Anda di halaman 1dari 59

MATEMATIKA LANJUT

UNI 612162 SKS 2(2-0)

Yuda Romdania S. T., M. T.

Fakultas Teknik Sipil


Universitas Lampung
Metoda Pengajaran

 Kuliah di kelas
 Tugas/pekerjaan rumah
Penilaian/Assessment
Penilaian terdiri dari :
 Kuis & Tugas %
 UTS %
 UAS %
Total ---------------------------- 100%
MATERI

MATEMATIKA LANJUT

BAB 1. Integral Tak Tentu

BAB 2. Integral Lipat

BAB 3. Integral Tertentu

4
BAB 1

INTEGRAL TAK
TENTU

Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 5


1. PENGERTIAN INTEGRAL

Anti-derivatif

Jika F(x) adalah fungsi dengan turunannya F’(x) = f(x) pada interval tertentu dari sumbu x, maka anti-derivatif atau

integral tak tentu dari f(x) diberikan oleh :

 f(x) = F(x) + C

dengan C adalah konstanta sembarang yang disebut juga konstanta integrasi. Jadi anti-diferensiasi adalah

proses menemukan anti-turunan dari suatu fungsi. Integral tak tentu dari suatu fungsi bersifat tidak unik

Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 6


RUMUS DASAR INTEGRAL

a. Rumus dasar integral Fungsi Aljabar

1
1.  dx = x + C
5.  dx  ln x  C
x
ax
 a dx  ln a  C
2.  (u + v) dx =  u dx +  v dx x
6.

3.  au dx = a  u dx
untuk a > 0 dan a  1

1 x x
 x dx 
a
x a 1  C , 7.  e dx = e + C
4.
a 1
untuk a  – 1

7
Contoh Soal
1. ∫ 3 dx Jawab : ∫ dx = 3x + C
2. ∫ (x2 + 5x – 2) dx
Jawab :  ( x  5 x  2)dx   x dx   5 xdx   2dx
2 2

1 3 5 2
 x  x  2x  C
3 2

3. ∫3(4x+5)dx
 34 x  5dx  3 ( 4 x  5) dx
Jawab :
 3( 2 x 2  5 x )  C  6 x 2  15 x  C
Contoh Soal
3 1 1
4. ∫ x dx
3
Jawab : x dx  3 1
x 3 x 1  C  x 4  C
4
1 1
5.  x dx Jawab:x dx  ln x  C
6x
: 6 dx  ln 6  C
x
6. ∫ 6x dx Jawab
7. ∫ ex dx Jawab : ∫ ex dx = ex + C

8.  (1  x) x dx Jawab :

       
1/ 2 3/ 2
(1 x ) x dx ( x x x ) dx ( x x )dx
2 2 2 2
 x3/ 2  x5/ 2  C  x x  x 2 x  C
3 5 3 5
Contoh Soal
9. ∫ (x3+2)2 3x2 dx Jawab : misal u = x3 + 2, maka du = 3x2 dx
∫ (x3+2) 2 3x2 dx = ∫ u2 du
= ⅓u3 + C = ⅓ (x3 + 2) 3 + C

8 x 2 dx
10.  ( x 3  2)3 Jawab : misal u = x3+2, maka du
= 3x2 dx atau x2 dx = ⅓ du
1
2 8. du
8 x dx 3 8 du 8 1 2
 x2 3

3
  u 3
 
3 u 3
   u  C
3 2
4 4
  C   C
3u 2
3( x  2)
3 2
b. Rumus Integral Fungsi Trigonometri

1. ∫ sin x dx = -cos x + C  6.
csc xdx  ln csc x  cot x  C

 xdx  tan x  C
2
2. ∫ cos x dx = sin x + C 7. sec

3.  tan xdx   ln cos x  C  xdx   cot x  C


8.
csc 2

4.  cot xdx  ln sin x  C 9.sec x tan xdx  sec x  C


5.  sec xdx  ln sec x  tan x  C 10.
csc x cot xdx   csc x  C
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 12
b. Rumus Integral Fungsi Trigonometri (lanjutan)

dx x dx
1.  a2  x2
 arcsin
a
C 6.
 x2  a2
 ln( x  x 2  a 2 )  C

du 1 x dx
2.  a2  x2 a
 arctan
a
C 7. x2  a2
 ln x  x 2  a 2  C

dx 1 x 1 1 x
 x x2  a2 a 8.
 arc sec C a 2  x 2 dx  x a 2  x 2  a 2 arcsin  C
3. a 2 2 a

dx 1 xa 1 1
4.  x 2  a 2 2a x  a  C
 ln 9. x 2  a 2 dx  x x 2  a 2  a 2 ln x  x 2  a 2  C
2 2

dx 1 xa 1 1 2
5.  a 2  x 2 2a x  a  C
 
10.       C
2 2 2 2 2 2
ln x a dx x x a a ln x x a
2 2
CONTOH SOAL

Hitung integral berikut:

1.  (1 – x) x dx =  x –  xx dx

1/2 3/2
=x dx –  x dx

23/2 5/2 2
= x – x +C
3 5

3 2 2
2.  (x + 2) 3x dx

3 2
Misal: u = x + 2 maka du = 3x dx

3 2 2 2
maka :  (x + 2) 3x dx =  u du

2 3 1 3 3 1
 u du = u +C = (x + 2) + C
3 3

14
2
8x dx
3. Hitung  3 3
(x + 2)

3 2
Misal: u = x + 2 maka du = 3x dx

2
dan x dx = 1/3 du

2
8x dx 8/3 du 8 -3 8 1 -2
 3 3 =  3 =  u du = – u + C
(x + 2) u 3 3 2

4 4
= – 2 + C = – 3 2 + C
3u 3(x + 2)
LATIHAN

Hitung integral berikut

2 2 3
x dx (x + 2)
1.  4.  3 dx
4 3 x
x + 2

2 –2 –1 2
2.  3x1 – 2x dx 5.  (x +x ) dx

2
(1 + x) 5
3.  dx 6.  (x – 3) dx

x
2. INTEGRAL PARSIAL

Jika u dan v merupakan fungsi yang dapat diturunkan terhadap x, maka

d(uv) = u dv + v du

u dv = d(uv) – v du

sehingga jika diintegralkan diperoleh

 u dv = uv –  v du

adalah rumus integral parsial


CONTOH SOAL

1. Hitung integral :  x lnx dx

1
Misal u = ln x maka du = dx
x

2 1
dan dv = x dx maka v = x
2

21 1 2 1
 x lnx dx = uv –  v du = ln x x –  x dx
2 2 x

12 1 12 1 1 2
= x lnx –  x dx = x lnx – x +C
2 2 2 2 2

1 2 12
= x lnx – x +C
2 4
2. Hitung integral :  x sin x dx

Misal u = x maka du = dx dan

dv = sin x dx maka v = – cos x

 x sin x dx = uv –  v du

= x (– cos x) –  – cos x dx

= – x cos x +  cos x dx

= – x cos x + sin x + C
LATIHAN

Hitung integral berikut dengan metode parsial:

1.  x cos x dx

2.  x 1+x dx

2
3.  x sin x dx

2
4.  x sin x dx

5.  (x + a) sin ax dx a = konstanta
INTEGRAL FUNGSI RASIONAL

Fungsi polinomial dalam x adalah fungsi dengan bentuk

n n-1 n-2 n-(N-1)


aox + a1x + a2x + ….. + aN-1x + aN

dengan semua a kontanta dan a 0  0, dan n bil. asli termasuk nol

P(x)
Fungsi H disebut fungsi rasional jika H(x) =
Q(x)

dimana P(x) dan Q(x) adalah polinomial.

Jika derajat P(x) lebih rendah daripada derajat Q(x), maka H(x) disebut rasional sejati.

Jika derajat P(x) lebih tinggi daripada derajat Q(x), maka H(x) disebut rasional tidak sejati.
Rasional Tidak Sejati

4 2
x – 10x + 3x + 1 2 3x – 23
Contoh: 2 =x –6+ 2
x –4 x –4

Untuk menyelesaikan integrasi fungsi rasional tidak sejati,

pembilang dibagi penyebut agar membentuk rasional sejati, lalu integrasikan. (lihat contoh di atas)

Rasional Sejati

P(x)
Untuk mengintegrasi fungsi rasional sejati, bentuk
Q(x)

harus diubah menjadi jumlah dari bagian lebih sederhana.

Penyebut diubah dengan menguraikan Q(x) dalam hasil kali faktor linier atau kuadaratis.
KASUS 1: Faktor Q(x) semua linier dan tak berulang

Q(x) = (x – a1)(x – a2) ….. (x – an) maka

P(x) P(x)
Ubahlah bentuk =
Q(x) (x – a1)(x – a2) ….. (x – an)

P(x) A B N
menjadi = + + ……… +
Q(x) (x – a1) (x – a2) (x – an)

(x – 1) (x – 1) A B C
Misal : 3 2 = = + +
x – x – 2x x(x–2)(x+1) x x–2 x+1

Lalu dicari nilai A, B dan C


KASUS 2: Faktor Q(x) semua linier tapi ada yg berulang

2
Q(x) = (x – a1) (x – a2) ….. (x – an) maka

P(x) P(x)
Ubahlah bentuk = 2
Q(x) (x – a1) (x – a2) ….. (x – an)

P(x) A B N
menjadi = + + ……… +
2 2
Q(x) (ax + b) (ax + b) (ax + b)

3
x –1 A B C D E
Misal : 2 3 = 2 + + 3 + 2 +
x (x – 2) x x (x – 2) (x – 2) x–2

Lalu dicari nilai A, B, C, D dan E


KASUS 3: Faktor Q(x) ada yang linier dan kuadratis, dimana

faktor kuadratis tidak berulang. Setiap faktor kuadratis pada

penyebut yang tidak dapat diringkas, dibentuk menjadi

Ax + B
2 A dan B konstanta yang harus ditentukan
ax + bx + c
CONTOH SOAL

(x – 1) dx
1. Hitung integral fungsi :  3 2
x – x – 2x

Jawab:

(x – 1) (x – 1) B C
A
3 2 = = + +
x – x – 2x x(x–2)(x+1) x x–2 x+1

x – 1 = A(x – 2)(x + 1) + Bx(x + 1) + Cx(x – 2)

x  0  ( x  1)  A( x  2)( x  1)
__________  1  A(2)
x  1  (1  1)  Cx ( x  2)
1
___________ A  ___________  2  C.(1)(3)
2
2
x  2  ( x  1)  Bx( x  1) ___________ C 
3
___________ 1  B.2(3)
1
___________ B 
6
(x – 1) dx 1 dx dx dx
1 2
 3 2 =  +  – 
x – x – 2x 2 x 6 x–2 3 x+1

1 1 2 1
= lnx+ lnx – 2– lnx + 1+ ln C
2 6 3 6

1
= (3 lnx+ lnx – 2– 4 lnx + 1+ ln C)
6

3
Cx (x – 2)
1
= ln  4 
6 (x + 1)
ULANGI LAGI..
BERDASARKAN REFERENSI
YANG BERBEDA

Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 28


Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 29
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 30
CONTOH

Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 31


Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 32
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 33
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 34
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 35
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 36
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 37
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 38
Yohannes Teknik Sipil Unila November 4, 2023 39
3
(x – 1)dx
2. Hitung integral fungsi :  2 3
x (x – 2)

Jawab:

3
x –1 A B C D E
2 3 = 2 + + 3 + 2 +
x (x – 2) x x (x – 2) (x – 2) x–2

3 3 3 2 2 2 2
x – 1 = A(x–2) + Bx(x–2) + Cx + Dx (x–2) + Ex (x–2)

3 2 3 2
= A(x – 6x + 12x + 8) + Bx(x – 6x + 12x – 8)

2 3 2 2 2
+ Cx + Dx – 2Dx + Ex (x - 4x + 4)

4 3
= (B + E) x + (A – 6B + D – 4E)x + (– 6A + 12B

2
+ C – 2D + 4E)x + (12A – 8B) x – 8A
Maka: B + E = 0, A – 6B + D – 4E = 1,

– 6A + 12B + C – 2D + 4E = 0,

12A – 8B = 0 – 8A = – 1

1 3 7 5 3
A= B= C= D= E=–
8 16 4 4 16

3
(x – 1)dx
Jadi  2 3
x (x – 2)

1 dx 3 dx 7 dx 5 dx 3 dx
=  2 +  +  +  2 – 
3
8 x 16 x 4 (x–2) 4 (x–2) 16 (x–2)

1 3 7 5 3
= – + lnx – 2 – – lnx – 2 + C
8x 16 8(x–2) 4(x–2) 16
LATIHAN

Hitung integral fungsi :

3 2
(3x + 5)dx (x + x + x + 3) dx
1.  3 2 4.  2 2
x –x –x+1 (x + 1)(x + 3)

4 3 4
(x – x – x – 1) dx x dx
2.  3 2 5.  3
x –x (1 – x)

2
(2x + 3) dx
3.  2 2
(x + 1)
3. INTEGRAL FUNGSI TRIGONOMETRI

Untuk mengerjakan integral fungsi trigonometris, terkadang harus

mengubah fungsi tersebut menggunakan persamaan trigonometri

Contoh:

2
1. Hitung  sin x dx

Jawab

2 1
 sin x dx =  (1 – cos2x) dx
2

1 1
=  dx –  cos2x dx
2 2

1 1
= x – sin2x + C
2 4
5
2. Hitung  cos x dx

Jawab

5 4
 cos x dx =  cos x cos x dx

4 2 2
sedangkan cos x = (1 – sin x)

4 2 2
Jadi  cos x cos x dx =  (1 – sin x) cos dx

Misal u = sin x maka du = cos x dx

2 2 22
 (1 – sin x) cos dx =  (1 – u ) du

2 4 2 3 15
=  (1 – 2u + u ) du = u– u + u +C
3 5

2 3 1 5
= sin x – sin x + sin x + C
3 5
LATIHAN

Hitung integral fungsi :

4
1.  tan x dx 5.   1 – cos x dx

3
2.  cot 2x dx 6.  sin3x cos5x dx

4 2
3.  sin 3x cos 3x dx 7.  cos4x cos2x dx

2 3
4.  sin x cos x dx
INTEGRAL DENGAN
SUBSTITUSI TRIGONOMETRI

Integral yang mengandung salah satu dari bentuk berikut:

2 2 2 2 2 2 2 2 2
a – b x , a + b x , atau b x – a

dan tidak memiliki faktor irasional lainnya dapat ditransformasikan ke dalam fungsi trigonometri menggunakan

variabel baru sebagai berikut:

BENTUK SUBSTITUSI DIPEROLEH

2 2 2 a 2
a – b x x = sin y a1 – sin y = a cos y
b

2 2 2 a 2
x = tan y a1 + tan y = a sec y
a + b x
b

2 2 2 a 2
b x – a x = sec y asec y – 1 = a tan y
b

46
CONTOH SOAL

2
 9 – 4x
1.  dx
x

Jawab

3 3 2
Misal : x = sin y maka dx = cos y dy dan sin y = x
2 2 3

2 32 2 2 2
9 – 4x = 9 – 4( sin y) = 9 – 9 sin y = 9(1 – sin y) = 9 cos y
2

2 2
9 – 4x 9 cos y 3 cos y 2 cos y
= = =
x 3/2 sin y 3/2 sin y sin y

2 2
 9 – 4x 2 cos y 3 cos y
Jadi  dx =  cos y dy = 3 dy
x sin y 2 sin y

Lanjutkan ke berikutnya
2 2
cos y 1 – sin y 1
3 dy = 3 dy = 3 dy – 3  sin y dy
sin y sin y sin y

= 3  csc y dy – 3  sin y dy = 3 lncsc y – cot y+ 3 cos y + C

Berdasarkan segitiga siku berikut, diperoleh

2
3 9 – 4x
3 csc y = cot y =
2x 2x
2x
y 2
9 – 4x
2 cos y = maka
9 – 4x
3

2 2
3 9 – 4x 9 – 4x
= 3 ln – + 3 + C
2x 2x 3

2
3 – 9 – 4x
2
= 3 ln + + C 9 – 4x
2x
dx
2. Hitung 
2 2
x 4 + x

2 x
Jawab : substitusi : x = 2 tan y, dx = 2 sec y dy, tan y =
2
2 2 2
4+x =  4 + (2 tan y) =  4 + 4 tan y

2 2 2
=  4(1 + tan y) =  2 sec y = 2 sec y

2
dx 2 sec y dy 1 sec y dy
 =  2 =  2
2 2 4 tan y 2sec y 4 tan y
x 4 + x

2
1 1 cos y 1 cos y 1 d(sin y)
=  2 dy =  2 dy =  2
4 cos y sin y 4 sin y 4 sin y

1
= – +C 2
4 sin y 4 + x x
x sin y = 2
y 4 + x
2
4 + x
= – +C 2
4x
LATIHAN

Hitung integral fungsi :

dx (x + 3) dx
1.  5. 
2 2
x – 25 1 – x

dx (x + 2) dx
2.  6. 
2 2
1 – x 4x – x

dx
dx
3. 
2 7. 
2
xx – 1 x + 1

2
x dx
4. 
6
1 – x
INTEGRAL DENGAN
4.
SUBSTITUSI KHUSUS
Jika integran mempunyai bentuk sebagai berikut:

n n
A. axmaka
+ b substitusi ax + b = z akan

mengubahnya menjadi rasional

dx
Contoh: Hitung 
(x – 2) x + 2

2 2
Substitusi x + 2 = z , maka x = z – 2, dx = 2 z dz.

2z dz dz dz
=  2 =2 2 =2
(z – 4) z (z – 4) (z+2)(z–2)

1 1 1
= 2  (– + ) dz = (– lnz+2+lnz – 2) +C)
4(z+2) 4(z–2) 2

1 z–2 1 x +2 – 2
= ln +C= ln  +C
2 z+2 2 x +2 + 2
2 2 2
B. q + pxmaka
+ x substitusi q + px + x = (z – x)

akan mengubahnya menjadi rasional

dx
Contoh: Hitung 
2
xx + x + 2
2
2 2 z –2
Substitusi x + x + 2 = (z – x) , didapat x =
1 + 2z

2 2
dan z – x = x + x + 2 sehingga z = x + x + 2 + x

2 2 2
2z(1 + 2z) – (z – 2)2 2z + 4z – 2z + 4
dx = dz = dz 2
2
(1 + 2z) (1 + 2z)

2 2
2z + 2z + 4 2(z + z + 2)
dx = dz =2 dz 2
(1 + 2z) (1 + 2z)

2 2 2 2
2 z –2 z + 2z – z + 2 z +z+2
x + x + 2 = z – x = z – = =
1 + 2z 1 + 2z 1 + 2z
2 2
2(z + z + 2) 2(z + z + 2)
2 2
dx (1 + 2z) (1 + 2z)
 = dz = dz
2 2 2 2 2
xx + x + 2 z –2 z +z+2 (z – 2) (z + z + 2)
2
1 + 2z 1 + 2z (1 + 2z)

2 2
2 (z + z + 2) (1 + 2z) dz
= 2 2 2 dz = 2 2
(1 + 2z) (z – 2) (z + z + 2) z –2

dz –1 1
= 2 = 2 + dz
(z + 2) (z – 2) 22(z + 2) 22(z – 2)

1 –1 1 1
=  + dz = (– lnz + 2+ lnz – 2) + C
2 z + 2 z – 2 2

2
1 z – 2 1 x + x + 2 + x – 2
= ln  +C = ln + C
2 z + 2 2 2
x + x + 2 + x + 2
2
C. q + px – x = ( + x)( – x)

2 2 2 2 2 2
substitusi : q + px – x = ( + x) z atau q + px – x = ( – x) z

mengubahnya menjadi rasional

x dx
Contoh: Hitung  23
(5 – 4x – x )

2 2 2
5 – 4x – x = (5 + x) (1 – x) misal : (5 + x) (1 – x) = (1 – x) z

2 (5 + x) (1 – x) 5+x 2
maka z = 2 = (1 – x) z =5+x
(1 – x) 1–x

2 2 2 2 2 2
z – xz = 5 + x x + xz =z –5 x(1 + z ) = z – 5

2 2 2
z –5 2z(1 + z ) – (z – 5)2z 12z dz
x = 2 dx = dz = 22
22
1+z (1 + z ) (1 + z )

2
2 2 2 z –5 6z
 5 – 4x – x =  (1 – x) z = (1 – x) z = (1 – 2) z = 2
1+z 1+z
Jadi,
2
z –5 12z
2 22 3
x dx 1+z (1 + z ) 12z – 60z
dz =  3 dz
 2 3/2 =  3
216z 216z
(5 – 4x – x )
23
(1 + z )

2
12z(z – 5) 1 2 1
(z – 5) 5
=  dz =  dz =  (1 – ) dz
3 2
216z 18 z 2
18 z

5+x
+5
2 1
1 1 z +5 1–x
5
= (z + )+C = +C = +C
z z 18
18 18  (5 + x)(1 – x)

(1 – x)

10 – 4x
1 1–x 5 – 2x
= +C = 2 +C
18  (5 + x)(1 – x) 95 – 4x – x

(1 – x)
n m m
D. x – x maka substitusi x = z jika m  n akan

mengubahnya menjadi rasional

dx
Contoh: Hitung 
4
x – x

4 3
Substitusi x = z maka dx = 4z dz

3 2
dx 4z dx 4z dx (z + 1)(z – 1) + 1 dx
 =  2 =  = 4
4
x – x z –z z–1 z–1

1
= 4  (z + 1 + ) dz
z–1

2
= 4 ( ½ z + z + lnz – 1) + C

4 4
= 4 ( ½x + x + lnx – 1) + C
E. Substitusi x = 2 arc tan z akan mengganti setiap fungsi rasional

dalam sin x dan cos x menjadi fungsi rasional dalam z karena

2
2z 1–z
sin x = 2 cos x = 2
1+z 1+z 2
1+z
2z
2dz
dx = 2 x
1+z 2
1–z

Setelah diintegrasi, gunakan z = tan ½x untuk kembali ke variabel aslinya.


dx
Contoh: Hitunglah 
1 + sin x – cosx

2
2z 1–z 2dz
misal sin x = 2 cos x = 2 dx = 2 maka
1+z 1+z 1+z

2dz 2dz
2 2
1+z 1+z dz
=  =  2 2 = 
2 1 + z + 2z – 1 + z z(1 + z)
2z 1–z
1+ – 2 2 2
1+z 1+z 1+z

1 1
=  – dz = lnz – ln1+z + C
z 1+z

z tan ½ x
= ln + C = ln + C
1+z 1 + tan ½ x
LATIHAN
5 3
1.  x  1 + x dx 7.  x  1 – x dx

4
dx x dx
2.  2 5/2 8.  3
(1 + x ) (1 – x)

3 2
(3x + 5) dx x + x + x + 3) dx
3.  3 2 9.  2 2
x –x –x+1 (x + 1)(x + 3)

4 3 dx
x – x – x – 1) dx 10. 
4.  3 2
x –x x1–x

2
(2x + 3) dx dx
11. 
5. 
2 2 x (1 + x)
(x + 1)

sin x dx sin x cos x dx


6.  2 12. 
cos x (1 + cos x) 1 – cos x

5. QUIZ 1 - 4

Anda mungkin juga menyukai