ ’ƒ†ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ
‹‘˜‹‡–„‡•‡”–ƒ•‡‰ƒŽƒ‘•‡—‡•‹›ƒǤ
Ǥ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ •‡—ƒ ‡‰ƒ”ƒ †ƒ
‡‹–‹„‡”ƒ–ƒ’ƒ†ƒ’‡›—•—ƒ‡—ƒ–ƒ
‡–‹‰ƒǡ•‡Žƒ‹„Ž‘ƒ”ƒ–†ƒ„Ž‘‹—”Ǥ
ͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
”‘‘Ž‘‰‹ ’‡„‡–—ƒ    †ƒ’ƒ– †‹Œ‡Žƒ•ƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ƒǤ ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒOrganisatie
voor Natuurwetenschappelijk Onderzoek
›ƒ‰ –‡ŽƒŠ „‡”†‹”‹ ’ƒ†ƒ ͳͻʹͺ †‹‰ƒ–‹
‡Œƒ†‹ ”‰ƒ‹•ƒ•‹ —–— ‡›‡Ž‹†‹ƒ
†ƒŽƒ Ž—‡‰‡–ƒŠ—ƒŽƒȋ ȌǤ
„Ǥ ƒ † ƒ  ͳ ͻ ͷ ͸  ’ ‡  ‡ ” ‹  – ƒ Š   † ‘  ‡ • ‹ ƒ
‡†‹”‹ƒ ƒŒ‡Ž‹• Ž— ‡‰‡–ƒŠ—ƒ
†‘‡•‹ƒ ȋ  Ȍ „‡”†ƒ•ƒ”ƒ †ƒ‰Ǧ
†ƒ‰‘‘”ͷƒŠ—ͳͻͷ͸Ǥ
Ǥ ƒ†ƒ ͳͻ͸ʹ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡„‡–—
‡’ƒ”–‡‡ ”—•ƒ ‹•‡– ƒ•‹‘ƒŽ
ȋȌ †ƒ ‡‡’ƒ–ƒ    †‹
†ƒŽƒ›ƒǤ
†Ǥ ƒ†ƒ ͳͻ͸͸ ’‡‡”‹–ƒŠ ‡‰—„ƒŠ •–ƒ–—•
‡Œƒ†‹‡„ƒ‰ƒ‹•‡–ƒ•‹‘ƒŽ
ȋȌǤ
‡Ǥ ƒ†ƒʹ͵‰—•–—•ͳͻ͸͹’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‡„—„ƒ”ƒ†ƒ  ‡ŽƒŽ—‹
‡’—–—•ƒ ”‡•‹†‡ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ
‘‘” ͳʹͺ ƒŠ— ͳͻ͸͹Ǥ ‡ŽƒŒ—–›ƒǡ
’‡‡”‹–ƒŠ ‡„‡–— ‡„ƒ‰ƒ Ž—
‡‰‡–ƒŠ—ƒ †‘‡•‹ƒȋ  ȌǤ
ͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ
ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— ”ƒ†‹‘ †‹‰—ƒƒ
•‡„ƒ‰ƒ‹ •ƒ”ƒƒ ‡›ƒ’ƒ‹ƒ ‹ˆ‘”ƒ•‹ǡ ƒŽƒ–
‘—‹ƒ•‹ǡ †ƒ ’‡‡”ƒ‰ƒ –‡”—–ƒƒ „ƒ‰‹
ƒ•›ƒ”ƒƒ– †‹ †ƒ‡”ƒŠ ’‡”†‡•ƒƒǤ Ž‡Š ƒ”‡ƒ
‹–—ǡ ”ƒ†‹‘ ‡Œƒ†‹ ‡†‹ƒ ’ƒŽ‹‰ ‡ˆ‡–‹ˆ †ƒ
‡”ƒ›ƒ–’ƒ†ƒƒ•ƒ”†‡ƒ”—Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
’ƒ†ƒ•‘ƒŽ„‡ƒ”Ǥ
Kunci Jawaban dan Pembahasan Sejarah Indonesia Kelas XII 89
౨Pilihlah jawaban yang benar!
ԘͳǤ ƒ†ƒ ͳͻͻ͸Ȃͳͻͻ͹ †‘‡•‹ƒ ‡‰ƒŽƒ‹ ”‹•‹•
—Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽǤ ”‹•‹• –‡”•‡„—– ‡›‡„ƒ„Ǧ
ƒǤǤǤǤ
ƒǤ †——‰ƒ ”ƒ›ƒ– –‡”Šƒ†ƒ’ ”‡•‹†‡
‘‡Šƒ”–‘‡‰—ƒ–
„Ǥ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”— ‡‰‡„ƒŽ‹ƒ
ƒ†ƒ–‡’ƒ†ƒ
Ǥ ’‡‡”‹–ƒŠ †ƒ   ‡‡–ƒ’ƒ •–ƒ–—•
†‘‡•‹ƒ†ƒŽƒ‡ƒ†ƒƒ„ƒŠƒ›ƒ
†Ǥ –‹‰ƒ– ‡’‡” ƒ›ƒƒ ”ƒ›ƒ– –‡”Šƒ†ƒ’
’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—‡—”—
‡Ǥ „ƒ›ƒ ƒŠŽ‹ ‡’”‡†‹•‹  ƒƒ
‡ƒœ—Žƒ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘
ԘʹǤ ‡”Šƒ–‹ƒˆƒ–‘”Ǧˆƒ–‘”„‡”‹—–Ǩ
ͳȌ ƒ‰ƒŽ›ƒ•‹•–‡—Ž–‹’ƒ”–ƒ‹Ǥ
ʹȌ ƒ ƒ—›ƒ•‹•–‡’‡‡”‹–ƒŠƒǤ
͵Ȍ ƒ ƒ—›ƒ’‡”‡‘‘‹ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ͶȌ  ‡ ”‘ • ‘ – ›ƒ  – ‹  ‰ƒ –  ‡ • ‡ Œ ƒ Š –‡ ”ƒ ƒ 
ƒ•›ƒ”ƒƒ–Ǥ
ͷȌ ‹‰‰‹›ƒ ’”ƒ–‹ ‘”—’•‹ǡ ‘Ž—•‹ǡ †ƒ
‡’‘–‹•‡ȋȌǤ
ƒ–‘” ’‡›‡„ƒ„ ‡–‹†ƒ’‡” ƒ›ƒƒ ”ƒ›ƒ–
†‘‡•‹ƒ –‡”Šƒ†ƒ’ ’‡‡”‹–ƒŠ ”†‡ ƒ”—
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒǤǤǤǤ
ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ †Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͷȌ
„Ǥ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͶȌ ‡Ǥ ͵ȌǡͶȌǡ†ƒͷȌ
Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒͶȌ
Ԙ͵Ǥ ƒ†ƒ ͳͻͻͺ ‰‡”ƒƒ ƒŠƒ•‹•™ƒ ‡—–—–
’‡‡”‹–ƒŠ •‡‰‡”ƒ ‡Žƒ•ƒƒƒ ƒ‰‡†ƒ
”‡ˆ‘”ƒ•‹ǤƒŽƒŠ•ƒ–—ƒ‰‡†ƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹›ƒ‰†‹Ǧ
•—ƒ”ƒƒƒŠƒ•‹•™ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡‰Šƒ’—•‘•‡’†™‹ˆ—‰•‹
„Ǥ ‡†——‰ ”‡ˆ‡”‡†— ”ƒ›ƒ– ‹‘”
‹—”
Ǥ ‡‰‰ƒ–‹ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ †‡‰ƒ
Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡
†Ǥ ‡„—„ƒ”ƒ ‡™ƒ ‡”™ƒ‹Žƒ ƒ›ƒ–
Šƒ•‹Ž’‡‹Ž—
‡Ǥ ‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡‹Ž‹Šƒ —— ’”‡•‹†‡
•‡ ƒ”ƒŽƒ‰•—‰
90 Sejarah Indonesia Kelas XII
ԘͶǤ ƒ†ƒƒ™ƒŽͳͻͻͺ–‡”Œƒ†‹‡”—•—Šƒƒ–‹Ǧ‹‘‰Š‘ƒ
†‹ •‡Œ—ŽƒŠ ‘–ƒ †‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡”—•—Šƒ
–‡”•‡„—––‡”Œƒ†‹ƒ”‡ƒǤǤǤǤ
ƒǤ ’‡‡”‹–ƒŠ‡’”‹‘”‹–ƒ•ƒ•—’Žƒ‹„ƒŠƒ
’‘‘—–—‡–‹‹‘‰Š‘ƒ
„Ǥ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ‡‰ƒ‰‰ƒ’ ‡–‹ ‹‘‰Š‘ƒ
‡†‘‹ƒ•‹’‡”‡‘‘‹ƒ
Ǥ ‡–‹ ‹‘‰Š‘ƒ ‡‡‰ƒ‰ ’‡”ƒ ’‡–‹‰
†ƒŽƒ–‡”Œƒ†‹›ƒ”‹•‹•‘‡–‡”
†Ǥ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ‡‰ƒ‰‰ƒ’ ‡–‹ ‹‘‰Š‘ƒ
–—”—– ƒ’—”†ƒŽƒ—”—•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
‡Ǥ ’‡‡”‹–ƒŠ‡ ƒ„—–’‡”ƒ–—”ƒ•—”ƒ–‹œ‹
„‡”—‹›ƒ‰„‡”Žƒ—„ƒ‰‹‡–‹‹‘‰Š‘ƒ
ԘͷǤ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ ‡Žƒ—ƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹ ƒ”ƒ
—–— ‡‰ƒ–ƒ•‹ ƒ•ƒŽƒŠ ‡‘‘‹ †‘‡•‹ƒ
›ƒ‰ ‡„—”— ’ƒ†ƒ ͳͻͻͺǤ ƒŽƒŠ •ƒ–—
‡„‹Œƒƒ ›ƒ‰ †‹ƒ„‹Ž ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘
—–— ‡•–ƒ„‹Žƒ ’‡”‡‘‘‹ƒ ’ƒ†ƒ •ƒƒ–
‹–—ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡Œ—ƒŽ„‡„‡”ƒ’ƒƒ•‡–‹Ž‹‡‰ƒ”ƒ‡’ƒ†ƒ
‡‰ƒ”ƒƒ•‹‰
„Ǥ ‡‹–ƒ„ƒ–—ƒ‡‘‘‹‡’ƒ†ƒ‡‰ƒ”ƒǦ
‡‰ƒ”ƒƒ‰‰‘–ƒ
Ǥ ‡‹–ƒ „ƒ–—ƒ ‡‘‘‹ ‡’ƒ†ƒ
International Monetary Fundȋ  Ȍ
†Ǥ ‡‰‰ƒ„—‰ƒ„‡„‡”ƒ’ƒ’‡”—•ƒŠƒƒ›ƒ‰
†‹ƒ‰‰ƒ’–‹†ƒ’”‘†—–‹ˆ
‡Ǥ ‡Žƒ—ƒ”‡‡‰‘•‹ƒ•‹’‡„ƒ›ƒ”ƒ—–ƒ‰
›ƒ‰„‡”ƒ•ƒŽ†ƒ”‹’‹Šƒ•™ƒ•–ƒ
Ԙ͸Ǥ ”‡•‹†‡ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ ‡„‡”‹ƒ ƒ‡•–‹
†ƒ ƒ„‘Ž‹•‹ ‡’ƒ†ƒ „‡„‡”ƒ’ƒ –ƒŠƒƒ †ƒ
ƒ”ƒ’‹†ƒƒ ’‘Ž‹–‹ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—Ǥ ƒŠƒƒ
’‘Ž‹–‹†ƒ”‹ƒ—„—”—Š›ƒ‰†‹„‡„ƒ•ƒ’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒǤ Ǥ ƒ„‹„‹‡ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ƒ”Šƒ‹
„Ǥ ‡•‘ƒ—†”‘
Ǥ — Š–ƒ”ƒ’ƒŠƒ
†Ǥ —†‹ƒ—Œƒ–‹‘
‡Ǥ ”‹‹–ƒ‰ƒ—‰ƒ•
Ԙ͹Ǥ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ›ƒǡ „†—””ƒŠƒ ƒ•ƒ”ƒ ”‡˜‘Ž—•‹ ‡–ƒŽ ›ƒ‰ †‹ ƒƒ‰ƒ
ƒŠ‹† ‡‡”„‹–ƒ ‡’—–—•ƒ ”‡•‹†‡ ”‡•‹†‡ ‘‘ ‹†‘†‘ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ Œƒ„ƒ–ƒ›ƒ
‘‘”Ǧ͸ ƒŠ— ʹͲͲͲǤ ‡’—–—•ƒ ”‡•‹†‡ ›ƒ‰’‡”–ƒƒ†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹ǤǤǤǤ
–‡”•‡„—–„‡”‹•‹–‡–ƒ‰ǤǤǤǤ ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͳȌ
ƒǤ ’‡—Ž‹Šƒ ŠƒǦŠƒ •‹’‹Ž ’‡‰ƒ—– ƒ‰ƒƒ „Ǥ ͳȌǡ͵Ȍǡ†ƒʹȌ
‘‰Š— — Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒ͵Ȍ
„Ǥ ’‡„‡”‹ƒ ƒ‡•–‹ „ƒ‰‹ –ƒŠƒƒ ’‘Ž‹–‹ †Ǥ ʹȌǡͳȌǡ†ƒ͵Ȍ
”†‡ƒ”— ‡Ǥ ͵ȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ
Ǥ ’‡„‡–—ƒ ‘‹•‹ ‡„‡”ƒ–ƒ•ƒ
ͳͳǤ ƒ‰‹ „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒǡ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹
‘”—’•‹
‡”—’ƒƒǤǤǤǤ
†Ǥ ’‡„‡”‹ƒŒƒ‹ƒ‡„‡„ƒ•ƒ„‡”’‡†ƒ’ƒ–
ƒǤ ƒ•’‡›ƒ‰’‡”Ž—†‹’‡”Šƒ–‹ƒ•ƒƒ–‡Œƒ†‹
‡Ǥ ’‡„—„ƒ”ƒ‡’ƒ”–‡‡‡‡”ƒ‰ƒ
ƒ‰‰‘–ƒ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
ԘͺǤ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”‡ˆ‘”ƒ•‹ ™ƒ‹Ž ’”‡•‹†‡ ›ƒ‰ „Ǥ •—ƒ–— ƒ”ƒ—–—‡‡’ƒ–ƒ†‹”‹†ƒŽƒ
‡†—†—‹Œƒ„ƒ–ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹’”‡•‹†‡ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ ’‡”‰ƒ—Žƒ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
a. – Jusuf Kalla Ǥ ‡—ƒ–ƒ•‡„—ƒŠ„ƒ‰•ƒ•ƒƒ–„‡”‘ˆ”‘–ƒ•‹
– B.J. Habibie †‡‰ƒ„ƒ‰•ƒŽƒ‹
b. – B.J. Habibie
†Ǥ ‡†‹ƒ —–ƒƒ —–— ‡ŒƒŽ‹ Š—„—‰ƒ
– Abdurrahman Wahid †‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
c. – Hamzah Haz
‡Ǥ ‹”‹ Šƒ• •‡„—ƒŠ „ƒ‰•ƒ •ƒƒ– „‡”‹–‡”ƒ•‹
– Abdurrahman Wahid †‡‰ƒ„ƒ‰•ƒŽƒ‹
d. – B.J. Habibie ͳʹǤ ƒ†ƒ ͳͻ͹ͺ  ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ ‡–‡–ƒ’ƒ
– Megawati Soekarnoputri ‘‘” ȀȀͳͻ͹ͺ–‡–ƒ‰‡”Ž—ƒ•ƒ‘Ž‹–‹
e. – Hamzah Haz —ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡–‡–ƒ’ƒ –‡”•‡„—–
– Megawati Soekarnoputri †‹‡Ž—ƒ”ƒƒ‰ƒ”ǤǤǤǤ
ƒǤ ‡„‹Œƒƒ Ž—ƒ” †‘‡•‹ƒ –‹†ƒ ‘†‘‰
ԘͻǤ ƒ„‹‡–‹‹†‹„‡–—•‡–‡ŽƒŠƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ ’ƒ†ƒ„Ž‘ƒ”ƒ–†ƒ„Ž‘‹—”
‡‰ƒ™ƒ–‹ ‘‡ƒ”‘’—–”‹ †ƒ ƒœƒŠ ƒœ „Ǥ ƒ”ƒŠ‡„‹Œƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
„‡”ƒŠ‹”Ǥƒ„‹‡–›ƒ‰†‹ƒ•—†ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ •‡•—ƒ‹†‡‰ƒ‡‹‰‹ƒ”ƒ›ƒ–
ƒǤ ƒ„‹‡–‡”Œƒ Ǥ ‡”Œƒ •ƒƒ ›ƒ‰ †‹Žƒ—ƒ †‘‡•‹ƒ
„Ǥ ƒ„‹‡– ‘–‘‰‘›‘‰ †‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹„‡”ƒˆƒƒ–„ƒ‰‹•‡Ž—”—Š
Ǥ ƒ„‹‡– †‘‡•‹ƒ‡”•ƒ–— †—‹ƒ
†Ǥ ƒ„‹‡–‡”•ƒ–—ƒƒ•‹‘ƒŽ †Ǥ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ –‹†ƒ Šƒ›ƒ ˆ‘—•
‡Ǥ ƒ„‹‡–‡ˆ‘”ƒ•‹‡„ƒ‰—ƒ ’ƒ†ƒ •‡ƒ‰ƒ– ƒ–‹‹’‡”‹ƒŽ‹•‡ †ƒ
ͳͲǤ ‡”Šƒ–‹ƒ–ƒ„‡Ž„‡”‹—–Ǩ ƒ–‹‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡
‡Ǥ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ †ƒ’ƒ– „‡”Ǧ
No. X Y
ƒˆƒƒ–„ƒ‰‹•‡Ž—”—Š„‹†ƒ‰’‡„ƒ‰—ƒ
1) Mengupayakan Menerbitkan Kartu
pertumbuhan Indonesia Sehat (KIS), ͳ͵Ǥ ƒ†ƒƒ•ƒƒ™ƒŽ‡‡”†‡ƒƒ’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹
ekonomi yang Kartu Indonesia Pintar †‘‡•‹ƒ†‹›ƒ–ƒƒ†ƒŽƒ„‡–—ƒŽ—ƒ–†ƒ
cukup tinggi dan (KIP), dan Kartu Keluarga ’‹†ƒ–‘’”‡•‹†‡ǡ•ƒŽƒŠ•ƒ–—›ƒƒŽ—ƒ–‘Ž‹–‹
berkualitas. Sejahtera (KKS) untuk
kesejahteraan rakyat. ‡‡”‹–ƒŠ ͳ ‘˜‡„‡” ͳͻͶͷǤƒŽƒŠ •ƒ–—’‘‹
’‡–‹‰†ƒŽƒƒŽ—ƒ––‡”•‡„—–ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
2) Mengubah mind set, Penambahan alokasi
yaitu cara berpikir dana dalam APBN untuk ƒǤ ‡‰‹—–‹ ‡‰‹ƒ–ƒ •‡”–ƒ —”—•ƒ ’‘Ž‹–‹ǡ
dan cara pandang program pendidikan ‡‘‘‹ǡ•‘•‹ƒŽǡ†ƒ‡„—†ƒ›ƒƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
dalam melakukan dasar sembilan tahun,
pelayanan publik. peningkatan kualitas
„Ǥ ‡Œƒ‰ƒ•–ƒ„‹Ž‹–ƒ•’‘Ž‹–‹†ƒ‡”Œƒ•ƒƒ†‹
pendidikan, dan „‹†ƒ‰‡‘‘‹†‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
perbaikan kurikulum. Ǥ ‡’‡”–‡‰ƒ• ’‡Žƒ•ƒƒƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
3) Struktur organisasi Kultur dan budaya kerja ‡‰‡”‹›ƒ‰„‡”ƒ‹–ƒ†‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
harus ramping dan harus disiplin, tanggung †Ǥ ‡’‡”—ƒ– ŒƒŽ‹ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ
tidak boleh ada jawab, mengedepankan
orang-orang dalam kebersamaan, dan gotong ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ›ƒ‰•‡†ƒ‰„‡”‘ϐŽ‹
pemerintahan yang royong. ‡Ǥ ‡—Œ—ƒ •‹ƒ’ ’‘Ž‹–‹ ‘’‘”–—‹• †ƒ
memiliki fungsi ’”ƒ‰ƒ–‹•–‡”Šƒ†ƒ’‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
ganda.

Remedial Semester 2 91
ͳͶǤ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”— ƒ”ƒŠ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ ͳ͹Ǥ ƒ†ƒ ͳͻʹʹ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡‰‹”‹
†‘‡•‹ƒ ‘†‘‰ ‡ „Ž‘ ƒ”ƒ–ǡ Š—•—•›ƒ ‹•‹ ƒ”—†ƒ   ‡ ƒ„‘ŒƒǤ ”‹‘”‹–ƒ• —–ƒƒ
‡”‹ƒ ‡”‹ƒ–Ǥ ‡ ‡†‡”—‰ƒ –‡”•‡„—– ’ƒ•—ƒ ƒ”—†ƒ†ƒŽƒ‹•‹’‡”†ƒƒ‹ƒ–‡”•‡„—–
†‹ƒˆƒƒ–ƒ’‹Šƒ‡”‹ƒ‡”‹ƒ–—–—ǤǤǤǤ ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡„ƒ–—’‡”‡‘‘‹ƒ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ†‹ ƒǤ ‡‹‰ƒ–ƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †ƒŽƒ „‹†ƒ‰
•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒ ’‡”–ƒŠƒƒ†‡‰ƒƒ„‘Œƒ
„Ǥ ‡†‘”‘‰ ‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ ƒ”ƒ– „‡”Ǧ „Ǥ ‡„‡”‹ƒ „ƒ–—ƒ Ž‘‰‹•–‹ ‡’ƒ†ƒ
‹˜‡•–ƒ•‹†‹ †‘‡•‹ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–ƒ„‘Œƒ
Ǥ ‡ ‡‰ƒŠ — —Ž›ƒ ‡‘‘Ž‘‹ƒŽ‹•‡ †‹ Ǥ ‡„ƒ–—‡‰‹ƒ–ƒ’‡†‹†‹ƒ‹Ž‹–‡”†‹
•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒ ƒ„‘Œƒ
†Ǥ ‡‰ƒ†‹Ž‹ ’‡Žƒ— ’‡Žƒ‰‰ƒ”ƒ  ’ƒ†ƒ †Ǥ ‡‰ƒ™ƒ•‹’”‘•‡•’‡”‰ƒ–‹ƒ‡—ƒ•ƒƒ†‹
ƒ•ƒ”†‡ƒ”— ƒ„‘Œƒ
‡Ǥ ‡„‡†—‰’‡‰ƒ”—Š‘—‹•‡†‹•‹ƒ ‡Ǥ ‡‰ƒ™ƒŽ ’”‘•‡• ’‡”–—ƒ”ƒ –ƒ™ƒƒ
‡‰‰ƒ”ƒ ’‡”ƒ‰
ͳͷǤ ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ”‡•‹†‡ ‡‰ƒ™ƒ–‹ ͳͺǤ ƒ†ƒͳ͵‡•‡„‡”ͳͻͷ͹’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
‘‡ƒ”‘’—–”‹ǡ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ’‡”›ƒ–ƒƒ›ƒ‰†‹‡ƒŽ†‡‰ƒ
‡‡—‹„ƒ›ƒ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒǤ‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒǤ ƒ’ƒ ’‘•‹–‹ˆ †‡Žƒ”ƒ•‹
’ ‘ Ž ‹ – ‹   Ž — ƒ ”   ‡ ‰ ‡ ” ‹  ›ƒ  ‰  –‡ ” Œ ƒ † ‹  ’ ƒ † ƒ –‡”•‡„—–„ƒ‰‹„ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒ•ƒ ‡’‡‹’‹ƒ ”‡•‹†‡ ‡‰ƒ™ƒ–‹ ƒǤ †‘‡•‹ƒ‡Œƒ†‹‡‰ƒ”ƒƒ”‹–‹
‘‡ƒ”‘’—–”‹†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒǤǤǤ „Ǥ †‘‡•‹ƒ†‹•‡‰ƒ‹†—‹ƒ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽ
a. – Lepasnya Timor Timur dari wilayah kedaulatan Ǥ ’‡‡”‹–ƒŠƒ’—‡‰‡•’Ž‘‹–ƒ•‹Žƒ—–
Indonesia. †Ǥ ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ‡Œƒ†‹•ƒ–—‡•ƒ–—ƒ
– Pelaksanaan eksekusi mati bagi terpidana kasus ‡Ǥ ’ƒŒƒ „‡ƒ —ƒ‹ †‹ ’‡Žƒ„—Šƒ †ƒ’ƒ–
narkoba yang berasal dari luar negeri.
†‹—”ƒ‰‹
b. – Peristiwa Malari (malapetaka 15 Januari).
– Lepasnya Pulau Sipadan dan Ligitan pada 2002. ͳͻǤ ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘‡”—’ƒƒ‘”‰ƒ‹•ƒ•‹›ƒ‰
–‡”„‡–— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ‡”ƒ‰ ‹‰‹Ǥ ƒ• ƒǦ
c. – Pemutusan hubungan kerja sama dengan IMF.
– Lepasnya Pulau Sipadan dan Ligitan pada 2002. ‡”ƒ‰‹‰‹ǡ ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘‡‰ƒŽ‹Šƒ
’‡”Šƒ–‹ƒ›ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒŽƒŠǤǤǤǤ
d. – Pemutusan hubungan kerja sama dengan IMF.
– Lepasnya Timor Timur dari wilayah kedaulatan ƒǤ ’‡„‡”ƒ–ƒ•ƒ‰‡”ƒƒ†ƒƒ•‹–‡”‘”‹•‡
Indonesia. „Ǥ ’‡„ƒ‰—ƒ‡‘‘‹‡‰ƒ”ƒ„‡”‡„ƒ‰
e. – Peristiwa Malari (malapetaka 15 Januari). Ǥ ’ ‡  „ ‡ ” ‘  – ƒ  ƒ   † ‹   ‡ ‰ ƒ ” ƒ Ǧ  ‡ ‰ ƒ ” ƒ
– Pelaksanaan eksekusi mati bagi terpidana kasus „‡”‡„ƒ‰
narkoba yang berasal dari luar negeri. †Ǥ ’‡”–—„—Šƒ ’‡†—†— †‹ ‡‰ƒ”ƒ „‡”Ǧ
‡„ƒ‰
ͳ͸Ǥ ‡”Šƒ–‹ƒ–ƒ„‡Ž„‡”‹—–Ǩ ‡Ǥ ’‡‰‡†ƒŽ‹ƒ‡’‡‹Ž‹ƒ•‡Œƒ–ƒ—Ž‹”†‹
No. A B ‡‰ƒ”ƒƒŒ—
1) Iran India ʹͲǤ ‡”Œƒ •ƒƒ ‡‘‘‹ ƒ–ƒ”‡‰ƒ”ƒ 
2) Sri Lanka Pakistan
‡‰Šƒ•‹Žƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ‹‰ƒ– ‹‰‰‹ ‡Ǧ͸
Ǥ ƒŽƒŠ •ƒ–— Šƒ•‹Ž ‘ˆ‡”‡•‹ –‡”•‡„—–
3) Afghanistan Kamboja
ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ ’‡‰—†ƒ‰ †ƒŽƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ƒǤ ‡‰ƒ†ƒƒASEAN Games
•‹ƒȂˆ”‹ƒ†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹ǤǤǤǤ „Ǥ ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒSEA Games
ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͳȌ Ǥ ‡‰ƒ†ƒƒASEAN Risk Award
„Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒʹȌ †Ǥ ‡„‡–—ASEAN Community
Ǥ ʹȌǡͳȌǡ†ƒʹȌ ‡Ǥ ‡›‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒJakarta Informal Meeting
†Ǥ ͵ȌǡͳȌǡ†ƒ͵Ȍ ʹͳǤ ‡”‡„ƒ‰ƒ‹Ž—’‡‰‡–ƒŠ—ƒ†ƒ–‡‘Ž‘‰‹
‡Ǥ ͵ȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ †‹ †‘‡•‹ƒ–‹†ƒ–‡”Ž‡’ƒ•†ƒ”‹–‘‘Š„‡”ƒƒ
‡‘”‰‡—’Š‹—•Ǥ‡”ƒ ‡‘”‰‡—’Š‹—•†ƒŽƒ
’‡”‡„ƒ‰ƒ ‹Ž— ’‡‰‡–ƒŠ—ƒ †‹ †‘‡•‹ƒ
’ƒ†ƒƒ„ƒ† †‹™—Œ—†ƒ†‡‰ƒǤǤǤǤ

92 Sejarah Indonesia Kelas XII

 ƒǤ ‡‰—•—Žƒ‡’ƒ†ƒ’‡‡”‹–ƒŠ‡Žƒ†ƒ
—–—‡„‡–—Ž‡„ƒ‰ƒ’‡‡Ž‹–‹ƒ
„Ǥ ‡—Ž‹• Šƒ•‹Ž ’‡‡Ž‹–‹ƒ›ƒ †‹ ‡’—Žƒ—ƒ
ƒŽ——†‡‰ƒŒ—†—ŽHerbarium Amboinense
Ǥ ‡„‡–—•‡„—ƒŠŽ‡„ƒ‰ƒ’‡‰‡–ƒŠ—ƒ
†ƒ‡•‡‹ƒ›ƒ‰„‡”’—•ƒ–†‹ƒ–ƒ˜‹ƒ
†Ǥ ‡‡Ž‘’‘”‹’‡„‡–—ƒOrganisatie voor
Natuurwetenschappelijk Onderzoek
‡Ǥ ‡†‹”‹ƒ ’—•ƒ– ’‡‡Ž‹–‹ƒ „‘–ƒ‹ ‹Ž‹
‡Žƒ†ƒ†‹ƒ™ƒ•ƒBuitenzorg
ʹʹǤ ‘‘ŠǦ–‘‘Š ›ƒ‰ ‡†——‰ ’‡„‡–—ƒ
ƒ†‹‘ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ȋ Ȍ ’ƒ†ƒ ͳͻͶͷ
ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
a. – R. Maladi
− R.M. Bintarti
− F. Wuz
b. – R. Maladi
− Adang Kadarusman
− Soetardji Hardjolukita
c. – R.M. Bintarti
− F. Wuz
− Soetardji Hardjoloekita
d. – Adang Kadarusman
− Sakti Alamsyah
− F. Wuz
e. – Waidan Panelewen
− R. Maladi
− Adang Kadarusman
ʹ͵Ǥ ‹•–‡ ‘—‹ƒ•‹ ƒ–‡Ž‹– ‘‡•–‹ ȋȌ
ƒŽƒ’ƒ‡”—’ƒƒ•ƒ–‡Ž‹–‘—‹ƒ•‹’‡”–ƒƒ
›ƒ‰†‹‹Ž‹‹ †‘‡•‹ƒǤƒŽƒ’ƒ–‡”•‡„—–
†‹‰—ƒƒ—–—ǤǤǤǤ
ƒǤ ‡’”‡†‹•‹ —ƒ ƒ†‡‰ƒƒ—”ƒ–
„Ǥ ‡‰ƒƒ–‹‡‰‹ƒ–ƒ‹Ž‹–‡”‡‰ƒ”ƒŽƒ‹
Ǥ ‡›‡†‹ƒƒ†ƒ–ƒ‰‡‘•’ƒ•‹ƒŽ›ƒ‰ƒ—”ƒ–
†Ǥ ‡’‡”—†ƒŠ ‘—‹ƒ•‹ ƒ–ƒ”†ƒ‡”ƒŠ
†ƒƒ–ƒ”‡‰ƒ”ƒ
‡Ǥ ‡’‡”—†ƒŠ‡‹ƒ–‹•‹ƒ”ƒ–‡Ž‡˜‹•‹†‹
•‡Ž—”—Š†—‹ƒ
ʹͶǤ ƒŽ—” ‡”‡–ƒ ƒ’‹ †‹ †‘‡•‹ƒ ’‡”–ƒƒ ƒŽ‹
†‹„ƒ‰— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ ‘Ž‘‹ƒŽ
‡Žƒ†ƒǤŽ‡Š’‡‡”‹–ƒŠ‘Ž‘‹ƒŽ‡Žƒ†ƒǡŒƒŽ—”
‡”‡–ƒƒ’‹–‡”•‡„—–†‹‰—ƒƒ•‡„ƒ‰ƒ‹ǤǤǤǤ
ƒǤ •ƒ”ƒƒ ’‡‰ƒ‰—– Šƒ•‹Ž ’‡”–ƒ‹ƒ ‹Ž‹
‡Žƒ†ƒ
„Ǥ ƒŽƒ– –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ƒ••ƒŽ „ƒ‰‹ ƒ•›ƒ”ƒƒ–
„—‹’—–”ƒ
Ǥ •ƒ”ƒƒ ’‡‰Š—„—‰ ’—•ƒ– ’‡‡”‹–ƒŠƒ
†‡‰ƒ†ƒ‡”ƒŠ
†Ǥ ƒŽƒ– –”ƒ•’‘”–ƒ•‹ „ƒ‰‹ ’‡Œƒ„ƒ– ’‡‡”‹–ƒŠ
‘Ž‘‹ƒŽ‡Žƒ†ƒ
‡Ǥ •ƒ”ƒƒ’‡‰ƒ‰—–„—”—Š›ƒ‰„‡‡”Œƒ†‹
’‡”‡„—ƒ‡Žƒ†ƒ
ʹͷǤ ‡”Šƒ–‹ƒ–ƒ„‡Ž„‡”‹—–Ǩ
No. P Q
1) Pembukaan lahan Penggunaan bibit unggul.
pertanian.
2) Peningkatan irigasi. Pemupukan tanah.
3) Pengurangan Pemberantasan hama.
pestisida.
‡‰‹ƒ–ƒ ‹–‡•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ †ƒŽƒ ’‡Ǧ
Žƒ•ƒƒƒ’”‘‰”ƒ‡˜‘Ž—•‹ ‹Œƒ—†‹ †‘‡•‹ƒ
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹ǤǤǤǤ
ƒǤ ͳȌǡʹȌǡ†ƒͳȌ
„Ǥ ͳȌǡ͵Ȍǡ†ƒͳȌ
Ǥ ʹȌǡ͵Ȍǡ†ƒʹȌ
†Ǥ ʹȌǡͳȌǡ†ƒ͵Ȍ
‡Ǥ ͵ȌǡʹȌǡ†ƒ͵Ȍ
ʹ͸Ǥ ‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–—
‡–‘†‡›ƒ‰†‹‰—ƒƒ†ƒŽƒ’”‘‰”ƒ‡˜‘Ž—•‹
‹Œƒ—†‹ †‘‡•‹ƒǤ‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒ†ƒ’ƒ–
†‹Žƒ—ƒ†‡‰ƒǤǤǤǤ
ƒǤ ‡‰‰ƒ–‹–ƒƒƒ’”‘†—–‹ˆ
„Ǥ ‡‰‰—ƒƒ„‹„‹–—‰‰—Ž
Ǥ ‡‰‰—ƒƒ’‡•–‹•‹†ƒ
†Ǥ ‡‰‰—ƒƒ‡•‹
‡Ǥ ‡„ƒ‰—•ƒŽ—”ƒ‹”‹‰ƒ•‹
ʹ͹Ǥ ‡„‡”ƒ†ƒƒ–‡Ž‡’‘’‹–ƒ”‡‡‰ƒ”—Š‹’‘Žƒ
’‹‹”†ƒ’‡”‹Žƒ—ƒ—•‹ƒǤ‘†‹•‹‹‹–‡”Œƒ†‹
ƒ”‡ƒ–‡Ž‡’‘’‹–ƒ”ǤǤǤǤ
ƒǤ ‡Œƒ†‹•ƒŽƒŠ•ƒ–—–‡‘Ž‘‰‹›ƒ‰—†ƒŠ
†‹‰—ƒƒ
„Ǥ ‡—ƒ–•‡‰ƒŽƒ‹ˆ‘”ƒ•‹›ƒ‰ƒ†ƒ†‹†—‹ƒ
Ǥ ‡Œƒ†‹ƒŠ‹†—’Ž‡„‹Š—†ƒŠ†ƒ’”ƒ–‹•
†Ǥ ‡Œƒ†‹‡†‹ƒ’‡›ƒ’ƒ‹ƒ‹ˆ‘”ƒ•‹
‡Ǥ ‡Œƒ†‹‡„—–—Šƒ„ƒ›ƒ‘”ƒ‰
ʹͺǤ ‡”Šƒ–‹ƒ‰ƒ„ƒ”„‡”‹—–Ǩ
Fotografer: Muhammad Sidik Rizqi

Remedial Semester 2 93
 ‡‘Ž‘‰‹’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒ”„‡”ƒˆƒƒ–„ƒ‰‹†—‹ƒ
‹†—•–”‹ƒ”‡ƒǤǤǤǤ
ƒǤ ‡‹‰ƒ–ƒ ’‡”‹–ƒƒ –‡ƒ‰ƒ ‡”Œƒ
ƒ—•‹ƒ
„Ǥ ‡‰‡„ƒ‰ƒ „‹•‹• ’‡”—•ƒŠƒƒ ‡
•‡–‘”Žƒ‹
͵ͲǤ Thresher ‡”—’ƒƒ •ƒŽƒŠ •ƒ–— –‡‘Ž‘‰‹
Ǥ ‡‡ƒ‡”—‰‹ƒ’‡”—•ƒŠƒƒ‹†—•–”‹
†Ǥ ‡’‡” ‡’ƒ–’”‘•‡•’”‘†—•‹„ƒ”ƒ‰
‡Ǥ ‡‡ƒ’”‘†—•‹Ž‹„ƒŠ’ƒ„”‹
ʹͻǤ ƒ†ƒ ‡”ƒ ‘†‡” –‡‘Ž‘‰‹ ‘—‹ƒ•‹ †ƒ
‹ˆ‘”ƒ•‹ ƒ‹ „‡”‡„ƒ‰ ’‡•ƒ–Ǥ ƒŽƒŠ
•ƒ–— †ƒ’ƒ ‡‰ƒ–‹ˆ ’‡”‡„ƒ‰ƒ –‡‘Ž‘‰‹
‹ˆ‘”ƒ•‹†ƒ‘—‹ƒ•‹ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
94 Sejarah Indonesia Kelas XII
ƒǤ ‡‹‰ƒ–ƒ—ƒŽ‹–ƒ•’‡†‹†‹ƒ
„Ǥ ‡ ‹’–ƒƒŽƒ’ƒ‰ƒ’‡‡”Œƒƒ
Ǥ ‡’‡”—†ƒŠ‘—‹ƒ•‹Œƒ”ƒŒƒ—Š
†Ǥ ‡ƒ„ƒŠ™ƒ™ƒ•ƒ†ƒ’‡‰‡–ƒŠ—ƒ
‡Ǥ ‡‹‰ƒ–ƒ‡ ‡†‡”—‰ƒƒ–‹•‘•‹ƒŽ
’‡”–ƒ‹ƒ‘†‡”Ǥƒ’ƒ‡‰ƒ–‹ˆ’‡‰‰—ƒƒ
–‡‘Ž‘‰‹ –‡”•‡„—– †ƒŽƒ ‡‰‹ƒ–ƒ ’‡”–ƒ‹ƒ
ƒ†ƒŽƒŠǤǤǤǤ
ƒǤ ‡‘•‹•–‡•ƒ™ƒŠ–‡”‰ƒ‰‰—
„Ǥ —ƒŽ‹–ƒ•’ƒ†‹ƒ‹‡—”—
Ǥ –—„—Šƒ‰—Žƒƒ‹•—„—”
†Ǥ –‡ƒ‰ƒ‡”Œƒƒ—•‹ƒ„‡”—”ƒ‰
‡Ǥ ‡•—„—”ƒ–ƒƒŠƒ‹‡—”—

Pilihan ganda
ԘͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
”‹•‹•—Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽ‡ƒ†ƒ‹ƒ•ƒƒŠ‹”
”†‡ ƒ”—Ǥ ‹„ƒ– ”‹•‹• —Ž–‹†‹‡•‹‘ƒŽ
‡’‡” ƒ›ƒƒ ”ƒ›ƒ– –‡”Šƒ†ƒ’ ’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ƒ”—‡—”—Ǥ‘†‹•‹‹‹–‡”Œƒ†‹ƒ”‡ƒ
”ƒ›ƒ–‡‰ƒ‰‰ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ”†‡ƒ”—›ƒ‰
„‡”—ƒ•ƒ†ƒŽƒ—”—™ƒ–—Žƒƒ‡”—’ƒƒ
ƒƒ”’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ›ƒ‰— —Ž’ƒ†ƒƒ•ƒ‹–—Ǥ
ԘʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‡–‹†ƒ’‡” ƒ›ƒƒ”ƒ›ƒ––‡”Šƒ†ƒ’’‡‡”‹–ƒŠ
”†‡ ƒ”— ‡Œƒ†‹ •ƒŽƒŠ •ƒ–— ’‡›‡„ƒ„
–‡”‰ƒ‰‰—›ƒ •–ƒ„‹Ž‹–ƒ• †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ ͳͻͻ͹Ǥ
‡–‹†ƒ’‡” ƒ›ƒƒ –‡”•‡„—– †‹’‡‰ƒ”—Š‹ ‘Ž‡Š
„‡„‡”ƒ’ƒ ˆƒ–‘”ǡ ›ƒ‹–— ‡ƒ ƒ—ƒ •‹•–‡
’‡‡”‹–ƒŠƒǡ ‡ƒ ƒ—ƒ ’‡”‡‘‘‹ƒ
„ƒ‰•ƒǡ†ƒ„ƒ›ƒ›ƒ’”ƒ–‹‘”—’•‹ǡ‘Ž—•‹ǡ
†ƒ‡’‘–‹•‡ȋȌǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Šƒ‰ƒ2)ǡ3)ǡ†ƒ5)Ǥ
Ԙ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ‡‹ ͳͻͻͺ ƒŠƒ•‹•™ƒ ‡‰‰‡Žƒ” ƒ•‹
†‡‘•–”ƒ•‹ ‡—–—– ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘
—†—”†ƒ”‹Œƒ„ƒ–ƒ›ƒ†ƒ•‡‰‡”ƒ‡Žƒ•ƒƒǦ
ƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹Ǥ‰‡†ƒ”‡ˆ‘”ƒ•‹›ƒ‰†‹•—ƒ”ƒǦ
ƒƒŠƒ•‹•™ƒƒ–ƒ”ƒŽƒ‹‡—”—ƒŠƒ”‰ƒ
’‘‘ǡ ‡‰ƒ†‹Ž‹ ‘‡Šƒ”–‘ †ƒ ”‘‹›ƒǡ
ƒ‡†‡‡ ǡ ‡‰Šƒ’—•ƒ ‘•‡’
†™‹ˆ—‰•‹  ǡ ‡„‡”‹ƒ ‘–‘‘‹ •‡Ž—ƒ•Ǧ
Ž—ƒ•›ƒǡ ‡‡‰ƒƒ •—’”‡ƒ•‹ Š——ǡ †ƒ
‡„‡”•‹Šƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ †ƒ”‹ ’”ƒ–‹
‘”—’•‹ǡ ‘Ž—•‹ǡ †ƒ ‡’‘–‹•‡ ȋȌǤ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹ŠƒƒǤ
ԘͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ”†‡ƒ”—‡Ž‘’‘
‡–‹ ‹‘‰Š‘ƒǡ „ƒ‹   ƒ—’— 
†‹„‡”†ƒ›ƒƒ —–— ‡›—•‡•ƒ ’”‘‰”ƒ
‡‘‘‹ ”†‡ ƒ”—Ǥ ‘†‹•‹ –‡”•‡„—– ‡Ǧ
›‡„ƒ„ƒ’‡”‡‘‘‹ƒƒ•›ƒ”ƒƒ–‹‘‰Š‘ƒ
‡‰—ƒ–Ǥ ‡‰—ƒ–›ƒ ‡†—†—ƒ ‡‘‘‹
ƒ•›ƒ”ƒƒ–‹‘‰Š‘ƒ‡Œƒ†‹’‡‹ —–‡”Œƒ†‹›ƒ
‡”—•—Šƒƒ–‹Ǧ‹‘‰Š‘ƒ†‹•‡Œ—ŽƒŠ‘–ƒ’ƒ†ƒ
ƒ™ƒŽ ͳͻͻͺǤ –‹ ‹‘‰Š‘ƒ ‡Œƒ†‹ •ƒ•ƒ”ƒ
‡ƒ”ƒŠƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ– ƒ”‡ƒ †‹ƒ‰‰ƒ’
‡†‘‹ƒ•‹ ƒ–‹˜‹–ƒ• ’‡”‡‘‘‹ƒ †‹
†‘‡•‹ƒǤ
ԘͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡ƒ•—‹ ͳͻͻͺ ‘†‹•‹ ’‡”‡‘‘‹ƒ
†‘‡•‹ƒƒ‹–‹†ƒ•–ƒ„‹ŽǤ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘
‡‰ƒ„‹Ž ‡„‹Œƒƒ —–— ‡•–ƒ„‹Žƒ
’‡”‡‘‘‹ƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ‡„‹Œƒƒ–‡”•‡„—–
–‹†ƒ ƒ’— ‡‰ƒ–ƒ•‹ ‰‡Œ‘Žƒ ‡‘‘‹Ǥ
‹ –‡‰ƒŠ ‘†‹•‹ ‰‡–‹‰ǡ ”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘
‡‰ƒ„‹Ž‡„‹Œƒƒ‡‹–ƒ„ƒ–—ƒ‡‘‘‹
‡’ƒ†ƒInternational Monetary Fundȋ  ȌǤ
Ԙ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ”‡•‹†‡Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ǡ
•‡Œ—ŽƒŠ–ƒŠƒƒ†ƒƒ”ƒ’‹†ƒƒ’‘Ž‹–‹ƒ•ƒ
”†‡ ƒ”— †‹Ž‡’ƒ•ƒǡ •ƒŽƒŠ •ƒ–—›ƒ — Š–ƒ”
ƒ’ƒŠƒ ȋ‡–—ƒ ‡”‹ƒ– —”—Š ‡ŒƒŠ–‡”ƒ
†‘‡•‹ƒȌǤ”‡•‹†‡Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡‡„‡„ƒ•ƒ
— Š–ƒ” ƒ’ƒŠƒ ›ƒ‰ †‹Œƒ–—Š‹ Š——ƒ
ƒ”‡ƒ †‹–—†—Š ‡‹ — ‡”—•—Šƒ †‹ ‡†ƒ
’ƒ†ƒͳͻͻͶǤ
Ԙ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
ƒ†ƒ ͳ͹ ƒ—ƒ”‹ ʹͲͲͲ ”‡•‹†‡ „†—””ƒŠƒ
ƒŠ‹† ‡‡”„‹–ƒ ‡’—–—•ƒ ”‡•‹†‡
‘‘”Ǧ͸ƒŠ—ʹͲͲͲ‡‰‡ƒ‹’‡—Ž‹ŠƒŠƒǦ
Šƒ •‹’‹Ž ’‡‰ƒ—– ƒ‰ƒƒ ‘‰Š— —Ǥ ‡ŽƒŽ—‹
’‡”ƒ–—”ƒ –‡”•‡„—–ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ
•‡ ƒ”ƒ”‡•‹‡‰ƒ—‹‘‰Š— —•‡„ƒ‰ƒ‹•ƒŽƒŠ
•ƒ–—ƒ‰ƒƒ†‹ †‘‡•‹ƒǤ
ԘͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ‹Ž’”‡•‹†‡›ƒ‰‡†—†—‹Œƒ„ƒ–ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹
’”‡•‹†‡ ƒ†ƒŽƒŠ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ †ƒ ‡‰ƒ™ƒ–‹
‘‡ƒ”‘’—–”‹Ǥ Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡ ‡‰‰ƒ–‹ƒ
”‡•‹†‡ ‘‡Šƒ”–‘ǡ •‡†ƒ‰ƒ ‡‰ƒ™ƒ–‹
‘‡ƒ”‘’—–”‹ ‡‰‰ƒ–‹ƒ ”‡•‹†‡
„†—””ƒŠƒƒŠ‹†Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ԘͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ„‹‡– ›ƒ‰ †‹ƒ•—† ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ƒ†ƒŽƒŠ
ƒ„‹‡– †‘‡•‹ƒ ‡”•ƒ–—Ǥ ƒ„‹‡– †‘‡•‹ƒ
‡”•ƒ–—†‹„‡–—‘Ž‡Š”‡•‹†‡—•‹Ž‘ƒ„ƒ‰
—†Š‘›‘‘ †ƒ ƒ‹Ž ”‡•‹†‡ —•—ˆ ƒŽŽƒǤ
ƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ—•‹Ž‘ƒ„ƒ‰—†Š‘›‘‘
†ƒ —•—ˆ ƒŽŽƒ †‹—Žƒ‹ •‡–‡ŽƒŠ „‡”ƒŠ‹”›ƒ
ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ ‡‰ƒ™ƒ–‹ ‘‡ƒ”‘’—–”‹
†ƒ ƒœƒŠ ƒœǤ
95
ͳͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡‡”‹–ƒŠƒ”‡•‹†‡ ‘‘‹†‘†‘†ƒƒ‹Ž
”‡•‹†‡ —•—ˆƒŽŽƒ‡‰—•—‰Œƒ”‰‘”‡˜‘Ž—•‹
‡–ƒŽ†‡‰ƒ•ƒ•ƒ”ƒ•‡„ƒ‰ƒ‹„‡”‹—–Ǥ
ͳȌ ‡‰—„ƒŠmind setǡ›ƒ‹–— ƒ”ƒ„‡”’‹‹”†ƒ
ƒ”ƒ’ƒ†ƒ‰†ƒŽƒ‡Žƒ—ƒ’‡Žƒ›ƒƒ
’—„Ž‹Ǥ
ʹȌ –”—–—”‘”‰ƒ‹•ƒ•‹Šƒ”—•”ƒ’‹‰†ƒ–‹†ƒ
„‘Ž‡Šƒ†ƒ‘”ƒ‰Ǧ‘”ƒ‰†ƒŽƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
›ƒ‰‡‹Ž‹‹ˆ—‰•‹‰ƒ†ƒǤ
͵Ȍ —Ž–—” †ƒ „—†ƒ›ƒ ‡”Œƒ Šƒ”—• †‹•‹’Ž‹ǡ
–ƒ‰‰—‰ Œƒ™ƒ„ǡ ‡‰‡†‡’ƒƒ ‡„‡”Ǧ
•ƒƒƒǡ†ƒ‰‘–‘‰”‘›‘‰Ǥ
ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‘„‹ƒ•‹X2)ǡX3)ǡ†ƒY3)Ǥ
ͳͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
‡„ƒ‰ƒ‹‡‰ƒ”ƒ‡”†‡ƒ†ƒ„‡”†ƒ—Žƒ–ǡ„ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒ „‡”—•ƒŠƒ ‡”——•ƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ”
‡‰‡”‹ƒ‰ƒ”†ƒ’ƒ–„‡”‹–‡”ƒ•‹†‡‰ƒ‡‰ƒ”ƒǦ
‡‰ƒ”ƒ Žƒ‹Ǥ ‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ ‡”—’ƒƒ
•—ƒ–— ƒ”ƒ„ƒ‰‹ †‘‡•‹ƒ—–—‡‡’ƒ–ƒ
†‹”‹†ƒŽƒ’‡”‰ƒ—Žƒ‹–‡”ƒ•‹‘ƒŽǤ‹’‡”Ž—ƒ
„‡”„ƒ‰ƒ‹Žƒ†ƒ•ƒƒ‰ƒ”’‘Ž‹–‹Ž—ƒ”‡‰‡”‹†ƒ’ƒ–
–‡”Žƒ•ƒƒ•‡•—ƒ‹–—Œ—ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒ†ƒͳͻ͹ͺ‡‰‡Ž—ƒ”ƒ‡–‡–ƒ’ƒ‘‘”
ȀȀͳͻ͹ͺ –‡–ƒ‰ ‡”Ž—ƒ•ƒ ‘Ž‹–‹ —ƒ”
‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ ‡–‡–ƒ’ƒ ‹‹ †‹‡Ž—ƒ”ƒ
ƒ”‡ƒ„‡”’ƒ†ƒ‰ƒ„ƒŠ™ƒ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ Šƒ”—• „‡”ƒˆƒƒ– „ƒ‰‹
•‡Ž—”—Š„‹†ƒ‰’‡„ƒ‰—ƒǤ
ͳ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒŽ—ƒ– ‘Ž‹–‹ ‡‡”‹–ƒŠ ͳ ‘˜‡„‡”
ͳͻͶͷ ‡—ƒ– „‡„‡”ƒ’ƒ ’‘‹ ’‡–‹‰ ›ƒ‰
‡„‹ ƒ”ƒƒ ’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒǤ
ƒŽƒ ƒŽ—ƒ– –‡”•‡„—– †‹Œ‡Žƒ•ƒ „ƒŠ™ƒ
’‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ †‹Žƒ•ƒƒƒ
•‡ ƒ”ƒ †ƒƒ‹Ǥ ‘Ž‹–‹ Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ
‡‰‡†‡’ƒƒ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ ‡‰ƒ”ƒ
Žƒ‹ †ƒŽƒ „‡”„ƒ‰ƒ‹ „‹†ƒ‰ •‡’‡”–‹ ‡‘‘‹
†ƒ’‘Ž‹–‹Ǥ
ͳͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
‡†‡ƒ–ƒ †‘‡•‹ƒ †‡‰ƒ ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ–
—Žƒ‹ †‹„ƒ‰— ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ”†‡ ƒ”—Ǥ
ƒŽƒ ’‡”‡„ƒ‰ƒ›ƒǡ ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ–
‡ƒˆƒƒ–ƒ ‡–‡”‰ƒ–—‰ƒ †‘‡•‹ƒ
–‡”Šƒ†ƒ’„ƒ–—ƒ‡‘‘‹—–—‡„‡†—‰
’‡‰ƒ”—Š‘—‹•‡†‹ƒ™ƒ•ƒ•‹ƒ‡‰‰ƒ”ƒǤ
96 Sejarah Indonesia Kelas XII
ͳͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
ƒ†ƒ’‡”‹‘†‡’‡‡”‹–ƒŠƒ”‡•‹†‡‡‰ƒ™ƒ–‹
‘‡ƒ”‘’—–”‹ǡ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡‰Ǧ
ƒŠ‹”‹ ‡”Œƒ •ƒƒ †‡‰ƒ  Ǥ ‡Žƒ‹ ‹–—ǡ
Ž‡’ƒ•›ƒ’—Žƒ—‹’ƒ†ƒ†ƒ‹‰‹–ƒ†ƒ”‹™‹Žƒ›ƒŠ
‡†ƒ—Žƒ–ƒ †‘‡•‹ƒ ‡”—‰‹ƒ „ƒ‰•ƒ
†‘‡•‹ƒǤ†ƒ’—’‡”‹•–‹™ƒƒŽƒ”‹–‡”Œƒ†‹’ƒ†ƒ
ƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ”‡•‹†‡‘‡Šƒ”–‘Ǥ‡”‹•–‹™ƒ
Ž‡’ƒ•›ƒ‹‘”‹—”†ƒ”‹™‹Žƒ›ƒŠ‡†ƒ—Žƒ–ƒ
†‘‡•‹ƒ –‡”Œƒ†‹ ’ƒ†ƒ ƒ•ƒ ’‡‡”‹–ƒŠƒ
”‡•‹†‡Ǥ Ǥ ƒ„‹„‹‡Ǥ‡Žƒ•ƒƒƒ‡•‡—•‹ƒ–‹
„ƒ‰‹–‡”’‹†ƒƒƒ•—•ƒ”‘„ƒ›ƒ‰„‡”ƒ•ƒŽ†ƒ”‹
Ž—ƒ” ‡‰‡”‹ ‡”—’ƒƒ ’‡”ƒ•ƒŽƒŠƒ ’‘Ž‹–‹
Ž—ƒ”‡‰‡”‹ †‘‡•‹ƒ’ƒ†ƒƒ•ƒ’‡‡”‹–ƒŠƒ
”‡•‹†‡ ‘‘‹†‘†‘Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰’ƒŽ‹‰
–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ Ǥ
ͳ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒ†‹Žƒ•ƒƒƒ’ƒ†ƒͳͺȂʹͶ
’”‹Žͳͻͷͷ†‹ƒ†—‰Ǥ‘ˆ‡”‡•‹•‹ƒȂˆ”‹ƒ
†‹Šƒ†‹”‹ ‘Ž‡Š ʹͶ ‡‰ƒ”ƒ †‡‰ƒ Ž‹ƒ ‡‰ƒ”ƒ
’‡‰—†ƒ‰ ƒ–ƒ— •’‘•‘”ǡ ›ƒ‹–— †‘‡•‹ƒǡ
”‹ ƒƒǡ ƒ‹•–ƒǡ ‹”ƒǡ †ƒ †‹ƒǤ ƒ†‹ǡ
Œƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š‘„‹ƒ•‹
A2)ǡB1)ǡ†ƒB2)Ǥ
ͳ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒ†ƒ ͳͻͻʹ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡‰‹”‹
‹•‹ ƒ”—†ƒ   ‡ ƒ„‘Œƒ •‡„ƒ‰ƒ‹ ”‡•’‘•
’‡„‡–—ƒ United Nations Transitional
Authority in Cambodia ȋȌ ‘Ž‡Š Ǥ
ƒ•—ƒ‹•‹ ƒ”—†ƒ †‹’‹’‹‘Ž‡Š‡–‘Ž
ˆǤ ”™‹ —Œ‘‘Ǥ ‹•‹ ƒ”—†ƒ   „‡”–—‰ƒ•
‡Œƒ‰ƒ‰‡Œƒ–ƒ•‡Œƒ–ƒ†ƒ‡‰ƒ™ƒ•‹’”‘•‡•
’‡”‰ƒ–‹ƒ‡—ƒ•ƒƒ†‹ƒ„‘ŒƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ
›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
ͳͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
ƒŽƒ ‡Žƒ”ƒ•‹ Œ—ƒ†ƒ †‹•‡„—–ƒ „ƒ–ƒ•
–‡”‹–‘”‹ƒŽ †‘‡•‹ƒ ›ƒ‰ •‡„‡Ž—›ƒ ͵ ‹Ž
†‹’‡”Ž‡„ƒ”‡Œƒ†‹ͳʹ‹Ž•‡Š‹‰‰ƒŽ—ƒ•™‹Žƒ›ƒŠ
Žƒ—– †‘‡•‹ƒ ‡Œƒ†‹ „‡”–ƒ„ƒŠǤ ‡‰ƒ
†‡‹‹ƒǡ ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ ‡Œƒ†‹ •ƒ–—
‡•ƒ–—ƒǤ‡”†ƒ•ƒ”ƒ‡Žƒ”ƒ•‹Œ—ƒ†ƒǡŽƒ—–
‡”—’ƒƒ ’‡‡”•ƒ–— „ƒ‰•ƒ †‘‡•‹ƒ †ƒ
™ƒŠƒƒ’‡„ƒ‰—ƒƒ•‹‘ƒŽǤ
ͳͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„
ƒ• ƒǦ‡”ƒ‰ ‹‰‹ •‡„ƒ‰‹ƒ „‡•ƒ” ‡‰ƒ”ƒ
ƒ‰‰‘–ƒ ‡‰—•—Žƒ ƒ‰ƒ” ‡”ƒƒ ‘ǦŽ‘
‡›ƒŽ—”ƒ ’‡”Šƒ–‹ƒ›ƒ ‡’ƒ†ƒ –ƒ–ƒ‰ƒ
„ƒ”—Ǥ ƒ•ƒŽƒŠ ’‡„ƒ‰—ƒ ‡‘‘‹ ‡‰ƒ”ƒ
„‡”‡„ƒ‰ǡ ’‡‰‡–ƒ•ƒ ‡‹•‹ƒǡ
‡–‡‰ƒ‰ƒ–ƒ”ƒȂ‡Žƒ–ƒǡ†ƒŽ‹‰—‰ƒŠ‹†—’
‡Œƒ†‹ˆ‘—•’‡”Šƒ–‹ƒ ‡”ƒƒ‘ǦŽ‘’ƒ†ƒ
†‡ƒ†‡ͳͻͻͲǦƒǤ
ʹͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧† ʹͷǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
‘ˆ‡”‡•‹ ‹‰ƒ– ‹‰‰‹ ‡Ǧ͸  –‡•‹ϐ‹ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ †‹Žƒ—ƒ †‡‰ƒ
†‹•‡Ž‡‰‰ƒ”ƒƒ †‹ ‹‰ƒ’—”ƒ ’ƒ†ƒ ͳͻͻʹǤ ’”‘‰”ƒƒ ƒ—•ƒŠƒƒ‹Ǥ”‘‰”ƒƒ ƒ—•ƒŠƒ
ƒŽƒ ‘ˆ‡”‡•‹ ‹‰ƒ– ‹‰‰‹ –‡”•‡„—–ǡ ƒ‹‡Ž‹’—–‹‡‰‹ƒ–ƒ’‡‰‰—ƒƒ„‹„‹–—‰‰—Žǡ
‡‰ƒ”ƒǦ‡‰ƒ”ƒ‡›‡’ƒƒ–‹’‡Žƒ•ƒƒƒ ’‡‰‰—ƒƒ’—’—‹‹ƒǡ’‡‰‰—ƒƒ’‡•–‹•‹†ƒǡ
’‡”†ƒ‰ƒ‰ƒ„‡„ƒ•ƒ–ƒ—ASEAN Free Trade Area ’‡„‡”ƒ–ƒ•ƒŠƒƒǡ†ƒ’‡‹‰ƒ–ƒ‹”‹‰ƒ•‹Ǥ
ȋ Ȍ ’ƒ†ƒ ʹͲͲ͵Ǥ ‰‰‘–ƒ  „‡”—’ƒ›ƒ ƒ†‹ǡ Œƒ™ƒ„ƒ ›ƒ‰ –‡’ƒ– †‹–—Œ—ƒ ‘Ž‡Š
‡‰‹–‡‰”ƒ•‹ ‡‘‘‹ †‡‰ƒ ‡ ‡–—•ƒ ‘„‹ƒ•‹ʹȌǡQ1)ǡ†ƒQ3)Ǥ
ƒ•›ƒ”ƒƒ–‘‘‹ȋȌ†ƒ•‡’ƒƒ–
ʹ͸Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ
‡„‡–—ASEAN Community’ƒ†ƒʹͲͳͷǤ
‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹ ’‡”–ƒ‹ƒ ‡”—’ƒƒ —•ƒŠƒ
ʹͳǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„ ’‡—Ž‹Šƒ’”‘†—–‹˜‹–ƒ••—„‡”†ƒ›ƒ’‡”–ƒ‹ƒǤ
ƒ†ƒ ƒ„ƒ†   •‡‘”ƒ‰ ’‡‡Ž‹–‹ †ƒ”‹ ‡”ƒ ‡Šƒ„‹Ž‹–ƒ•‹’‡”–ƒ‹ƒ„‡”–—Œ—ƒ‡’‡”„ƒ‹‹
›ƒ‰ „‡‡”Œƒ —–—  „‡”ƒƒ ‡‘”‰‡ ŽƒŠƒ’‡”–ƒ‹ƒ†ƒ‡‰‰ƒ–‹–ƒƒƒ›ƒ‰
—’Š‹—• ‡Žƒ—ƒ ’‡‡Ž‹–‹ƒ „‘–ƒ‹ †‹ •‡—Žƒ–‹†ƒ’”‘†—–‹ˆ‡Œƒ†‹’”‘†—–‹ˆǤ
‡’—Žƒ—ƒƒŽ——Ǥ ƒ‡‡Ž‹–‹„‡”„ƒ‰ƒ‹„‡–—
ʹ͹Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧
‡ƒ‡ƒ”ƒ‰ƒƒ ƒŽƒ †‹ ™‹Žƒ›ƒŠ †‘‡•‹ƒ
ƒ†ƒ‡”ƒ‘†‡”–‡Ž‡’‘’‹–ƒ”ƒ–ƒ—smartphone
„ƒ‰‹ƒ–‹—”›ƒ‰‡‹Ž‹‹‡†‡ƒ–ƒ†‡‰ƒ
‡‡‰ƒ”—Š‹ ‡Š‹†—’ƒ „ƒ›ƒ ‘”ƒ‰Ǥ
‡—ƒ —•–”ƒŽ‹ƒǤ ‡‘”‰‡ —’Š‹—• ‡—Ž‹•
‡„‡”ƒ†ƒƒ –‡Ž‡’‘ ’‹–ƒ” ‡Œƒ†‹ƒ Š‹†—’
Šƒ•‹Ž ’‡‡Ž‹–‹ƒ›ƒ †‡‰ƒ Œ—†—Ž Herbarium
Ž‡„‹Š ’”ƒ–‹• †ƒ —†ƒŠǤ ‡—†ƒŠƒ ›ƒ‰
AmboinenseǤ
†‹’‡”‘Ž‡Š †ƒ”‹ ’‡‰‰—ƒƒ –‡‘Ž‘‰‹ –‡”•‡„—–
ʹʹǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧„ ‡‡‰ƒ”—Š‹’‘Žƒ’‹‹”†ƒ’‡”‹Žƒ—ƒ—•‹ƒǤ
ƒ†‹‘ ‡’—„Ž‹ †‘‡•‹ƒ ‡”—’ƒƒ ”ƒ†‹‘
ʹͺǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
›ƒ‰ †‹†‹”‹ƒ ’‡‡”‹–ƒŠ †‘‡•‹ƒ ’ƒ†ƒ
ƒ„ƒ” ’ƒ†ƒ •‘ƒŽ ‡—Œ—ƒ ’‡ƒˆƒƒ–ƒ
ͳͳ‡’–‡„‡”ͳͻͶͷǤ‡„‡–—ƒ †‹†——‰
–‡‘Ž‘‰‹‡•‹„ƒ‰‹•—ƒ–—‹†—•–”‹Ǥ‡”‡„ƒ‰Ǧ
–‘‘ŠǦ–‘‘Š ’‡”• ƒ–ƒ”ƒ Žƒ‹ „†—Ž”ƒŠƒ
ƒ –‡‘Ž‘‰‹ †‹ƒˆƒƒ–ƒ ’‡”—•ƒŠƒƒǦ
ƒŽ‡Šǡ †ƒ‰ ƒ†ƒ”—•ƒǡ ‘‡Šƒ”†‹ǡ ‘‡–ƒ”†Œ‹
’‡”—•ƒŠƒƒ‹†—•–”‹—–—‡‹‰ƒ–ƒŠƒ•‹Ž
ƒ”†Œ‘Ž‘‡‹–ƒǡ ‘‡ƒ”ƒ†‹ǡ —†‘‘ƒ”–‘ǡ
’”‘†—•‹Ǥ ‡‰‰—ƒƒ –‡‘Ž‘‰‹ •‡ ƒ”ƒ –‹†ƒ
ƒ”–‘ǡ†ƒǤƒŽƒ†‹Ǥ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–
Žƒ‰•—‰‡›‹‰‹”ƒ’‡”ƒ–‡ƒ‰ƒƒ—•‹ƒǤ
†‹–—Œ—ƒ‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ„Ǥ
Ž‡Šƒ”‡ƒ‹–—ǡ’‡‰‰—ƒƒ–‡‘Ž‘‰‹‘†‡”
ʹ͵Ǥ ƒ™ƒ„ƒǣ౧† †ƒ’ƒ–‡‰Š‡ƒ––‡ƒ‰ƒ‡”ŒƒǤ
‹•–‡ ‘—‹ƒ•‹ ƒ–‡Ž‹– ‘‡•–‹ ȋȌ
ʹͻǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧‡
ƒŽƒ’ƒ ’‡”–ƒƒ ƒŽ‹ †‹Ž— —”ƒ ’ƒ†ƒ —Ž‹
‡”‡„ƒ‰ƒ –‡‘Ž‘‰‹ ‹ˆ‘”ƒ•‹ †ƒ
ͳͻ͹͸ †‹ ƒ’‡ ‡‡††›ǡ ‡”‹ƒ ‡”‹ƒ–Ǥ
‘—‹ƒ•‹†ƒ’ƒ–‡‹‰ƒ–ƒ‡ ‡†‡”—‰ƒ
‡Ž— —”ƒ ƒ–‡Ž‹– ƒŽƒ’ƒ †‹ƒ•—†ƒ —–—
— —Ž›ƒ’‡”‹Žƒ—ƒ–‹•‘•‹ƒŽǤ‘†‹•‹–‡”•‡„—–
‡’‡”Žƒ ƒ” ‘—‹ƒ•‹ †‹ •‡Ž—”—Š ™‹Žƒ›ƒŠ
†‹„—–‹ƒ †‡‰ƒ ‡ ‡†‡”—‰ƒ ƒ•›ƒ”ƒƒ–
†‘‡•‹ƒǤ ƒ†‹ǡŒƒ™ƒ„ƒ›ƒ‰–‡’ƒ–†‹–—Œ—ƒ
—–—Ž‡„‹Š•‡”‹‰„‡”‹–‡”ƒ•‹†‡‰ƒ’‡”ƒ‰ƒ–
‘Ž‡Š’‹Ž‹Šƒ†Ǥ
‡Ž‡–”‘‹†ƒ”‹’ƒ†ƒ„‡”‹–‡”ƒ•‹•‡ ƒ”ƒŽƒ‰•—‰
ʹͶǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧ƒ †‡‰ƒƒ—•‹ƒ†‹•‡‹–ƒ”›ƒǤ
”ƒ•’‘”–ƒ•‹ ‡”‡–ƒ ƒ’‹ —Žƒ‹ †‹‡„ƒ‰ƒ
͵ͲǤ ƒ™ƒ„ƒǣ౧†
’ƒ†ƒƒ•ƒ‘Ž‘‹ƒŽ‡Žƒ†ƒǤƒ†ƒͳͺ͸Ͳ‡–‡”‹
‡‰‰—ƒƒ–‡‘Ž‘‰‹’‡”–ƒ‹ƒ‘†‡”–‡–—
”—•ƒ ‡‰ƒ”ƒ ƒŒƒŠƒ ‡Žƒ†ƒ ǤǤ ƒ—†
†ƒ’ƒ–‡‰‰‡•‡”–‡ƒ‰ƒ‡”Œƒƒ—•‹ƒǤ‡„ƒ‰ƒ‹
‡‰—•—Žƒ’‡„ƒ‰—ƒŒƒŽ—””‡Ž‡”‡–ƒƒ’‹
‘–‘Šǡ •ƒƒ– ƒ•ƒ ’ƒ‡ ’ƒ†‹ ’‡–ƒ‹ ’‡‹Ž‹
—–—‡’‡”Ž—ƒ’‡‰ƒ‰—–ƒŠƒ•‹Ž’‡”–ƒ‹ƒ
•ƒ™ƒŠ ‡‰‰—ƒƒ –‡ƒ‰ƒ ‡”Œƒ †‹ •‡‹–ƒ”
†ƒ”‹’‡”†‡•ƒƒ‡’‡”‘–ƒƒƒ–ƒ—’‡Žƒ„—ŠƒǤ
”—ƒŠ‡”‡ƒǤƒ–‡–ƒ’‹ǡ•‡–‡ŽƒŠ— —Ž›ƒ
thresher ’”‘•‡• ’‘–‘‰ Š‹‰‰ƒ ’‡”‘–‘ƒ
†‹Žƒ—ƒ‡‰‰—ƒƒ‡•‹Ǥ

Kunci Jawaban dan Pembahasan Remedial Semester 2 97