Kuliah di kelas
Tugas/pekerjaan rumah
Penilaian/Assessment
Penilaian terdiri dari :
Kuis & Tugas %
UTS %
UAS %
Total ---------------------------- 100%
MATERI
MATEMATIKA LANJUT
4
BAB 1
INTEGRAL TAK
TENTU
Anti-derivatif
Jika F(x) adalah fungsi dengan turunannya F’(x) = f(x) pada interval tertentu dari sumbu x, maka anti-derivatif atau
f(x) = F(x) + C
dengan C adalah konstanta sembarang yang disebut juga konstanta integrasi. Jadi anti-diferensiasi adalah
proses menemukan anti-turunan dari suatu fungsi. Integral tak tentu dari suatu fungsi bersifat tidak unik
1
1. dx = x + C
5. dx ln x C
x
ax
a dx ln a C
2. (u + v) dx = u dx + v dx x
6.
3. au dx = a u dx
untuk a > 0 dan a 1
1 x x
x dx
a
x a 1 C , 7. e dx = e + C
4.
a 1
untuk a – 1
7
Contoh Soal
1. ∫ 3 dx Jawab : ∫ dx = 3x + C
2. ∫ (x2 + 5x – 2) dx
Jawab : ( x 5 x 2)dx x dx 5 xdx 2dx
2 2
1 3 5 2
x x 2x C
3 2
3. ∫3(4x+5)dx
34 x 5dx 3 ( 4 x 5) dx
Jawab :
3( 2 x 2 5 x ) C 6 x 2 15 x C
Contoh Soal
3 1 1
4. ∫ x dx
3
Jawab : x dx 3 1
x 3 x 1 C x 4 C
4
1 1
5. x dx Jawab:x dx ln x C
6x
: 6 dx ln 6 C
x
6. ∫ 6x dx Jawab
7. ∫ ex dx Jawab : ∫ ex dx = ex + C
8. (1 x) x dx Jawab :
1/ 2 3/ 2
(1 x ) x dx ( x x x ) dx ( x x )dx
2 2 2 2
x3/ 2 x5/ 2 C x x x 2 x C
3 5 3 5
Contoh Soal
9. ∫ (x3+2)2 3x2 dx Jawab : misal u = x3 + 2, maka du = 3x2 dx
∫ (x3+2) 2 3x2 dx = ∫ u2 du
= ⅓u3 + C = ⅓ (x3 + 2) 3 + C
8 x 2 dx
10. ( x 3 2)3 Jawab : misal u = x3+2, maka du
= 3x2 dx atau x2 dx = ⅓ du
1
2 8. du
8 x dx 3 8 du 8 1 2
x2 3
3
u 3
3 u 3
u C
3 2
4 4
C C
3u 2
3( x 2)
3 2
b. Rumus Integral Fungsi Trigonometri
1. ∫ sin x dx = -cos x + C 6.
csc xdx ln csc x cot x C
xdx tan x C
2
2. ∫ cos x dx = sin x + C 7. sec
dx x dx
1. a2 x2
arcsin
a
C 6.
x2 a2
ln( x x 2 a 2 ) C
du 1 x dx
2. a2 x2 a
arctan
a
C 7. x2 a2
ln x x 2 a 2 C
dx 1 x 1 1 x
x x2 a2 a 8.
arc sec C a 2 x 2 dx x a 2 x 2 a 2 arcsin C
3. a 2 2 a
dx 1 xa 1 1
4. x 2 a 2 2a x a C
ln 9. x 2 a 2 dx x x 2 a 2 a 2 ln x x 2 a 2 C
2 2
dx 1 xa 1 1 2
5. a 2 x 2 2a x a C
10. C
2 2 2 2 2 2
ln x a dx x x a a ln x x a
2 2
CONTOH SOAL
1. (1 – x) x dx = x – xx dx
1/2 3/2
=x dx – x dx
23/2 5/2 2
= x – x +C
3 5
3 2 2
2. (x + 2) 3x dx
3 2
Misal: u = x + 2 maka du = 3x dx
3 2 2 2
maka : (x + 2) 3x dx = u du
2 3 1 3 3 1
u du = u +C = (x + 2) + C
3 3
14
2
8x dx
3. Hitung 3 3
(x + 2)
3 2
Misal: u = x + 2 maka du = 3x dx
2
dan x dx = 1/3 du
2
8x dx 8/3 du 8 -3 8 1 -2
3 3 = 3 = u du = – u + C
(x + 2) u 3 3 2
4 4
= – 2 + C = – 3 2 + C
3u 3(x + 2)
LATIHAN
2 2 3
x dx (x + 2)
1. 4. 3 dx
4 3 x
x + 2
2 –2 –1 2
2. 3x1 – 2x dx 5. (x +x ) dx
2
(1 + x) 5
3. dx 6. (x – 3) dx
x
2. INTEGRAL PARSIAL
d(uv) = u dv + v du
u dv = d(uv) – v du
u dv = uv – v du
1
Misal u = ln x maka du = dx
x
2 1
dan dv = x dx maka v = x
2
21 1 2 1
x lnx dx = uv – v du = ln x x – x dx
2 2 x
12 1 12 1 1 2
= x lnx – x dx = x lnx – x +C
2 2 2 2 2
1 2 12
= x lnx – x +C
2 4
2. Hitung integral : x sin x dx
x sin x dx = uv – v du
= x (– cos x) – – cos x dx
= – x cos x + cos x dx
= – x cos x + sin x + C
LATIHAN
1. x cos x dx
2. x 1+x dx
2
3. x sin x dx
2
4. x sin x dx
5. (x + a) sin ax dx a = konstanta
INTEGRAL FUNGSI RASIONAL
P(x)
Fungsi H disebut fungsi rasional jika H(x) =
Q(x)
Jika derajat P(x) lebih rendah daripada derajat Q(x), maka H(x) disebut rasional sejati.
Jika derajat P(x) lebih tinggi daripada derajat Q(x), maka H(x) disebut rasional tidak sejati.
Rasional Tidak Sejati
4 2
x – 10x + 3x + 1 2 3x – 23
Contoh: 2 =x –6+ 2
x –4 x –4
pembilang dibagi penyebut agar membentuk rasional sejati, lalu integrasikan. (lihat contoh di atas)
Rasional Sejati
P(x)
Untuk mengintegrasi fungsi rasional sejati, bentuk
Q(x)
Penyebut diubah dengan menguraikan Q(x) dalam hasil kali faktor linier atau kuadaratis.
KASUS 1: Faktor Q(x) semua linier dan tak berulang
P(x) P(x)
Ubahlah bentuk =
Q(x) (x – a1)(x – a2) ….. (x – an)
P(x) A B N
menjadi = + + ……… +
Q(x) (x – a1) (x – a2) (x – an)
(x – 1) (x – 1) A B C
Misal : 3 2 = = + +
x – x – 2x x(x–2)(x+1) x x–2 x+1
2
Q(x) = (x – a1) (x – a2) ….. (x – an) maka
P(x) P(x)
Ubahlah bentuk = 2
Q(x) (x – a1) (x – a2) ….. (x – an)
P(x) A B N
menjadi = + + ……… +
2 2
Q(x) (ax + b) (ax + b) (ax + b)
3
x –1 A B C D E
Misal : 2 3 = 2 + + 3 + 2 +
x (x – 2) x x (x – 2) (x – 2) x–2
Ax + B
2 A dan B konstanta yang harus ditentukan
ax + bx + c
CONTOH SOAL
(x – 1) dx
1. Hitung integral fungsi : 3 2
x – x – 2x
Jawab:
(x – 1) (x – 1) B C
A
3 2 = = + +
x – x – 2x x(x–2)(x+1) x x–2 x+1
x 0 ( x 1) A( x 2)( x 1)
__________ 1 A(2)
x 1 (1 1) Cx ( x 2)
1
___________ A ___________ 2 C.(1)(3)
2
2
x 2 ( x 1) Bx( x 1) ___________ C
3
___________ 1 B.2(3)
1
___________ B
6
(x – 1) dx 1 dx dx dx
1 2
3 2 = + –
x – x – 2x 2 x 6 x–2 3 x+1
1 1 2 1
= lnx+ lnx – 2– lnx + 1+ ln C
2 6 3 6
1
= (3 lnx+ lnx – 2– 4 lnx + 1+ ln C)
6
3
Cx (x – 2)
1
= ln 4
6 (x + 1)
ULANGI LAGI..
BERDASARKAN REFERENSI
YANG BERBEDA
Jawab:
3
x –1 A B C D E
2 3 = 2 + + 3 + 2 +
x (x – 2) x x (x – 2) (x – 2) x–2
3 3 3 2 2 2 2
x – 1 = A(x–2) + Bx(x–2) + Cx + Dx (x–2) + Ex (x–2)
3 2 3 2
= A(x – 6x + 12x + 8) + Bx(x – 6x + 12x – 8)
2 3 2 2 2
+ Cx + Dx – 2Dx + Ex (x - 4x + 4)
4 3
= (B + E) x + (A – 6B + D – 4E)x + (– 6A + 12B
2
+ C – 2D + 4E)x + (12A – 8B) x – 8A
Maka: B + E = 0, A – 6B + D – 4E = 1,
– 6A + 12B + C – 2D + 4E = 0,
12A – 8B = 0 – 8A = – 1
1 3 7 5 3
A= B= C= D= E=–
8 16 4 4 16
3
(x – 1)dx
Jadi 2 3
x (x – 2)
1 dx 3 dx 7 dx 5 dx 3 dx
= 2 + + + 2 –
3
8 x 16 x 4 (x–2) 4 (x–2) 16 (x–2)
1 3 7 5 3
= – + lnx – 2 – – lnx – 2 + C
8x 16 8(x–2) 4(x–2) 16
LATIHAN
3 2
(3x + 5)dx (x + x + x + 3) dx
1. 3 2 4. 2 2
x –x –x+1 (x + 1)(x + 3)
4 3 4
(x – x – x – 1) dx x dx
2. 3 2 5. 3
x –x (1 – x)
2
(2x + 3) dx
3. 2 2
(x + 1)
3. INTEGRAL FUNGSI TRIGONOMETRI
Contoh:
2
1. Hitung sin x dx
Jawab
2 1
sin x dx = (1 – cos2x) dx
2
1 1
= dx – cos2x dx
2 2
1 1
= x – sin2x + C
2 4
5
2. Hitung cos x dx
Jawab
5 4
cos x dx = cos x cos x dx
4 2 2
sedangkan cos x = (1 – sin x)
4 2 2
Jadi cos x cos x dx = (1 – sin x) cos dx
2 2 22
(1 – sin x) cos dx = (1 – u ) du
2 4 2 3 15
= (1 – 2u + u ) du = u– u + u +C
3 5
2 3 1 5
= sin x – sin x + sin x + C
3 5
LATIHAN
4
1. tan x dx 5. 1 – cos x dx
3
2. cot 2x dx 6. sin3x cos5x dx
4 2
3. sin 3x cos 3x dx 7. cos4x cos2x dx
2 3
4. sin x cos x dx
INTEGRAL DENGAN
SUBSTITUSI TRIGONOMETRI
2 2 2 2 2 2 2 2 2
a – b x , a + b x , atau b x – a
dan tidak memiliki faktor irasional lainnya dapat ditransformasikan ke dalam fungsi trigonometri menggunakan
2 2 2 a 2
a – b x x = sin y a1 – sin y = a cos y
b
2 2 2 a 2
x = tan y a1 + tan y = a sec y
a + b x
b
2 2 2 a 2
b x – a x = sec y asec y – 1 = a tan y
b
46
CONTOH SOAL
2
9 – 4x
1. dx
x
Jawab
3 3 2
Misal : x = sin y maka dx = cos y dy dan sin y = x
2 2 3
2 32 2 2 2
9 – 4x = 9 – 4( sin y) = 9 – 9 sin y = 9(1 – sin y) = 9 cos y
2
2 2
9 – 4x 9 cos y 3 cos y 2 cos y
= = =
x 3/2 sin y 3/2 sin y sin y
2 2
9 – 4x 2 cos y 3 cos y
Jadi dx = cos y dy = 3 dy
x sin y 2 sin y
Lanjutkan ke berikutnya
2 2
cos y 1 – sin y 1
3 dy = 3 dy = 3 dy – 3 sin y dy
sin y sin y sin y
2
3 9 – 4x
3 csc y = cot y =
2x 2x
2x
y 2
9 – 4x
2 cos y = maka
9 – 4x
3
2 2
3 9 – 4x 9 – 4x
= 3 ln – + 3 + C
2x 2x 3
2
3 – 9 – 4x
2
= 3 ln + + C 9 – 4x
2x
dx
2. Hitung
2 2
x 4 + x
2 x
Jawab : substitusi : x = 2 tan y, dx = 2 sec y dy, tan y =
2
2 2 2
4+x = 4 + (2 tan y) = 4 + 4 tan y
2 2 2
= 4(1 + tan y) = 2 sec y = 2 sec y
2
dx 2 sec y dy 1 sec y dy
= 2 = 2
2 2 4 tan y 2sec y 4 tan y
x 4 + x
2
1 1 cos y 1 cos y 1 d(sin y)
= 2 dy = 2 dy = 2
4 cos y sin y 4 sin y 4 sin y
1
= – +C 2
4 sin y 4 + x x
x sin y = 2
y 4 + x
2
4 + x
= – +C 2
4x
LATIHAN
dx (x + 3) dx
1. 5.
2 2
x – 25 1 – x
dx (x + 2) dx
2. 6.
2 2
1 – x 4x – x
dx
dx
3.
2 7.
2
xx – 1 x + 1
2
x dx
4.
6
1 – x
INTEGRAL DENGAN
4.
SUBSTITUSI KHUSUS
Jika integran mempunyai bentuk sebagai berikut:
n n
A. axmaka
+ b substitusi ax + b = z akan
dx
Contoh: Hitung
(x – 2) x + 2
2 2
Substitusi x + 2 = z , maka x = z – 2, dx = 2 z dz.
2z dz dz dz
= 2 =2 2 =2
(z – 4) z (z – 4) (z+2)(z–2)
1 1 1
= 2 (– + ) dz = (– lnz+2+lnz – 2) +C)
4(z+2) 4(z–2) 2
1 z–2 1 x +2 – 2
= ln +C= ln +C
2 z+2 2 x +2 + 2
2 2 2
B. q + pxmaka
+ x substitusi q + px + x = (z – x)
dx
Contoh: Hitung
2
xx + x + 2
2
2 2 z –2
Substitusi x + x + 2 = (z – x) , didapat x =
1 + 2z
2 2
dan z – x = x + x + 2 sehingga z = x + x + 2 + x
2 2 2
2z(1 + 2z) – (z – 2)2 2z + 4z – 2z + 4
dx = dz = dz 2
2
(1 + 2z) (1 + 2z)
2 2
2z + 2z + 4 2(z + z + 2)
dx = dz =2 dz 2
(1 + 2z) (1 + 2z)
2 2 2 2
2 z –2 z + 2z – z + 2 z +z+2
x + x + 2 = z – x = z – = =
1 + 2z 1 + 2z 1 + 2z
2 2
2(z + z + 2) 2(z + z + 2)
2 2
dx (1 + 2z) (1 + 2z)
= dz = dz
2 2 2 2 2
xx + x + 2 z –2 z +z+2 (z – 2) (z + z + 2)
2
1 + 2z 1 + 2z (1 + 2z)
2 2
2 (z + z + 2) (1 + 2z) dz
= 2 2 2 dz = 2 2
(1 + 2z) (z – 2) (z + z + 2) z –2
dz –1 1
= 2 = 2 + dz
(z + 2) (z – 2) 22(z + 2) 22(z – 2)
1 –1 1 1
= + dz = (– lnz + 2+ lnz – 2) + C
2 z + 2 z – 2 2
2
1 z – 2 1 x + x + 2 + x – 2
= ln +C = ln + C
2 z + 2 2 2
x + x + 2 + x + 2
2
C. q + px – x = ( + x)( – x)
2 2 2 2 2 2
substitusi : q + px – x = ( + x) z atau q + px – x = ( – x) z
x dx
Contoh: Hitung 23
(5 – 4x – x )
2 2 2
5 – 4x – x = (5 + x) (1 – x) misal : (5 + x) (1 – x) = (1 – x) z
2 (5 + x) (1 – x) 5+x 2
maka z = 2 = (1 – x) z =5+x
(1 – x) 1–x
2 2 2 2 2 2
z – xz = 5 + x x + xz =z –5 x(1 + z ) = z – 5
2 2 2
z –5 2z(1 + z ) – (z – 5)2z 12z dz
x = 2 dx = dz = 22
22
1+z (1 + z ) (1 + z )
2
2 2 2 z –5 6z
5 – 4x – x = (1 – x) z = (1 – x) z = (1 – 2) z = 2
1+z 1+z
Jadi,
2
z –5 12z
2 22 3
x dx 1+z (1 + z ) 12z – 60z
dz = 3 dz
2 3/2 = 3
216z 216z
(5 – 4x – x )
23
(1 + z )
2
12z(z – 5) 1 2 1
(z – 5) 5
= dz = dz = (1 – ) dz
3 2
216z 18 z 2
18 z
5+x
+5
2 1
1 1 z +5 1–x
5
= (z + )+C = +C = +C
z z 18
18 18 (5 + x)(1 – x)
(1 – x)
10 – 4x
1 1–x 5 – 2x
= +C = 2 +C
18 (5 + x)(1 – x) 95 – 4x – x
(1 – x)
n m m
D. x – x maka substitusi x = z jika m n akan
dx
Contoh: Hitung
4
x – x
4 3
Substitusi x = z maka dx = 4z dz
3 2
dx 4z dx 4z dx (z + 1)(z – 1) + 1 dx
= 2 = = 4
4
x – x z –z z–1 z–1
1
= 4 (z + 1 + ) dz
z–1
2
= 4 ( ½ z + z + lnz – 1) + C
4 4
= 4 ( ½x + x + lnx – 1) + C
E. Substitusi x = 2 arc tan z akan mengganti setiap fungsi rasional
2
2z 1–z
sin x = 2 cos x = 2
1+z 1+z 2
1+z
2z
2dz
dx = 2 x
1+z 2
1–z
2
2z 1–z 2dz
misal sin x = 2 cos x = 2 dx = 2 maka
1+z 1+z 1+z
2dz 2dz
2 2
1+z 1+z dz
= = 2 2 =
2 1 + z + 2z – 1 + z z(1 + z)
2z 1–z
1+ – 2 2 2
1+z 1+z 1+z
1 1
= – dz = lnz – ln1+z + C
z 1+z
z tan ½ x
= ln + C = ln + C
1+z 1 + tan ½ x
LATIHAN
5 3
1. x 1 + x dx 7. x 1 – x dx
4
dx x dx
2. 2 5/2 8. 3
(1 + x ) (1 – x)
3 2
(3x + 5) dx x + x + x + 3) dx
3. 3 2 9. 2 2
x –x –x+1 (x + 1)(x + 3)
4 3 dx
x – x – x – 1) dx 10.
4. 3 2
x –x x1–x
2
(2x + 3) dx dx
11.
5.
2 2 x (1 + x)
(x + 1)
5. QUIZ 1 - 4