FUNGSI TRIGONOMETRI
A. P E R B A N D I N G A N T R I G O N O M E T R I
1. P E R B A N D I N G A N T R I G O N O M E T R I D A R I S U AT U S U D U T S EGI TI GA SIKU-S I K U
Y
P(x,y) x disebut absis
y disebut ordinat
r y
α sr ujadrui-tjaαri positif diukur dari sumbu X
berlawanan arah putaran jarum jam.
0 x X
r= x2 +
y2
Definisi :
y x y
sinα cosα tgα
= = r =
r x
cos ecα r= secα = ctgα =x
r
x y
y
Ketentuan di atas juga berlaku untuk kuadran II, III dan IV. Karena ≤ dan ≤ maka berlaku
− 1 ≤ cos α r
tgα dan ctgα r dapat bernilai
− 1 ≤ sin α ≤ 1 . Khusus setiap harga
≤ 1 dan negatif.dan
positif
untuk
Secara umum, perbandingan trigonometri pada segitiga siku-siku sembarang adalah sebagai berikut :
hipotenusa
(sisi miring) sisi di depan sudut
α
sisi di samping sudut
Jadi :
depan samping depan
sin α cos α tgα
= miring = miring = samping
1 1 1
cos ecα sec α ctgα
= cos α = sin α = tgα
Contoh 1: Tentukan nilai sinα ,cosα dan tgα dari gambar berikut :
b.
a.
α
c b q p
β
a r
P
4 cosα !
Contoh 2: Diketahui tgα = 3 . Tentukan sinα dan
...
Jawab : tgα =3
4= ⇒r
... = ....
... . ..
sinα = cosα =
= .... ... = ....
...
2. S U D U T- S U D U T I S T I M E W A U N T U K 0
o
≤α ≤
90 Untuk menentukan nilai perbandingan trigonometri pada sudut-sudut istimewa 0 ≤α ≤ kita
o
o
Y
45 o
2 1 60 o
P(0,r)
2 1
45 o
30
o
α
X
1 3
P(r,0)
Dari gambar di atas jika kita nyatakan dengan tabel sebagai berikut :
… … … … … …
90 o
C
Contoh 3: Tentukan AC dan AB !
5
60
o
A B
.....
Jawab : tg 60 =
o
⇔ AC
..... = ....
.....
60 =
o
cos
⇔ AB = ....
.....
LATIHAN SOAL
P
dari gambar berikut :
2. Tentukan nilai sin β ,cos β dan tg β
b) 6 2
a) B
8 β
P
6 6 R
β
A C
Q
3. A 60 o
45 o
D C
3
4. Jika sinα =
10 maka tentukan cos α dan tg α
cos β
6. Tentukan nilainya :
– 3tg 60 + 6sin o
o o
cos30 o
C
o
7. 30 Tentukan AB dan BC
B
12
3. S U D U T- S U D U T B E R E L A S I
. .. .
Y sin(180 − α ) =
o
= .... ....
....
cos(180 −α
) = =
P’(-x,y) 180 − o
P(x,y) ....
....
o
α
α X
tg (180 − α
o
) = . .. .
= ....
....
P
3.2 RELASI α DAN (180 +α
o
)
Y P(x,y)
sin(180 + α o
) = . .. .
= ....
180 + o
α X
....
α cos(180 + α o
) = . .. .
= ....
....
P’(-x,-y)
tg (180 + α o
) = . .. . =
α 360 − o
(− α
α ....
3.3 RELAYSI DAN ) ....
( ) ATAU sin(360 − α o
) = sin(− α )
P(x,y)
= ....
α cos(360 − α o
) = cos(− α )
− X = ....
α
P’(x,-y) tg (360 − α o
) = tg (− α )
= ....
3.4 RELASI α DAN (90 − α )
o
P’(y,x)
sin(90 − α o
) = . .. .
= .... . .. .
90 − P(x,y) o cos(90 − α )....
= o
α = ....
....
X
tg (90 − α o
) = . .. . =
....
3.5 RELASI α DAN (90 +α ) ....
o
P’(-y,-x)
sin(90 + α o
) = . .. .
= .... . .. .
90 + o
P(x,y)
cos(90 + α ) ....
= o
α = ....
α ....
X
tg (90 + α o
) = . .. . =
....
....
3.6 RELASI α DAN (270 − α
o
sin(270 − α o
) = . .. .
) = .... . .. .
P(x,y)
cos(270 − α )....
= o
Y = ....
270 − α ....
X
o
α tg (270 − α o
)
. .. .
= = ....
....
P’(-y,-x)
P
3.7 RELASI α DAN (270 +
o
α )
Y P(x,y)
sin(270 + α o
) = . .. .
= .... . .. .
α X
cos(270 + α ) ....
= o
= ....
270 + o ....
α tg (270 + α o
)
. .. .
P’(y,-x) = = ....
....
a. sin150 o
b. cos 225 o
c. tg330 o
b. cos 225 = …. o
c. tg330 = …. o
LATIHAN SOAL
a. sin120 o
b. sin135 o
c. cos 240 o
d. tg300 o
e. cos330 o
f. tg150 o
o
g. sin 240 o
h. cos120
o
o
o o
i. cos135
m. sin − ( o
j.
n. cos(−
tg o
sin180
o. tg –
k. ( o
) l.tg
210 210 270
150 ) 300 )
3
2. Jika sinα = 5 dan 90 < α < 180 o o
dari : 1 1
a. sinα = b.cosα = c. tgα = −
22 3
2
5. Sederhanakan !
a. 4sin 225 + 2 cos300 − 2sin 315 + 2
o o o
2 sin 315
o o o
+ 3 3 tg 330 o
4. K O O R D I N AT KUTUB
α X
P(x,y) = P(r, α )
P
r= x2 + y2
y y
tgα = ⇔ α = arctg
2. Dari koordinat Kutub ke Cartesius
) = P(x, y)
P(r, α
= r cosα
y = r sinα
Contoh 1: Tentukan
koordinat Cartesius
Jawab :x= =…
… y45= )
dari titik P(10, =…
o
Jawab :r=… =…
Arctg α = ....
=… ⇒α
= ....
Jadi koordinat kutub Q(……,……)
LATIHAN SOAL
) (
b. B 10,12 0
o
) (
c. C 6, 2 1 0 )
o
(
d. D 4,3 0 0
o
)
e. E 3 ( f. F ( 3,300 ) o
g. G ( 4 , − 6 0 )
o
h. H
2 ,325 o
) ( 2, − 2 2 5 ) o
(
i. I 1 2, 0 j. J 6,9 0
o
) ( o
)
2. Tentukan koordinat Kutub dari :
a. A(5,5) b. B(-4,4) 3) d. D(0,5)
c. C(2, −
e. E(-8,0) f. F(-10,-10) g.
2 G( − 5 3,5) h. H (−1, 3)
i. I ( 3,−1) j. J(1,-1)
5. H U B U N G A N P E R B A N D I N G A N T R I G O N O M E T R I S U AT U S U D U T
Y P(x,y) x 2 + y2 = …(1)
r 2
x = r
r …(2)
cosα y
α
0. X
= r sinα J
Dari (1) dan (2) didapat hubungan :
x2 + y2 = ⇒ …
r2
y ................ .......
= ⇒ tgα =
x ................ .......
8
Contoh 1: Jika cosα = 10 , maka tentukan sin α dan tg α
P
Jawab : sin2 α = .....
sin α
........
=
.......
tg α = = ….
.......
....
= ….
= ….
LATIHAN SOAL
8
1. Diketahui ∠A lancip dan sin A . Hitung cos A dan tg A !
= 17
9
2. Jika cos B = < B < 180 , maka tentukan sin B dan tg
15 dan 90
o o
3. Tunjukkan bahwa B: !
a. cos2 120 + sin2 120
o o
=
1
sin2 270 + cos2 270
b.
o o
=1
tg αidentitas berikut
4. Buktikan
2
2 :
2+cos
tg α α− =
=1sin 1α− 2sin2
22
b.
a. 1
α
1 − cosθ sinθ 2
c. =
sinθ 1 − cosθ cosθ
+
d. (sin P + cos P)(cos P − sin P ) = 1 −
2sin2 P
f. −−cos
e. 1(1 cosα
2 +2 secα
)(1sin
α + = tg ) = sinα
tg 2α)(ctgα
α
2
α
6. P E N G U K U R A N S U D U T D E N G A N D E R A J AT D A N R A D I A N
1
o o
= putaran
360
1 o
Definisi : 1 radian adalah sudut pusat yang busurnya sama dengan jari-jari lingkarannya.
Q
r 1 rad = ∠POQ jika busur PQ = r
Jadi radian yaitu ukuran sudut yang diperoleh dari perbandingan
O r P panjang busur lingkaran dengan jari-jarinya.
1
Keliling lingkaran = π r
2
rad
π
r
P
Jadi 180 o
=π
π
180 o
180 o
π 57 17'45'' o
3,14
Jawab : 120 = ….
o
4π
Contoh 2: Nyatakan 3 dengan ukuran derajat !
4π
Jawab : = ….
3
LATIHAN SOAL
a. 45 o
b. 90 o
c. 135 o
d. 210 o
e. 240
o
f. 330 o
g. 270 o
h. 360 o i. 420 o
j. 540o
Domain fungsi trigonometri berupa himpunan sudut-sudut dan kodomainnya berupa bilangan real.
Fungsi trigonometri merupakan fungsi yang periodik, artinya pada selang sudut tertentu nilai fungsi itu
akan berulang sama nilainya. Periode sin dan cos adalah 360 atau 2π . Sedangkan periode tg adalah
o
180 atau π .
o
cos x = cos (x + k. 2π )
tg x = tg (x + k. π )
Contoh 1: Tentukan nilai dari :
dimana k∈ B
a. sin 480 b. cos960 c. tg1290 o
o o
=…
b. cos960 o
=…
c. tg1290 o
=…
P
1. GRAFIK FUNGSI TRIGONOMETRI
≤ x ≤ 360 o
Y = sin x
Y
1
X
0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360
-1
y = cos x
Y
1
X
0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360
-1
y = tg x
X
0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360
LATIHAN SOAL
1. y = 2sin o
2. y = 5cos x o
3. y = 2sin + 1 o
4. y = 3cos x − 2 o
5. y = sin 2x o
6. y = sin 2x + 1 o
7. y = 3cos 2x o
8. y = 2sin 3x + 1 o