Anda di halaman 1dari 11

UNGGAH-UNGGUH BASA

• Unggah-Ungguh Basa Jawa yaitu aturan adat masyarakat Jawa perihal sopan santun, tatakrama,
tatasusila menggunakan Bahasa Jawa.
• Macam-macam Bahasa Jawa menurut aturan penggunaannya yaiku…
1. Bahasa Ngoko, dibagi menjadi 2 jenis bahasa, yaitu Ngoko Lugu dan Ngoko Inggil (yang dibagi ke
dalam 2 jenis bahasa, yaitu Antya Basa dan Basa Antya).
2. Bahasa Madya, dibagi menjadi 3 jenis bahasa, yaitu Madya Ngoko, Madya Krama, dan Madyantara.
3. Bahasa Krama, dibagi menjadi 5 jenis bahasa, yaitu Mudha Krama, Kramantara, Wredha Krama,
Krama Inggil, dan Krama Desa.
1.  Bahasa Jawa Ngoko

 Bahasa Jawa Ngoko yaitu jenis bahasa jawa yang digunakan untuk berbicara dengan masyarakat
umum/ masyarakat biasa.
 Bahasa Jawa ngoko dibedakan menjadi dua golongan, yaitu: ngoko lugu dan ngoko Inggil
A. Ngoko Lugu
Bahasa ngoko lugu fungsinya untuk berbicara atau dialog antara orang tua dengan anak cucunya,
masyarakat umum pada umumnya atau seorang anak dengan temannya. Bangsawan dengan
pelayannya, berbicara sendiri.
 Orang tua dengan anak/ cucunya
Contoh:
Orang tua dengan anak/ cucunya
Bapak = Le, kapan anggonmu teka?(Ngoko lugu)
Anak = Pengestunipun Bapak, wilujeng. Kala wau enjang jam 10 anggen kulo dumugi ing
ngriki.(Ngoko lugu)
 Sesama masyarakat biasa atau anak dengan temannya
Contoh:
A = Mas Agus, aku mbok ya kokwuruki garapan nulis Jawa ndhek wingi kae. Yen ora, mengko
rak aku sida didukani Pak Guru. Dhasar aku ndhek wingi ora mlebu, ora pamit pisan.(Ngoko
lugu)
B = Lho, ya gene ta, kok ora mlebu barang ki? Enya iki, turunen bae, mumpung isih esuk
mengko mundhak selak mlebu.(Ngoko lugu)
  Pejabat/ petinggi dengan bawahannya
Contoh:
A = Mbok Minah, mengko kowe gawea slametan tumpeng kaya adate nyetauni putumu si thole.(Ngoko lugu)
B = Menika rak dede dinten Rebo Pahing tingalanipun putra sampeyan Ndara Den Bagus ta, Ndara?(Ngoko
lugu)
 Orang yang berbicara sendiri
Contoh:
E, tak turu sedhela, awakku kok kesel, ora kira-kira.(Ngoko lugu)
B. Ngoko Inggil (Alus)

  Antya-basa, merupakan bahasa yang digunakan dalam berbicara antara orang tua dengan anak
muda yang lebih tinggi pangkatnya atau satu orang dengan orang lain yang sudah erat sekali
pertemanannya. Kata "kowe" menjadi "sliramu". Berwujud perpaduan bahasa ngoko dan krama
inggil, tidak mengkramakan ater-ater dan panambang.
Contoh:
Ngoko lugu = Kowe apa ora lunga menyang kantor?
Antya-basa = Sliramu apa ora tindak menyang kantor?
 Basa-antya, yaitu bahasa yang digunakan untuk berbicara antara orang tua dengan anak muda yang
lebih tinggi pangkatnya. Kata "kowe" menjadi "panjenengan". Berwujud perpaduan bahasaa ngoko,
krama dan krama inggil, tidak mengkramakan ater-ater dan panambang.
Contoh:
Ngoko lugu = Yen kowe wis duwe wektu, mbok ya menehi layang.
Basa-antya = Yen panjenengan wis kagungan wekdal, mbok ya maringi, serat.
Keterangan:
Kata-kata yang tidak dikramakan seperti:
1) kata ganti = iki, iku, apa, sapa, endi, pira, kapan, kepriye, yagene;
2) kata sebab = marang, menyang, saka, nganti, utawa, yen;
3) kata-kata keterangan: saiki, mengko, mau, dhek, seprana, seprene, semono, mangkene, mengkono,
isih, wis, durung, arep, lagi, maneh.
2. Bahasa Jawa Madya

 Bahasa madya yaitu salah satu unggah-ungguh bahasa Jawa antara bahasa ngoko dan bahasa krama. Bahasa
madya berwujud kata madya yang masih bercampur dengan bahasa ngoko atau bahasa krama. Bahasa
madya ngoko biasanya digunakan untuk berbicara oleh orang-orang desa di Jawa pada umumnya.
 Bahasa madya dibedakan menjadi tiga golongan, yaitu madya ngoko, madya krama dan madyantara.
A. Bahasa Madya Ngoko
 Bahasa madya ngoko yaitu bahasa yang digunakan untuk percakapan antara pedagang dengan sesama
pedagang. Kata "aku" menjadi "kula", kata "kowe" menjadi "dika". Berwujud bahasa madya dan ngoko, ater-
ater, dan panambang tetap ngoko.
Contoh bahasa Madya Ngoko:
Ngoko lugu = Kowe kok sajak kesusu ngajak mulih aku, ana perlune apa, ta?
Madya ngoko = Dika kok sajak kesusu ngajak mulih kula, onten perlune napa ta?
B. Bahasa Madya Krama
 Bahasa madya krama yaitu bahasa percakapan antara istri pejabat dengan suaminya. Berwujud bahasa
madya, krama dan krama inggil. Tetapi tidak mengkramakan ater-ater dan panambang.
Contoh bahasa Madya Krama:
Ngoko lugu = Pakne, wayah ngene kok wis arep menyang kantor, apa akeh gawean?
Madya krama = Pakne, wanci ngeten kok empun ajeng tindak tang kantor, napa kathah padamelan?
C. Bahasa Madyantara
 Bahasa madyantara yaitu bahasa percakapan antara orang biasa dengan orang biasa, atau petinggi
dengan saudara yang lebih rendah pangkatnya. Kata “kowe" menjadi "mang", "samang", atau
"sampeyan".
Contoh bahasa Madyantara:
Ngoko Lugu = Kowe rak wis duwe tumbak sing luwih apik, ta?
Madyantara = Sampeyan rak empun duwe tumbak sing luwih apik ta?
3. Bahasa Jawa Krama
 Bahasa krama dibedakan menjadi lima golongan, yaitu mudha krama, kramantara, wredha krama, krama
inggil, dan krama desa.
A. Bahasa Mudha Krama
 Bahasa mudha krama yaitu bahasanya anak muda dengan orang tua, bahasa murid dengan gurunya, bahasa
pejabat dengan pejabat. Kata "aku" menjadi "kula", kata "kowe" menjadi "panjenengan". Berwujud bahasa
krama dan krama inggil, mengkramakan ater-ater dan panambang.
Contoh bahasa Mudha Krama:
Ngoko andhap = Menawa panjenengane ibu marengake, aku arep ndherek.
Mudha krama = Menawi panjenenganipun ibu marengaken, kula badhe dherek.
Keterangan:
a. Ater-ater = dak diganti kula, ko diganti dipun
b. Panambang = ku diganti kula, mu diganti panjenengan atau sampeyan, e diganti dipun, ake diganti aken
B. Bahasa Kamantara/ Krama Lugu
 Bahasa kramantara atau krama lugu yaitu bahasa percakapan antara orang tua dengan orang yang
lebih muda, merasa menang status sosial atau pangkat yang lebih tinggi. Kata "aku", menjadi "kula",
kata "kowe", menjadi "sampeyan".
Contoh bahasa Kramantara:
Ngoko lugu = Dhek wingi kowe rak wis dak ngerteni, awit aku ora bisa teka sadurunge jam sepuluh.
Kramantara = Kala wingi sampeyan rak sampun kula criyosi, bilih kula boten saged dhateng
saderengipun jam sedasa.
Keterangan:
a) Ater-ater = dak diganti kula, koe diganti sampeyan, di diganti dipun
b) Panambang = ku diganti kula, mu diganti sampeyan, e diganti ipun, ake diganti aken
C. Bahasa Wredha Krama
 Bahasa wredha krama yaitu bahasa percakapan orang tua dengan orang yang lebih muda. Kata "aku"
menjadi "kula", kata "kowe" menjadi "sampeyan". Bahasa wredha krama berwujud kata-kata krama,
tetapi ater-ater dan panambang tidak dikramakan.
Contoh bahasa Wredha Krama:
Ngoko lugu = Kowe mangkono wis ora kekurangan apa-apa, bebasan kari mangan karo turu.
Wredha krama = Sampeyan mekaten sampun boten kekirangan punapa-punapa, bebasane kantun nedha
kaliyan tilem.
D. Bahasa Krama Inggil
 Bahasa krama inggil yaitu bahasa percapakan antara orang tua dengan kaum ningrat, atau orang biasa
dengan pejabat/ petinggi, anak muda dengan orang tua. Kata "kula" menjadi "adalem", "abdi-dalem",
"kawula", kata "panjenengan" menjadi "panjenengan-dalem". Bahasa krama inggil berwujud bahasa
krama semua, seperti bahasa mudha krama.
Contoh bahasa Krama Inggil:
Mudha krama = Sowan kula ing ngarsa panjenengan, perlu nyadhong dhawuh panjenengan.
Krama inggil = Sowan adalem ing ngarsa panjenengan-dalem perlu nyadhong dhawuh panjenengan-
dalem.
E. Bahasa Krama Desa
 Bahasa krama desa yaitu bahasa percakapan antara orang-orang desa yang biasanya orang-orang
tersebut masih butasastra.
Contoh bahasa Krama Desa:
Ngoko lugu (NL) = Lo, kowe Tin, apa padha slamet?
Krama desa (KD) = Pangestu sampeyan, inggih wilujeng, sowan kula ngaturaken kagungan sampeyan
pantun gagi sapunika sampun sepah.
NL = Sokur ta, jagung lan kedhele apa durung tuwa?
KD = Boganipun dereng, dekemanipun kados sepeken engkas sampun sepah.
NL = Paestrenmu koktanduri apa?
KD = Kula dhawahi walesan, nanging boten cekap, amargi kebenan pejah sedaya.
 Keterangan:
1) Kata = aku diganti kula, kowe diganti sampeyan
2) Ater-ater = dak diganti kula, ko diganti sampeyan, di diganti dipun
3) Panambang = ku diganti kula, mu diganti sampeyan, e diganti ipun, ake diganti aken
4) Kata-kata dalam bahasa krama desa diantaranya;
kedhele krama desane = kedhangsul, dhekeman
kwali krama desane = kwangsul
jaran krama desane = kepel
belo krama desane = belet
mori krama desane = monten
kori krama desane = konten
ratan krama desane = radosan
wedi krama desane = wedos
kacang krama desane = kaos
tuwa krama desane = sepah
jagung krama desane = boga, gandum
gaga krama desane = gagi
tembako krama desane = santun
segelo krama desane = segenten
dhuwit krama desane = yatra
wani krama desane = wantun
duren krama desane = ambetan
Imogiri krama desane = Maginten
Semarang krama desane = Semawis
Wonosaba krama desane = Wonosowan
Pati krama desane = Santenan
Boyolali krama desane = Bajulkesupen
Salatiga krama desane = Salatigen
Kendal krama desane = Gajihan
Temanggung krama desane = Temanggel
Kediri krama desane = Kedinten
Karangasem krama desane = Kawisasem
Pekalongan krama desane = Pengangsalan
Parakan krama desane = Pendetan
Banyumas krama desane = Toyajene

Anda mungkin juga menyukai