Babad Tanah Jawi, Meinsma, 1874

Katalog Katalog # Titel Versi Tahun Image : 778 : Babad Tanah Jawi : Meinsma : 1874 :

Tipe Bentuk Bahasa Aksara Ikhtisar

: Terbitan : Prosa : Jawa : Jawa : Silsilah para raja di Jawa yang dikaitkan dengan para nabi dan para dewa, sejak Nabi Adam yang berputra Sis, Sis berputra Nur Cahya, Nur Cahya berputra Nur Rasa, Nur Rasa berputra Sang Hyang Wenang, Sang Hyang Wenang berputra Sang Hyang Wening, Sang Hyang Wening berputra Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Tunggal berputra Bathara Guru, Bathara Guru berputra 5 yaitu Sambo, Brama, Mahadewa, Wisnu, Dewi Sri. Wisnu kemudian bertahta di Jawa bergelar Prabu Set, kerajaannya Suralaya. Selanjutnya adalah sejarah timbulnya kerajaankerajaan di Jawa, mulai Prabu Jayabaya di Kediri sampai cerita perpindahan keraton Kartasura ke Surakarta. : aksara, babad, cetak, cithak, gancaran, jawa, jawi

Kata kunci Deskripsi Judul Luar Dalam Lain Sub-judul Bagian dari Memuat Series dari Penyusun Jumlah

: Babad Tanah Djawi : Punika Srat Babad Tanah Jawi Wiwit Saking Nabi Adam Dumugi ing Taun 1647 : Babad Tanah Djawi, in proza. : Javaansche Geschiedenis Loopende tot het jaar 1647 der Javaansche Jaartelling : : : Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned. Indi

: 1 dari 1

Peran Peran ref. Nama depan Nama belakang Kedudukan Lokasi Tanggal Jilid Jumlah Jilid # Series ref. Jilid titel Penerbit Tempat Tanggal Edisi ref. Print ref. Halaman Gambar Kosong Sumber Jumlah Sumber Katalog Tipe media Ukuran Ukuran teks Fisik Kertas Rusak Tulisan Penomoran Digitisasi Transkipsi oleh

: Penyusun : Met aantekeningen van : J. J. : Meinsma : : : -

: 1 dari 1 : 1 : Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned. Indi : : Martinus Nijhoff : 's Gravenhage : 1874 : : : 688 : : -

: 1 dari 1 : Yayasan Sastra Lestari : 778 : Fotocopy : A4 : 17.3 x 9.1 cm. : : : : : 2-688 + 1-4 ralat. Angka Jawa.

: Yayasan Sastra Lestari

Digitisasi oleh Tanggal Sumber

: Yayasan Sastra Lestari : Apr 1999 : Yayasan Sastra Lestari #778 Fotocopy

Babad Tanah Djawi in proza --- 0 --Javaansche Geschiedenis Loopende tot het Jaar 1647 der Javaansche Jaartelling met Aanteekeningen van J. J. Meinsma eerste stuk Tekst Uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de Taal Land en Volkenkunde van Ned. Indie. 's Gravenhage, Martinus Nijhoff 1874. --- 0 --Punika Srat Babad Tanah Jawi Wiwit Saking Nabi Adam Dumugi ing taun 1647 Kacap wontn ing tanah Ndrlan, ing taun Wlandi 1874 --- 1 --Srat Babad Tanah Jawi --- 2 --Punika sajarahipun para ratu ing tanah Jawi, wiwit saking Nabi Adam apputra Sis, sis apputra Nur Cahya, Nur Cahya apputra Nur Rasa, Nur Rasa apputra Sang Hyang Wning, Sang Hyang Wning apputra Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Tunggal apputra Bathara Guru, Bathara Guru apputra gangsal, anama Bathara Sambo, Bathara Brama, Bathara Mahadewa, Bathara Wisnu, Dwi Sri, Bathara Wisnu wau jumnng ratu wontn ing pulo Jawi ajjuluk Prabu St, Kadhatonipun Bathara Guru anama ing Suralaya. Bathara Guru wau kagungan sngkran putri ayu ing nagari Mndhang, karsanipun badhe kainggahakn ing swarga sarta kadaml garwa. Anuntn Bathara Wisnu panuju sawk ppara, kapencut aningali putri ing Mndhang wau, botn sumrp bilih sampun kasngkr dhatng ingkang rama, lajng kapndht garwa, punika sangt andadosakn dukanipun Bathara Guru. Sang Hyang Narada lajng kautus andhawahakn dduka dhatng Bathara Wisnu sarta anglungsur karatonipun, Bathara Wisnu anuntn kesah saking ing nagari, atapa

dhatng ing wana wontn sangandhaping uwit wringin jjr pitu, ingkang garwa putri ing Mndhang wau dipun tilar. Kacariyos nagari ing Gilingwsi, wontn ingkang jumnng ratu ajjuluk Watugunung, garwanipun kkalih,[1] --- 3 --satunggil nama Dwi Sinta, kalih Dwi Landp, putranipun pitu likur, sami kakung sadaya, anama Wukir, Kurantil, Tolu, Gumbrg, Warigalit, Warigagung, Julungwangi, Sungsang, Galungan, Kuningan, Langkir, Mndhasiya, Julungpujut, Pahang, Kuruwlut, Marakh, Tambir, Madhangkungan, Maktal, Wuye, Manahil, Prangbakat, Bala, Wugu, Wayang, Kulawu, Dhukut, sami patutan saking Dwi Sinta. Kala smantn nagari ing Gilingwsi kadhatngan ggring agng, kathah tiyang alit ingkang sami risak, sarta awis tdha, asring wontn grahana srngenge utawi grahana rmbulan, jawah salah mngsa, lindhu kaping pitu sadintn, punika sadaya anjalajati, yn nagari ing Gilingwsi badhe risak. Prabu Watugunung sakalangkung susah ing galih, aningali risakipun ingkang abdi, sang nata sarean wontn ing kathil gadhing, garwanipun ingkang nama Dwi Sinta angulik, aningali yn sang nata ciri mastakanipun buthak, matur pitakn ingkang dados sababipun, sang prabu anyrpakn, yn kalanipun taksih lare, ingkang ibu sawg angi, sang nata mothah, lajng dipun gitik ing enthong, ngantos mdal rahipun, lajng kesah sapurug-purug. Dwi Sinta kagt sangt, botn sagd ngandika amiyarsakakn pangandikanipun sang prabu, kngtan putranipun ingkang kesah lajng botn mantuk-mantuk [mantukmantu...] --- 4 --[...k] amargi dipun gitik ing enthong, tts kalihan cariyosipun sang nata, sangt susahing galihipun, awit kagarwa dhatng ingkang putra piyambak, ambudi marginipun sagd uwal saking sang nata, sarhning dangu kndl kemawon kadangu ingkang dados sababipun, Dwi Sinta matur, yn sadangunipun kndl anggalih jangkping kaluhuranipun sang nata, namung kirang saprakawis, kirangipun punika dene sang nata drng krama widadari ing Suralaya. Ciptanipun Dwi Sinta, bilih sang nata anglamar widadari ing Suralaya, amsthi dados prang, sang nata anmahi seda, punika marginipun badhe uwal saking ingkang raka. Prabu Watugunung sarng dipun aturi mkatn, lajng sumja nginggahi ing Suralaya anglamar widadari, enggal andhawuhakn parentah dhatng para punggawa sarta dhatng anakipun pitu likur wau, angrig prajuritipun, sang nata bidhal dhatng ing Suralaya. Sarng Bathara Guru mirng yn ratu ing Gilingwsi badhe nginggahi ing Suralaya, lajng animbali ing para dewa, sami dipun tantun purun akalihan botnipun amthukakn Prabu Watugunung, sadaya aturipun ajrih. Anuntn Sang Hyang Narada asuka rmbag dhatng Bathara Guru, animbalana ingkang putra Bathara Wisnu, mawi dipun sagahana, bilih kadugi angawonakn ratu ing Gilingwsi, kaapuntn [kaa...] --- 5 ---

[...puntn] sadosanipun, awit liyanipun Bathara Wisnu kadugi botn wontn ingkang kuwawi mngsah Prabu Watugunung. Bathara Guru parng, Sang Hyang Narada lajng tumurun saking Suralaya, badhe angupadosi Bathara Wisnu. Sang Hyang Narada sampun kpanggih kalih Bathara Wisnu, ingkang sawk tapa wontn sangandhapipun wringin pitu, sarta andhawahakn timbalanipun Bathara Guru, kados ingkang kasbut ing ngajng wau. Bathara Wisnu sagah angundurakn Ratu Gilingwsi, nanging kalilana mantuk rumiyin, badhe pamitan dhatng ingkang garwa. Sang Hyang Narada dipun aturi angntosi wontn sangandhaping wit wringin pitu wau. Bathara Wisnu lajng mangkat, badhe amanggihi ingkang garwa, kalanipun katilar rumiyin ingkang garwa wawrat, Bathara Wisnu amling, bilih ambabar mdal jalr kanamanana Srigati. Sarng ambabar mdal jalr, inggih kaparingan nama kados wwlingipun ingkang raka, wancinipun sampun diwasa, abagus warninipun. Anuntn Bathara Wisnu dhatng kpanggih kalih ingkang garwa saha putra, ingkang garwa dipun wartosi, bilih katimbalan ing Bathara Guru minggah dhatng Suralaya, kakarsakakn mthukakn ratu ing Gilingwsi. Ingkang putra kdah tumut, nanging Bathara Wisnu botn parng. Sarng sampun pamitan dhatng ingkang garwa lajng mangkat, sampun kpanggih kalih Sang Hyang Narada --- 6 --wontn sangandhaping wringin pitu. Radn Srigati ingkang katilar wau anututi lampahipun ikang rama, dumugi ing wringin pitu alnggah wingkingipun, Sang Hyang Narada sarng sumrp yn punika putranipun Bathara Wisnu kdah andhrk dhumatng Suralaya, asuka pirmbag dhatng Bathara Wisnu, sampun ngantos ambkta ingkang putra, bokmanawi ammungu dukanipun Bathara Guru. Ingkang putra lajng kadhawahan mantuk. Sang Hyang Narada kalih Bathara Wisnu enggal mangkat dhatng Suralaya, Radn Srigati katilar wontn sangandhaping wringin pitu. Lampahipun Sang Hyang Narada kalih Bathara Wisnu sampun dumugi ing Suralaya, sami sowan ing Bathara Guru, sawk eca sami gunman, botn antawis dangu Radn Srigati ingkang katilar wau anusul lampahipun ingkang rama, dumugi ing kadewatan, alnggah wingkingipun ingkang rama, Bathara Guru sarng aningali wontn tiyang neneman bagus warninipun, alnggah wingkingipun Bathara Wisnu, andangu dhatng Sang Hyang Narada, mnggah tiyang neneman punika sintn. Narada nyrpakn yn punika putranipun Bathara Wisnu, patutan kalih putri ing Mndhang. Bathara Guru sarng miyarsakakn atur mkatn sangt dukanipun jumnng saking pinarakanipun malbt ing dalm, Narada anututi, sumrp yn Bathara [Ba...] --- 7 --[...thara] Guru duka. Bathara Guru lajng andhawahakn parentah dhatng Sang Hyang Narada, andikakakn mundhut putranipun Bathara Wisnu badhe kapjahan, kadaml tawuring swarga, sarta Bathara Wisnu andikakakn mthukakn mngsah tumuntn. Sarng Bathara Wisnu tampi dhawah mkatn. Atur wangsulanipun. Bilih ingkang putra kapundhut badhe kapjahan, botn purun amthukakn mngsah. Sang Hyang Narada lajng munjuk dhumatng Bathara Guru, mnggah ingkang dados wangsulanipun Bathara Wisnu. Botn dangu ing jawi ggr, alok mngsah dhatng, Bathara Guru sangt ajrihipun sarta gumtr, amundhut rh dhatng Sang Hyang Narada. Aturipun Sang Hyang Narada,

bilih botn kasandkakn karsanipun, anggnipun badhe amjahi pun Srigati, Bathara Wisnu mopo amdali prang, amsthi botn sande risakipun ing Suralaya, Bathara Guru miturut rhipun Sang Hyang Narada, botn stu karsanipun badhe amjahi wau, anuntn Bathara Wisnu kadhawahan amthukakn mngsah. Bathara Wisnu akalihan ingkang putra sami mdal saking kadewatan. Badhe amthukakn Ratu Gilingwsi, sarng kpanggih ajng-ajngan kalih[2] Prabu Watugunung, sang nata anantun dhatng Bathara Wisnu, botn susah prangan, manawi sagd ambadhe cangkrimanipun. Sang nata ngawon. [ngawo...] --- 8 --[...n.] Suka lila dipun pjahana, nanging bilih botn sagd ambadhe, para dewa ing Suralaya sami nungkula, amasrahna sakathahing widadari, badhe kadaml garwa, Bathara Wisnu amarngi ingkang dados panantun punika. Sang nata lajng mangandikakakn cangkrimanipun. Ana wit adhikih adhakah wohe, ana wit adhakah adhikih wohe. Cangkriman punika kajawab dening Bathara Wisnu, wit adhikih adhakah wohe, punika samngka, wit adhakah woh adhikih wringin. Sang nata botn sagd ngandika, rumaos kajawab cangkrimanipun. Lajng dipun cakra dhatng Bathara Wisnu, pgat jangganipun. Sakathahing balanipun sami ngisis. Bibar mantuk sadaya. Sasedanipun Prabu Watugunung Dwi Sinta sangt amuwun. Andhatngakn gara-gara, ngantos dumugi ing Suralaya, andadosakn susahipun para dewa. Bathara Guru andangu dhatng Sang Hyang Narada, ingkang dados sababing gara-gara, Sang Hyang Narada anyrpakn, yn wontnipun ing gara-gara awit saking pamuwunipun Dwi Sinta, prihatos amargi pjahipun Prabu Watugunung. Bathara Guru lajng dhawah dhatng Sang Hyang Narada, anuruni Dwi Sinta, amuriha kndlipun muwun. Sarta anyagahana, yn ing dalm tigang dintn Sang Prabu Watugunung badhe dipun gsangakn malih, katurunakn [katuruna...] --- 9 --[...kn] sarta jumnng ratu wontn ing nagari Gilingwsi malih. Sang Hyang Narada lajng andhawahakn pangandikanipun Bathara Guru dhatng Dwi Sinta, Dwi Sinta lajng kndl muwun. Gara-gara agng wau inggih tumuntn ical. Sarng dumugi ing tigang dintn Prabu Watugunung botn katingal rawuh, Dwi Sinta lajng muwun malih, andhatngakn gara-gara, sangtipun angungkuli ingkang sampun kalampahan. Bathara Guru andangu malih dhatng Sang Hyang Narada, ingkang dados sababing gara-gara. Sang Hyang Narada matur, yn ingkang adaml gara-gara punika inggih Dwi Sinta ugi, awit sampun dumugi ing wwatsan tigang dintn. Prabu Watugunung drng wangsul dhatng ing nagari ing Gilingwsi. Bathara Guru lajng andhawahakn parentah dhatng Sang Hyang Narada, anggsangakn Prabu Watugunung, sarta angantukakn dhatng nagari ing Gilingwsi. Sarng Prabu Watugunung sampun dipun gsangakn dhatng Sang Hyang Narada, kadhawahan wangsul dhatng nagari ing Gilingwsi, botn purun. Awit sampun karaos wontn ing swarga, panyuwunipun, ingkang garwa sakalihan, kalih ingkang putra sadaya mugi kainggahna dhatng swarga, nunggila kalih sang nata. Bathara Guru amarngi panyuwun punika, lajng andhawahakn parentah, anginggahakn dhatng swarga garwa akalihan para putranipun. Pamndhtipun [Pam...]

--- 10 --[...ndhtipun] saking satunggil-satunggil sabn Ngahad. Punika wiwitanipun wontn wuku tigang dasa. Saking aturipun Sang Hyang Narada dhatng Bathara Guru, Bathara Wisnu katurunakn dhatng marcapada; dados ratunipun ing llmbat. Angrhakn wolung panggenan. Ing rdi Marapi, ing Pamantingan, ing Kabareyan, ing Lodaya, ing Kuwu, ing Wringin pitu, ing Kayu Landheyan, ing Roban. Bathara Brama katurunakn dhatng marcapada jumnng ratu wontn ing nagari ing Gilingwsi, anggntosi Prabu Watugunung. Pulo Jawi sampun nungkul. Lami-lami Bathara Brama apputra stri, anama Bramani, Bramani apputra Tri Trustha, Tri Trustha apputra Pariknan. Pariknan apputra Manumanasa, Manumanasa apputra Sakutrm. Sakutrm apputra Sakri, Sakri apputra Palasara, Palasara apputra Bagawan Abiyasa, Bagawan Abiyasa apputra Pandhu Dewanata jumnng ratu wontn ing Ngastina, Pandhu Dewanata apputra Arjuna, Arjuna apputra Abimanyu, Abimanyu seda wontn ing paprangan, atilar garwa wawrat spuh, ambabar miyos kakung, anama Pariksit, jumnng ratu wontn nagari ing Ngastina ugi, Prabu Pariksit apputra Yudayana, Yudayana apputra Gndrayana, Gndrayana apputra Jayabaya, anuntn sirna nagarinipun. [na...] --- 11 --[...garinipun.] Jayabaya ing Kadhiri apputra Jayamijaya, Jayamijaya apputra Jayamisena, Jayamisena apputra Kusumawicitra, Kusumawicitra apputra Citrasoma, Citrasoma apputra Pncadriya, Pncadriya pputra Anglingdriya, Anglingdriya pputra Prabu Sawelacala, angratoni ing tanah Jawi nagarinipun ing Purwacarita, Prabu Sawelacala apputra Sri Mahapunggung, ppatihipun anama Jugulmudha, Sri Mahapunggung apputra Kandhihawan. Ppatihipun anama Konthara, Kandhihawan apputra gangsal. Ingkang pambayun anama Panuhun. Dados ratunipun tiyang tani, addalm wontn ing Pagln. Panggulunipun anama Sandhang Garba, dados ratunipun tiyang dagang, adalm wontn ing Jpara, panngahipun anama Karungkala, karmnanipun saba wana, dados ratunipun tuwaburu, adalm wontn ing Prambanan, ajjuluk Ratu Baka, sundhulanipun anama Tunggul Mtung, karmanipun andrs, dados ratunipun tiyang anggaota, wuragilipun anama Rsi Gathayu, anggntosi ingkang rama, jumnng ratu wontn ing Koripan. Sadhrk sakawan wau sami kalrh. Rsi Gathayu apputra gangsal. Pambajngipun stri, anama Rara Suciyan. Panggulunipun anama Lmbu Amiluhur, jumnng ratu ing Jnggala, panngahipun Lmbu Ptng, jumnng --- 12 --ratu ing Kadhiri, sundhulanipun anama Lmbu Pangarang, jumnng ratu ing Gglang, wuragilipun stri, anama Ni Mrgiwngsa, krama angsal Lmbu Amijaya, ingkang jumnng ratu ing Singasari. Lmbu Amiluhur apputra Panji krama angsal putri ing Kadhiri, anama Dwi Cndrakirana utawi Dwi Galuh, Panji apputra Kudalaleyan, jumnng ratu ing Pajajaran. Prabu Laleyan apputra Banjaransari, Banjaransari apputra Mundhingsari, Mundhingsari apputra Mundhingwangi, Mundhingwangi apputra Sri Pamkas. Sri Pamkas apputra Arya Bangah, kalih Radn Ssuruh, Arya Bangah jumnng ratu wontn ing Galuh, Radn Ssuruh punika ingkang dipun gadhang jumnng ratu ing nagari Pajajaran. Anuntn kacariyos wontn ajar, atapa ing rdi Pajajaran, anama Ajar Cpaka, misuwur yn tasdik, sumrp samukawis kang drng kalampahan. Wartos punika sampun katur ing

sang nata, sang prabu karsa angayoni kasagdanipun kyai ajar, adhawah dhumatng ppatihipun, andikakakn dhatng rdi, kpanggih kalihan ki ajar, sarta ambkta kalangnan slir, prnahing wtngipun kinandhutan bokor, sampun kados tiyang wawrat mkatn. Supados dipun batanga dhatng kyai ajar, jalr strining wawratanipun. Ki patih lajng [la...] --- 13 --[...jng] lumampah dhatng ing rdi, andhawahakn timbalanipun sang nata dhatng ki ajar, kyai ajar sumrp yn dipun ayoni kasagdanipun dhatng sang nata, wawratan wau dipun badhe jalr. Ki patih sampun munjuk dhatng sang prabu, sang nata sangt suka ing galih, awit ki ajar wau kagalih dora, sarng slir dipun rucati tapihipun. Bokor botn wontn. stu ing wawratipun. Sang nata sangt duka, lajng andhawahakn parentah amjahi ajar, sapjahipun ki ajar wontn swara kapirngan ing sang nata, ujaring swara, hh Sang Ratu ing Pajajaran, aku kopatni tanpa dosa, besuk aku mals mnyang kowe, yn ana wong aran Siyung Wanara, ing kono nggonku mals. Anuntn nagari ing Pajajaran kenging wwlak agng, kathah ttiyang kang sami pjah, andadosakn prihatosipun sang nata. Lajng animbali para nujum andangu ttulaking pagring, aturipun para nujum, sang nata kapurih suka-suka adhahar eca, sabibaring dhahar lajng anyarenana tiyang stri, punika ingkang minngka ttulaking pagring, nanging sang nata ing benjing badhe amanggih bilai, dipun sedani dhatng putranipun piyambak, ingkang mdal saking garwa slir. Sang prabu inggih anglampahi ing pitdahipun para nujum. [nu...] --- 14 --[...jum.] Sabibaring kasukan dhahar eca, sang nata wuru sangt, lajng anyarni slir, pinuju ingkang dipun batang wawrat dhatng ki ajar wau. sarng sampun andungkap ing mngsa wawratanipun mdal jalr, sang nata kngtan pambatangipun para nujum, jabang bayi lajng dipun tdhani wisa, nanging botn pasah, anuntn badhe dipun suwksuwk, nanging para inya amambngi, rmbagipun, bilih sang nata kkah ing karsa, badhe amjahi jabang bayi, prayogi kalbtna ing tabla, kabucal ing lpn Karawang, sang nata inggih sampun marngi, jabang bayi kalbtakn ing tabla, lajng dipun klkakn ing lpn Karawang. Tabla ingkang dipun klkakn wau kapndht ing tiyang mancing, anama Kyai Buyut ing Karawang, sarng dipun bikak ing lbt isi jabang bayi, abagus warninipun. Kyai Buyut saklangkung suka ing manah, lajng kabkta mantuk, kapasrahakn dhatng semahipun. Nyai Buyut sarhning botn gadhah anak dados sangt ing bingahipun. Jabang bayi dipun pulasara, sarng sampun diwasa botn pitajng yn Kyai Buyut bapakipun sayktos. Sangt nggnipun ngudi andha dipun jatnana, Kyai Buyut saking nggnipun badhe anglgani pitaknipun dados adaml dora, asanjang yn gadhah sadherekan, atapa wontn satngahing [sat...] --- 15 --[...ngahing] wana, sumrp sadrng winarah, amsthi sagd anglgani ingkang dados pitakn wau, punika prayogi yn dipun pitaknana. Ciptanipun Kyai Buyut, mngsa

kalampahan Ki Jaka purun dhatng wana, awit saking tbihipun. Ananging lpat panyiptanipun. Ki Jaka andha dipun atrna dhatng wana. Sarng sami lumampah Ki Jaka aningali kthk, kalihan pksi siyung, lajng pitakn dhatng Kyai Buyut mnggahing wastanipun. Kyai Buyut inggih anyrpakn namaning bbujngan kalihan pksi wau, lajng kapndht dados namanipun piyambak. Ki Jaka dados anama Siyung Wanara. Sarng sampun dangu nggnipun sami lumampah, Siyung Wanara pitakn griyanipun sadherekan[3] wau. Kyai Buyut kwdan ing manah, anyalimpangakn, asanjang yn sadherekanipun[4] sampun ngalih dhatng nagari ing Pajajaran, padamlanipun pandhe, Siyung Wanara sakalangkung bingahipun, cipta badhe sumrp ing nagari, andha dipun atrna dhatng griyanipun pandhe, Kyai Buyut anuruti, sadhatnge ing griyanipun pandhe, Siyung Wanara kapasrahakn, lajng katilar mantuk. Salamine wontn griyanipun pandhe, Siyung Wanara sinau pandhe, botn antawis lami sampun sagd [sag...] --- 16 --[...d] aparon dhngkul, apalu asta, asupit dariji, kathah tiyang ingkang sami dhatng griyanipun, aningali kasktnipun Jaka Siyung Wanara. Anuju Jaka Siyung Wanara kesah dhatng pkn kalih Kyai Pandhe, gajahipun ratu ing Pajajaran sawk dipun guyang, sarng aningali dhatng Siyung Wanara lajng amurugi, mndhak wontn ing ngajnganipun, yn sagda wicantn smunipun mkatn. Gusti, suwawi kula sampeyan titihi, kula bkta sowan dhatng rama jngandika sang prabu, gajah dipun usap gadhingipun. Sakathahipun ingkang aningali sami eram. Kacariyos Sang Prabu ing Pajajaran miyos sineba ing balanipun, sawk kalangnan ngabn prang tandhing, Jaka Siyung Wanara anonton, dipun ampah dhatng Kyai Pandhe botn kenging. Sadhatngipun ing pasowanan lajng jajar lnggah kalihan sang nata, botn wontn ingkang sumrp, anuntn lumbt ing kadhaton, kandhg wontn ing bale sawo, wondene bale sawo punika bilih dipun gpok mungl kados gngsa sarancak. Bale lajng dipun lnggahi dhatng Jaka Siyung Wanara, mungl swaranipun umyung, adaml kagtipun sang nata, dukanipun inglangkungi[5] lajng andhawahakn parentah, anypng ingkang purun-purun anggpok bale, para abdi mantri sami lumampah, Siyung Wanara pinanggih [pinang...] --- 17 --[...gih] tilm wontn ing bale sawo, lajng dipun tubruk. Siyung Wanara akkirig, para mantri sami malsat. Kathah ingkang katiwasan. Sakantunipun ingkang katiwasan sami lumajng, angunjuki uninga ing sang prabu. Sang nata kadugi ing galih, sumrp kasktnipun Siyung Wanara, lajng kaabdkakn, sarta asring dipun utus angirid prajurit ambdhah nagari, sabn-sabn angsal daml. Saking sangt sihipun sang nata Siyung Wanara kajunjung lnggahipun, kaparingan nama Arya Banyak Widhe, sarta alnggah siti karya salksa, kajawi saking punika kaakn putra, kawnangakn angtrapakn paukuman badan, sarta paukuman pjah. Arya Banyak Widhe anglampahakn sakathahing pandhe, dipun dhawahi daml kanthil wsi mawi kori, sarng sampun dados sarta sampun karngga, kaprnahakn wontn ing dalmipun. Kala smantn ngari Pajajaran kadhatngan mngsah, sang prabu unggul prangipun. Arya Banyak Widhe munjuk ing sang nata, yn gadhah nadar bilih sang nata

unggul ing prang, dipun aturi kasukan dhahar eca wontn ing dalmipun. Sang nata inggih amarngi, lajng tdhak dhatng dalmipun Arya Banyak Widhe, badhe kasukan dhahar eca. Sabibaring dhahar sang nata aningali kanthil wsi, andangu dhatng Arya Banyak Widhe, mnggah pikantukipun adaml kanthil kados mkatn punika, --- 18 --Arya Banyak Widhe matur, kanthil punika bilih tiyang lsu tilm wontn ing ngriku dados sgr, yn grah dados asrp, yn asrp dados grah, tiyang sakit dados waluya, sang nata karsa angayoni, nuntn asarean wontn ing kanthil wsi, sarng Banyak Widhe aningali sang nata sarean, korining kanthil lajng dipun kancing, rencangipun dipun kn anjunjung, badhe dipun labuh dhatng lpn Karawang. Sang nata sangt ing dukanipun, andangu dosanipun. Wangsulanipun Banyak Widhe, sarhning kala taksih alit kalabuh ing lpn Karawang, ing mangke wals[6] dhatng sang nata, kanthil wsi lajng siyos kalabuh. Anuntn kauningan dhatng putranipun sang nata, kang nama Radn Ssuruh, lajng ampak daml, badhe anypng Arya Banyak Widhe, botn antawis dangu nuntn prang rame, balanipun Arya Banyak Widhe kathah kang pjah, amargi dipun amuk dhatng Radn Ssuruh, Banyak Widhe amdali, amthukakn Radn Ssuruh, kpanggih ajng-ajngan. Radn Ssuruh dipun lpasi jmparing, kenging paningstipun tatas, radn kawirangan sarta giris, mundur lajng lolos. Lampahipun ngetan lrs, kandhg wontn ing dhusun Kaligunting ing griyanipun rndha, Radn Ssuruh lajng kapndht anak. Salolosipun Radn Ssuruh, Arya Banyak Widhe [Wi...] --- 19 --[...dhe] sampun jumnng ratu ing Pajajaran, lajng andhawahakn parentah dhatng para abdi bawahipun sadaya, botn kalilan yn kanggenan Radn Ssuruh, sintn ingkang nrak ppacak punika amsthi badhe manggih bilai agng. Sarhning dhusun ing Kaligunting wau kalbt talatah ing Pajajaran, nyai rndha sasadhrkipun jalr ttiga, anama Ki Wiro, kalih Ki Nambi, tiga Ki Bandar, sami sangt ing ajrihipun, sumrp ppacakipun sang prabu, lajng sami rmbagan kalih Radn Ssuruh mnggah prayogine ingkang badhe linampahan. Pangandikanipun Radn Ssuruh karsa kesah ing sapurugpurug, sampun ngantos nyai rndha amanggih rribd. Nyai rndha sasadhrkipun kdah tumut ing salampahipun. Anuntn sami kesah saking dhusun ing Kaligunting, brayanipun[7] nyai rndha ingkang sami andhrk watawis tiyang satus, ingkang dipun jujug ing rdi Kombang, ing ngriku wontn ingkang mara tapa, anama Ajar Camara Tunggal, misuwur tasdik sarta sumrp sadrngipun winarah, angrhakn sakathahing llmbat ing tanah Jawi. Ajar Camara Tunggal sarng tamian Radn Ssuruh, sampun sumrp ikang dados karsanipun. Kyai ajar asuka pitdah, Radn Ssuruh kapurih lumampah ngetan lrs. Mnawi manggih wit maja satunggil, ingkang awoh [a...] --- 20 --[...woh] namung satunggil, isinipun pait. Adhdhepoka wontn ing ngriku, panggenan punika ing benjing badhe dados nagari agng, Radn Ssuruh ingkang badhe angratoni, andhakakn para ratu ing tanah Jawi, sarta badhe mals dhatng ratu ing Pajajaran. Wondene Ajar Camara Tunggal wau dede ajar ingkang sayktosipun. Kala waunipun putri ing Pajajaran, ingkang rayi tumuntn ing eyangipun Radn Ssuruh, mila kalampahan lolos

saking nagari dados ajar, awit saking lumuhipun krama, pintn-pintn ratu ingkang sami nglamar dipun tampik. Salolosipun saking nagari Pajajaran anjujug ing rdi Kombang, ing ngriku wontn kajngipun camara namung satunggil. Mila anama Ajar Camara Tunggal. Radn Ssuruh inggih dipun srpakn mnggah punika, anuntn ajar malih warninipun lami, dados stri anglangkungi ayunipun. Radn kedanan sangt, amarpki badhe nypng, tiyang stri lajng musna, botn antawis dangu katingal malih, nanging sampun warni ajar, Radn Ssuruh lajng nyungkmi sukunipun, sarta nyuwun pangapuntn. Ajar Camara Tunggal pitutur malih, yn ing benjing badhe kapanggih malih kalih Radn Ssuruh, bilih radn sampun jumnng ratu, angrhakn ing tanah Jawi sadaya, sarta kyai ajar badhe ngalih dhatng ing sagantn [sa...] --- 21 --[...gantn] wdhi, wontn ing ngriku jumnng ratu, angrhakn sakathahing llmbat. Anuntn badhe ngalih ngadhaton ing Pamantingan, kalrh dhatng Radn Ssuruh, wondene tdhak-tdhakipun Radn Ssuruh badhe ngadhaton salripun ing Pamantingan, sakidulipun ing rdi Marapi, sarta sintn-sintna ingkang jumnng ratu ing tanah Jawi, badhe anggarwa dhatng Ajar Camara Tunggal. Ing wusananipun Radn Ssuruh dipun wling, manawi ing benjing manggih pakwd, kapurih animbalana Ajar Camara Tunggal, amsthi sakdhap dhatng, ambiyantoni sabalanipun llmbat. Satlasing pitutur radn dipun aturi mangkat, anjujug nagari ing Singasari. Radn Ssuruh sasampuning pamit lajng mangkat sarencangipun tiyang satus. Wontn ing wana kndl sangandhapipun wit maja, wohipun namung satunggal. Radn ngt wwlingipun Ajar Camara Tunggal, wohing maja andikakakn mthik. Sarng dipun dhahar raosipun pait. Radn adhdhkah wontn ing ngriku, kawastanan dhusun ing Majapait. Anuntn kathah ttiyang dhatng, tumut agriya wontn ing ngriku, saha sami annanm. Lami-lami dados nagari agng, misiwur ing pundi-pundi. Kacariyos Arya Bangah, sadhrekipun Radn Ssuruh, ingkang jumnng wontn ing Galuh, nagarinipun kabdhah [ka...] --- 22 --[...bdhah] dhatng ratu ing Pajajaran, lolos saking ing nagari, kpanggih kalih ingkang rayi wontn dhusun ing Majapait wau, sarng sampun mratelakakn ing tiwasipun, lajng sami ngrmbag anglurugi ing nagari Pajajaran, inggih lajng linampahan. Sabdhahipun nagari ing Pajajaran, Radn Ssuruh jumnng ratu wontn ing Majapait. Ttiyang sapulo Jawi suyud sadaya, Arya Bangah ngalih nama Arya Panular, Ki Wiro kajunjung lnggahipun, anama Patih Wahan, Ki Bandar sarta Ki Nambi kadaml Mantri. Lami-lami prabu ing Majapait pputra, kaparingan nama Prabu Anom. Patih Wahan inggih pputra, anama Hudara, dados Adipati ing Kadhiri, sasedanipun Prabu Ssuruh dipun gantosi putranipun, ingkang dados patih taksih Kyai Wahan. Anuntn sang nata ingkang jumnng enggal badhe kagungan karsa ambbujng dhatng wana, Patih Wahan botn amrayogkakn, awit sawg jumnng enggal, para abdi drng suyud sdaya, tampinipun sang nata kyai patih angwd-wdi karsanipun, andadosakn sangt ing dukanipun, lajng malbt ing dalm.

Sang nata kagungan abdi satunggil, anama Ujung Sabata, dados lurah abdi kajinman. Sampun kawnangakn ngambah salbting kadhaton. Sumrp yn sang nata --- 23 --duka, amargi dipun ampah karsanipun dhatng kyai patih, lajng sowan ing sang prabu, akathah-kathah nggnipun ambbolhi, sangsaya adaml dukanipun, angantos dhawah dhatng Ujung Sabata, andikakakn nyidra Patih Wahan. Kaparingan agmipun wangkingan, anama Kyai Jangkung Pacar. Ujung Sabata anglampahi, Patih Wahan pjah dipun cidra wontn ing dalmipun piyambak. Garwa putranipun sami kapundhut kadalmakn Sapjahipun Patih Wahan, sang nata andumugkakn karsanipun. Ambbujng dhatng wana kalih ingkang garwa, kadhrkakn ingkang para abdi, saking bingahipun ambbujng sang nata ngantos pisah kalih ingkang abdi. Putranipun Patih Wahan ingkang dados Adipati Kadhiri sampun midhangt wartos, bilih ingkang rama dipun pjahi dhatng sang prabu, sumrp yn sang nata sawk ambbujng dhatng ing wana, lajng anumpak kapal kalih ambkta waos, angupadosi sang nata, sumdya amals pjahipun ingkang rama, anuju kpanggih ijen, sang nata dipun waos dados ing sedanipun. Lajng kagntosan ingkang putra anama Adaningkung. Prabu Adaningkung apputra Hayamwuruk. Hayamwuruk apputra Lmbu Amisani, patihipun anama Dmung Wular, Lmbu Amisani apputra Bra Tanjung, Bra Tanjung apputra Radn Alit, sarng jumnng ratu anama Brawijaya, [Brawi...] --- 24 --[...jaya,] patihipun anama Gajah Mada. Sang Prabu Brawijaya ing dalu supna krama kalih putra ing nagari Cmpa, enjing sawungunipun animbali kyai patih, kadhawahan lumampah dhatng nagari ing Cmpa ambkta srat katur ratu ing Cmpa, unglipun, anglamar ingkang putra, wondene prnahipun nagari Cmpa wau ing tanah sabrang, Patih Gajah Mada lajng lumampah numpak baita, lampahipun lastantun dumugi nagari ing Cmpa, sang prabu putranipun tiga, pambajng kalih panggulunipun stri, wuragilipun jalr, Patih Gajah Mada sowan ing sang prabu angaturakn srat. Sang nata parng putranipun dipun lamar, ingkang pambajng kabktakakn dhatng kyai patih, sarta dipun bktani gong, nama Kyai Skar Dalima, kalihan garbong, anama Kyai Bale Lumur sarta padhati, nama Kyai Jbat Btri, patih lajng mangkat, lastantun dumugi nagari Majapait. Putri katur ing Sang Prabu Brawijaya. Sang Prabu ing Cmpa wau atamian tiyang saking sabrang, anama Makdum Brahim Asmara, matur ing sang nata kapurih Islama, sang nata anuruti, dalasan abdi sanagari sadaya sami Islam. Sarta putranipun stri kantun satunggil kadhaupakn kalih Makdum Brahim Asmara, sasedanipun sang prabu kagntosan putranipun jalr, Makdum Brahim Asmara apputra kalih sami jalr. --- 25 --Satngahing wana bawah nagari Majapait wontn danawa kkalih tapa, jalr stri sami sadhrk. Danawa stri wau sangt nggnipun kapingin dados garwanipun Prabu Brawijaya, sarhning warni danawa, anyipta botn kdugn ing pikajnganipun, lajng

malih warni stri anglangkungi ayunipun, assilih nama Endhang Sasmitapura, pamit dhatng sadhrkipun sumdya sowan ing Sang Prabu Brawijaya, sadhrkipun anglilani. Sadhatngipun nagari ing Majapait, sakathahing tiyang sami eram aningali ayunipun, ngantos kmirngan ing sang nata, lajng andikakakn ngirid dhatng kadhaton, sarta kadaml slir, lami-lami Endhang Sasmitapura wawrat, kapingin ndha gcok mntah, sang nata anglgani, sarng Endhang Sasmitapura ndha gcok mntah, lajng malih warni danawa malih, sang nata kagt sarta sangt ing dukanipun, amundhut waos. Endhang Sasmitapura badhe dipun pjahi, nanging botn kalampahan, awit enggal lumajng mantuk dhatng ing wana malih. Sarng dumugi ing sangang wulan, danawa stri gadhah anak jalr, bagus warninipun, kanamanan Ki Dilah. Sarng Ki Dilah sampun birai, atakn ingkang yoga dhatng ibunipun. Ibunipun anjatni, Jaka Dilah lajng pamitan, badhe lumampah dhatng nagari ing --- 26 --Majapait, sumdya ngabdi ing sang nata, dipun ampah botn kenging, mksa kesah, dumugi ing nagari kpanggih kalih Patih Gajah Mada wontn ing pasowan.[8] Sarng sampun mratelakakn ingkang dados pikajnganipun, lajng kaaturakn ing sang prabu, sang nata parng, Jaka Dilah kadadosakn abdi panakawan. Prabu Brawijaya karsa ambbujng dhatng wana, Ki Dilah matur, sampun susah sang nata adaml kangelaning sariranipun, ambbujng tindak dhatng wana, Ki Dilah sagah anggiring sawarnining bbujngan wana dhatng alun-alun. Sang nata parng, nanging bilih botn sagd andhatngakn, badhe kapatrapan paukuman pjah. Jaka Dilah lajng lumampah dhatng ing wana, kapanggih kalih ibunipun, awartos ingkang dados kasagahanipun dhatng ratu ing Majapait. Ibunipun sagah anglmpakakn sawarnining bbujngan wana, sarng sakathahing bbujngan sampun ngalmpak, lajng dipun giring dhatng Jaka Dilah dumugi ing alun-alun ing Majapait. Andadosakn suka bingahipun sang nata. Jaka Dilah katrimah ing damlipun, sabibaring ambbujng Jaka Dilah kajunjung lnggahipun, dados ratu ing nagari Palembang, kaparingan nama Arya Damar, sarta dipun bktani abdi salksa, Arya Damar lajng mangkat saking nagari Majapait, kndl wontn ing Garsik. --- 27 --Kacariyos Sang Prabu Brawijaya krama malih angsal putri ing nagari Cina, garwanipun spuh ingkang saking nagari Cmpa sangt ing pamularipun, botn parng dipun maru kalih putri Cina, anyuwun kaantukakn dhatng ingkang rama, mnawi botn kabucal marunipun. Saking agnging trsnanipun dhatng garwa kawitan, Prabu Brawijaya sagah angantukakn putri Cina dhatng nagarinipun. Sang nata lajng animbali Patih Gajah Mada, kautus amasrahakn putri Cina dhatng Arya Damar, sarta mawi dipun bktani srat. Patih Gajah Mada lajng lumampah ambkta putri Cina, sampun kpanggih kalih Arya Damar wontn ing Garsik. Andhawahakn timbalanipun sang nata, sarta amatdhakakn srat, ungling srat. Putri Cina kapatdhakakn dados garwa dhatng Arya Damar, nanging sarhning sawg ngandhg, botn kalilan anyarnana, angntosana sababaring wawratan. Arya Damar matur sandika. Arya Damar lajng mancal, lastantun dumugi ing Palembang, lajng jumnng ratu. Makdum Brahim Asmara, ingkang wontn ing nagari Cmpa, apputra kalih sami jalr, ingkang spuh nama Radn Rahmat, ingkang anm nama Radn Santri, Ratu ing Cmpa inggih sampun pputra kakung satunggil. Anama Radn Burrh. Radn Rahmat wau

anyuwun pamit dhatng ingkang paman Prabu ing Cmpa, kalilana dhatng ing tanah Jawi, [Ja...] --- 28 --[...wi,] kalih ingkang rayi, badhe tuwi ingkang uwa ratu ing Majapait. Sang nata anglilani, nanging Radn Burrh andikakakn ambkta, anuntn sami mangkat tiyang ttiga, lastantun dumugi nagari ing Majapait. Sampun kpanggih kalihan Prabu Brawijaya. Putra ttiga wau nggnipun kndl wontn ing nagari Majapait sataun. Radn Rahmat krama angsal putranipun Tumnggung Wilatikta, anama Ki Gdhe Manila, wondening Tumnggung Wilatikta wau inggih gadhah putra jalr satunggil, awasta Jaka Said, kaprnah anm kalih ingkang sampun krama wau, Radn Rahmat lajng adhdhkah wontn ing Ngampl Dnta. Radn Burrh kalih Radn Santri inggih sampun sami krama angsal putranipun Arya Teja, ingkang spuh angsal Radn Santri, ingkang anm angsal Radn Burrh, anuntn sami dhdhkah wontn ing Garsik. Kacariyos wontn maolana saking nagari Juldah angajawi, anama Sh Walilanang, ingkang dipun jujug ing Ngampl Dnta, arraosan bab nglmi kalihan sunan ing Ngampl Dnta, sarng sampun antawis lami nggnipun wontn ing Ngampl Dnta, lajng allampah malih angetan lrs, anjog ing Balambangan, anjujug dhusun ing Purwasata. Ratu ing Balambangan kagungan putra stri sawg grah sangt, botn wontn ingkang [ing...] --- 29 --[...kang] sagd anyarasakn. Sarng dipun jampni Sh Walilanang saras, anuntn karsanipun sang nata ingkang putra kadhaupakn kalih Sh Walilanang, lami-lami sang prabu dipun purih Islama dhatng ingkang putra mantu, nanging botn purun. Sh Walilanang lajng kesah dhatng ing Malaka, ingkang garwa dipun tilar, panuju wawrat spuh. Sakesahipun Sh Walilanang nagari ing Balambangan kenging wwlak agng, akathah tiyang pjah. Garwanipun Sh Walilanang ingkang katilar wau ambabar mdal jalr, karsanipun Ratu ing Balambangan, jabang bayi kalbtakn ing tabla, dipun labuh dhatng ing sgantn. Ratu ing Balambangan kagungan abdi, anama Ki Samboja, punika manggih bilai kadukan ing sang nata, kaundur saking kalnggahanipun, lajng kesah ngabdi dhatng Ratu ing Majapait, katrimah ing pangabdinipun, kaganjar kalnggahan wontn ing Garsik. Sapjahipun Ki Samboja, atilar semah anglangkungi sugihipun. Sarta kathah padagangipun. Anuntn wontn padagangipun amanggih tabla isi lare, dipun sukakakn dhatng Nyai Rndha Samboja, jabang bayi kapndht putra, sarng sampun agng dipun kn ngaos dhatng Sunan ing Ngampl Dnta, kancanipun ngaos kalih putranipun Sunan ing Ngampl Dnta, anama Santri Bonang, wondene putranipun nyai rndha wau kanamanan Santri Giri, [Gi...] --- 30 --[...ri,] lare kalih wau nuntn sumja ngaos dhatng Mkah, lajng sami mangkat, kndl wontn ing Malaka, kpanggih kalih Walilanang, sarta dipun guroni, antawis sataun laminipun, lajng badhe andumugkakn kaniyatanipun ngaos dhatng Mkah, nanging Sh Walilanang botn angrmbagi, dipun purih mantuka dhatng ing nagarinipun piyambak, sarta sami dipun iring jungkat, kalih rasukan jubah, Santri Giri dipun juluki Prabu Stmata,

Santri Bonang dipun jjuluki Prabu Nyakrakusuma, anuntn sami mantuk dhatng ing Ngampl Dnta malih. Wontn drwis saking tanah ing Atasangin angajawi, anama Sh Raidin, addunung wontn ing Ngampl Dnta, lami-lami kesah allampah malih, sarng pjah dipun ptak wontn ing Pamalang. Putranipun Tumnggung Wilatikta ing Majapait, ingkang nama Jaka Said, sangt rmnipun ngabotohan, ambalayangan dumugi ing Japara, bilih kawon ambbegal, angadhang tiyang lumampah wontn ing wana, anama ing Jatiskar, kaprnah salr wetanipun ing Lasm. Sunan Bonang pinuju langkung wontn ing wana wau, dipun andhg badhe dipun begal. Sunan Bonang ngandika, benjing manawi wontn tiyang langkung ing ngriki, angangge sarwa wulung, sarta asumping skar wora-wari abrit, punika prayogi dipun begala, Radn Said [Sa...] --- 31 --[...id] anuruti, Sunan Bonang dipun lulusakn ing lampahipun. Antawis tigang dintn langkung ing panggenan Radn Said ngadhang tiyang wau, panganggnipun sarwa wulung, asumping skar wora-wari abrit. Sarng dipun andhg dhatng Radn Said, Sunan Bonang dados sakawan. Radn Said sangt ing ajrihipun lajng tobat, amantuni nggnipun anglampahi padamlan awon. Nuntn tapa angsal kalih taun, saking nggnipun angstokakn paknipun Sunan Bonang, sasampuning tapa Radn Said dhatng ing Carbon, wontn ing ngriku tapa malih sapinggiring lpn, anama Kalijaga, lajng ngalih nama Sunan Kalijaga, lami-lami kapndht ipe dhatng Sunan Gunungjati, ingkang angrhakn ing Carbon. Kaangsalakn sadhrkipun anm. Kacariyos putri Cina, ingkang kaparingakn dhatng Arya Damar, sampun ambabar miyos kakung, dipun jjuluki Radn Patah, patutanipun kalih Arya Damar piyambak inggih kakung satunggil, kanamanan Radn Usn. Sarng sampun sami diwasa, karsanipun Arya Damar badhe amagawan, Radn Patah badhe kagntosakn jumnng ratu ing Palembang, Radn Usn dadosa patihipun. Nanging Radn Patah mopo, awit kdugi drng sagd anglampahi, ing wanci dalu Radn [Rad...] --- 32 --[...n] Patah lolos saking Palembang, lumampah ing sapurug-purug, angambah wana, anuntn kndl wontn pinggiring tlagi. Radn Usn sarng enjingipun ningali ingkang raka botn wontn, lajng kesah angupadosi, botn mawi matur dhatng ingkang rama ibu, utawi dhatng tiyang sansipun. Lampahipun ngantos tbih, anasak-nasak wana, botn kantnan ingkang dipun jujug. Radn Usn angsalipun ngupadosi ingkang raka sampun kpanggih. Pinuju lnggah wontn pinggiring tlagi, ingkang rayi awad yn kadukan dhatng ingkang rama, mila kalampahan kesah saking nagari, putra kkalih lajng sami rmbag dhatng ing tanah Jawi, angabdi Prabu Brawijaya ing Majapait. Sarng sami lumampah, kpthuk tiyang begal kkalih, anama Supala Supali, begal kkalih kawon, lajng dipun kn sami mantuk. Radn kkalih andumugkakn lampahipun, sumdya ngadhang juragan ingkang mdal ing sgantn. Badhe dipun nunuti, nuntn kndl wontn ing rdi ngongkang sgantn, anama Rsamuka, wontn ing ngriku sami tapa ngantos tigang wulan, sarta angajng-ajng

langkunging baita, anuntn wontn baita juragan, kndl clak ing rdi wau, purun dipun nunuti, lampahing baita kndl ing Surapringga, wontn ing ngriku radn kkalih mudhun [mudhu...] --- 33 --[...n] dhatng dharat, kndl wontn ing Ngampl Dnta, lajng sami anggguru dhatng Sunan Ngampl Dnta, sarta sami manjing agami Islam. Sarng sampun antawis lami nggnipun wontn ing Ngampl Dnta, Radn Usn angngtakn ingkang raka, nggnipun badhe angabdi ratu ing Majapait. Wangsulanipun Radn Patah, sarhning sampun manjing agami Islam. Botn purun angabdi ratu kapir, ingkang rayi kasarah, bilih karsa angabdi piyambak. Radn Usn wau inggih lajng lumampah piyambak dhatng ing Majapait, sumdya ngabdi, inggih sampun katrimah ing pangabdinipun, kajunjung lnggah dados Adipati Trung. Amangsuli cariyosipun Radn Patah, ingkang kantun wontn ing Ngampl Dnta, kadhaupakn kalih putranipun Nyai Agng Maloka ingkang pambayun, wayahipun Sunan ing Ngampl Dnta, anuntn Radn Patah nyuwun pitdah, ing pundi nggnipun badhe jmjm adhdhkah, Sunan ing Ngampl Dnta inggih asuka pitdah, Radn Patah kapurih lumampah ngiln lrs. Bilih manggih galagah arum ambtipun, punika dipun dhkahana, awit panggenan punika badhe dados nagari, sarta gmah raharja. Radn Patah lajng lumampah anjog ing wana agng, amanggih galagah wangi ambtipun. Wana punika anama ing Bintara, ing ngriku Radn [Rad...] --- 34 --[...n] Patah adhdhkah, botn antawis lami kathah ttiyang dhatng, sami tumut ggriya ing ngriku, sarta sami ambabadi wana, angadgakn masjid. Sangsaya kathah ttiyang dhatng, sami anggguru dhatng Radn Patah. Kacariyos Prabu Brawijaya miyos sitinggil, andangu dhatng para nujum. Punapa sasedanipun wontn ingkang anggntosi kaprabonipun, andarbni panguwasa kados panjnnganipun. Aturipun para nujum inggih wontn, tdhakipun sang nata ugi, nanging badhe ngalih kadhaton ing Mataram. Angdhpakn tiyang ing tanah Jawi sadaya. Prabu Brawijaya botn mawi ngandika lajng kundur angadhaton. Kala samantn sang nata grah raja singa, lami botn sagd miyos-miyos, sawarnining jjampi botn mantunakn, anuntn wanci dalu sang nata mirng swara. Hh sang nata, yn sira arp waras, atunggala turu wong wandhan kang kuning rupane, sawungunipun sang nata lajng mundhut abdi stri wandhan, bbktanipun ingkang garwa saking nagari ing Cmpa, sarng dipun sarni sapisan sang nata saras grahipun. Abdi stri wau wawrat, ambabar miyos kakung, abagus warninipun. Karsanipun sang nata, jabang bayi kaparingakn dhatng abdi juru sabin, anama Kyai Buyut Masahar, nanging bilih sampun umur sawindu andikakakn mjahi, awit pambatangipun para [pa...] --- 35 --[...ra] nujum, jabang bayi punika ing benjing badhe dados ratu, angrisak panjnnganipun sang prabu, nanging pambatangipun para nujum wau kalintu. Jabang bayi kabkta mantuk dhatng Ki Masahar, kapasrahakn dhatng semahipun, supados kapulasaraa, sarng sampun puput, dipun jjuluki Radn Bondhan Kajawan. Dumugi umur sawindu Kyai Buyut anyrpakn dhatng semahipun, ingkang dados

karsanipun sang nata wau, lajng ngunus curiga, badhe amjahi ing Radn Bondhan Kajawan. Nyai Buyut kalngr, Kyai Masahar sande nggnipun badhe amjahi, enggal anulungi semahipun. Saking awrating trsnanipun dhatng ingkang stri, Radn Bondhan Kajawan botn siyos pjah, Kyai Masahar lajng sowan ing sang nata, awad yn sampun anglampahi dhawahipun. Sang nata sakalangkung suka ing galih. Prabu Brawijaya sampun midhangt wartos, yn wontn tiyang dhdhkah ing wana Bintara, misuwur ing pundi-pundi mnggah agnging padhkahan sarta kasktnipun. Sang nata andangu dhatng para mantri, yktos kalihan botnipun. Adipati Trung matur yn sayktos, sarta ingkang dhdhkah wau kaprnah sadhrkipun spuh, sang nata lajng dhawah animbali, Adipati ing Trung ingkang lumampah angirit abdi salksa. --- 36 --Sadhatngipun ing Bintara, Radn Patah dipun timbali, enggal lumampah, kairid dening Adipati Trung, sadhatngipun ing ngarsanipun sang prabu, sang nata sakalangkung suka ing galih, sarta luntur sihipun dhatng Radn Patah, awit warninipun sami kalihan sang prabu, lajng kaakn putra, kaangkat nama Dipati ing Bintara, sarta kaparingan abdi salksa, sang nata anyrpakn dhatng Radn Patah, yn padhkahan ing Bintara benjing badhe dados nagari anama ing Dmak. Ing ngriku badhe wiwitipun salin agami Islam. Sarng Radn Patah sampun dipun pituturi, lajng kalilan mantuk dhatng Dmak, angirid abdi salksa, sarta kaparingan gajah, kapal, garbong, padhati. Lami-lami padhkahan ing Bintara sangsaya gmah arja. Ing nagari Kudus wontn tiyang ddunung, awasta Kyai Agng ing Kudus. Punika gadhah anak jalr ttiga, ingkang tunggil biyung kkalih, wuragilipun sans biyung, dipun tantun rabi botn purun, andadosakn dukanipun ingkang rama, saking ajrihipun kadukan, ing wanci dalu Ki Jaka kesah, lampahipun anjujug ing rdi Kndhng, atapa wontn ing ngriku, lami-lami kalunta-lunta lampahipun, amanggih patamanan, wontn bjinipun ayom kaubngan ing sskaran. Ki Jaka rmnn[9] alnggah sangandhaping kajng, ingkang angayomi [anga...] --- 37 --[...yomi] bji, wondene ingkang gadhah patamanan punika, anama Kyai Agng ing Kmbang Lampir, agadhah[10] anak stri satunggil ayu, dipun taros laki botn purun. Ing wanci kndling bdhug siyang, anakipun Kyai Agng ing Kmbang Lampir wau angangsu dhatng ing patamanan, botn mawi rencang. Ki Jaka sarng aningali wontn tiyang stri ayu dhatng, lajng sntan ampungan[11] kajng, botn katingal dhatng kang badhe ngangsu, sarhning botn wontn tiyang satunggil-tunggila ingkang katingal, tiyang stri wau botn taha-taha, awuda lajng adus ing bji, sasampuning adus badhe mantuk, dipun tututi dhatng Ki Jaka, dipun gujg lajng katunggil tilm. Sarng sampun, Ki Jaka kesah, tiyang stri mantuk. Lami-lami anakipun Kyai Agng Kmbang Lampir wawrat, dipun takni dhatng bapakipun, mnggah ingkang ngtngi, botn purun blaka, Kyai Agng sakalangkung npsu, sarta sangt ing wirangipun. Saking ajrihing dukanipun ingkang rama, anak wau ing wanci dalu lolos, kesah ing sapurug-purug. Sarng andungkap ing mangsanipun, ambabar mdal jalr, wontn ing wana ing Kapanasan. Tiyang stri pjah konduran. Jabang bayi wontn ing daganipun.

Kacariyos Kyai Agng ing Selandaka, karmnanipun [karmnani...] --- 38 --[...pun] anulup. Anuju kyai agng dhatng wana, amanggih jabang bayi, lajng dipun mban ing sabukipun. Kyai agng andumugkakn anggnipun badhe nulup, anuntn ningali kidang, sangt ing rmnipun, katutakn ing sapurugipun. Dangu-dangu kidang ical, sangt andadosakn cuwaning manahipun muring-muring dhatng jabang bayi, lajng kaslhakn sangandhaping wit-witan. Kyai agng andumugkakn ngupadosi kidang wau. Wondene panggenanipun anylhakn lare wau, kala rumiyin pratapanipun Kyai Agng ing Tarub. Satilaripun Kyai Agng ingkang stri wulanjar taksih agriya wontn ing ngriku, lare wau dipun panggih dhatng nyai rndha, sarta dipun pulasara, sarng umur pitung taun katingal bagusipun. Kancanipun lare sami dolan asih sadaya, karmnanipun anulup dhatng wana, ngantos dumugi ing diwasanipun, badhe dipun rabkakn botn purun. Ki Jaka anuju nulup dhatng wana, aningali pksi anh warninipun, sangt anggnipun kapencut, dipun tulup lpat. Ngalih-ngalih nggnipun mencok, katutakn ing sapurugipun, ngantos dumugi ing wana agng, pksi lajng botn katingal. Satngahing wana punika wontn sndhang, pasiramanipun widadari. anuju [a...] --- 39 --[...nuju] ing dintn Anggara Kasih para widadari sami tumurun asiram ing sndhang wau. Ki Jaka asntan. Widadari sami lukar asiram wontn ing sndhang, Ki Jaka awas aningali, kapencut ing ayunipun. Anuntn panganggnipun widadari ingkang satunggil dipun cuthik, sarta kaumptakn. Para widadari botn wontn sumrp, taksih bingah-bingah sami siram. Ki Jaka lajng dhhm. Para widadari kagt mirng swaraning tiyang, enggal sami mabur ambkta panganggnipun piyambak-piyambak. Namung satunggil anama Dwi Nawangwulan, taksih kantun wontn ing sndhang, awit panganggnipun botn wontn. Ki Jaka marpki, Nawangwulan dipun tantun, bilih purun dipun rabni badhe kasukanan pangangge, saking kwdanipun Dwi Nawangwulan, sagah anglampahi ingkang nnantun wau, pangangge lajng kasukakakn, Nawangwulan kabkta mantuk sarta dipun rabni, andadosakn suka bingahipun nyai rndha ing Tarub. Lami-lami nyai rndha ing Tarub tilar, ingkang putra pupon wau lajng anama Kyai Agng ing Tarub, sampun apputra satunggal stri, anglangkungi ayu warninipun, kanamanan Rara Nawangsih. Anuju satunggil dintn Dwi Nawangwulan badhe angumbah popok dhatng lpn. Ingkang raka dipun aturi tngga dangdanganipun, sarta kawling wantos-wantos, sampun [sa...] --- 40 --[...mpun] ngantos angungkabi kkb. Sakesahipun Dwi Nawangwulan dhatng lpn, Kyai Agng atngga dangdangan, dipun sambi amomong putra, ciptanipun Kyai Agng, ingkang garwa amung dipun kkayani pantun salumbung, mngka sampun antawis lami botn kalong, Kyai Agng botn sagd andugi ing sababipun. Saking badhe sumrp sapintn ingkang dipun bthak, kkb dipun angkat. Ingkang wontn ing kukusan amung pantun sawuli, kkb lajng katutupakn malih. Sadhatngipun ingkang garwa angangkat kkb. Pantun sawuli taksih kados kalanipun kalbtakn. Sangt andadosakn npsunipun sang dwi, anarka yn kkb dipun ungkabi dhatng ingkang jalr, ingkang jalr lajng badhe katilar mantuk dhatng ing kahyanganipun, nanging sang dwi sampun ical kasktenipun, botn sagd wangsul dhatng ing pawidadarn.

Wiwit kalanipun kamanungsan nggnipun bthak, Dwi Nawangwulan sabn enjing anggntang, lami-lami pantun salumbung tlas. Satlasing pantun, rasukanipun sang dwi anama ntakusuma, ingkang dipun pndht dhatng ingkang raka kalanipun wontn pinggiring sndhang, pinanggih kasasaban pantun, sangt andadosakn npsunipun sang dwi, rasukan kapndht lajng dipun agm. Sang dwi mantuk kasaktnipun kados ing wau-wau, matur [ma...] --- 41 --[...tur] dhatng ingkang raka, yn badhe mantuk dhatng ing kahyanganipun, sampun pinsthi botn kenging ttunggilan lami-lami, wondene wlingipun dhatng ingkang raka, bilih putranipun muwun, kabktaa minggah dhatng ing panggungan, ing ngandhapipun bsmnana mrang ktan cmng, sang dwi msthi tumurun anspi ingkang putra. Sarng sampun mmling, lajng mndht mrang ktan cmng, kabsmi, sang dwi mumbul nurut kukus. Sangt andadosakn susahipun Kyai Agng ing Tarub. Kyai Agng Tarub inggih anglampahi ingkang dados wwling wau, sabn-sabn ingkang putra muwun kabkta minggah ing ppanggungan, ing ngandhap mawi dipun bsmni mrang ktan cmng, lajng katilar mudhun. Sarng ing lami-lami sangsaya agng, suwarninipun mmpr ingkang ibu. Kacariyos Kyai Buyut Masahar lumampah dhatng ing Majapait, badhe sowan ing sang nata, anyaosakn pamdaling sabin, warni pantun kathah, Radn Bondhan Kajawan tut wingking, nanging Kyai Buyut Masahar botn sumrp. Pantun sampun konjuk ing Prabu Brawijaya, Radn Bondhan Kajawan anjujug ing sitinggil, anabuh gngsa Kyai Skar Dalima, andadosakn kagtipun sang prabu, ingkang nabuh sampun kacpng, katur ing sang nata, sarng kapariksa, anakipun Ki Buyut Masahar lajng kapundhut ing sang nata, kaparingan dhuwung --- 42 --kkalih, nama Kyai Maesa Nular, kalih Kyai Malela, sarta waos satunggil, nama Kyai Palrd. Dhawahipun sang nata dhatng Kyai Buyut, Radn Bondhan Kajawan andikakakn masrahakn dhatng Kyai Agng ing Tarub. Kyai Buyut matur sandika lajng lumampah dhatng Tarub angirid Radn Bondhan Kajawan. Wontn ing margi dipun begal ing tiyang kkalih, begalipun sami pjah dening Radn Bondhan Kajawan, amargi dipun suduk ing dhuwung Malela, nanging dhuwung wau tugl pucukipun. Radn Bondhan Kajawan lajng prasapa, benjing satdhakipun sampun wontn ingkang ngangge dhuwung Malela. Kyai Agng ing Tarub sampun sumrp, yn badhe katamuan. Ingkang putra Dwi Nawangsih kapurih angglara klasa, botn antawis dangu Radn Bondhan Kajawan sarta Kyai Buyut dhatng, Kyai Buyut Masahar andhawahakn timbalanipun sang nata, sarta amasrahakn Radn Bondhan Kajawan, supados kawulanga, Kyai Agng ing Tarub sampun nyandhak karsanipun Sang Prabu Brawijaya, wangsulanipun sandika. Saantukipun Ki Buyut Masahar Radn Bondhan kasadhrkakn kalihan putranipun Kyai Agng Tarub. Kala samantn Sang Rtna Nawangsih yuswanipun kawan wlas taun. Anuntn Radn Bondhan Kajawan kalih nama Lmbu Ptng [P...] --- 43 --[...tng] dhatng Kyai Agng ing Tarub.

Sang Prabu Brawijaya midhangt wartos, bilih kathah ttiyang nungkul dhatng Giri, Patih Gajah Mada lajng kautus anglurugi ing Giri, tiyang ing Giri sami kagegeran, angili dhatng kadhaton. Kala samantn Sunan Giri sawg nyrat, kagt mirng wartos dhatnging mngsah, kang sumja ngrisak ing Giri, kalam ingkang kadaml nyrat lajng dipun bucal, sarta anddonga ing Gusti Allah, kalam ingkang kabucal wau lajng dados dhuwung, angamuk piyambak. Tiyang ing Majapait kathah kang pjah, sakantunipun sami lumajng mantuk dhatng ing Majapait. Sabibaring mngsah dhuwung wangsul piyambak, sumlh ing ngarsanipun sang pandhita sarta akuthah rah, sang pandhita sarng aningali dhuwung kuthah rah, lajng anddonga, mugi kaapuntna solah ingkang sisip. Sarta anyrpakn dhatng balanipun, mnggah dhuwung wau kanamanan Kalam Munyng. Sarng sampun antawis lami Sunan ing Giri seda, kagntosan wayahipun, jjuluk Sunan Parapn. Kala samantn Prabu Brawijaya sampun kawartosan ing sedanipun Sunan ing Giri, kagntosan wayahipun anama Sunan Parapn. Prabu Brawijaya lajng parentah dhatng Patih Gajah Mada, sarta para putra, andikakakn ambdhah ing Giri. Sunan Parapn [Pa...] --- 44 --[...rapn] inggih amthukakn prangipun bala ing Majapait, nanging kawon prangipun, nuntn lumajng angungsi sapinggiring sagantn. Kitha ing Giri lajng kabsmi sadaya. Rajaputra ing Majapait tindak dhatng pasareyanipun sunan lami kang sampun seda, ingkang tngga pakuburan ngriku tiyang kkalih sami pincang, lajng andikakakn andhudhuk pakuburan. Bala ing Majapait enggal sami tumandang andhudhuk, nanging lajng sami dhawah gulasahan. Tiyang kkalih kang sami pincang wau nuntn kadhawahan andhudhuk. Yn botn purun anglampahi, kaayam-ayam badhe kadaml coban dhuwung. Tiyang pincang kkalih wau inggih enggal andhudhuk. Siti ing pasarean sampun kadhudhuk, balabag tutuping tabla lajng kabikak, kombang mdal tanpa wicalan saking salbting pakuburan, manginggil angbki awang-awang, swaranipun kados langit rbah, nuntn anmpuh bala ing Majapait sami lumajng arbat gsang, dumunung ing nagari Majapait, kombang taksih angsuk. Prabu Brawijaya sabalanipun atilar nagari, angungsi tbih, awit botn kadugi anulak pangangsging kumbang, kombang sampun wangsul dhatng nagarinipun malih. Sarng kombang sampun botn wontn, Prabu Brawijaya lajng kundur dhatng nagari ing Majapait malih lan sabalanipun, sarta botn sumja anyikara malih dhatng Sunan [Su...] --- 45 --[...nan] ing Giri. Kacariyos tiyang kkalih kang sami pincang atngga pakuburan wau, lajng waluya sakitipun, nuntn lumajng asuka pirsa dhatng Sunan ing Giri, kang ngungsi wontn pinggiring sagantn, awwartos yn mngsah sampun larut, amargi katmpuh ing kombang, sarta awwartos jalarane anggnipun saras. Sunan Parapn sarng mirng wwartosipun tiyang kkalih wau, lajng kondur dhatng ing Giri, antawis lami ing Giri sampun raharja kados ingkang wau-wau, sarta botn wontn mngsah malih. Kala samantn Prabu Brawijaya ngt dhatng putranipun ingkang dhdhkah wontn ing Bintara, angandika dhatng Adipati ing Trung, kpriye kakangamu dene wis lawas ora nana seba, jangjine marang aku ing sabn taun bakal seba, mngka wis tlung taun ora

nana mrene, apa ta wus mukti, dene ora eling marang aku, yn mngkono, kowe lumakua mnyang ing Bintara, kakangamu takonana, apa sababe dene ora seba marang aku. Adipati ing Trung enggal lumapah dhatng Bintara, kadhrkakn tiyang salksa, sampun kpanggih kalih ingkang raka, sarta andhawahakn timbalanipun sang prabu. Radn Patah amangsuli, yn sampun agng panuwunipun [panuwuni...] --- 46 --[...pun] mnggahing sih kawlasanipun Prabu Brawijaya, wondene sababipun botn sowan, awit saking wwalring agami, ingkang botn anglilani tiyang Islam sowan ing tiyang kapir, sarta sampun kajngka yn ing Bintara badhe jumnng karaton, wiwitipun tiyang Jawi sami Islam. Adipati ing Trung anggraita ing galihipun, ajrih wangsul dhatng ing Majapait, yn botn sarng kalih ingkang raka, lajng angatag dhatng Radn Patah, supados enggala linampahan ing kaniyatanipun, sarta Adipati ing Trung badhe ambiyantoni prangipun. Nuntn sami pirmbagan, tiyang Islam sami kaklmpakakn saddamlipun wontn ing Bintara, bupati ing Madura, Arya Teja ing Tuban, Bupati ing Surapringga tuwin sang pandhita ing Giri inggih sampun sami ngalmpak wontn ing Bintara lan sabalanipun. Punapadene para wali lan para mukmin inggih sampun sami ngalmpak. Anuntn sami bidhal dhatng Majapait. Kathahing baris tanpa wilangan. Kitha ing Majapait lajng kakpang, tiyang ing Majapait kathah ingkang sami tluk dhatng Dipati Bintara, botn wontn ingkang purun mthuk prang, Adipati ing Bintara sarta Adipati ing Trung lajng lumbt ing alun-alun. Adipati Bintara pinarak ing dhdhampar wontn ing paglaran ingadhp para prajurit. --- 47 --Patih Gajah Mada angunjuki uninga ing sang prabu, yn kadhatngan mngsah saking ing Bintara, samangke Adipati Bintara pinarak wontn ing paglaran. Sang Prabu Brawijaya sarng mirng yn ingkang putra wontn ing paglaran, lajng minggah dhatng ppanggungan, karsa aningali dhatng ingkang putra, Sang Prabu Brawijaya sarng sampun aningali dhatng ingkang putra, lajng merad lan sabalanipun ingkang stya dhatng rajanipun. Kala meradipun Prabu Brawijaya ing sakdhap punika ugi wontn ingkang katingal kados andaru, wdalipun saking kadhaton ing Majapait, warninipun kados kilat, swaranipun gumludhug angggirisi dhumawah dhatng ing Bintara. Adipati Bintara nuntn lumbt dhatng ing kadhaton, sangt eramipun, dene botn kpanggih tiyang satunggil-tunggila, amuwun salbting galih, nuntn mdal saking kadhaton, kondur dhatng ing Bintara, kalihan bantu saprajuritipun. Sarawuhe ing Bintara, Sunan Ngampl Dnta ngandika dhatng Dipati ing Bintara, andikakakn jumnng ratu wontn ing Majapait, ingkang sampun dados warisipun, ananging Sunan Giri badhe anylani jumnng Ratu Majapait, laminipun kawan dasa dintn. Anyarati supados ical llabtipun ratu kapir, rmbag mkatn wau inggih sampun kalampahan. Sarng sampun angsal kawan dasa dintn, Sunan Giri nuntn pasrah [pa...] --- 48 --[...srah] karaton dhatng Radn Patah, Radn Patah inggih lajng jumnng ratu wontn ing Dmak, angrh ing tanah Jawi sadaya, ajjuluk Senapati Jimbun Ngabdurahman Panmbahan Palembang Saidin[12] Panatagama. Ki Wanapala kajunjung ppatih, anama Patih Mangkurat. Tiyang ing tanah Jawi sami suyud sarta anut ing agami Islam. Lajng sami

pirmbagan badhe angadgakn masjid ing Dmak. Para wali sami bbah-bbahan ing panggarapipun. Sampun sami cumawis, amung Sunan Kalijaga ingkang kantun, drng warni ingkang dados bbahanipun. Sabab sawg tirakat dhatng ing Pamantingan. Sawangsulipun dhatng ing dalm, masjid sampun badhe kaadgakn. Sunan Kalijaga enggal anglmpakakn tatal. Nuntn kabngkkan, sarng sadalu punika ugi bngkkan tatal dados saka, enjingipun tanggal kaping 1 wulan Dulkangidah masjid kaadgakn, sinngkalan 1428, keblatipun masjid manut kakbah ing Mkah, pangulunipun Sunan ing Kudus. Sarng sampun antawis sajumungah adgipun masjid wau, para wali pinuju sami dikir wontn ing masjid, Sunan Kalijaga lnggah nyans, nyikruk wontn sangandhaping bdhug. Nuntn wontn buntlan dhawah saking nginggil, ulsipun wacucal menda, ing lbt isi pasujudan sarta salendhangipun Kajng Rasul. Para wali sami pirmbagan, buntlan wau prayogi [prayo...] --- 49 --[...gi] kapanduma sapikantukipun. Sunan Bonang botn amrayogkakn ing pirmbag wau, karsanipun Sunan Bonang buntlan prayogi kaumbulakn. Sintn ingkang kadhawahan inggih punika ingkang andarbni. Buntlan wau inggih nuntn kaumbulakn, dhawah wontn ing pangkonipun Sunan Kalijaga. Sunan Kalijaga kagt nuntn ngaluwat laminipun kawan dasa dintn, sarwi andondomi wacucal wau sarta maos kalimah kkalih, wacucal sampun dados rasukan anama ntakusuma utawi Kyai Gundhil. Mnggah Kyai Gundhil punika sapanginggilipun dados agm-agmanipun para ratu, ing nalikanipun yn jumnng ratu lan yn mangun prang, namung Sultan Dmak lan Sultan Pajang kang botn ngagm. Kala samantn Sunan Bonang animbali pandhe ing Tuban awasta Ki Sura, punika kaparingan cis dhatng Sunan Bonang, andikakakn daml pasunatan. Ananging Ki Sura wau lajng adaml dhuwung dhapur sangklat. Nuntn andikakakn daml malih sakantunin[13] tosan cis wau, inggih nuntn kadaml warni wulung malih dhapur pasopati, kasaosakn dhatng Sunan Bonang. Wondene dhuwung kkalih wau dede ingkang kakarsakakn Sunan Bonang, ewadene padamlanipun Ki Sura wau inggih katarimah, sabab Sunan Bonang sumrp yn dhuwung kkalih --- 50 --wau badhe dados panganggnipun para ratu ingkang ngrh ing tanah Jawi, ananging Ki Sura wau sasampunipun daml dhuwung lajng sakit mripatipun, tmahan ina, botn sagd daml dhuwung malih. Sunan Bonang anuntn dhatng wana, aningali tunggak jati growong wontn sapinggiring toya katuwuhan godhong pakis, angrmbyung wontn sangandhaping tunggak wau, sarta pating cknuk lungipun. Tunggak kasawang-sawang pinanggih panggalihipun, badhe kapola wangunipun, kadaml garaning dhuwung wau, badhe kaagm piyambak. Sakonduripun Sunan Bonang lajng adaml garan wau, sarng sampun dados sangt ing prayoginipun, pants yn kaagma ing para ratu, mila lajng katrapakn ing dhuwung kkalih wau, mnggah namanipun kawastanan ukiran tunggak smi dhatng Sunan Bonang. Punuju[14] ing dintn Jumungah Sunan Bonang smbiyang dhatng ing masjid. Sabakdaning smbiyang Sunan Kudus pitakn, sababipun botn ngangge cis. Sunan Bonang anyrpakn sarta anddahakn dhuwung pasopati wau, Sunan Kudus rmn aningali wanguning dhuwung, lajng kasambut kadaml pola, ingkang dipun kn daml tiyang pandhe anama Ki Janas. Sarng sampun dados dhuwung inggih lajng kawangsulakn malih. Kacariyos Kyai Agng Tarub sangt asihipun dhatng Radn Lmbu Ptng, kados putranipun piyambak. [piyamba...]

--- 51 --[...k.] Sabab Kyai Agng sumrp ing ppsthn. Awit sampun angsal wisik. Mila ingkang putra sangt anggnipun amulang, dipun kn amratapa, aling-aling ssabin. Radn Lmbu Ptng ngstokakn parentahe kang rama, ing sabn dintn saba ing pagagan, annanm sarmnipun warni-warni, manawi siyang kakirim dhaharipun. Kala samantn putranipun Kyai Agng ing Tarub kang nama Rtna Nawangsih sampun mngsa birai sandhang, sangsaya sangt ayunipun. Ing sabn siyang andikakakn ngirim dhaharing Radn Lmbu Ptng ing pagagan. Sadhatngipun ing pagagan babktanipun dipun tampni dhatng Radn Lmbu Ptng, nanging astanipun tansah dipun cpngi dhatng Radn Lmbu Ptng, andadosakn kagtipun Dwi Nawangsih, lajng mantuk sarta awwadul dhatng ingkang rama, Kyai Agng Tarub ngandika, wis mnnga bae dhenok, satmne Si Lmbu Ptng iku sadulurmu angkat, dudu sadulurmu tmnan. Sang Rtna Nawangsih lajng kndl. Sarng ing dalunipun Sang Rtna Nawangsih lajng kadhaupakn kalihan Radn Lmbu Ptng nanging drng ngantos atut. Kyai Agng tumuntn seda, sarng sampun lami-lami Sang Rtna Nawangsih rumaos lola, lajng atut anggnipun palakrama, sarta sangt anggnipun sih-sinihan. Radn Lmbu Ptng lajng ngalih nama Kyai Agng Tarub. Ing lami-lami Rtna Nawangsih wawrat. Sarng dumugi ing mngsa --- 52 --saha mbabar miyos kakung abagus warninipun. Ingkang rama ibu sangt asih, sarng sampun kasapih nuntn gadhah putra malih stri, Kyai Agng Tarub lajng grah dados ing sedanipun. Putra kkalih wau ingkang jalr anama Ki Gtas Pandhawa sampun krama, ingkang stri kakramkakn angsal Ki Agng Ngrang. Kacariyos Ki Gtas Pandhawa wau sampun apputra pitu, pambajngipun jalr, awasta Ki Agng Sela, ingkang rayi nnm stri sadaya, Nyai Agng Pakis, Nyai Agng ing Purna, Nyai Agng ing Kare, Nyai Agng ing Wanglu, Nyai Agng ing Bokong, Nyai Agng Adibaya, sami rukun anggnipun saduluran. Kacariyos Ki Agng ing Pngging, anama Dipati Jayaningrat, saklangkung digdayanipun. Sangt dipun sihi dhatng Prabu ing Majapait, sarta katariman putrinipun. Sampun apputra kkalih, anama Ki Kbo Kanigara, kalih Ki Kbo Kananga, sarng sampun pputra kkalih, Dipati Jayaningrat seda. Punika putra kkalih[15] wau sami pradondi, ingkang spuh Ki Kbo Kanigara kdah angkahi agami Buda, lajng kesah amartapa dhatng salbting kawah tuwin ing rdi-rdi, anlad lampahing ajar, pjahipun obong, botn kantnan kuburipun. Dene Ki Kbo Kananga anglampahi agami Islam, anut ing --- 53 --sarakipun kangjng rasul. Sampun angadg Jumungahipun wontn ing Pngging, kathah ttiyang dhusun kang sami smbiyang Jumungah dhatng ing Pngging, sarta Ki Kbo Kananga wau anggguru dhatng pangeran ing Siti Jnar, ssarnganipun anggguru tiyang tiga, anama Ki Agng Tingkir, Ki Agng Butuh, Ki Agng Ngrang, tiyang sakawan wau sami manjing dados sadulur sarta kmpal manahipun dados satunggal, awit saking karsanipun Pangeran Siti Jnar. Kacariyos sultan ing Dmak mirng wartos, yn tdhakipun Ki Dipati Dayaningrat, kang nama Ki Kbo Kananga, ing mangke anama Ki Agng Pngging, punika sampun agami Islam, nanging drng wontn sowan dhatng ing Dmak. Sinuhun Bintara asmu duka, awit ing Pngging wau tilas kabupatn, sarta kaprnah santana dening Sultan Dmak, bokmnawi amikir sumja jumnng ratu, Sultan Dmak lajng utusan pinispuh, anama Ki Agng Wanapala, sarta kabktanan suwal tigang prakawis. Kang sapisan kadospundi, ingkang

dados kaniyatanipun, punapa inggiha tulus anggnipun ngibadah kemawon, punapa badhe melik karaton ing Dmak. Kaping kalih, sultan ing Dmak inggih sampun sumrp, yn piyambakipun santananipun Sultan Dmak. Kang kaping tiga punapa sababipun dene botn purun sowan dhatng ing Dmak. Ki Wanapala sagda nyngkolong [ny...] --- 54 --[...ngkolong] ingkang dados kaniyatanipun. Sasampuning trang Ki Wanapala lajng mangkat. Sadhatngipun ing Pngging sampun kpanggih kalihan Ki Agng, nuntn sami ssalaman. Ki Agng Pngging pitakn mnggah ingkang dados damlipun, dene lampahipun anyalawadi, Ki Wanapala mangsuli blaka yn kautus ing kangjng sultan. Tiyang kkalih wau lajng sami bbantahan. Rame gntos kawon. Ki Wanapala sarng sampun sumrp ingkang dados kaniyatanipun Ki Agng Pngging, lajng pamit mantuk dhatng Dmak, matur ing kangjng sultan, yn Ki Agng Pngging wau gadhah cipta kkalih, ing lair antpi anggnipun ngibadah, nanging ing batos sumja jumnng ratu, sangt sagdipun anyamur lampah, aturipun Ki Wanapala, prayogi kasarhakn ing sawtawis. Sabab sampun kula wangni kalih taun, tumuntn sowana dhatng ing Dmak. Akathah-kathah aturipun Ki Wanapala wau nggnipun amurih icaling dukanipun dhatng Ki Agng Pngging. Kacariyos Ki Agng Pngging, saantukipun utusan ing Bintara, lajng katamuan Ki Agng Tingkir, Ki Agng Ngrang, Ki Agng Butuh, mila sami mara tamu, sabab mirng wartos, yn Ki Agng Pngging tinimbalan dhatng ing Dmak mopo, tiyang ttiga wau sarhning sadhrk tunggil guru dados sami kuwatos dhatng Ki Agng Pngging, nuntn [nu...] --- 55 --[...ntn] sami takn mnggah ing sababipun, dene tinimbalan dhatng ing Dmak botn purun sowan, sarta sami amituturi, supados yn dipun timbali malih lumampaha, nanging Ki Agng Pngging taksih sangt ing wangkotipun. Kala samantn Ki Agng Pngging ing dalu nanggap wayang bbr, sarng sadalu punika ugi garwanipun Ki Agng Pngging wawratanipun sampun spuh, lajng ambabar miyos jalr, abagus warninipun. Kasarngan dhatnging kkuwung sarta jawah drs. Ingkang angringgit bbr kinn kndl. Jabang bayi sasampuning binrsihan ingaturakn dhatng Ki Agng Tingkir, tinampn lajng pinangku, Ki Agng Tingkir ngandika dhatng Ki Agng Pngging, adhi, anakmu iki bagus tmn, aku amsthkake bocah iki ing besuk gdhe darajate, bgjane kang padha mnangi, sarta bocah iki dakwehi jnng Mas Karbt, dene nggone lair pinuju nanggap wayang bbr. Ki Agng Tingkir, Ki Agng Butuh, Ki Agng Ngrang, sarng sampun sadasa dintn anggnipun wontn ing Pngging, lajng sami mantuk. Botn antawis lami Ki Agng Tingkir nuntn seda, Ki Agng Pngging inggih dipun aturi dhatng garwanipun Ki Agng Tingkir, anggnipun wontn ing Tingkir gangsal dintn, nuntn mantuk. Dhatngipun ing dalm Ki Agng Pngging sangt susah ing galihipun, ciptanipun tumuntn nusula pjah dhatng Ki Agng Tingkir. --- 56 --Kacariyos Sultan Bintara, lami nggnipun angantos-antos ing sowanipun Ki Agng Pngging, awit sampun dumugi ubangginipun kalih taun. Ing mangke Sinuhun Bintara anggalih sampun ttela, yn Ki Agng Pngging balela, botn purun sowan. Sinuhun Bintara lajng utusan Sunan Kudus dhatng ing Pngging angmban dduka, nuntn mangkat namung ambkta sabat ppitu, sarta ambkta bndhe, wasiyat saking

maraspuhipun kang nama Dipati Trung, bndhe wau anama Ki Macan. Kacariyos Sunan Kudus samargi-margi adaml wasiyat namaning tanah, kados ta namaning dhusun ing Sima, ing Jimbungan, ing Drana, ing Ngaru-aru, punika Sunan Kudus kang anamakakn. Ing mangke lampahipun sampun dumugi ing Pngging, kpanggih kalihan Ki Agng Pngging, lajng sami tarung bantah ing nglmunipun. Ki Agng Pngging kacthikan karsanipun, anggnipun ngrangkp pikajngan. Nanging botn mingkd ing ukumipun tiyang mirong ing ratu angandhmi, Ki Agng Pngging sampun seda amargi binlk sikutipun dhatng Sunan Kudus. Kulawarganipun sami ggr, sadaya sumja ambelani dhatng Ki Agng Pngging kang sampun pjah, sami anututi ing Sunan Kudus. Sunan Kudus nuntn amdalakn[16] kasktn. Sabatipun amung pitu, pangraosipun tiyang Pngging katingal tiyang kalih lksa sarta ppak saddamlipun. Nanging tiyang --- 57 --Pngging botn ajrih, mksa badhe angamuk, sarta anitir bndhe nama Kyai Udanarum. Sunan Kudus nuntn amdalakn kasktn malih, tknipun kakipatakn. Tiyang ing Pngging sakala ical npsunipun, lajng sami mantuk amndi layoning gustinipun, kaptak salr wetaning dalm. Sarng sampun antawis kawandasa dintn, garwanipun Ki Agng Pngging nusul seda, Mas Karbt kantun lola, kamong dhatng para santananipun. Sarng sampun agng Mas Karbt nuntn kabkta dhatng nyai rndha ing Tingkir, wontn ing ngriku dipun ugung sakarsanipun. Dhasar nyai rndha ing Tingkir sugih mas picis, kringan ing tngga desa, Mas Karbt wau dados katlah nama Ki Jaka Tingkir, solah pikajnganipun sans lan lare kathah, rmn annpi dhatng ing rdi utawi ing wana-wana tuwin guwa, ngantos sadasa dalu tuwin satngah wulan. Dene ingkang putra botn kenging dipun cgah nggnipun rmn saba wana tuwin rdi. Pinuju satunggiling dintn Ki Jaka Tingkir mantuk, lajng rinangkul kang ibu sarwi ngandika, thole, kowe aja dhmn saba ing gunung, wruhanamu wong kang padha tapa ing gunung iku isih kapir, durung manut agamane kangjng nabi, luwih bcik kowe angggurua marang wong mukmin. Ki Jaka lajng nyuwun pamit, badhe anggguru [angggu...] --- 58 --[...ru] dhatng tiyang mukmin. Ingkang ibu inggih anglilani, Ki Jaka nuntn mangkat ijn, ngalr ngetan anjog ing Sela, badhe anggguru dhatng Ki Agng ing Ssela. Ki Agng ing Ssela rsp aningali Ki Jaka Tingkir, lajng kapndht putu, ingugung sakarsanipun. Wontn ing ngriku Ki Jaka rmn angringgit, sarta sampun misuwur sagdipun angringgit. Ki Agng ing Ssela sangsaya wwah sihipun. Ki Jaka botn kenging pisah, utawi yn Ki Agng annpi, Ki Jaka inggih kabkta. Yktosipun Ki Agng Sela punika sagd anyamur lampah, ing batos sangt pandhanipun ing Allah, supados sagda anurunakn para ratu ingkang amngku ing tanah Jawi, awit Ki Agng rumaos yn trahing Brawijaya ing Majapait. Kala samantn Ki Agng Sela sampun pitung dintn pitung dalu anggnipun wontn ing gubug, pagagan wana kang enggal binubak, prnah salr wetaning Tarub, kawastanan wana ing rnch, ing wanci dalu Ki Agng sare wontn ing ngriku, Ki Jaka Tingkir tilm wontn ing gagan. Ki Agng Sela supna dhatng wana anyangking pudhi badhe babad. Katingal salbting supna Ki Jaka Tingkir sampun kpanggih wontn ing wana, sarta sakathahing kkajngan sampun sami rbah, kaseredan dhatng Ki Jaka Tingkir, salbting supna Ki Agng eram sangt, nuntn kagt wungu saking nggnipun [nggni...] --- 59 ---

[...pun] sare, Ki Jaka Tingkir taksih tilm wontn gagan, lajng ginugah, Ki Agng pitakn. Thole, sasuwene aku turu kowe apa ora lunga, wangsulanipun Ki Jaka, botn. Ki Agng mirng aturipun ingkang wayah sangt anggnipun gagtun, rumaos yn supna, ngandika salbting galih, gtun tmn impnku, dene bangt tmn nggonku duwe pandha ing Allah, ing salawase durung pinaringan ngalamat mngkono, bocah iki kang ora duwe pandha ing Allah parandene tka pinaringan ngalamat kang kaya mngkono, Ki Agng lajng pitakn dhatng Ki Jaka, thole, saelingmu kowe biyn wis ngimpi apa, Ki Jaka Tingkir matur blaka, kala kula tirakat dhatng ing rdi Telamaya rumiyin, wontn ing ngriku kula ing dalu tilm sarta supna katiban rmbulan. Sanalika punika ugi rdi ing Telamaya mungl gumludhug. Kula lajng tangi, punika kadospundi ing wahananipun. Ki Agng mirng aturipun ingkang wayah sangsaya ngungun. Ciptanipun, ynta sampuna ajrih ing Allah, Ki Jaka kados dipun purih ing cilakanipun. Nanging Ki Agng sumrp, yn papsthning Allah punika botn kenging dipun tkerah ing ttiyang, Ki Agng nuntn ngandika, thole, kowe aja takon wahananing impnmu, wis ngaluwihi bcike, yaiku raturatuning impn. --- 60 --Dene pituturku marang kowe, ing saiki kowe ngawulaa marang ing Dmak, ing kono mnawa ktmu wahanane impnmu, aku anjurungi pandonga bae. Ki Jaka matur, kawula sandika anglampahi saking dhawah sampeyan, sarta kula pundhi-pundhi ing salaminipun. Ki Agng ngandika malih, iya thole, nggonku kurang mangan turu iki muga tinmua marang kowe, nanging thole, ing buri turunku knaa anyambungi wahyumu. Ki Jaka aturipun sumngga, Ki Agng Sela mirng aturipun Ki Jaka sakalangkung lga ing galihipun sarta akathah-kathah pawulangipun dhatng Ki Jaka. Ki Jaka Tingkir inggih lajng mangkat, lampahipun mampir dhatng ing Tingkir, matur dhatng ingkang ibu punapa ing sadhawahipun Ki Agng Sela, ingkang ibu angandika, thole, pituduhe Ki Agng Sela iku bangt bnre, dadi ana kang dakarp-arp. Nuli lakonana nanging ngntnana baturmu loro iku dhisik. Lagi tak kon matun gaga, iku bakal dakkon ngatrake marang kowe, aku duwe sadulur lanang siji ngawula Sultan Dmak, jnnge Kyai Ganjur, dadi llurah suranata, iku kang bakal daktitipi marang kowe, sarta angaturna ing sang nata, Ki Jaka inggih amiturut ing dhawahipun kang ibu, nuntn tumut matun gaga angrencangi tiyang kkalih wau ngantos sadintn botn mantuk-mantuk. --- 61 --Sarng ing wanci asar wontn mndhung sarta grimis. Sunan Kalijaga pinuju langkung clak ing pagagan sarta tatkn cis. Ki Jaka dipun cluk saking sajawining pagagan. Thole, sira iku tka pijr matun gaga bae, mariya nggonmu matun, nuli ngawulaa marang ing Dmak. Sabab sira iku bakal raja amngku ing tanah Jawa, sampuning ngandika lajng kesah mangalr. Sarng sampun botn katingal Ki Jaka tumuntn mantuk, matur dhatng ingkang ibu, kang ibu mirng sakalangkung bingah sarta ngandika, thole, kowe bgja bangt, olh pituduhe Sunan Kalijaga, kbat nuli lumakua marang ing Dmak, aja ngntni nggone matun gaga, sing kri dakrmbatne bae, Ki Jaka inggih nuntn lumampah kadhrkakn tiyang kkalih, sampun dumugi ing Dmak, anjujug griyanipun Kyai Ganjur. Kacariyos sultan ing Bintara sampun dumugi ing jangji puput yuswanipun, atilar putra nnm. Pambajngipun stri anama Ratu Mas, sampun krama angsal Pangeran Carbon. Pannggak anama Pangeran SabrangLr, punika ingkang anggntosi kang rama jumnng ratu, nuntn Pangeran Sedalpn. Nuntn Radn Trnggana, nuntn Radn Kandhuruwan.

Wuragilipun anama Radn Pamkas. Dene ingkang jumnng ratu wau drng lami lajng seda, drng apputra, ingka[17] anggntosi --- 62 --jumnng ratu Radn Trnggana ajjuluk Sultan Dmak. Ki Patih Mangkurat inggih sampun pjah, ingkang anggntosi dados patih anakipun jalr anama Patih Wanasalam. Kawicaksananipun angungkuli ingkang rama, para bupati sangandhap[18] sami ajrih asih. Kacariyos Radn Jaka Tingkir sampun katampn pangawulanipun ing Sultan Dmak. Mnggah katuripun wau Sultan Dmak pinuju miyos saking masjid. Ki Jaka andhodhok wontn pinggir balumbang badhe sumingkir botn sagd, sabab kapngkok ing balumbang, Ki Jaka lajng nglumpati ing balumbang sarwi mungkur, Sultan Dmak sarng aningali sakalangkung kagt, sarta andangu, Ki Jaka matur yn kapenakanipun Kyai Ganjur, Ki Jaka lajng kapundhut sarta kaabdkakn. Kangjng sultan sakalangkung asih dhatng Ki Jaka Tingkir, amargi warninipun bagus, sarta anglangkungi kadigdayanipun. Ing lami-lami Ki Jaka Tingkir lajng kapundhut putra, kawnangakn ngambah salbting kadhaton, sarta kadadosakn llurah prajurit tamtama, sampun misuwur ing tiyang sanagari Dmak. Sarng sampun antawis lami malih sang nata kagungan karsa badhe amwahi prajurit tamtama, kathahipun kawanatus malih, amundhuti sarta amilihi tiyang sanagari sarta padhusunan. Kapilihan ingkang sami digdaya sarta tguh, yn sampun angsal lajng dipun coba kaabn [kaa...] --- 63 --[...bn] kalihan banthng, mnawi anampiling banthng rmuk sirahipun inggih kalbt dados tamtama, yn botn inggih botn kalbt. Kacariyos wontn tiyang ing Kdhungpingit, anama Ki Dhadhungawuk, warninipun botn prayogi, nanging sampun komuk ing tguhipun. Ki Dhadhungawuk wau lajng dhatng ing Dmak, sumja lumbt prajurit tamtama, sarng katur ing Radn Jaka Tingkir nuntn katimbalan dhatng ing ngarsanipun. Radn Jaka Tingkir sarng aningali sangt nggnipun botn rmn, sabab warninipun sakalangkung awon ... lajng tinantun. Sarhning wontn ing dhusun sampun kalok ing tguhipun, punapa purun kacoba dipun suduk. Wangsulanipun inggih purun. Ki Dhadhungawuk lajng kasuduk ing sadak dhatng Radn Jaka Tingkir, dhadhanipun pcah lajng pjah, kancanipun tamtama ndikakakn sami tumut nyuduki ing dhuwung, jisimipun Ki Dhadhungawuk tatunipun arang kranjang, Radn Jaka Tingkir sangsaya misuwur ing kadigdayanipun. Kala samantn sampun katur ing sang nata, yn Radn Jaka Tingkir amjahi tiyang badhe lumbt dados tamtama, kangjng sultan sakalangkung duka, sarhning kangjng sultan wau ratu sangt ing adilipun. Radn Jaka Tingkir lajng kadhawahan tundhung saking nagari ing Dmak. Kangjng sultan amaringi diyat dhatng ali[19] warisipun ingkang pjah kathahipun gangsal atus reyal. --- 64 --Wondene Radn Jaka Tingkir inggih lajng kesah sami sakala saking ing nagari Dmak. Ingkang ningali sami wlas sadaya, utawi prikancanipun tamtama inggih sami anangisi sadaya, Radn Jaka Tingkir sangt nggnipun kaduwung ing solahipun kang sampun klampahan, sarta sangt ing wirangipun aningali ttiyang ing Dmak, sariranipun marlsu, ciptanipun rmn yn tumuntna amanggih pjah, lampahipun ngidul ngetan anjog ing wana agng, botn kantnan kang dipun jujug, sabab saking sangt bingunging manahipun. Kacariyos nggnipun wontn satngahing wana, sarta lumampah ing sapurug-purug

ngantos gangsal wulan. Kala samantn lampahipun dumugi ing wana Jati Tngah tanah rdi Kndhng, wontn ing ngriku kpthuk kalihan Ki Agng Butuh, Ki Agng kagt sarta ngandika, sarta anylaki, thole, mandhga, rupamu lan pasmonmu mmpr kakang Pngging kang wus mati, yn kowe dadia putrane patut. Nanging bagus kowe lan ddgmu pidgsa, si kakang ing Pngging biyen rada kadhuwurn sathithik. Kbat sumaura, pinangkamu ing ngndi. Ki Jaka matur, wartosipun ingkang sami sumrp, kula inggih anakipun Ki Agng Pngging. Ki Agng sarng mirng enggal angrangkul dhatng Ki Jaka sarwi ngandika, yagene nggr, kowe ana satngahing alas kene. Ki Jaka matur ing wiwitan dumugi wkasan. --- 65 --Kyai Agng sakalangkung ngungun. Kyai Agng tumuntn kondur, ingkang putra Radn Jaka binkta, sadhatngipun ing Butuh Radn Jaka sakalangkung sinungga-sungga, Kyai Agng Butuh nuntn angaturi Kyai ing Ngrang, inggih sampun dhatng wontn ing Butuh, lajng winartosan yn Radn Jaka punika putranipun Kyai Agng Pngging, Kyai Agng Ngrang enggal angrangkul sarta anangisi, wicantnipun. Thole, aku biyn tilik mnyang Pngging, nanging kowe ora nana, wis digawa marang ibumu ing Tingkir, dadi wis bungah atiku, saikine kowe nmu kasrakat mngkono, thole, kowe narimaa, ing sakhe tindakmu ora bnr iku atas karsaning Allah, lan wis lumrahe wong bakal kapenak iku amsthi wiwitane lara. Ki Agng Butuh lan Kyai Agng Ngrang wau akathah-kathah pawulangipun dhatng Radn Jaka Tingkir, Radn Jaka inggih sakalangkung narima sarta suka ing galihipun. Dene anggnipun wontn ing Butuh Radn Jaka wau ngantos kalih wulan. Sarng sampun nlas pamulangipun Kyai Agng Butuh ngandika, thole, sarhning wis antara pitung sasi nggonmu lunga tka[20] ing Dmak, ing samngko kowe balia marang Dmak, utawa muliha marang Tingkir lan ing Pngging, bokmanawa kangjng sultan wis ngt sarta animbali marang kowe, ora wurung digolki ing nggon [ng...] --- 66 --[...gon] kawijilane, Ki Jaka Tingkir matur sandika, tumuntn mangkat ijn. Sadhatngipun sajawining nagari Dmak lajng amlingakn prikancanipun tamtama, inggih sami dhatng ccolongan. Radn Jaka pitakn dhatng tamtama, sarhning nggnipun kesah sampun lami, sang nata punapa sampun andangu dhatng piyambakipun. Wangsulanipun tiyang tamtama, sang nata drng wontn andangu, Ki Jaka sarng mirng sangt malih susahing manahipun, lajng pamit dhatng kancanipun tamtama sumdya nglambrang malih. Lampahipun Radn Jaka anjujug ing Pngging, ing dalu lajng sare ing ddagan, wontn ing pakuburanipun ingkang rama, ngantos kawan dalu, nuntn mirng swara attela, thole, sira lungaa angidul ngetan, cdhaking desa Gtasaji ana wong dhdhukuh jnnge Kyai Buyut ing Banyubiru, sira ngngra ing kono, anglakonana saparentahe. Radn Jaka kagt tumuntn wungu saking nggnipun sare, lajng mangkat ijn. Gntos kacariyos ing dhukuh Calpitu sukunipun rdi Lawu, ing ngriku wontn tiyang tapa, anama Ki Jabaleka, inggih trah saking ing Majapait. Ki Jabaleka wau agadhah putra jalr satunggil abagus warninipun, nama Mas Mnca, Ki Mas Mnca wau kesah saking [sa...] --- 67 ---

[...king] ing Calpitu sumja tapa dhatng ing pasisir kidul, kndl wontn ing Toyabiru, lajng kapndht mitra dhatng Ki Buyut ing Banyubiru sarta sangt dipun sihi, ingugung sapolahipun, winulang sakathahing kadigdayan, lan kinn bantr tapanipun. Supados enggala tuwuh kang darajat. Sabab Ki Buyut sumrp yn Mas Mnca wau badhe dados mbaning ratu. Kala samantn Ki Buyut ngandika dhatng Ki Mas Mnca, kulup, bakal ratumu mh tka ing kene, rong dina ngkas msthi tka ing kene, yn wis tlung sasi nggone ana ing Banyubiru kene, iku wus dungkap jumnnge nata, besuk bakal kkutha ing Pajang, ratu iku angluwihi skti, kineringan ing mungsuh, karatone angkr, iya iku turune Dipati Andayaningrat ing Pngging, kowe kang bakal dadi ppatih, aku besuk kang angreka, amrih glise jumnng ratu. Ki Mas Mnca aturipun nuwun. Sarng sampun kalih dintn malih, Radn Jaka Tingkir sampun dumugi ing Banyubiru, inggih nuntn kapndht putra dhatng Ki Buyut. Sakalangkung ingla-la, kasadhrkakn kalihan Mas Mnca, Ki Buyut anlas pawulangipun dhatng Radn Jaka Tingkir tuwin Mas Mnca, sasampuning jangkp tigang wulan Ki Buyut ngandika dhatng Radn Jaka, nggr, wis mangsane kowe ngaton marang ramakmu kangjng --- 68 --sultan, mumpung iki mngsa rndhng, amsthi ngadhaton ing gunung Prawata, dakkira tkamu ing Prawata kangjng sultan durung kondur marang ing Dmak. Aku anggawani sarat, kang dadi jalarane kowe diwawuh ing kangjng sultan. Lmah iki lolohna ing kbo dhanu, amsthi kbo mau banjur ngamuk marang Prawata, wong Dmak ora nana kang bisa amatni, iku margane sang nata andangu marang kowe, yn kowe andikakake matni kbo mau, lmahe buwangn dhisik. Amsthi kbo iya banjur kna kopatni, lan kowe dakwhi kanthi, adhimu Ki Mas Mnca, sarta sadulurku lanang jnnge Ki Wuragil, lan kaponakanku, anake Ki Buyut Majasta, jnnge Ki Wila, wong tlu iku aja nganti pisah karo kowe. Radn Jaka Tingkir matur sandika. Kyai Buyut lajng parentah dhatng anak putunipun, andikakakn sami daml gthk, badhe ttumpakanipun Radn Jaka Tingkir, sarng sampun mirantos nuntn mangkat numpak gthk. Ki Buyut Banyubiru angatr sapinggiring lpn. Sarwi anddonga annga langit. Ki Majasta ngatra tumut nitih gthk. Gthk milir ing lpn Dngkng, sampun dumugi ing dhusun griyanipun Ki Majasta, kndl sipng wontn ing ngriku tigang dintn, lajng mangkat, Ki Majasta botn tumut. Gthk [Gth...] --- 69 --[...k] milir dumugi ing bngawan Picis. Tiyang sakawan wau ingkang kkalih anyatangi, ingkang kkalih amlahi. Sarng wanci pukul sakawan sontn dumugi ing kdhung Srngenge, anuntn wontn mndhung sarta grimis awor barat. Ing kdhung Srngenge ngriku wontn ratuning baya, anama Baurksa, ppatihipun anama Jalumampang, balanipun baya tanpa wilangan. Baya Jalumampang wau angirid baya kalih atus, sami angrampit gthk, lajng prang rame kalihan Mas Mnca wontn ing dharatan, Patih Jalumampang sarta baya pitung dasa sampun sami pjah sinabtakn ing kkajngan dhatng Mas Mnca, dene Radn Jaka Tingkir lajng ambyur dhatng salbting toya, pangraosipun kados wontn ing dharatan kemawon, nuntn prang rame, baya kathah kang pjah, ratuning baya kang nama Baurksa sampun nungkul dhatng Radn Jaka, sarta aprajangji badhe ngatr ing lampahipun Radn Jaka wontn ing toya, lan prajangji badhe angaturi kalangnan baya satunggil-satunggil ing sabn taun.

Radn Jaka Tingkir nuntn mangkat anitih gthk malih, iliring gthk dipun sanggi ing bajul kawan dasa, ingkang nitih sami ngeca-eca lnggah kemawon, satang lan wlahipun sami binucalan. Ing wanci dalu dumugi Bbagan [B...] --- 70 --[...bagan] ing Butuh, gthk kathothok. Bajul sami sumrp ing wangsit, gthk kakndlakn. Radn Jaka sarta rencangipun ttiga sarhning sami sayah lan arip. Lajng sami tilm wontn ing gthk. Ing wanci tngah dalu Ki Agng Butuh mdal saking griyanipun, kagt aningali pulung karaton, cumlorot saking lr kiln, dhawah wontn ing lpn, panggenanipun tilm Radn Jaka wau, Ki Agng nuntn nututi ing dhawahing pulung, sadhatngipun ing pinggir lpn, Ki Agng botn samar aningali dhatng Radn Jaka, kang sare ing gthk kadhawahan pulung, lajng ginugah, thole, tangia, aja pijr turu bae, pulung karaton ing Dmak wis ngalih marang sira. Radn Jaka lan sarencangipun sampun sami tangi, lajng binkta dhatng dhepokipun Ki Agng Butuh, Ki Agng Ngrang inggih sampun dipun aturi dhatng ing ngriku, nuntn sami amulang dhatng Radn Jaka, sarhning pulung karaton ing Dmak sampun ngalih dhatng piyambakipun. Punika nggnipun badhe anggntosi ing Sultan Dmak sampun ngantos kakasap, kasuwuna ing Allah kemawon, lan amuriha lunturing sihipun sang nata, sarta kawulang ing lampah nistha lan kang utami, akathah-kathah pawulangipun Ki Agng kkalih wau ing Radn Jaka, Radn Jaka inggih sangt anarimah sarta badhe angstokakn ing piwulang [piwu...] --- 71 --[...lang] wau. Radn Jaka nuntn pamit mangkat lan sarencangipun, sami anumpak gthk, alon miliripun. Sarng dumugi ing dhusun Bulu tanah Majnang, nuntn mntas dhatng dharat. Bajul sami kawangsitan kapurih wangsula dhatng ing panggenanipun ing kdhung Srngenge, Radn Jaka lan sarencangipun lajng sami lumampah dharat. Wiwit kala samantn ing dhusun Bulu kalih nama ing Tindak. Lampahipun Radn Jaka ngalr ngiln mdal ing Garobogan. Sadhatngipun talatah ing Prawata, Radn Jaka sumrp yn sang nata taksih ngadhaton ing ngriku, drng kondur dhatng Dmak. Radn Jaka nuntn ngupados maesa dhanu, sarng sampun angsal lajng kalolohan siti babktanipun saking ing Majasta, maesa wau enggal lumajng angamuk dhatng pasanggrahan ing Prawata, angobrak-abrik pasanggrahan. Sarta anggudag anyudhangi ttiyang, kathah tiyang kang sami tatu tuwin pjah, andadosakn ggripun tiyang sa Prawata, karampog lan dipun sanjatani botn pasah. Kangjng sultan nuntn parentah dhatng abdinipun tamtama, andikakakn mthukakn pangamuking maesa dhanu, sampun ambkta ggaman, sabab prajurit tamtama wau sampun sami dipun ggulang anampiling banthng, sapisan rmuk sirahipun pjah, prajurit tamtama inggih nuntn mthukakn pangamuking maesa, ijn gntos-gntos, [gntos-g...] --- 72 --[...ntos,] nanging botn wontn ingkang ngntasi daml. Malah kathah kang sami pating kalsd, amargi dipun bijigi sarta kaidak-idak. Pangamuking maesa wau ngantos tigang dintn tigang dalu, yn srap srngenge maesa wangsul dhatng ing wana, mnawi enjing lajng ngamuk dhatng ing pasanggrahan malih, ambbujng tiyang.

Ing sabn dintn sang nata aningali saking ppanggungan, kala samantn sang nata aningali dhatng Radn Jaka Tingkir ingiring tiyang ttiga, lumampah malipir sawingkinging baris. Solahipun kados tiyang aningali pangamuking maesa, sang nata enggal ngandika dhatng abdinipun kang nama Jbad. Jbad, pandlng ingsun kae kaya Si Tingkir ingiring bature tatlu, ingsun ora pangling, sira taria apa dheweke wani sun adu lan kbo ngamuk. Yn Si Tingkir bisa matni kbo iku, dakapura dosane kang wus kalakon. Radn Jaka sarng kadhawahan aturipun sandika, sang nata nuntn parentah angpung maesa sarta andikakakn sami anyuraki ing Radn Jaka nggnipun tangld kalihan maesa lan andikakakn nabuh monggang, sang nata aningali saking ppanggungan. Radn Jaka Tingkir tumuntn amurugi maesa, maesa inggih lajng anggudag, adangu nggnipun tangld, kapurih erama kang sami ningali, Radn Jaka dipun undha katadhahan sungu, nanging botn [bo...] --- 73 --[...tn] pasah, sungu sarta buntuting maesa kacandhat dipun sndhal, maesa dipun tampiling, rmuk sirahipun sampun pjah, andadosakn eram sarta sukanipun sang nata, tuwin ingkang aningali sadaya, Radn Jaka Tingkir lajng kawangsulakn kalnggahanipun lami anglurahi prajurit tamtama, kangjng sultan sampun pulih sihipun kados ingkang wauwau, sang nata nuntn bidhal kondur dhatng nagari ing Dmak. Botn antawis lami kangjng sultan bidhal dhatng ing Carbon, sumja amondhongi ing Sunan Kalijaga, kaaturan adalm ing nagari Dmak. Susunan Kalijaga inggih amiturut, lajng adhdhkah wontn ing Ngadilangu,[21] padamlanipun ammulang ing agami Rasul, sampun kathah muridipun. Kacariyos Kyai Agng ing Ssela sumja lumbt prajurit tamtama, nuntn dipun coba kaabn kalihan banthng, banthng tinabok sirahipun sapisan pcah, rahipun mancurat. Kyai Agng Sela mengo, lajng kapariksa ing sababipun amengo, atur wangsulanipun Ki Agng Sela, bokmnawi kapancorotan rah, Kyai Agng ing Sela nuntn dipun tampik nggnipun badhe dados tamtama, kawastanan ajrih ing rah, Ki Agng Sela sangt isinipun, mantuk lajng ampak ggaman, sumja soroh amuk angrisak kadhaton [kadha...] --- 74 --[...ton] ing Dmak. Ki Agng anumpak kapal, kairing rencangipun sami numpak kapal tuwin dharat kathah. Sadhatngipun slaning waringin kurung ing alun-alun Dmak, lajng dipun jmparing dhatng sang nata, kapalipun Ki Agng kenging pathakipun, anglumba sarta anubruk kapale rencangipun. Rencangipun pating balsar, lajng dipun jmparing malih kenging jilinging kapal. Kapalipun Ki Agng ambandhang mantuk dhatng ing Sela, rencangipun inggih bibar sadaya, sang nata ningali sakalangkung suka, sarta ngandika dhatng Patih Wanasalam. Nyata tipis atine Ki Thole ing Sela, ingsun kira ora bisa jumnng ratu, mbuh kang buri-buri. Kacariyos sang nata sampun pputra nnm. Pambajngipun stri, sampun kakramakakn angsal putranipun Ki Agng ing Sampang, anama Pangeran Langgar, ingkang rayi jalr, anama Pangeran Prawata, tiga stri, krama angsal Pangeran Kalinyamat. Sakawan stri, krama angsal Pangeran ing Carbon. Gangsal stri, krama angsal Radn Jaka Tingkir, wuragilipun jalr, nama Pangeran Timur. Radn Jaka Tingkir sarng sampun atut nggnipun krama lajng kadadosakn bupati ing Pajang, kaparingan lnggah siti kawan

ewu karya, pasowanipun dhatng Dmak sabn taun. Botn antawis lami nagari Pajang sampun gmah raharja, --- 75 --tulus kang sami tinanm. Dipati Pajang sampun adaml kadhaton. Kacariyos Sultan Dmak sampun seda, ing sasedanipun Sultan Dmak, Dipati Pajang jumnng sultan. Nagara kang sami kabawah sadaya kairup dhatng ing Pajang, ingkang mogok kagbag ing prang, tanah pasisir tuwin mncanagari kang wetan, lan pasisir kiln, sadaya sampun sami suyud, botn wontn kang purun anglawan ing prang, sami ajrih ing kadigdayanipun Adipati Pajang, amung adipati ing Jipang kang botn purun tluk, kang anama Pangeran Arya Panangsang, punika putranipun Pangeran Seda ing Lpn, wayahipun kangjng sultan ing Dmak, dados kaprnah nak-sanak lan garwanipun dipati ing Pajang, wondene kang jumnng amngku nagari ing Dmak putranipun kangjng sultan ingkang pannggak, anama Sunan Prawata, ananging rukun kalihan sang dipati ing Pajang, sami narimahipun. Putranipun kangjng sultan kang wuragil kang nama Pangeran Timur kabkta dhatng ing Pajang lajng katanm bupati wontn ing Madiun. Amangsuli cariyos malih, kala taksih panjnnganipun kangjng sultan ing Dmak, punika Kyai Agng ing Ssela pinuju jawah dhatng ing sabin, ambkta pacul, wanci ngajngakn asar, sadhatngipun ing sabin lajng macul. Sawg angsal tigang kcrokan, nuntn wontn glap [gla...] --- 76 --[...p] dhatng, awarni tiyang kaki-kaki, Kyai Agng sumrp yn punika glap, enggal kacpng, glap mungl jumgur, Ki Agng kkah nggnipun nypngi, bldhk lajng binnda, kaaturakn dhatng ing Dmak. Glap lajng kinunjara ing kunjara wsi, sang nata parentah botn kalilan nyukani toya, ttiyang ing Dmak agng alit sami aningali sadaya, anuntn wontn tiyang nini-nini dhatng, angulungi toya ing bruk. Punika semahipun ing glap kang kinunjara wau, glap ing kunjara sarng sampun anampni toya, lajng mungl gumbyur, kunjara wsi ajur sami sakala, glap kkalih sarng icalipun. Kacariyos ing Dmak wontn dhalang ringgit purwa, anama Ki Bicak, bojonipun sakalangkung ayu, punika dipun tanggap dhatng Ki Agng Sela, Kyai Agng sarng aningali semahing dhalang sangt nggnipun rmn. Dhalang Ki Bicak lajng pinjahan. Ringgit sarta bndhe tuwin semahipun sami kapndht dhatng Kyi Agng Sela, Ki Agng sarng sampun angsal bndhe botn siyos rmn dhatng semahipun dhalang Ki Bicak. Sangt kasngsmipun dhatng bndhe, bndhe wau kanamakakn Kyai Bicak. Sarta lajng kaidn ing Kangjng Sunan Kalijaga, yn bndhe wau badhe dados wasiyat karaton, sarta badhe dados tngraning prang, yn bndhe --- 77 --wau katabuh mungl ngungkung, amsthi badhe unggul prangipun. Yn katabuh botn mungl, pratndha badhe asor prangipun. Kala samantn Kyai Agng Sela pinuju angmban putranipun alit, dipun aring-aringi clak wontn ing ttanmanipun waluh, Kyai Agng anyamping cindhe botn mawi paningst. Nuntn mirng rame-rame alok tiyang ngamuk. Kyai Agng niyat badhe mantuk, anylhakn putranipun. Nanging tiyang ngamuk kaslak dhatng, lajng anyuduki

dhatng Ki Agng, Kyai Agng botn pasah, nanging Kyai Agng kasrimpd ing wit waluh dhawah kalumah, nyampingipun cindhe udhar saking badanipun dados wuda, Kyai Agng nuntn tangi, tiyang ngamuk dipun tampiling pcah sirahipun sampun pjah, Kyai Agng lajng andhawuhakn prasapa, benjing ing saturun-turunipun sampun wontn kang nyamping cindhe, sarta ananm waluh tuwin adhahar wohipun. Kacariyos Kyai Agng Sela sampun pputra pitu, sampun sami krama, satunggil nama Nyai Agng Lurung Tngah, kalih Nyai Agng Saba, tiga Nyai Agng Bangsri, sakawan Nyai Agng Jati, gangsal Nyai Agng Patann. Nnm Nyai Agng Pakisdadu, wuragilipun jalr nama Kyai Agng Ngnis. Sarng sampun pputra pitu Kyai Agng Ssela seda, dene Kyai Agng Ngnis wau --- 78 --inggih sampun pputra jalr satunggal, anama Kyai Pamanahan, sampun kakramakakn angsal putranipun Kyai Agng Saba ingkang pambajng, ingkang wuragil jalr, anama Kyai Juru Martani, dados Kyai Pamanahan wau kalihan Kyai Juru Martani kaprnah nak-sanak dados ipe. Kyai Agng Ngnis amndht anak angkat satunggil jalr, kaprnah kaponakan misan, anama Ki Panjawi, kasadherekakn kalihan Ki Pamanahan tuwin Ki Juru Martani, atut nggnipun saduluran. Tiyang ttiga wau ing sapurugipun inggih botn pisah, lajng sami anggguru ing Sunan Kalijaga, ssarnganipun anggguru Kangjng Sultan Pajang, karsanipun Sunan Kalijaga, Sultan Pajang kasadulurakn kalihan tiyang ttiga wau, inggih sakalangkung sae anggnipun saduluran, sampun kados sadulur tunggil rama ibu. Anuntn karsanipun Sultan Pajang Ki Agng Ngnis kaaturan ggriya ing Lawiyan. Ki Agng inggih sampun adhdhkah wontn ing Lawiyan. Sarng sampun lami Kyai Agng Ngnis seda, inggih kakubur ing Lawiyan ngriku. Ki Pamanahan sarta Ki Panjawi sampun kaabdkakn ing Sultan Pajang, kadadosakn lurah tamtama, sakalangkung kanggp pangawulanipun, kapitadosan rumksa pakwdipun ing nagari Pajang, sarta sami dipun [dipu...] --- 79 --[...n] basani kakang dhatng Sultan Pajang, wondene Kyai Juru damlipun amung momong dhatng Ki Panjawi lan Ki Pamanahan. Ingkang dados ppatih ing Pajang Ki Mas Mnca, anama Tumnggung Mncanagara, Ki Wila lan Ki Wuragil sami dados bupati. Kacariyos Ki Pamanahan sampun apputra pitu, ingkang jalr gangsal, ingkang stri kkalih, pambajngipun anama Radn Jambu, kalih Radn Bagus. Tiga Radn Santri, sakawan Radn Tompe, gangsal Radn Kadhawung, nnm stri, krama angsal Tumnggung Mayang, wuragilipun stri taksih alit. Kala samantn Kangjng sultan Pajang drng apputra, putranipun Ki Pamanahan kang nama Radn Bagus wau kapundhut putra pambajng dhatng Sultan Pajang, sakalangkung dipun sihi, sampun kados putranipun piyambak. Karsanipun Sultan Pajang kadaml lanjaran, supados tumuntna gadhah putra piyambak. Ing waktu punika ttiyang Jawi kathah kang sami rmn anggguru lampahing agami Rasul, tuwin anggguru kadigdayan sarta katguhan. Guru wau ingkang sampun misuwur kkalih, satunggil Kangjng Sunan Kalijaga, kalih sunan ing Kudus. Sunan Kudus wau muridipun ttiga, satunggil Pangeran Arya Panangsang ing Jipang, kalih Sunan Prawata, tiga Sultan Pajang, ingkang dipun sihi piyambak Pangeran Arya Panangsang, kala samantn Sunan [Suna...]

--- 80 --[...n] Kudus pinuju lnggah ing dalmipun kalihan Pangeran Panangsang, Sunan Kudus ngandika dhatng Arya Panangsang, wong ngalapdho guru iku ukume apa. Arya Jipang matur alon. Ukumipun pinjahan. Sarhning kula drng sumrp, sintn ingkang gadhah lampah mkatn punika. Sunan Kudus ngandika, kakangmu ing Prawata. Arya Panangsang sarng mirng dhawahipun Sunan Kudus lajng sagah badhe amjahi ing Sunan Prawata, nuntn angutus abdinipun kajinman, anama Rangkud, andikakakn nyidra ing Sunan Prawata, Rangkud inggih lajng mangkat. Sadhatngipun ing Prawata inggih sampun kpanggih wontn ing dalm. Sunan Prawata pinuju grah, assndhn kang garwa, sarng aningali dhatng pun Rangkud Sunan Prawata takn. Kowe iku wong apa, Rangkud matur, kula utusanipun Arya Panangsang, andikakakn nyidra ing sampeyan. Sunan Prawata ngandika, iya ing sakarpmu, nanging ngamungna aku dhewe kang kopatni, aja angilokilokake marang wong liyane, Rangkud lajng anyuduk sarosanipun. Sunan Prawata jajanipun butul ing gigir, anrus jajanipun kang garwa, Sunan Prawata sarng aningali kang garwa ktaton. Enggal narik dhuwungipun, anama Kyai Bthok, kasawatakn dhatng Rangkud. Pun Rangkud kabsr ing kmbang kacanging dhuwung niba ing siti lajng pjah, Sunan Prawata lan sagarwanipun [sa...] --- 81 --[...garwanipun] inggih sampun seda, sinngkalan sedanipun Sunan Prawata 1453. Milanipun Arya Panangsang purun akn mjahi ing Sunan Prawata, sabab ingkang rama Arya Panangsang sampun dipun pjahi dhatng Sunan Prawata, pinuju kondur saking Jumungahan kacgat wontn ing margi dhatng utusanipun Sunan Prawata, anama Surayata, Ki Surayata wau inggih lajng dipun pjahi dhatng rencangipun ingkang rama Arya Jipang, punika cariyos kala sedanipun ingkang rama Arya Jipang. Kacariyos Sunan Prawata wau gadhah sadhrk stri, anama Ratu Kalinyamat. Punika sangt anggnipun botn narimah pjahe sadhrkipun jalr, lajng mangkat dhatng ing Kudus kalihan lakinipun, sumja nyuwun adil ing Sunan Kudus. Inggih sampun kpanggih sarta matur nyuwun adil. Wangsulanipun Sunan Kudus, kakangmu iku wis utang pati marang Arya Panangsang, samngko dadi sumurup nyaur bae, Ratu Kalinyamat mirng wangsulanipun Sunan Kudus makatn sangt sakit ing manah, lajng mangkat mantuk. Wontn ing margi dipun begal utusanipun Arya Panangsang, lakinipun Ratu Kalinyamat dipun pjahi, Ratu Kalinyamat sakalangkung mmlas. Sabab mntas kpjahan sadulur, nuntn kpjahan bojo, dados sangt nggnipun prihatos. Lajng martapa awwuda wontn ing rdi [r...] --- 82 --[...di] Danaraja, kang minngka tapih remanipun kaore, Ratu Kalinyamat amdalakn prastya, botn purun angangge sinjang salaminipun gsang, yn Arya Jipang drng pjah, punapa dene apunagi sintn-sintn kang sagd amjahi Arya Jipang, Ratu Kalinyamat badhe ngawula lan sabarang ggadhahanipun kasukakakn sadaya. Kacariyos Sunan Kudus, pinuju sawg rrmbagan kalihan Arya Panangsang, Sunan Kudus ngandika, kakangmu ing Prawata lan Kalinyamat samngko wis padha mati, nanging durung lga atiku, yn kowe durung jumnng ratu amngku ing tanah Jawa kabh, lan yn misih adhimu Sultan Pajang dakkira kowe ora bisa dadi ratu, sabab iku kang amakewuhi. Arya Panangsang matur, mnawi parng ing karsa sampeyan, nagari Pajang badhe kula gbag ing prang, pun adhi ing Pajang kula pjahi, supados sampun amakwdi. Sunan Kudus

ngandika, karpmu iku aku ora mrayogakake, sabab bakal angrusakake nagara, sarta akh ppati, dene kang dadi karpku, kakangmu ing Pajang iku bisaa mati kacidra bae, aja kawruhan ing wong akh. Arya Panangsang matur sakalangkung prayogi, lajng angutus abdinipun kajinman, sami ndikakakn[22] [nd...] --- 83 --[...ikakakn] nyidra ing Sultan Pajang. Kajinman inggih nuntn mangkat. Dhatngipun ing Pajang wanci dalu, lajng lumbt ing kadhaton. Sultan Pajang pinuju sare, amujung kampuh, para garwa sami tilm ing dagan. Kajinman lajng nrajang anyuduki sarosanipun. Sultan Pajang botn pasah, taksih sakeca sare kemawon. Sanajan kampuh ingkang kadaml mujung wau inggih botn pasah, para garwanipun kagt, tangi lajng sami nangis sarta anjrit. Sultan Pajang kagt sarta wungu, wungunipun sultan wau kampuh kang kadaml mujung anyampyuk dhatng pandung kang sami nyuduki, pandung lajng sami dhawah ing siti agalasahan. Botn wontn kang sagd kesah, Sultan Pajang enggal andangu dhatng kang para garwa, ana apa dene kowe padha nangis pating jalrit. Para garwa matur, panjnngan dalm kula wastani sampun seda amargi dipun suduki ing pandung, sultan enggal amundhut damar sarta amurugi panggenaning pandung, pandung sakawan taksih sami anglungsar wontn ing siti, botn wontn kang sagd anggulawat. Sultan enggal andangu, sira iku maling tka ing ngndi, lan sapa kongkon marang kowe. Pandung matur balaka. Sultan Pajang ngandika malih, samngko kowe wis dakapura, nanging dikbat tumuli muliha marang Jipang, matura marang gustimu, nggonmu mtu saka ing kadhatonku kene dirikat, sabab mnawa kowe kawnangan marang bocahku kang padha nganglang, ora wurung kowe [ko...] --- 84 --[...we] dipatni. Maling sakawan nuntn sami kaganjar arta lan busana, sakalangkung ing bingahipun, botn nyana yn dipun gsangi, lajng nymbah sarta mangkat. Lstantun ing lampahipun. Dumuginipun ing Jipang inggih lajng matur ing gustinipun, yn lampahipun botn angsal daml. Sultan Pajang sakalangkung tguh sarta sakti, botn kenging sinawawa. Arya Panangsang sarng mirng aturing kajinman, sangt susahing manahipun, lajng ngaturi uninga ing Sunan Kudus, yn anggnipun utusan anyidra ing Sultan Pajang botn angsal daml. Mnawi parng saking karsa sampeyan, Sultan Pajang prayogi katimbalan mriki kemawon, awad badhe kaajak rrmbagan bab nglmi, yn sampun dumugi ing ngriki gampil. Sunan Kudus inggih anuruti ing panuwunipun Arya Panangsang, lajng utusan animbali Sultan Pajang. Sultan Pajang sarng tampi timbalanipun Sunan Kudus sakalangkung gugup, katimbalan ing guru, nuntn apradandosan. Ki Pamanahan lan Ki Panjawi enggal angaturi peling ing Sultan Pajang. Aturipun, sampeyan katimbalan dhatng ing Kudus punika botn badhe rrmbagan bab nglmi, kintn kula panunggilanipun pandung rumiyin punika, sanajan sampeyan sowana dhatng Kudus, sampun kirang ing pangatos-atos, prayogi ambkta saglar sapapan. [sapa...] --- 85 --[...pan.] Sultan Pajang sarng mirng aturipun Ki Pamanahan lan Panjawi, sakalangkung suka ing galihipun. Lajng parentah ampak ddamling prang. Putranipun Ki Pamanahan kang dipun pundhut putra pambajng ing Sultan Pajang samangke sampun jaka kumalakala, sampun kuwawi angmbat lawung, sakalangkung dipun sihi ing Sultan Pajang, kaparingan nama Radn Ngabi Saloring Pasar, sarta kadadosakn lurahipun prajurit

tamtama. Bala ing Pajang sarng sampun samkta, Sultan Pajang lajng bidhal lan sabalanipun, nanging Sultan Pajang lampahipun angrumiyini kalihan bala kang sami numpak kapal. Dene bala kang sami dharat lumampah ing wingking, ingkang anindhihi ppatih ing Pajang, kang nama Tumnggung Mncanagara. Lampahipun Sultan Pajang sampun dumugi ing Kudus, kandhg wontn ing alun-alun. Sampun angaturi uninga tng[23] 1. kalih. (kembali) 2. kalihan. (kembali) 3. sdhrk. (kembali) 4. sadhrkipun. (kembali) 5. anglangkungi. (kembali) 6. mals. (kembali) 7. brayatipun. (kembali) 8. pasowanan. (kembali) 9. karmnn. (kembali) 10. gadhah. (kembali) 11. ampingan. (kembali) 12. Sayidin. (kembali) 13. sakantuning. (kembali) 14. Pinuju. (kembali) 15. Putra kkalih punika. (kembali) 16. angdalakn. (kembali) 17. ingkang. (kembali) 18. sapangandhap. (kembali) 19. ahli. (kembali) 20. saka. (kembali) 21. Kadilangu (dan di tempat lain). (kembali)

22. andikakakn (dan di tempat lain). (kembali) 23. dhatng. (kembali)

--- 86 --Sunan Kudus. Sunan Kudus lajng andhawahi Pangeran Arya Panangsang, ndikakakn manggihi ing Sultan Pajang, sami pinaraka wontn ing pasowan, angntosana miyosipun Sunan Kudus dhatng ing pasowan. Arya Panangsang inggih sampun dandos angatos-atos, nuntn mdal pinarak ing pasowan, sabalanipun tiyang ppilihan sami wontn ing wingkingipun. Karsanipun Arya Panangsang, samangsanipun Sultan Pajang dhatng badhe dipun tingali dhuwungipun, lajng kasudukakn, rencangipun lajng sami tumut angrocok. Dene Sultan Pajang wau inggih sampun dipun dhawahi dhatng utusanipun Sunan Kudus, andikakakn pinarak wontn ing pasowan kalihan Arya Panangsang, Sultan Pajang inggih lajng pinarak wontn ing pasowan. Ki Panjawi lan Ki Pamanahan sarta Radn Ngabi Saloring Pasar sami angampingi kiwa tngn ragi wingking sarta sami angatos-atos. Sultan Pajang lnggah ajng-ajngan lan Arya Panangsang, sami sawangsinawang, Arya Panangsang nuntn pitaken dhatng Sultan Pajang, adhi, sampun lami kula botn kpanggih kalihan sampeyan, sapunika assarngan sowan wontn ing ngriki, mnggah kang sampeyan agm punika dhuwung ingkang pundi. Sultan Pajang amangsuli, dhuwung kula lami. Arya Panangsang wicantn malih, pundi adhi, kula badhe ningali ing dhuwung sampeyan. Wangkingan lajng dipun unus, Ki Pamanahan enggal anjawil. Sultan Pajang igraita,[1] wangkingan sampun kaulungakn dhatng Arya Panangsang, Sultan Pajang enggal anarik cothn sarwi wicantn. Kakang Arya Panangsang, taksih sae dhuwung kula punika, angungkuli kang sampeyan tingali puniku, Arya Panangsang msm sarwi wicantn. Tingal kula kang kula cpngi punika inggih sae. Sultan Pajang sumaur, ingkang kula cpng punika nama Kyai Carubuk, sanajan sami sae taksih [ta...] --- 87 --[...ksih] ampuh pun Carubuk, luwangipun kang sampun kalampahan sok bucka msthi pjah. Kasaru wdalipun Sunan Kudus, aningali kang sami lnggah angliga dhuwung, Sunan Kudus enggal anylaki sarwi ngandika, iki ana apa dene padha angliga kris. Apa arp balantikan, apa arp ijol kris, kbat padha wrangkakna, ora bcik didlok ing wong akh. Dhuwung inggih lajng kawangsulakn dhatng Sultan Pajang sarta sampun sami kasarungakn. Arya Panangsang wicantn, layak durung psthine nggonku bakal gawe rndha. Sultan Pajang inggih wicantn. Baya durung psthine nggonku bakal awh pakaning gagak. Sunan Kudus ngandika, wis aja padha kodawakake clathumu iku, padha atuta nggonmu padha duwe sadulur, samngko wis padha muliha marang pasanggrahamu dhewe-dhewe, besuk samangsane para bupati wis padha ppak, kowe padha daktimbali. Sultan Pajang sarta Arya Panangsang lajng sami mantuk dhatng pasanggrahanipun piyambak-piyambak. Arya Panangsang pasanggrahanipun sawetan bngawan Sore, Sultan Pajang pasanggrahanipun sakiln bngawan Sore, utawi bala ing Pajang ingkang sami lumampah ing wingking inggih sampun sami dhatng. Ing wanci dalu Sultan Pajang pinarak kalihan Ki Pamanahan sarta Ki Panjawi, Ki Pamanahan matur, kula mirng wartos, [war...] --- 88 ---

[...tos,] ing sasedanipun Sunan Prawata lan raka jngandika ing Kalinyamat, punika bok ayu jngandika ing Kalinyamat sangt nggnipun prihatos, amartapa wontn ing rdi Danaraja sarta awwuda, pangandikanipun botn karsa ngagm sinjang yn Arya Panangsang drng pjah, mnawi sampeyan karsa, sumngga sami ttuwi. Sultan Pajang anurut ing aturipun Ki Pamanahan. Inggih lajng lumampah dhatng ing rdi Danaraja ing wanci dalu, ingkang andhrk Ki Pamanahan kalih Ki Panjawi, tiga Radn Ngabi Loring Pasar, dhatngipun ing rdi Danaraja kandhg wontn ing paregolan, sampun kaaturakn dhatng Ratu Kalinyamat, yn Sultan Pajang badhe kpanggih, dhawahipun Ratu Kalinyamat. Enggal aturana, nanging surupna dhingin, yn aku ora bisa anmoni sap mata, aturana lnggah sajabaning kobongan bae, abdi ingkang kadhawahan wau inggih enggal angaturi ing Sultan Pajang, Sultan Pajang lan rencangipun ttiga inggih sampun sami lumbt, alnggah sajawining kobongan. Ratu Kalinyamat alon ngandika, yayi prabu, apa ingkang dadi karsamu, dene kowe tilik mrene, Sultan Pajang matur, bakyu, sowan kula mriki, awit kula mirng pawartos, yn sampeyan tilar nagari atapa wontn ing rdi Danaraja ngriki sarta botn karsa [kar...] --- 89 --[...sa] ngagm sinjang, punika punapa ingkang dados prihatos sampeyan. Mnggah sedanipun kakang ing Kalinyamat tiyang sampun pinsthi karsa Allah, mnawi parng mugi sampeyan bucal nggn sampeyan prihatos. Ratu Kalinyamat ngandika, bangt panrimaku yayi, nggonmu amituturi marang aku, nanging wong ujarku wis katrucut kapriye, aku ora nganggo tapih yn Si Arya Jipang durung mati, sanajan aku kongsia tumka ing pati, ya daklakoni, malah tkamu mrene iku bangt nggonku bungah, sarhning aku wong wadon, sapa kang dakjaluki pitulung angilangi prihatinku, kajabane kowe, sabab aku wis ora duwe sadulur manh, yn kowe bisa amatni Si Arya Panangsang, nagara ing Kalinyamat lan ing Prawata utawa rajabranaku kabh kaduwea marang kowe, sarta aku angngr marang kowe. Sultan Pajang matur, bakyu, kula ajrih amngsah pun Arya Jipang, sabab sangt nggnipun sakti sarta tguh. Ratu Kalinyamat ngandika, adhi, sapa kang dakttangisi liyane tka[2] kowe, dadi nggonmu tilik mrene iku tanpa gawe. Ki Pamanahan matur bisikbisik ing Sultan Pajang, mnawi pikajngan kula prayogi dipun pikir rumiyin. Sampeyan sumadosa ing sadalu mangke karmbag. Benjing enjing [e...] --- 90 --[...njing] sumngga sami wangsul. Sultan Pajang inggih anurut, lajng matur kamanah ing sadalu mangke, Ratu Kalinyamat ngandika, iya adhi, sesuk balia mrene tmnan, aku angarp-arp. Sultan Pajang sampun pamit mantuk dhatng pasanggrahan, Ki Pamanahan tumut andhrk konduripun Sultan Pajang, nanging nuntn wangsul kpanggih lan Ratu Kalinyamat, sarta lajng tinakenan. Adhi Pamanahan, apa ana gawemu dene kowe bali mrene, Ki Pamanahan matur, bakyu, kula badhe ngaturi pratikl dhatng ing sampeyan, bab anggn sampeyan mundhut pitulung dhumatng Sultan Pajang, kala wau kula ningali abdi sampeyan stri kkalih, sami ayu warninipun. Punika benjing-enjing sami sampeyan pasi, yn Sultan Pajang dhatng mriki sampeyan kn linggih cakt kobongan ngriki, mila makatn, watkipun Sultan Pajang yn aningali tiyang stri ayu lajng gadhah kakndlan, amsthi lajng sagah amjahi dhatng Arya Jipang, yn tiyang stri wau sampeyan paringakn. Amung punika nggn kula prlu wangsul mriki, Ratu Kalinyamat msm sarwi ngandika, bangt panarimaku adhi, nggonmu awh pratikl mngkono iku, sarta bakal tak turuti. Ki Pamanahan sampun pamit mantuk dhatng ing pasanggrahan. Ing enjingipun Sultan Pajang apirmbagan kalihan Ki Panjawi [Pa...]

--- 91 --[...njawi] lan Pamanahan. Sultan Pajang ngandika, kadospundi kang dados rmbag dika prakawis pamundhute pitulung kakang bok ing Kalinyamat. Ki Pamanahan matur, ing pamanah kula prayogi dipun sagahi, sabab ingkang kawajiban ttulung amung sampeyan. Sampeyan mngsa kkirangana budi, abdi sampeyan para bupati sapangandhap sami tinantun, sintn kang sagd amjahi Arya Jipang, sampeyan bang kaganjar nagari tuwin rajabrana, mokal yn botn wontna kang sagah. Sultan sarng mirng ature Ki Pamanahan sakalangkung lga galihipun. Lajng ngandika, kakang mangke dalu sawg sami wangsul. Kakang bok msakake, supados mantuna susahipun. Sarng ing wanci dalu lajng sami mangkat dhatng ing rdi Danaraja, sadhatngipun ing ngriku Sultan Pajang kagt aningali tiyang stri ayu kkalih, sami alnggah sakiwa tngning kobongan. Sultan sangt kagimir ing galihipun, lajng nolih pitakn dhatng Ki Pamanahan. Kakang, tiyang ayu kalih punika bojone sintn. Dene rupine ayu tmn. Kula drng nate tumon. Ki Pamanahan matur, pandugi kula kalangnanipun raka jngandika ing Prawata suwargi, Sultan Pajang ngandika malih, upaminipun kula suwun, kakang bok punapa parng, Ki Pamanahan matur, pangandikanipun bok ayu jngandika rumiyin. sampun [sampu...] --- 92 --[...n] ingkang warni tiyang stri, sanajan sansipun inggih parng, yn sampeyan sagd anglgani ing pamundhutipun. Ratu Kalinyamat nuntn andangu dhatng Sultan Pajang, kpriye adhi, tkamu mrene iku apa wis olh pikir kang prayoga ing panjalukku wingi. Sultan Pajang matur, bakyu, sampeyan sampun kuwatos, ingkang eca kemawon galih sampeyan. Kula kang sagah mjahi pun Arya Panangsang, nanging tiyang stri kkalih punika kula suwun, kang sami lnggah cakt kobongan. Ratu Kalinyamat ngandika, adhi, aja sing wong wadon iku yn ora dakwhna, sanajan nagara Kalinyamat lan ing Prawata utawa rajabranaku kabh ya dak wnhake, sok uga kowe anglganana ing panjalukku, stri kkalih wau lajng kaparingakn, ndikakakn sami lnggah ing ngarsanipun sultan. Inggih sampun sami majng alnggah tumungkul. Mnggah stri kkalih punika sayktosipun taksih gadhah laki, semahipun kajinman ing Prawata. Sultan Pajang sarng sampun tampi stri kkalih lajng matur, bakyu, sampun sumlang galih sampeyan. Pun Arya Jipang amsthi pjah dening kula. Ratu Kalinyamat ngandika, iya adhi, sapa kang dakandlake kajabane kowe. Sultan Pajang sampun pamit kondur dhatng pasanggrahan, sarta ambkta stri kkalih. [kka...] --- 93 --[...lih.] Wondene kajinman ingkang gadhah bojo wau ing wanci dalu sami anyidra dhatng Sultan Pajang, sarta ambkta prikancanipun kajinman tiga dados tiyang sakawan. Sultan pinuju sare, lajng dipun suduki dhatng kajinman sakawan, nanging botn pasah, ing sawungunipun sultan, kajinman sakawan sami angaturakn tobat. Sultan inggih aparing pangapuntn sarta sami kalilan mantuk, lan sampun anglilakakn bojonipun. Ing enjingipun Sultan Pajang andhawahakn parentah dhatng abdinipun sadaya, sintn ingkang purun amngsah sarta sagd amjahi dhatng Arya Jipang, Sultan badhe angganjar nagari ing Pathi lan ing Mataram. Nanging para bupati tuwin mantri botn wontn ingkang sagah, sabab sami ajrih dhatng Arya Panangsang. Sultan Pajang nuntn dhawah angundhangakn dhatng sawarninipun tiyang ing nagari tuwin tiyang dhusun. Sanajan tiyang pangarit, yn sagd amjahi Arya Panangsang, amsthi kaganjar nagari ing Pathi lan Mataram.

Kacariyos Ki Panjawi lan Ki Pamanahan, tiga Ki Juru Martani, sakawan Radn Ngabi Loring Pasar, pinuju sami kalmpakan wontn griyanipun Ki Pamanahan. Ki Juru pitakn wartos. Ki Pamanahan sumaur, kala wau sang nata andhawahakn saymbara, sintn tiyang [ti...] --- 94 --[...yang] ingkang amjahi Arya Panangsang, amsthi dipun ganjar nagari ing Pathi lan Mataram. Nanging para bupati tuwin mantri sami ajrih sadaya, dados drng wontn tiyang ingkang gadhah kasagahan. Ki Juru wicantn malih, rmbag kula prayogi sampeyan sagah tiyang kkalih lan Ki Panjawi, sabab nagari ing Pathi lan Mataram wau eman sangt yn ngantosa kenging ing tiyang sans. Ki Pamanahan sumaur, ki ipe, gampil yn tiyang tampi ganjaran mkatn, balik nggnipun mjahi Arya Panangsang kadospundi. Ki Juru Martani wicantn malih, upami tiyang ngabn sawung, yn botohipun sagd, amsthi sawungipun inggih mnang, makatn malih tiyang pprangan, yn dhasar sagd anggnipun angreka senapatinipun, amsthi prangipun inggih mnang, sarhning kula sampun sumrp ing watkipun Arya Panangsang, sangt ing wantripun sarta panasbaran. Pikajngan kula, Arya Panangsang wau badhe kula kintuni srat panantang, kula purih dhatnga piyambak, sampun ambkta bala, yn sampun dhatng lajng kula karubut lan santana kula sadaya, amsthi inggih pjah, bilih sampeyan sampun marngi ing pirmbag kula punika benjing-enjing sumngga sami sowan. Ki Pamanahan lan Ki Panjawi inggih sami miturut ing pirmbag wau. Sarng enjing tiyang sakawan lajng samai sowan. Para bupati [bu...] --- 95 --[...pati] mantri inggih sampun ppak sami sowan. Sultan andangu dhatng para bupati, sapa kang sanggup amungsuh sarta amatni marang Arya Panangsang, aturipun para bupati botn wontn ingkang sagah. Ki Pamanahan matur, kula kalihan pun adhi Panjawi ingkang sagah amngsah prang lan pun Arya Jipang, panjnngan dalm aningalana saking katbihan kemawon. Ingkang anadhahi prangipun kula piyambak lan santana kula, mila makatn, samangsanipun panjnngan dalm katingal dhatng pun Arya Panangsang, amsthi panjnngan dalm kemawon kang dipun tmpuh, botn angopni ing tiyang kathah. Sultan Pajang sarng mirng sakalangkung suka sarwi ngandika, sokur kakang, dika piyambak ingkang sagah amngsah pun Arya Jipang, nagari ing Pathi lan Mataram mpun kaliya, lan reka dika kadipundi. Ki Pamanahan matur, benjing-enjing bala ing Pajang sadaya sami angrakita ggaman. Nanging wontna ing pasanggrahan kemawon. Kula lan sasantana kula piyambak ingkang lumampah prang. Sultan inggih anuruti ing aturipun Ki Pamanahan. Sarng enjing Ki Pamanahan lan Panjawi, tiga Ki Juru Martani, sakawan Radn Ngabi Loring Pasar sarta sakulawangsanipun sadaya, watawis tiyang kalih atus. Lajng sami mangkat dhatng sakilning banawi cakt, sarta sampun sami angatos-atos. Ki Pamanahan kalih Ki --- 96 --Panjawi, tiga Ki Jurumartani, lajng sami kesah tanpa bala, anjujug panggenan pangaritan, angupados pakathik ngarit. Nuntn wontn pakathik mncil satunggal. Lajng dipun pitakni dhatng Ki Pamanahan. Kowe iki pangarite sapa, ki pakathik sumaur, kula gamlipun Adipati Jipang, ingkang angritakn titihanipun anama Gagak Rimang, Ki Panjawi sarng mirng yn punika gamlipun Arya Panangsang, enggal dipun tubruk

dhatng Ki Panjawi, pakathik botn sagd polah. Ki Pamanahan wicantn sarta msm. Ki sanak, kula ndha maklum dika, kuping dika niku kula jaluke sisih kemawon. Ki pakathik sumaur, ah puniku dede padu, kuping ajng dika jaluk. Angur dika mundhuta kranjang sarta arit, psthi kula sukakakn. Ki Pamanahan wicantn malih, yn dika botn awh kula jaluk, nggih bakal kula tuku, sapintn rgane. Ki pakathik sumaur, sanajan dika tukua kula inggih botn awh, kula botn melik yatra, lan saumur kula drng nate wade kuping. Ki Pamanahan wicantn malih, angur ndi kowe tak tuwk. Pakathik inggih lajng nyumanggakakn kupingipun. Nuntn dipun paringi yatra gangsal wlas reyal, kupingipun pinrung sasisih, ingkang sasisih kinanthilan srat panantang, dipun kn ngaturakn ing gustinipun. Ki pakathik [pa...] --- 97 --[...kathik] nuntn lumajng mantuk dhatng wetan banawi, sadhatngipun ing pasanggrahan anrak abdinipun Arya Panangsang kang sami sowan. Ppatih ing Jipang anama Ki Mataun sakalangkung kagt, aningali pakathikipun sang dipati agubras rah, kupingipun pinrung sasisih sarta kakalung srat, lumajng sumja sowan ing gustinipun. Nuntn dipun kn nypng dhatng Ki Mataun, badhe dipun pitakni, ki pakathik budi, kdah lumbt sowan ing gustinipun. Kala samantn Arya Panangsang pinuju dhahar, kagt mirng rame ing jawi, lajng akn nimbali Ki Mataun. Arya Panangsang ngandika, Mataun, apa kang dadi rame-rame ing jaba iku, Ki Mataun matur, bndara, mugi sampeyan dumugkakn nggn sampeyan dhahar, mangke kemawon kula matur, sabab wartos botn sae. Mila Ki Mataun matur makatn, sabab sumrp watking gustinipun, yn sangt panasbaran sarta kndl. Samangsanipun sampun sumrp ing wartos wau botn wande nuntn mangkat atilar bala. Arya Jipang ngandika, Mataun enggal tutura marang aku aja anganggo wdi, Ki Mataun inggih drng purun, matur kndl kemawon. Nuntn pakathik wau ucul nggnipun sami nypngi, lumbb[3] sowan ing ngarsanipun sang adipati. Arya Jipang enggal andangu, iku --- 98 --wong apa dene awake gubras gtih. Ki Mataun matur sarwi nmbah, inggih punika ingkang dados gumdr ing jawi wau, gaml sampeyan dipun prung kupingipun sasisih, sarta kinalungan srat. Srat lajng pinundhut tinampn ing asta kiwa, astanipun tngn taksih angpl skul. Srat winaos, unglipun, pngt, layang ingsun Kangjng Sultan Pajang, tumkaa marang Arya Panangsang, liring layang, yn sira nyata wong lanang sarta kndl, payo prang ijn, aja anggawa bala, nyabranga marang sakulon bngawan saiki, sun ntni ing kono. Arya Panangsang sasampuning maos srat sakalangkung dukanipun. Wadananipun dados rah, ambngipun kabithi sarwi angpl skul. Panjang ambng sigar dados kkalih, Arya Panangsang enggal jumnng angrasuk busananing prang, sarta akn ngambili titihanipun anama Gagak Rimang, nuntn nitih titihan sarwi mandhi waos anama Dhandhang Mungsuh, Ki Mataun matur, bndara, sampeyan kndla sakdhap, angntosana bala, mila makatn, sampeyan punika msthi badhe kenging ing glar utawi paekan. Arya Panangsang botn amirngakn aturipun Ki Mataun, malah sangsaya sangt dukanipun kados dipun unggar-unggar. Nuntn wontn saduluripun nm Arya Panangsang anama Arya Mataram, enggal murugi sarta matur, kakang, sampeyan kndl rumiyin, [rumiyi...] --- 99 ---

[...n,] angntosana bala. Arya Panangsang ngandika, wis mnnga, aja carwt, aku ora wdi, wis jamake wong prang iku dikarubut ing akh. Ingkang rayi taksih matur kathahkathah. Arya Panangsang ngandika bngis. Wis lungaa, aku ora ngajak kowe, sabab kowe sadulurku seje biyung, amsthi ora kndl kaya aku, Arya Panangsang anymthi kudanipun sampun nyandr ijn. Arya Mataram mantuk sangt sakit manahipun. Ki Mataun nututi botn kacandhak. Sabab sampun spuh sarta gadhah sakit mngi. Lampahipun Arya Panangsang sampun dumugi sawetaning bngawan sore cakt. Kacariyos wwalripun tiyang ingkang rumiyin-rumiyin, yn tiyang ajng-ajngan badhe prang, sintn ingkang nyabrang bnawi punika amsthi aps prangipun. Wondene Ki Pamanahan, kalih Ki Panjawi, tiga Ki Juru, sakawan Radn Ngabi, lan sabalanipun sadaya inggih sampun sami mirantos wontn sakiln bnawi cakt. Sampun sami aningali yn Arya Panangsang dhatng ijn. Tiyang Ssela sami suka ing manahipun. Arya Panangsang wicantn sru, hh wong Pajang, sapa kang awh layang panantang marang aku, dikbat nyabranga mangetan, aku karubutn ing akh, lan wis dhdhmnaku yn prang dikarubut ing akh. Tiyang --- 100 --ing Ssela sami sumaur, iya gustiku Sultan Pajang kang awh layang nyang kowe, yn kowe nyata kndl nyabranga mangulon dikbat, dak kmbari padha siji. Arya Panangsang mirng ssumbar makatn talinganipun kados sinuwk. Sangt ing npsunipun. Titihanipun enggal dipun gbrag sarta cinamthi, kagbyurakn ing toya, kuda inggih lajng anglangi, gigiripun botn tls. Panglangining titihanipun Arya Panangsang sampun dumugi ing pinggir kiln. Lajng sami dipun sanjatani, tuwin binngkolang dhatng tiyang Ssela, wontn kang nalorong waos, nanging botn kenging. Titihanipun Arya Panangsang nuntn cinamthi malumpat saking toya, dumugi satngahe barisipun tiyang Ssela, kathah kang rbah katunjang ing titihanipun Arya Panangsang, kapal lajng anyepaki sarta ambrakot. Ingkang nitih inggih angamuk kalihan waos. Tiyang Ssela kathah kang tatu tuwin pjah. Arya Panangsang ngamuk sarwi wicantn. Si Karbt ana ngndi, kang sanggup angmbari prang karo aku, dene ora nana katon. Arya Panangsang dangune ngamuk tansah amungsng ngupadosi ing Sultan Pajang kemawon. Arya Panangsang nuntn kinarubut ing kathah, dipun tumbaki saking kiwa tngn tuwin ngajng wingking, Arya Panangsang sampun tatu lambungipun tngn, ususipun mdal. Lajng kasampirakn [kasampira...] --- 101 --[...kn] ing ukiraning dhuwung, sarta sangsaya riwut pangamukipun, botn nja gsang, tiyang ing Ssela tuwin tiyang tamtana sangsaya kathah kang tatu tuwin pjah, Radn Ngabi Loring Pasar enggal badhe amthukakn prangipun Arya Panangsang anitih blo, bbathilan surinipun, sarta amandhi waos nama Kyai Plrd. Ki Pamanahan kalih Ki Panjawi, tiga Ki Juru sami anjagni ing wingkingipun, sampun ajng-ajngan lan Arya Panangsang. Kyai Juru enggal anguculakn kuda stri, kudanipun Arya Panangsang sarng aningali kuda stri lajng bigar thakur-thakur, mobat-mabit, nujah-nujah, titihanipun Radn Ngabi lajng bandhang ngantos sapambalang tbihipun. Radn Ngabi mh dhawah lajng angrangkul guluning kapal. Sarng kapal sampun kndl, Radn Ngabi enggal tumurun sarta anuntun kapal. Radn Ngabi andhawahakn prasapa, besuk ing saturunku, yn prang, aja ana kang nunggang jaran bbathilan. Sabab bakal anniwasi. Kapal sampun kasukakakn ing rencangipun, Radn Ngabi umangsah dharat, sarta amandhi waos Kyai Plrd. Sampun ajng-ajngan lan Arya Panangsang. Arya Panangsang wicantn.

Sapa jnngmu wong nonoman amapagake prangku, angur mundura, eman mnawa mati, Si Pajang undangn kang sanggup prang ijn karo aku, nanging titihanipun Arya [Ar...] --- 102 --[...ya] Panangsang wau taksih mobat-mabit sarta thakur-thakur dados botn kaur[4] [ka...] --- 103 --[...ur] mapanakn waosipun. Lajng dipun waos dhatng Radn Ngabi dhadha trus ing gigir, kapalipun inggih sampun pjah karampog, jisimipun lajng dipun sani dhatng ttiyang ing Sela, Radn Ngabi waosipun pugut sabras. Botn antawis dangu Ki Mataun dhatng angamuk, tinadhahan karampog ing ttiyang kathah sampun pjah, sirahipun kakthok lajng dipun panjr sapinggiring lpn. Kala samantn sinangkalan 1471, anuntn bala ing Jipang dhatng saggamanipun sakalangkung kathah, kandhg sapinggiring lpn, sampun sami kamirngan yn gustinipun sarta Ki Mataun sampun pjah, Radn Ngabi enggal ngandika sarta astanipun angawe saking pinggir kiln bnawi, hh wong Jipang yn kowe durunga[5] sumurup, bndaramu sarta ppatihe wis padha mati, ndhase tak panjr iki dlngn. Kang bakal korbut apa, luwih bcik padha nungkula bae marang aku, sabab kowe wong cilik. Amsthi ora sumurup apa-apa, dene Ki Mataun patut yn belaa mati, awit milu mukti ing bndarane. Tiyang ing Jipang sadaya sarng mirng nuntn sami sumja nungkul. Sampun sami ambongkoki ggaman, lajng sami anyabrang mangiln, asowan ing Radn Ngabi, sampun kabkta dhatng ing pasanggrahan. Sarng ing wanci dalu Ki Pamanahan kalih Ki Panjawi, tiga Ki Juru, sakawan Radn Ngabi, sami pirmbagan bab ingkang amjahi Arya Panangsang, Ki Juru wicantn dhatng Ki Pamanahan. Kadospundi pamikir sampeyan. Sarhning kang mjahi Arya Panangsang Radn Ngabi, punapa badhe sampeyan aturakn ing sayktosipun dhatng kangjng sultan. Ki Pamanahan amangsuli, ki ipe, tiyang dhasar punika ingkang mjahi Arya Panangsang, kula inggih badhe matur ing sayktosipun kemawon. Kyai Juru wicantn malih, ing pamanah kula prayogi sampeyan kang angangknana mjahi dhatng Arya Panangsang, kalih Ki Panjawi, mila makatn, ing samangsanipun sampeyan aturakn Radn Ngabi kang mjahi Arya Panangsang, botn wande badhe dipun ganjar busana kang adi-adi kemawon sapanunggilanipun. Msthi badhe botn kaganjar nagari, sabab Radn Ngabi punika taksih lare, amsthi rmn ing busana kang sae-sae, kaping kalihipun sampun kapundhut putra pambajng ing kangjng sultan. Amsthi kangjng sultan kenging angganjar ing sakarsakarsanipun kemawon. Bilih sampeyan kang ngangkni, sarta Ki Panjawi, inggih badhe siyos tampi ganjaran nagari ing Pathi lan Mataram. Ki Pamanahan lan Panjawi sarng mirng wicantnipun Ki Juru salangkung bingah --- 104 --manahipun, sarta amiturut. Utawi Radn Ngabi inggih sampun miturut ing pirmbag wau sarta lajng dipun umumakn dhatng balanipun sadaya, yn ingkang amjahi Arya Panangsang Ki Pamanahan lan Ki Panjawi. Ing enjingipun nuntn bidhal saking ngriku sumja sowan ing Sultan Pajang sarta angirit tiyang Jipang kang sami tluk. Sadhatngipun ing ngarsane Kangjng sultan, enggal kadangu, Kakang Panjawi Pamanahan, napa dika padha oleh gawe, Ki Pamanahan matur, yn Arya Panangsang sampun pjah, amargi prang dipun but kalih, lan Ki Panjawi, sarta angaturakn tiyang Jipang kang sampun sami nungkul. Kangjng sultan sakalangkung suka, lajng andangu dhatng Mantri ing Jipang, Mantri Jipang, Si Arya Panangsang biyn duwe

sadulur nom, jnnge Arya Mataram. Samngko ana ngndi. Mantri Jipang matur nmbah, gusti, kalanipun Arya Panangsang badhe mangkat prang, Arya Mataram matur angggondhli, ingkang raka kapurih angntosana bala, nanging lajng dipun dukani kathah-kathah dhatng ingkang raka, Arya Mataram sakit manahipun lajng kesah, kula botn sumrp ing purugipun. Kangjng sultan ngandika malih dhatng Ki Pamanahan. Kakang mpun bangt tarima kula marang dika lan marang si kakang Panjawi, mungguh ganjaran kula nagara ing Pathi lan Mataram, dika dum dhewe lan Ki Panjawi, sarhning dika kang tuwa kula lilani yn miliha dhingin, pundi kang dika --- 105 --snngi. Ki Pamanahan matur, sarhning kula dados spuh pants angawon. Kula milih kang taksih dados wana kemawon. Pun adhi Panjawi anampanana ing Pathi kang sampun dados nagari, sarta kathah tiyangipun. Kula ing Matawis ingkang taksih dados wana. Sultan ngandika malih, yn mpun padha narima ing sakarone, si kakang Panjawi tumuli mangkata marang ing Pathi saka ing ngriki kemawon. Nagara ing Pathi dn tataa kang bcik. Dene nagara Mataram besuk yn kula mpun mulih marang ing Pajang bakal kula whake marang si kakang Pamanahan. Lan malihe kakang Pamanahan, dika mpun mulih barng lan kula, dika mnyang ing Danaraja dhingin, angaturana uninga marang kakang bok, yn Si Arya Panangsang mpun mati dene dika lan Si kakang Panjawi, kakang bok kula aturi luwar anggnipun tapa, tumuli ngagma sinjang, dika mpun lawas-lawas, nuli dika mulih. Ki Pamanahan aturipun sandika, lajng sami mangkat, kangjng sultan kondur dhatng Pajang, Ki Panjawi dhatng ing Pathi, Ki Pamanahan dhatng ing rdi Danaraja. Lampahipun Ki Panjawi sampun dumugi ing Pathi, lajng anama Kyai Agng Pathi sarta sampun mukti, kala samantn kathahipun ttiyang ing Pathi salksa. Dene lampahipun Ki Pamanahan inggih sampun dumugi ing rdi Danaraja, lajng matur dhatng Ratu Kalinyamat, [Kalinyama...] --- 106 --[...t,] yn Arya Panangsang sampun pjah, amargi prang kalihan piyambakipun sarta Panjawi. Ratu Kalinyamat sarng mirng sakalangkung bingah manahipun, enggal angagm sinjang sarta lajng ngandika, sokur adhi yn Si Jipang wis mati dening kowe, sarta kowe wis wajib dakngngri, ing mngko nagara Kalinyamat lan ing Prawata tampanana. Ki Pamanahan matur, bakyu, kula sampun dipun ganjar nagari Matawis. Pun adhi Panjawi ing Pathi, dene nagari ing Kalinyamat lan Prawata inggih katura ing rayi sampeyan kangjng sultan kemawon. Ratu Kalinyamat ngandika malih, adhi, yn kaya mangkono, rajabranaku iki kabh bae tampanana, gawenn mragadi nggonmu bakal andandani nagara Mataram. Ki Pamanahan matur, rajabrana punika kula inggih botn ajng, sadaya inggih prayogi katur ing kangjng sultan, amung ingkang nama pusaka kemawon, kenginga kula suwun piyambak ing sampeyan. Ratu Kalinyamat ngandika sarta angulungakn. nya adhi, amung rupa ali-ali loro iki pusakaku, kang siji mirah, jnng Si Mnjanganbang, kang siji intn, jnng Si Uluk. Ki Pamanahan nampni sarta matur nuwun. Ratu Kalinyamat ngandika malih, nanging wkasku adhi, dirmit nggonmu angrawati pusaka iku, supaya yayi prabu aja sumurup. Ing samangsane kongsi kawuningan, [kawuninga...] --- 107 --[...n,] amsthi bakal andadekake ing kaluputanamu, karo dene wong wadon iki tampanana kabh, iku kabh tilas ssngkrane kakangmu swargi ing Kalinyamat lan Prawata, aku ngnghana kang tuwa-tuwa bae, supaya anaa kang angladni aku. Ki Pamanahan aturipun

sandika, lajng pamit sarta ambkta tiyang stri tuwin, rajabrana, lampahipun Ki Pamanahan mampir ing Ssela, anantun dhatng para santananipun, kaajak ggriya ing Matawis. Para santananipun ing Ssela wau ingkang sami trsna inggih lajng sami tumut, kathahipun kalih blah atus. Ki Pamanahan sampun bidhal saking ing Ssela, dumuginipun ing Pajang lajng sowan ing kangjng sultan, angaturakn nggnipun kautus dhatng ing rdi Danaraja, sarta angaturakn rajabrana tuwin tiyang stri kang saking Kangjng Ratu ing Kalinyamat. Sultan Pajang ngandika, bangt panarima kula kakang marang dika, olh-olh dika niku dika pk dhewe, kula botn ajng, sabab kkaya dika marang kula mpun akh, patine Si Arya Panangsang sarta sanagarane, amung wong wadon iku kemawon kula pilihane, mnawa ontn kang kula snngi bakal kula pundhut. Ki Pamanahan aturipun sakalangkung ing panuwunipun, sarta sawarninipun tiyang stri wau inggih lajng sami kasowanakn [kasowanak...] --- 108 --[...n] ing ngarsanipun kangjng sultan. Kangjng sultan inggih nuntn amilih, amung satunggil ingkang dipun snngi, nanging taksih alit. Sultan ngandika dhatng Ki Pamanahan. Kakang, bocah wadon siji niku kemawon kula pundhut, nanging kula titipake marang dika, dika rksa kang bcik, besuk yn mpun birahi kula pundhut dika aturake marang kadhaton. Ki Pamanahan aturipun sandika. Kangjng sultan ngandika malih dhatng Ki Pamanahan. Kakang, dika mulih kemawon dhingin. Besuk yn kula miyos sinewaka, tanah Mataram bakal kula paringake marang dika. Ki Pamanahan aturipun sandika inggih lajng mantuk. Kacariyos sampun langkung saking antawis ing laminipun, kangjng sultan ing sabn-sabn inggih miyos sinewaka, nanging botn ngandika bab tanah Matawis. Ki Pamanahan sangtsangt ing pangajng-ajngipun anggnipun badhe tampi ganjaran tanah ing Matawis. Kyai Juru tansah pitutur akn sabar, sabab botn wontn adatipun ratu cidra ing pangandikanipun, nanging Ki Pamanahan sampun isin aningali ing tiyang kathah sarta ngt ing sakiting manahipun dhatng kangjng sultan, amargi dipun cidrani. Kala samantn Ki Pamanahan kesah saking nagari adhdhkah ing dhusun Kmbang Lampir amrtapa wontn ing ngriku, sarng sampun antawis lami, anuntn Susunan [Su...] --- 109 --[...sunan] Kalijaga tdhak dhatng Kmbang Lampir, attuwi ing Ki Pamanahan. Ki Pamanahan enggal anyungkmi ing sukunipun sang pandhita, sampun sami tata lnggah, sang pandhita ngandika, yagene sira tka dhdhukuh ana ing kene, aninggal marang si thole ing Pajang. Ki Pamanahan matur, kilap punapa sampeyan, ing sadrngipun kula matur, amsthi sampeyan sampun sumrp. Sang pandhita msm sarwi ngandika, ingsun ya wis wruh kang dadi karpira, sira aja susah tutur, payo sira milua marang ingsun, ingsun sebakake marang si thole ing Pajang, sarhning sira sadulur tunggal guru karo si thole ing Pajang, ingsun amsthi patut angrukuna nggone padha saduluran. Supaya aja ana kang bnggang ing karp. Sang pandhita wau lajng mangkat dhatng Pajang, Ki Pamanahan inggih andhrk. Dumarojog dhatng ing kadhaton, botn mawi larapan. Sultan pinuju lnggah, sarng aningali sang pandhita dhatng enggal amthuk, sarta anyungkmi sukunipun. Nuntn kabkta lnggah, sang pandhita ngandika dhatng kangjng sultan. Thole sultan, yagene sira cidra ing jangjinira marang kakangira Pamanahan. Sira wis sanggup angganjar tanah Mataram timbangane ing Pathi, kakangira Ki

Panjawi wis anampani ing Pathi, Ki Pamanahan durung anampani ing Mataram. Sultan Pajang matur, milanipun [milani...] --- 110 --[...pun] ing Matawis drng kula sukakakn dhatng kakang Pamanahan, dene taksih cngkar bana, lan sakdhik tiyangipun. Sja kula pun kakang Pamanahan badhe kula sukani nagari sansipun, kula pilihakn kang sampun kathah tiyangipun, sarta kang rja. Sang pandhita sampun sumrp ingkang dados pakwding galihipun Sultan Pajang, nanging botn purun amlhakn. Sang pandhita lajng ngandika, yagene sultan, Ki Pamanahan badhe sira whi nagara liya, wong wis dadi jangjinira dhewe, yn ing Pathi lan Mataram iku kang mngka ganjaran. Ing samangsane Ki Pamanahan sira whi nagara liyane ing Mataram. Dadi sira kna diarani ratu cidra, ing saiki tumuli ing Mataram paringna marang Ki Pamanahan, supaya aja ana kang marngut, tulusa nggonira saduluran. Sultan Pajang dangu anggnipun botn amangsuli dhatng sang pandhita akndl kemawon. Yn sampuna ajrih ing guru, amsthi ing Mataram botn siyos kaparingakn dhatng Ki Pamanahan. Ing wkasan alon matur, milanipun ing Matawis badhe botn kula sukakakn dhatng kakang Pamanahan, kula mirng wirayatipun Sunan Giri, yn ing Matawis benjing badhe wontn ingkang jumnng ratu agng kados kula. Sang pandhita ngandika, yn kang dadi pakewuhing atinira mangkono, iku gampang bae, kakangira --- 111 --Ki Pamanahan pundhutn prastyane, ingsun kang nksni, payo thole Pamanahan, sira prastyaa marang adhinira sultan. Ingsun kang nksni. Ki Pamanahan enggal matur prastya, sang pandhita, kula mugi sampeyan sksni, mnawi kula gadhah cipta badhe jumnng ratu wontn ing Matawis, utawi sumjaa angndhih karaton ing Pajang, awak kula piyambak mugi sampun manggih wilujng, wikana ingkang wingking-wingking, sintn ingkang sumrp ing karsaning Allah. Sang pandhita ngandika dhatng Ki Pamanahan. Wis cukup prastyamu iku, ingsun ya wis anksni. Wondene Sultan Pajang inggih sampun lga galihipun, amirng prastyanipun Ki Pamanahan. Nanging botn sumrp yn punika ujar keras. Lajng ngandika dhatng Ki Pamanahan. Dawg kakang Pamanahan, ing Mataram dika tampani, nanging taksih dados alas. Ki Pamanahan inggih sampun anampni sarta sangt ing panuwunipun. Sang pandhita ngadika, thole Pamanahan, sira nuli ngaliha marang Mataram lan saanakbojonira, sarta ingsun dongakake tulusa nggonira saduluran lan si thole sultan. Wis padha karia ingsun mulih, sang pandhita sampun mangkat. Ki Pamanahan inggih sampun mantuk dhatng ing griyanipun, lajng pradandosan. --- 112 --Kacariyos Ki Pamanahan sampun pputra pitu, pambajngipun anama Radn Ngabi Loring Pasar, kalih Radn Jambu, tiga Radn Santri, sakawan Radn Tompe, gangsal Radn Kadhawung, nnm stri krama angsal Tumnggung Mayang ing Pajang, pitu stri krama angsal Arya Dhadhaptulis ing Pajang, putra stri kkalih wau sami tumut lakinipun, botn tumut dhatng ing Matawis. Sarng sampun anggnipun pradandosan, Ki Pamanahan lajng sowan nyuwun pamit ing sang nata, lan sagarwaputranipun tuwin santananipun sadaya, sadhatnge ing ngarsanipun sultan. Ki Pamanahan anyuwun pamit sarta ssalaman. kangjng sultan ngandika, inggih kakang, mugi salamta ingkang mangkat, ingkang kantun inggih salamta, Ki Juru inggih sampun jawab tangan kalihan sang nata, tuwin garwa putranipun Ki Pamanahan sarta santananipun sami angujung gntos. Radn Ngabi Loring Pasar arrangkulan kalihan

putranipun pambajng kangjng sultan kang nama Pangeran Banawa, kalih-kalihipun sami ambrbs mili. Ki Pamanahan lan sagarwaputranipun tuwina[6] santananipun sadaya sampun mangkat saking Pajang, aslur rmbatan tuwin gotongan. Sadandosanipun tiyang ggriya botn kantun. Lampahipun sakalangkung rmbnipun. Kala samantn sampun dumugi ing Taji, lajng sami kndl alnggah sangandhaping waringin. --- 113 --Kacariyos Ki Agng ing Karanglo, sampun sumrp yn Ki Pamanahan boyong dhatng ing Matawis. Ki Agng Karanglo sumja assgah skul sarta pcl pitik jangan mnir, Ki Agng Karanglo lan garwanipun sampun dumugi ing Taji, lajng ssalaman sarta matur dhatng Ki Pamanahan. Kula angaturi ssgah skul, sarta pcl pitik jangan mnir, supados dadosa jjampining lsu. Ki Pamanahan mangsuli, inggih kisanak, sangt ing panarima kula ing sih jngandika, Ki Pamanahan lan sagarwaputranipun lajng sami dhahar, waradin lan sabrayatipun sadaya, sami tuwuk. Ki Pamanahan angandika, bangt panarima kula adhi, nggn kula ndha lan sabrayat kula sadaya sami eca sarta tuwuk, dados kula rumaos kapotangan dhatng dika, pintn banggi ing benjing yn kula sagd mals. Ki Agng Karanglo matur nuhun. Ki Pamanahan nuntn mangkat saking ngriku, Ki Agng Karanglo inggih andhrk, sumja ngatrakn dumugi ing Matawis. Ing samargi-margi tansah nggnipun minta sih, supados ing tmbe wingking sagda tumut mukti. Kala samantn lampahipun sampun dumugi ing lpn Ompak.[7] Susunan Kalijaga pinuju siram, wontn ing ngriku, Ki Pamanahan lan Karanglo enggal sami amurugi dhatng sang pandhita, Ki Pamanahan angosoki [ango...] --- 114 --[...soki] sukunipun sang pandhita kang tngn. Ki Karanglo suku kang kiwa. Sang pandhita alon ngandika dhatng Ki Pamanahan. Wruhanamu ing besuk turune Ki Karanglo iki bakal milu mukti ing turunmu, nanging ora wnang kasbut mas utawa radn. Lan ora wnang nunggang jmpana utawi tandhu, wis padha bacuta lakumu. Ki Pamanahan sarta Ki Agng Karanglo inggih lajng mangkat, sampun dumugi ing Matawis, lajng atata pemahan wontn ing ngriku, kala samantn sinngkalan 1532. Kacariyos ing Matawis, punika sitinipun radin, sarta kathah toya, kathah wowohan, pala gumantung, pala kapndhm, pala kasimpar, tulus kang sarwa tinandur. Kalangnan ing toya lan ing dharat inggih kathah, sawarnining sumbr toyanipun sakalangkung bning, tiyang ggramn inggih kathah, wontn ingkang lajng aggriya ing ngriku, Ki Pamanahan sampun angalih nama Ki Agng Matawis, sarta sampun mukti sakulawangsanipun sadaya, nanging Ki Agng Matawis wau tansah ambantr ing tapanipun, sabab sumrp ing wirayatipun Sunan Giri, yn ing Mataram benjing badhe wontn kang jumnng ratu agng angrh ing tanah Jawi sadaya, ciptanipun Ki Agng Matawis yn sayktos wirayat wau sampun liya saking turunipun. Milanipun Ki Agng wau botn pgat [p...] --- 115 --[...gat] nggnipun tapa utawi tirakat dhatng ing wana sarta ing rdi. Kala samantn Ki Pamanahan kesah tirakat ijn, sarta sumja anuwni sadhrkanipun[8]ing tanah rdi Kidul anama Kyai Agng Giring utawi Ki Agng Paderesan. Anggnipun sadherekan kalihan Ki Agng Matawis sakalangkung sae, sampun kados sadulur tunggil rama ibu.

Kacariyos Ki Agng Giring wau inggih sangt anggnipun tapa, pandamlanipun andrs. Ing wanci enjing Ki Agng anginggahi paderesanipun. Ing ngriku wontn tirisan satunggil, cakt lan kang sawk dipun inggahi Ki Agng, tirisan wau salaminipun drng nate awoh, ing dintn punika wontn wohipun satunggil, dawgan. Ki Agng sawg atrap bumbung wontn ing nginggil tirisan. Anuntn mirng swara, prnahipun ing swara wontn ing dawgan satunggil wau, ujaring swara, Ki Agng Giring, wruhanamu, sapa kang ngombe banyu dgan iki, yn kongsi ntk, iku saturun-turune bakal dadi ratu gdhe, amngku ing tanah Jawa kabh. Ki Agng Giring sarng mirng swara makatn, enggal mudhun saking anggnipun andrs. Wontn ngandhap sampun slh bonjor, lajng amnk dawgan satunggil wau, sampun kapndht binkta mudhun. Dene deresanipun botn dipun manah, namung dawgan [da...] --- 116 --[...wgan] kang pinlng binkta mantuk. Sadhatngipun ing griya lajng dipun parasi, nanging botn lajng dipun unjuk. Mila makatn pamanahipun Ki Agng, sarhning taksih enjing dados kakintn botn tlas yn dipun unjuka, sabab drng nglak. Karsanipun Ki Agng badhe babad dhatng wana rumiyin adaml nglak. Dawgan lajng kasinggahakn ing paga sanginggiling pawon. Ing sadintn punika Ki Agng botn angopni padamlanipun anggodhog lgn adaml gndhis. Amung manah dawgan kemawon. Ki Agng Giring nuntn kesah dhatng ing wana sumja babad. Ing sapngkripun Ki Agng Giring Ki Agng ing Matawis dhatng wontn ing ngriku, sarta pitaken dhatng semahipun Ki Agng Giring, bakyu, wakane dhatng pundi, dene botn wontn ktingal. Nyai Giring sumaur, raka dika kesah dhatng wana ucal kajng. Ki Agng Matawis lajng lumbt ing pawon, sumja ngunjuk kilang, sarng aningali ing pawon spn. Botn wontn kilang utawi lgn, amung dawgan satunggil ingkang wontn tumumpang ing paga, enggal kapndht dhatng Ki Agng Matawis, kabkta lumbt ing griya, lnggah ing ambn, sarta ambolong dawgan. Sumja dipun unjuk toyanipun, sarta wicantn dhatng Nyai Giring, bakyu, punapaa dene botn anggodhog lgn. Kula dhatng [dha...] --- 117 --[...tng] pawon ajng ngombe, ngupados lgn botn angsal. Nyai Giring sumaur, inggih amung sadintn punika towong, karsane raka aso, Nyai Giring kagt aningali dawgan badhe dipun unjuk dhatng Ki Agng Matawis, enggal wicantn. Adhi, dawgan niku mpun dika unjuk, wlinge raka dika wantos-wantos, yn siyos dika unjuk, amsthi kula digitiki marang raka dika, Ki Agng Matawis sumhur, bakyu, mpun maras ati dika, dika sanjang yn kula kang mksa, sabab nglak kula sangt, pinujunipun wontn dawgan ing pawon, botn susah mnk piyambak. Ki Agng lajng ngunjuk dawgan, tlas sami sakal. Botn kantun sacrt-crta, sakalangkung nikmat raosipun. Botn antawis dangu Ki Agng Giring dhatng sarta angrmbat kajng, anjujug ing pawon. Kajng sampun kaslhakn. Karsanipun Ki Agng Giring badhe lajng ngunjuk dawgan. Sarng dipun tingali ing paga dawgan botn wontn, Ki Agng enggal lumbt ing griya amanggihi Ki Agng Matawis, sarta pitakn dhatng semahipun. Wong wadon, dawganaku kang takdokok ing paga mau ana ing ngndi, semahipun amangsuli, rayi dika niku kang mndht, kula pnging botn kenging, wicantne saking nglake, lajng dipun unjuk. Kyai [Kya...] --- 118 ---

[...i] Agng Matawis sumambung, inggih sayktos kula kakang, kang ngombe dawgan. Tiyang sangt nggn kula nglak. Sampeyan dukani inggih sumngga. Ki Agng Giring sarng mirng wicantnipun Ki Pamanahan, sangt nggnipun gtun, dangu nggnipun kndl. Bawaning tiyang sampun linuwih, dados sumrp ing takdir, yn sampun pinsthi karsa Allah, Ki Agng Matawis badhe anurunakn ratu kang mngku ing tanah Jawi. Ki Agng Giring lajng amblakakakn swara kang saking dawgan sarta agadhah pandha dhatng Ki Agng Matawis. Adhi, pandha kula mkatn kemawon. Sarhning dawgan sampun dika ombe, angsal kula anjaluk kadospundi, amung turun kula kemawon benjing kenginga ggntosan lan turun dika, turun dika sapisan, nuntn kagntosan turun kula. Ki Pamanahan botn suka, pandhanipun Ki Agng Giring makatn wau ngantos ping nm. Ki Agng Matawis inggih botn suka, nuntn ndha gntos turun kaping pitu. Ki Agng Matawis sumaur, adhi Allahu alam, sok sukaa ing wingking, kula botn nguningani. Ki Agng Matawis lajng pamit mantuk dhatng ing Matawis. Sarng sampun antawis lami putranipun Ki Agng Matawis kang nama Radn Ngabi Loring Pasar angrmni tiyang stri ssngkranipun Sultan Pajang kang saking Kalinyamat. Ingkang dipun titipakn dhatng Ki Agng Matawis. Dhawahipun [Dhawah...] --- 119 --[...ipun] sultan, lare stri wau samangsanipun sampun birai andikakakn ngaturakn dhatng kangjng sultan. Mngka ing mangke sampun birai, nanging lajng dipun rmni dhatng Radn Ngabi, mila Ki Agng Matawis sangt nggnipun prihatos. Botn wande angsal dukanipun kangjng sultan. Kala samantn Ki Agng Matawis mangkat dhatng Pajang sumja ngaturakn ing kalpatanipun. Radn Ngabi inggih binkta, sadhatngipun ing Pajang lajng sowan lumbt ing kadhaton, sampun ssalaman kalihan kangjng sultan. Ki Agng Mataram matur, sowan kula punika, kula angaturakn pjah gsangipun putra sampeyan Radn Ngabi Loring Pasar, amargi agng kalpatanipun ing panjnngan sampeyan. Sultan Pajang mirng aturipun Ki Pamanahan sakalangkung kagt, sarta ngandika, kakang, Si Ngabi dosanipun punapa, dene dika aturake pati uripe, wong mpun kula pk anak pambarp. Dika mpun botn milu anguwasani marang Si Ngabi, Ki Agng Matawis matur malih, milanipun pun Ngabi kula aturakn makatn, sabab angrumiyini karsa sampeyan, akaronsih kalihan lare stri ingkang kagadhuhakn dhatng kula kang saking Kalinyamat rumiyin. Inggih saking tiwasipun anggn kula rumksa. kangjng sultan nuntn ngandka,[9]kakang, yn kaluputane Si Ngabi mngkotn [mngko...] --- 120 --[...tn] mawon, kula nggih mpun ngapura, sarta banjur dika ningkahake, kula mpun lila, nanging wkas kula, bocah wadon wau yn besuk mpun botn kanggo mpun disiyasiya, kalih dene dika kula tutuh nggon dika momong marang Si Ngabi kurang ati-ati, bnre bocah mpun diwasa mngkotn rak dika rabkake, utawa dika whi slir, supaya mpun kongsi nrak kaluputan. Ki Agng Matawis sakalangkung nggnipun ngrrpa, angraos yn kadukan ing batos. Sarng kangjng sultan sampun kendl nggnipun ngandika, Ki Agng Matawis sarta Radn Ngabi nuntn pamit mantuk dhatng ing Matawis. Sadhatngipun ing Matawis Radn Ngabi inggih lajng kpanggih kalihan lare stri wau, ing lami-lami sampun apputra jalr satunggil abagus warninipun, kanamanan Radn Rngga, ingkang rama ibu sakalangkung asih. Kacariyos Sultan Pajang bidhal dhatng ing Giri lan sabalanipun sadaya, Ki Agng Matawis inggih andhrk. Sumja nyuwun idi anggnipun jumnng sultan dhatng Sunan Parapn. Kala samantn para bupati ing bang wetan sami ppak wontn ing ngriku sadaya, ing

Japan, Wirasaba, Kadhiri, Surabaya, Pasuruan, ing Madura, Sadayu, Lasm, Tuban, ing Pathi, --- 121 --sarta sami daml pasanggrahan wontn ing ngriku. Ing satunggil dintn Sunan Parapn miyos siniwaka, Sultan Pajang sarta para dipati sami lnggah jjr, balanipun sami linggih ing wingkinge gustine piyambak-piyambak. Sultan Pajang nuntn katimbalan lnggah cakt lan sang pandhita, sarta kamupakatakn anggnipun jumnng sultan amngku nagari ing Pajang ajjuluk Sultan Prabu Awijaya,[10] utawi sang pandhita inggih sampun angidni, kala samantn sinngkalan 1503. Anuntn ppundhutan dhahar mdal, lumintu saking kadhaton. Sunan Parapn lan Sultan Pajang sarta para bupati sami dhahar, sang pandhita ngandika, anak ingsun para bupati kabh, diatut nggonira padha saduluran, aja ana kang sulaya ing budi, dipadha ati raharja, sokura ing Allah ing salungguhe dhewe-dhewe, kang tinitah dadi gdhe, lan kang tinitah dadi cilik. Iku wis psthine dhewe-dhewe, ingsun tdha ing Allah, anak putuningsun kabh padha salamta ing donya ngakherat. Para bupati sadaya asaur pksi. Para bupati sarng sampun anggnipun sami dhahar, nuntn kalorodakn dhatng para abdi, para abdi inggih lajng sami ndha, Sunan Giri sangt anggnipun mandng dhatng Ki Agng Matawis, sabab Sunan Giri wau sumrp ing sadrnge winarah, nuntn andangu dhatng Sultan [Sulta...] --- 122 --[...n] Pajang, thole, baturmu kang mangan ngrni iku jnnge sapa, Sultan Pajang matur, punika rencang kula patinggi ing Matawis, ingkang dipun rh siti wolung atus karya, raja pandhita ngandika malih, timbalana maju, konn linggih jjr lan para dipati. Ki Agng Matawis inggih sampun majng, raja pandhita ngandika dhatng para bupati, anak ingsun para dipati kabh, wruhanamu turune Ki Agng Matawis iku besuk bakal angrh wong satanah Jawa kabh, sanajan ing Giri kene besuk iya ngidhp marang ing Mataram. Ki Agng ing Matawis sarng mirng pangandikanipun sang pandhita lajng sujud ing siti, sakalangkung nuhun dhatng sang pandhita, nuntn angaturi dhuwung satunggil ing sang pandhita, nanging botn tinampn. Para dipati sami rsp aningali dhatng Ki Agng Matawis. Raja pandhita lajng parentah adaml tlaga dhatng para dipati, balanipun para Bupati inggih enggal tumandang dhudhuk-dhudhuk. Tlaga sampun dados, sakalangkung sae, sarta kanamanan tlaga Patut dhatng sang pandhita. Sultan Pajang sarta para Bupati sampun sami kalilan mantuk dhatng nagarinipun piyambak-piyambak. Tuwin Ki Agng Matawis inggih sampun mantuk dhatng ing Matawis. Sultan Pajang sarawuhe nagarinipun lajng ngandika wwartos dhatng putra tuwin balanipun sadaya punapa ing sawirayatipun [sawiraya...] --- 123 --[...tipun] Sunan Giri, para bupati, mantri sarng sami mirng wirayat makatn sakalangkung kagt. Putranipun sultan kang nama Pangeran Banawa matur, rama prabu, mnawi wirayatipun Sunan Giri sayktos, ing Mataram punika kula upamkakn latu saplik. Prayogi tumuntn kasiram ing toya, supados sampun ngantos ngmbra-mbra, yn panjnngan dalm parng, ing Mataram badhe kula risak saking prang, para bupati gumarumung sami ambiyantoni ing aturipun Pangeran Banawa. Sultan Pajang alon ngandika, kulup, aturira iku iya bnr, gndra pira ing Mataram, sira gcaka ya amsthi

bdhah, nanging ppsthning Allah iku ora kna yn dipikira ing manungsa, lan ingsun wdi ing wwalre Sunan Giri, sapa kang miwiti amsthi bakal ora salamt. Pangeran Banawa sarta para punggawa sami mnggah manahipun. Kacariyos Ki Agng Matawis pinuju lnggah ingadhp para putra tuwin kulawangsanipun sadaya, Ki Agng Matawis ngandika, anakku lan sanak-sanakku kabh, sarhning aku dictha marang Sunan Giri, yn turunku ing besuk bakal amngku ing tanah Jawa, iku wkasku, yn ing besuk kowe anglurug marang bang wetan, anuruta ing dina kalane aku andhrkmarang sultan seba marang ing Giri, ing dina Jumungah Paing sasi Mukaram, poma --- 124 --padha wuri-wurinn. Dene yn dilurugi, nggonmu mapagake prang aja kongsi angliwati gunung Kndhng, sabab bakal aps prangmu, lan maninge turun-turunku besuk yn agawe bupati, aja liya turune wong Mataram iki kabh, sabab iku padha milu lara, yn turune besuk duwe dosa mati, laranana bae, yn dosa lara apurann. Akathah-kathah wwlingipun Ki Agng wau dhatng ingkang para putra tuwin santana. Kala samantn nagari Matawis sampun gmah raharja, mirah sandhang sarta pangan. Anuntn Ki Agng Matawis grah sangt, ammling dhatng Ki Juru Martani, ki ipe, sarhning kula bakal tinkakake ing jangji, mngsa bodhoa nggon dika momong marang anak-anak kula kabh, dene kang kula lilani anggntni ing kula, Si Ngabi Loring Pasar, Ki Agng ngandika dhatng kang para putra, anak-anakku kabh, kowe padha mituruta marang pamanmu Ki Juru Martani, Ki Agng tumuntn seda, layon sampun binrsihan kasarkakn sakilning masjid, sinngkalan 1535. Ing sansing dintn Kyai Juru Martani mangkat dhatng Pajang sarta putranipun Ki Agng Matawis sadaya, sumja ngaturi uninga ing kangjng sultan. Lampahipun sampun dumugi ing Pajang, Sultan pinuju miyos sinewaka, Kyai [Kya...] --- 125 --[...i] Juru sarta kapenakanipun lajng sami pepe sakiduling waringin kurung, sarng katingalan ing kangjng sultan, enggal kapariksa sarta sami tinimbalan. Sampun sami sowan wontn ing ngarsa dalm. Kyai Juru tumuntn matur, angaturi uninga yn patinggi ing Mataram pjah, sarta angaturakn ttilaranipun anak jalr gangsal, pundi ingkang kakarsakakn anggntosi, kangjng sultan sarng mirng yn patinggi Mataram pjah, sakalangkung ngungun, lajng ngandika, kakang Juru Martani, kang ingsun gntkake ana ing Mataram, anak ingsun Si Ngabi Loring Pasar, sarta ingsun paringi jnng Senapati ing Ngalaga, Sayidin Panatagama, lan maninge kakang Juru Martani, sira kang sun pasrahi momong marang putraningsun Senapati, ing dalm sataun iki ora ingsun lilani seba marang Pajang, anataa nagarane sarta angrasakna mukti ana ing Mataram. Yn wis sataun tumuli sebaa aja kongsi kasp. Kyai Juru sarta Senapati aturipun sandika, sarta sami ngujung ing kangjng sultan. Tumuntn nyuwun pamitipun[11] dhatng ing Mataram. Ing Mataram sangsaya wwah-wwah tiyangipun, sarta sakalangkung rjanipun. Senapati Ngalaga sampun amukti, lajng parentah anyithak banon dhatng tiyang ing Mataram, badhe sumja kadaml kitha. Kala samantn sampun klangkung sataun, Senapati --- 126 ---

drng sowan dhatng Pajang, Kyai Juru inggih tansah angatag sowan. Wangsulanipun Senapati, benjing mnawi Sultan utusan nimbali kemawon kula sowan. Kacariyos Sultan Pajang miyos sinewaka, pinarak ing dhampar mas tinatrapan ing ssotya, sangandhaping dhampar linemekan babut, sinbaran skar, para bupati, mantri, rngga, dmang sampun ppak sowan sadaya, cahyanipun kajng[12] sultan kados wulan purnama, kangjng sultan alon andangu dhatng para abdi kang sami sowan. Bocah ingsun kabh, apa sira padha ngrungu wartane putraningsun Senapati, dene wis kliwat sataun ora nana sowan marang Pajang, apa awit sumurup wirayate Sunan Giri nggone ora glm seba marang ingsun. Ing samngko wirayate Sunan Giri mh antpi, yn upamia kmbang misih kudhup, ing saiki mangsane mkar, Sultan Pajang sampun kacariyos yn ratu digdaya skti linuwih sugih bala, botn wangwang yn sumja angrisak ing Matawis, nanging kados wontn kang mambngi ing karsanipun. Para Bupati sami matur, kawula inggih amirng pawartos. Putra dalm Senapati Ngalaga badhe mirong, sampun akn nyithak banon badhe adaml kitha. Sultan Pajang nuntn ngandika dhatng Ngabi Wuragil lan Ngabi Wilamarta, [Wilamar...] --- 127 --[...ta,] sira wong loro mnyanga ing Mataram, waspadakna pratingkahe Senapati. Ki Wuragil lan Wilamarta aturipun sandika, lajng mangkat sami numpak kapal. Lampahipun sampun dumugi ing Matawis. Senapati botn pinanggih ing dalmipun, amng-amng dhatng ing Lipura sarta numpak kapal. Utusan kkalih anjujul. Dumuginipun ing Lipura sampun aningali dhatng Senapati pinuju ttgar, Ki Wuragil wicantn dhatng Ki Wilamarta, dawk sami mudhun, lajng sami andhawahakn timbalane kangjng sultan. Ki Wilamarta sumaur, yn dika mudhuna saking kapal rumiyin, dados botn angluhurakn kang angutus. Sabab utusan wau kalane andhawahakn pangandika, inggih prasasat kang angutus. Mngka kang dn dhawahi taksih numpak kapal, dados dika angsorakn Panjnngane kangjng sultan, dika kna dn arani utusan nistha, kalih dene pandugi kula Senapati puniku sampun sumrp, yn dika lan kula diutus ing kangjng sultan, dhasar anjarag botn purun mudhun. Ki Wuragil wicantn malih, makatn punika drng kantnan, pamanah kula ing samangsane dika sanjang yn kautus ing kangjng sultan, amsthi enggal mudhun. Tiyang kkalih wau lajng sami mudhun saking kapal, sarta amurugi dhatng Senapati, Senapati enggal pitakn sarta numpak [numpa...] --- 128 --[...k] kapal. Ki Wuragil lan Wilamarta, pnapa dika diutus ing sultan. Ki Wilamarta wicantn dhatng Ki Wuragil. Lah botn linyok ujar kula, Senapati dhasar anjarag botn purun mudhun, dika lan kula puniki sampun ttp utusan nistha, Ki Wuragil enggal sumaur dhatng Senapati, inggih tiyang kkalih puniki sami dipun utus ing kangjng sultan. Sampeyan kadhawahan mantuni nggn sampeyan asring suka-suka sarta mangan nginum, lan acukura rambut sarta nuntn sebaa dhatng Pajang. Senapati sumaur taksih manggung wontn sanginggiling kapal. Dika matura ing kangjng sultan. Kula andikakake marni mangan nginum, kula taksih doyan. Kula kapurih cukur rambut, wong rambut thukul piyambak kadospundi anggn kula ngulapi, kula kadhawahan sowan inggih purun. Yn sultan sampun mantuni anggnipun ngalap dho garwa sarta amantuni anggnipun asring mundhut bojo tuwin anake wadon para abdinipun, amung makatn kemawon wangsulan kula. Utusan kkalih lajng pamit mantuk. Sampun dumugi ing Pajang, nanging sami adaml dora smbada, aturipun ing kangjng sultan. Kula kautus animbali putra dalm Senapati, aturipun inggih sandika, nanging kula dipun kn mantuk rumiyin, putra dalm badhe tumuntn nusul. Kangjng sultan inggih lajng kndl, [k...]

--- 129 --[...ndl,] botn karsa andangu kathah-kathah. Kacariyos Senapati pinuju lnggah wontn ing dalmipun kalihan Ki Jurumartani, Kyai Juru wicantn. Thole, kapriye karpmu, kowe tinimbalan ing ramakmu sultan tka ora glm seba, kangjng sultan amsthi duka, ora wurung kowe bakal mmungsuhan lan kangjng sultan. Yn kowe mmungsuhana kang koandlake apa, balamu mung sathithik. Mngsa wania kodu lan bala Pajang, sanajan waniya bakal msthi tumps. Karodene Sultan Pajang iku wis misuwur yn ratu angluwihi digdaya, kinringan marang para ratu liya nagara, dhk biyn dicidra ing maling, sultan pinuju sare amujung kampuh, maling banjur anyuduki, pangrasane kangjng sultan kaya diencoki lalr, kmule bae ora pasah, iku kowe sumurupa ing katguhane kangjng sultan. Karo dene yn kowe mungsuha karo sultan kang koandlake apa, yn kowe ngndlna kasktnmu, nggonmu angambah banyu ora tls, malbu gni ora kobong, utawa digdaya katguhanamu, pintrmu mngkono iku kabh ya tka pamuruke kangjng sultan. Sabab kowe pinundhut putra pambarp cilik mula, sarta bangt sihe, wis kaya putrane dhewe, barng kowe wis diwasa banjur diwuruk sakhing nglmu sarta kasaktn [kasa...] --- 130 --[...ktn] lan katguhan, lan banjur dimuktkake ana ing Mataram. Samono iku kang kowalsake bae apa marang ing sihe kangjng sultan, dadi kaluputamu iku tlung prakara, kang dhingin mungsuh gusti, ping pindho mungsuh bapa, kaping tlu mungsuh guru, iba guyune wong kang padha sngit. Clathune mngkene, Senapati iku nggone wani prang wong mungsuh bapakne dhewe, yn mungsuh karo wong liyane wdi. Lan aku iki bangt isinku andlng marang wong Pajang, sabab kna diarani wong ora wruh ing kabcikan. Angur kowe mungsuha karo wong nagara liya, angluwihi ing Pajang gdhene, aku ora wdi. Akathah-kathah pantahipun Kyai Juru wau. Senapati Ngalaga sarng mirng anangis salbting manahipun, rumaos yn kalpatan, angrrpa sarwi alon matur, paman, kadospundi pratikl sampeyan. Sarhning kula sampun katrucut wicantn botn purun sowan dhatng kangjng sultan. Supados sampun ngantos dados dukanipun kangjng sultan. Ttpa anggn kula wontn ing Matawis, sarta kula sagda amngku tiyang ing tanah Jawi sadaya, tumuruna ing anak putu kula. Kyai Juru angandika, yn kang dadi kkarpanamu kaya mngkono, bcik suwunn ing Allah bae dn mantp. Kang supaya yn kangjng sultan wis seda --- 131 --kowe bisaa anggntni karatone, lan kowe aja pisan yn duwea cipta bakal mungsuh ing kangjng sultan, malah ing batin mung nja amals ing kabcikane kangjng sultan marang ing kowe, nggonmu dipundhut putra lan nggonmu dimuktkake, sarta nggone mulang akh-akh marang kowe, ing samangsane bangt panyuwunmu marang Allah kaya mngkono, amsthi kangjng sultan ya isih bangt sihe ing batin marang kowe, sarta ing batin ya bakal lila karatone kogntni. Senapati Ngalaga sakalangkung panuwunipun, sarta amiturut ing wulangipun ingkang paman. Kyai Juru Martani lajng mantuk dhatng griyanipun. Senapati Ngalaga wau rintn dalu inggih botn pgat panyuwunipun ing Allah. Kala samantn para mantri pamajgan ing tanah Kdhu tuwin Pagln sami sumja lumbt sowan dhatng Pajang, badhe sami angaturakn bulu bktinipun, lampahipun sami langkung ing Mataram. Wontn ing ngriku sami dipun ndhg dhatng Senapati,

sinungga sarta binoja krami, sarta sami dipun jak kasukan mangan nginum, lan sami dipun anggp sadulur tuwin wong atuwa dhatng Senapati, para mantri pamajgan wau inggih sakalangkung sami sukanipun. Para garwanipun Senapati sami dipun kn ambadhaya, sarta sami dipun kn angladosi, [anglado...] --- 132 --[...si,] amborhi lan anyumpingi skar dhatng para mantri pamajgan. Para mantri wau sangsaya sami rumaos kapotangan kasaenan dhatng Senapati, lajng sami prastya, ing benjing samangsanipun Senapati manggih mngsah, para mantri wau sami purun yn kaabna prang, awit saking kathah kasaenanipun Senapati, botn sagd amals. Ingkang badhe kawalsakn pcahe kulitipun sarta wutahe gtihipun. Senapati sarng mirng prastyanipun para mantri, sakalangkung suka ing galihipun. Pangandikanipun ing galih, ing saiki aku oleh rewang saka pitulunging Allah, kaya-kaya aku bakal bisa angndhih karaton ing Pajang. Para Mantri Pamajgan wau lajng sami dipun ganjar busana kang adiadi, sadaya waradin. Para Mantri sadaya sakalangkung suka manahipun, sarta sami matur gumarumung, angkat kula saking tanah Kdhu Pagln rumiyin, sumja sami ngaturakn bulu bkti dhatng ing Pajang, samangke botn siyos. Sakathahe lladosan kula bulu bkti katura ing sampeyan sadaya, sabab botn sanes. Ing Pajang inggih ratu, ing Matawis inggih ratu, aturipun para mantri wau sarwi kplok asnggak-snggak. Senapati angandika, sakhe sanakku para mantri kabh, ya wis padha taktarima prastyamu, dene karpku besuk bae padha sebaa [se...] --- 133 --[...baa] marang Pajang, barng lan aku, yn sultan duka aku kang malangi, sabab sabarang ing karsane kangjng sultan wis ana ing aku, dene sanak-sanakku iki kabh, yn ana kang arp ajnng dmang, rngga, ngabi utawa tumnggung, aku wis dikuwasakake amaringi marang[13] kangjng sultan. Para mantri wau sarng mirng, sangsaya ing sukanipun, anggpipun sami angratu dhatng Senapati, para mantri lajng sami ambksa sarta sami ngatingalakn ing kadigdayan tuwin katguhanipun. Wontn ingkang onclang waos, tuwin angumpulakn towok, sarta angumbulakn sela kang bobot sadhacin, udhunipun sami dipun tadhahi dhadha utawi gigir, nanging sadaya botn wontn kang tumama, sabab para mantri wau sakalangkung sami digdaya sarta tguh. Anuntn wontn mantri satunggal anama Ki Bocor, punika sangt susahe manahipun, aningali solahe kancanipun mantri, ciptaning manahipun. Kapriye kancaku iki kabh, tka padha kapiluyu kapirare kabh, padha kna ing bujuke Senapati, padha arp anjunjung ratu marang Senapati, ora bisa amatara yn Senapati iku wong licik, kudu amungsuh ing Pajang, yn mungguh aku dhewe durung glm karha marang Senapati, mnawa aku durung angayoni ing kadigdayane, tak kira oraa kulit tmbaga, [t...] --- 134 --[...mbaga,] lan ora otot kawat. Yn dhasar ora pasah tak suduk krisku prmati Si Kbodhngn iki, aku ya glm angawula. Wondene Panmbahan Senapati inggih sampun sumrp, yn Ki Bocor badhe angayoni, sabab katawis ing solah, botn purun tumut kasukan. Ciptanipun Senapati, tak kira Si Bocor iku seje lan mantri akh iki, ora bungah dening boja krama, kudu angayoni marang aku, nanging ya bnr Si Bocor, aku iki upamane wong cebol, mksa anggayuh langit. Amsthi dn ina, lan aku yn kadigdayanku ora angungkuli ing wong akh, mngsa bisaa dadi ratu amngku ing tanah Jawa kabh, Panmbahan Senapati lajng kondur, para mantri inggih sampun sami amakuwon. Senapati

nuntn andhawahi dhatng balanipun kang sami tngga regol. Ing samangsanipun Kyai Bocor lumbt dhatng ing pura dipun kndlna kemawon. Sampun ngantos wontn kang amnging. Sarng ing wanci dalu Ki Bocor sampun dandos, sumja nyidra dhatng Senapati, dhuwungipun cinoba, landhpipun tinumpangan kapuk dinamonan bablas. Ki Bocor lajng lumbt ing kadhaton ijn. Sakathahipun tiyang ingkang sami tngga kori api[14] botn uninga, Senapati Ngalaga pinuju dhahar lnggah angungkurakn korining [kori...] --- 135 --[...ning] dalm. Ki Bocor enggal narajang anyuduki, Senapati botn pasah sarta botn nolh, eca dhahar kemawon. Pucuking dhuwungipun Ki Bocor ngantos ppr, Ki Bocor sayah lajng dhawah ing siti sadhku, dhuwungipun tumancp ing siti, sangt luma sariranipun. Ki Bocor nuntn ngujung sarta atur tobat. Senapati nolh sarta ngandika, kakang Bocor, kula mpun ngapura, sarta pracaya marang dika, Ki Bocor nuntn mantuk. Senapati ing wanci tngah dalu lajng kesah, ingiring tiyang gangsal, anjujug ing Lipura, ing ngriku wontn sela kumlasa sae warninipun. Senapati lajng sare wontn ing sela wau. kacariyos Ki Juru Martani ing wanci lingsir dalu wontn dalmipun, drng karsa sare, enggal kesah dhatng ing kadhaton. Sumja kpanggih kalihan Senapati, sarng dumugi ing regol pitakn dhatng tiyang ingkang tngga, wong tunggu lawang, putraningsun apa isih wungu, tiyang tngga kori amangsuli, Kyai Juru, sabibaring kasukan wau, suruping baskara ginanti padhanging cndra, putra dika lajng kesah wikana purugipun. Kyai Juru sarng mirng ing aturipun tiyang tngga kori, lajng sumrp ing purugipun Senapati, enggal dipun susul dhatng ing Lipura, dumuginipun ing ngriku Senapati kpanggih sare ing sela [se...] --- 136 --[...la] ggilang, Kyai Juru enggal anggugah, wicantnipun. Thole tangia, jarene arp dadi ratu, tka enak-enak turu bae. Anuntn wontn lintang dhawah saking langit. Mncorong sakalapa dalasan tabonipun sumlh ing ulon-ulonipun cakt Senapati. Kyai Juru sakalangkung kagt. Sarta anggugah dhatng ingkang putra, thole, kbat tangia, kang mancorong kaya rmbulan ana ing ulon-ulonmu iku apa. Senapati kagt nuntn wungu, aningali sarta pitakn. Sira iku apa, dene mncorong ana ing dhuwurku turu, sajgku durung tau wruh. Lintang enggal sumaur kados manungsa, wruhanira ingsun iki lintang, nggonira manngkung[15]ngningakn paningal, angs karsaning Hyang, ing saiki wis tinarima ing Allah, kang sira suwun klilan. Sira bakal jumnng nata amngku ing rat Jawa, tumurun marang anak putunira, padha jumnng ratu ana ing Mataram tanpa timbang, kineringan ing mungsuh, sugih mas lan ssotya, buyutira besuk kang mkasi dadi ratu ing Mataram. Nagarane nuli rngka, krp grahana sasi lan surya, lintang kumukus sabn bngi katon, gunung padha guntur, udan awu utawa ladhu, iku cirining nagara bakal rusak. Lintang wau sasampuning wicantn makatn lajng musna. Senapati ngandika salbting galih, ing saiki panyuwunku marang --- 137 --Allah wis klilan. nggonku sumja dadi ratu anggntni ing rama sultan, tumurun marang anak putuku, minngka damare ing tanah Jawa, wong tanah Jawa padha tluk kabh. Kyai Juru sumrp ing batose kang putra, lajng wicantn. Senapati, kowe aja ujub riya, amsthkake kang durung klakon, iku ora bnr, yn kowe ngandl calathuning lintang, iku kowe luput. Sabab iku jnnge swara jais. Wnang goroh lan tmn, ora kna dickl

ilate kaya manungsa, lan ing besuk mnawa kowe klakon prang karo wong Pajang, amsthi lintang mau ora kna kotagih utawa kojaluki tulung, ora wurung aku lan kowe padha angawaki prang dhewe, yn mnang kowe msthi jumnng ratu ana ing Mataram. Mnawa kalah ora wurung padha dadi boyongan. Senapati Ngalaga sarng mirng wicantne kang paman, sakalangkung nggnipun ngrrpa, sarta alon matur, paman, kadospundi kang dados pratikl sampeyan. Kula inggih badhe amiturut. Kula upaminipun baita, sampeyan kmudhinipun. Kyai Juru angandika, thole, yn kowe wis miturut, ayo padha nynyuwun ing Gusti Allah, sakhe kang angl muga ginampangna, ayo padha andum gawe, kowe mnyanga ing sagara kidul. Aku tak munggah [mung...] --- 138 --[...gah] marang ing gunung Marapi, padha anyatakake karsaning Allah, ayo barng mangkat. Kyai Juru lajng mangkat dhatng ing rdi Marapi, Senapati Ngalaga mangkat ngetan lrs. Anjog ing lpn Umpak, ambyur ing toya, nglangi ambathang anut ilining toya. Kacariyos wontn ulam laut, anama olor, punika kala rumiyin Senapati kalangnan dhatng ing lpn Samas, anjala, ngrakat, tuwin ancolan susug. Kathah pirantosipun tiyang amndht ulam. Utawi angsalipun ulam inggih kathah, anuntn ulam olor wau kacpng ing tiyang kathah, agngipun anglangkungi, lajng kabkta mntas kaaturakn Panmbahan Senapati, Senapati sakalangkung suka aningali, ulam olor lajng binusanan sarwa mas, pinaringan nama pun Tunggul Wulung, nuntn inguculakn dhatng ing toya malih, ulam olor wau rumaos kapotangan gsang dhatng Senapati. Ing nalika punika ulam olor wau sumrp yn Senapati angli ing lpn anjog ing sawangan sagantn. Ulam olor lajng angambang amthukakn dhatng Senapati, supados Senapati anitiha ing gigiripun, nanging Senapati botn karsa anitih, lajng mntas, jumnng sapinggiring sagantn, sarta anddonga ing Allah, anuntn prahara dhatng, barat --- 139 --awor jawah, kkajngan kathah smpal tuwin sol. Alun sagantn agngipun sardi-rdi, swaranipun angggirisi, sarta toyanipun panas kados wedang, ulam kathah ingkang kaplsat kabntus ing karang tmahan sami pjah wontn ing dharatan. Punika saking prabawanipun Panmbahan Senapati nggnipun anddonga ing Allah. Kacariyos ing sagantn kidul ngriku wontn ingkang jumnng ratu, wanodya anglangkungi ayunipun. Ing sajagad botn wontn ingkang nyamni, anama Rara Kidul, angrh sawarnine llmbut ing tanah Jawi sadaya, kala samantn Rara Kidul pinuju wontn ing dalm, pinarak ing kathil mas, tinarts ing ssotya, ingadhp para jim pri prayangan. Rara Kidul kagt aningali ggripun ulam ing sagantn. Sarta toyanipun panas kados ginodhog. Swaraning sagantn angggirisi. Rara Kidul wicantn salbting galih, salawasku urip aku durung andlng sagara kaya iki, kiye ya genea, apa kna ing gara-gara, apa srngenge runtuh bakal dina kiyamat. Nyai Kidul lajng mdal ing jawi, jumnng wontn sanginggiling toya, aningali jagad padhang, botn wontn punapa-punapa, amung tiyang linuwih satunggil jumnng wontn sapinggiring sagantn, angningakn paningal nndha ing --- 140 --Allah, Nyai Kidul wicantn piyambak. Iku layake kang agawe gara-gara ing sagara, sarta lajng sumrp ing saciptanipun Senapati, Rara Kidul enggal amurugi, lajng nymbah

anyungkmi sukunipun Senapati sarta matur angrrpa, mugi sampeyan icalakn susahing galih sampeyan, supados sirnaa gara-gara punika, tumuntn mulyaa saisining sagantn kang sami risak kenging ing gara-gara, sampeyan mugi wlasa dhatng ing kula, sabab sagantn punika kula kang angrksa, dene anggn sampeyan anynyuwun ing Gusti Allah samangke sampun angsal. Sampeyan lan satdhak-tdhak sampeyan sadaya amsthi jumnng ratu, angrh ing tanah Jawi tanpa timbang, utawi jim pri prayangan ing tanah Jawi sadaya inggih karh ing sampeyan. Upami ing benjing sampeyan amanggih mngsah, sadaya inggih sami amitulungi, ing sakarsa sampeyan sadaya anut. Sabab sampeyan kang minngka bapa babuning para ratu ing tanah Jawi. Senapati Ngalaga sarng mirng ature Nyai Kidul, sakalangkung suka ing galihipun. Sarta gara-gara wau inggih sampun sirna, utawi ulam ingkang sami pjah inggih sampun gsang malih. Nyai Kidul nymbah sarwi angujiwati, lumampah kondur dhatng satngahing sagantn. Senapati Ngalaga sangt kasmaranipun, lajng anut wingking [wing...] --- 141 --[...king] dhatng Rara Kidul. Senapati lumampah sanginggiling toya kados angambah dharatan. Sadhatngipun ing kadhaton sagantn lajng sami pinarak ing kathil mas sakalihan, ingadhp para pri prayangan. Senapati Ngalaga eram aningali kadhatonipun Nyai Kidul, anglangkungi sae, ingkang kadaml griya utawi pagr banonipun sadaya mas sarta salaka, karikilipun ing palataran mirah, intn utawi sawarnine ppthetan ing pataman inggih sakalangkung sae, wowohan sarta sskaranipun adi-adi sadaya, ing dharatan botn wontn ssaminipun. Senapati wau nggnipun pinarak adhdhepelan kemawon lan Nyai Kidul. Sarta tansah anyantosakakn ing galih, emut yn dede jinis. Wondene Nyai Kidul inggih anampni ing smunipun Senapati, sarta tansah angujiwati Senapati Ngalaga msm sarwi ngandika dhatng Rara Kidul. Nimas ingsun arp wruh ing pasareanira, kaya apa rakite. Nyai Kidul matur, sumngga botn wontn pakwdipun. Kula darmi tngga, sampeyan ingkang kagungan. Senapati astane lajng dipun kanthi, kabkta lumbt dhatng ing pasarean, sami pinarak. Senapati alon ngandika, nimas, ingsun bangt eram andlng paturonira, layake caritaning [cari...] --- 142 --[...taning] suwargan iya kaya iki, sajg aku durung wruh ppajangan kaya iki, smbada lan kang duwe, dhasar ayu bisa angrrakit. Ingsun aras-arasn mulih marang Mataram. Bakal katrm ana ing kene, nanging cacade mung siji, dene ora nana wonge lanang, yn ana wonge lanang kang bagus iba bcike. Aturipun Nyai Rara Kidul. Sae lamban, jumnng ratu stri kemawon. Ing sakajng-kajng botn wontn kang amarentah. Senapati msm sarwi ngandika, nimas, ingsun muga paringana tmba, nggon ingsun kaedanan marang sira. Rara Kidul matur sarwi malerok. Kula botn sagd ngaturi jjampi, sabab kula dede dhukun, sampeyan ratu agng, mngsa kiranga wanodya kang ngungkuli ing kula. Senapati manahipun kados dn unggar, Rara Kidul lajng pinondhong andumugkakn karsanipun. Kacariyos Senapati anggnipun wontn sagantn kidul tigang dintn tigang dalu, tansah sih-sinisihan kalihan Rara Kidul. Senapati wau ing sabn dintn dipun wjang ing nglmunipun tiyang umadg ratu, ingkang ngdhpakn sakathahe manungsa lan jim pri. Senapati angandika, bangt panarimaningsun, ing sakhe wurukira, lan ingsun ya pracaya, balikaning besuk. Yn ingsun anmu mungsuh, kang sun kongkon ngaturi ing sira sapa, --- 143 ---

wong ing Mataram amsthi ora ana kang wruh marang ing sira. Rara Kidul matur, makatn punika gampil kemawon. Bilih sampeyan karsa animbali dhatng kula, sdhakp suku tunggal, nuntn tumngaa ing awang-awang, amsthi kula enggal dhatng, sarta kula ambkta bala jim pri prayangan lan saddamling prang. Senapati ngandika malih, nimas, ingsun pamit mulih marang ing Mataram. Wwkasira kabh ya bakal ingsun stokakn. Senapati sampun mangkat, angambah toya sagantn kados angambah dharatan. Sarng dumugi ing Parangtritis kagt aningali dhatng sang pandhita Sunan Kalijaga lnggah pitkur wontn sangandhaping Parangtritis. Senapati enggal angujungi, sarta angrrpa nyuwun pangapuntn, amargi nggning ngatingalakn kasaktnipun angambah sagantn botn tls. Susunan Kalijaga ngandika, Senapati, marenana nggonira angndlake sakti digdayanira iku, dadi iku jnnge wong kibir, para wali ora glm anganggo kaya mngkono, amsthi bakal kasiku ing Allah, yn sira bakal sumja tulus jumnng ratu, anganggoa sokur ing satitahe bae, ayo marang Mataram. Ingsun arsa wruh ing omahira. Lajng sami mangkat, sampun dumugi ing Mataram. Sang Pandhita aningali [aninga...] --- 144 --[...li] padalmanipun Senapati drng mawi pagr lajng ngandika, omahira ora nganggo pagr bata, iku ora bcik, dadi sira jnng wong ujub riya kibir, angndlake kasktn sarta tguh digdayanira, upamane kbo sapi tanpa kandhang msthi bakal ucul ing saparan-paran. Kbo sapi mau bcik cancangn. Yn bngi kandhangna, ing jaba jaganana uwong, sarta pasrahna ing Allah, mngkono manh nggonira omah-omah bcik nganggoa pagr jaba, jnnge pagr bumi, wong Mataram sabn katiga konn nyithak bata, yn wis akh gawea kutha bacingah. Sang pandhita lajng nyandhak bruk isi toya, dipun curakn mubng sarwi dhikir, sang pandhita ngandika, yn sira besuk gawe kutha iki turutn. Senapati matur sandika, sang pandhita lajng pamit kondur. Kacariyos Kangjng Sultan Pajang miyos sinewaka wontn ing paglaran. Para putra, santana, mantri bupati ppak sadaya, para bupati sami matur, putra dalm Senapati Ngalaga sastu mirong badhe mngsah ing panjnngan dalm. Pratandhanipun samangke sampun adaml btng sarta llarn wiyar. Sultan Pajang ngandika dhatng Pangeran Banawa, putraningsun Ki Banawa sira mnyanga ing Mataram karo ipenira Adipati Tuban, lan Si Tumnggung Mncanagara gawann. Kakangira Senapati [Sena...] --- 145 --[...pati] takonana, apa nyata dheweke sumja amungsuh marang ingsun. Pangeran Banawa sarta Dipati Tuban, Tumnggung Mncanagara aturipun sandika, lajng budhalan sabalanipun. Ing Pajang wontn mantri satunggil, anama Pangalasan. Sampun atpang sae kalihan Senapati Ngalaga, Pangalasan wau enggal anglampahakn utusan dhatng ing Mataram. Asuka pariksa Senapati, yn Sultan Pajang anglampahakn utusan putranipun dhatng Mataram, sarta ambkta saddamling prang. Senapati Ngalaga sarng sampun tampi pawartos wau enggal amthuk dhatng ing Randhulawang, tiyang Mataram krig lampit, sarta sami ambkta ssgah. Lampahipun Pangeran Banawa inggih sampun dumugi ing Randhulawang, sarng aningali ingkang raka mthuk, Pangeran Banawa enggal tumurun saking titihan, paran-pinaranan kalihan Senapati, lajng sami rrangkulan, kalih-kalihipun sami muwun. Sabab lami botn kpanggih, sangt ing kangnipun. Pangeran Banawa alon matur, kakang, sangt kangn kula dhatng sampeyan. Sabab sampun lami nggn kula botn kpanggih, kaping kalihe

kula dipun utus. Sarhning rama jngandika amirng yn sampeyan badhe amngsah ing rama jngandika, punika punapa yktos punapa botn. --- 146 --Kula mugi sampeyan blakani. Senapati amangsuli, adhi mas, mngsa boronga rama jngandika kangjng sultan, ratu sidik ing paningal. Punapa saosiking manah kula msthi sampun sumrp. sagd kula samantn punika inggih saking pparingipun rama jngandika, ing Matawis kula botn rumaos gadhah, atas kagunganipun rama jngandika, punika kula angaturakn ssgahipun abdi sampeyan ing Matawis, mugi kadhahara. Pangeran Banawa lawan sabalanipun lajng sami andha waradin. Senapati Ngalaga ngandika malih, adhi mas, sampeyan kula aturi lajng dhatng Matawis. Sampun kula cawisi kalangnan tuwin arak waragang, sampeyan kasukana wontn ing Matawis. Sabab sampeyan gustine tiyang ing ngriki sadaya, sumngga sampeyan kula aturi nitih gajah kalihan kula. Pangeran Banawa ngandika dhatng Tumnggung Mncanagara, Tumnggung Mncanagara, pawarta kang katur ing kangjng rama sultan iku goroh kabh, dene iki Si kakang Senapati ora sumja amungsuh marang kangjng rama, aku ya angandl marang kakang Senapati, pratandhane yn ora sumja amungsuh, sabab suguh sarta angajni marang wong ing Pajang. Pangeran Banawa wau lajng nitih gajah kalihan ingkang raka, bidhal saking ing ngriku lan sabalanipun. Sarawuhipun [Sa...] --- 147 --[...rawuhipun] ing Matawis lajng lumbt ing kadhaton. Sampun sami tata lnggah, nuntn sami kasukan dhdhaharan inum-inuman. Sarta anabuh gamlan Gala Ganjur, arame nggnipun sami kasukan. Utawi balanipun Pangeran Banawa sarta balanipun adipati ing Tuban inggih singahan piyambak wontn ing jawi. Adipati Tuban pitaken dhatng Senapati, kakang Senapati Ngalaga, kula mirng pawartos, yn sampeyan rmn ambksa rangin. Senapati amangsuli, adhi, inggih rmn, nanging tiyang Matawis botn wontn kang sagd. Adipati Tuban lancang ing pangucap. Kdah angatingalakn ing kasagdan tuwin kadigdayane rencangipun. Lajng parentah dhatng rencangipun kinn sami ambksa rangin. Tiyang Tuban inggih sampun sami wiwit ambksa, anlasakn ing tnaganipun. Angungasakn ing kakndlan sarta katguhanipun. Anuntn wontn putranipun Panmbahan Senapati ingkang pambajng, anama Radn Rngga, patutanipun kalihan stri saking Kalinyamat rumiyin. Radn Rngga wau sakalangkung digdaya, rosa, tguh, panasbaran. Lajng anjawil dhatng ingkang rama, sumja tumut ambksa. Senapati Ngalaga sarhning rmn angsorakn pambkanipun, ingkang putra dipun sntak. Adipati Tuban sumrp, yn Radn [Rad...] --- 148 --[...n] Rngga badhe sumja tumut bksa, nanging dipun pnging dhatng ingkang rama, Adipati Tuban lajng angatag dhatng Radn Rngga, nanging botn purun. Senapati nuntn angatag bksa dhatng ingkang putra, sabab sampun dipun kn kalihan Dipati Tuban. Radn Rngga enggal amundhut tamng sarta towok. Tamngipun wau kabkta tiyang sakawan, towokipun inggih kabkta tiyang sakawan. Sabab ngalangkungi agngipun. Lajng cinandhak kadaml onclang. Adipati Tuban eram aningali malongok. Adipati Tuban lajng parentah dhatng rencangipun kang sami bksa, dikakakn anmni dhatng Radn Rngga, awit sampun pitados ing kadigdayanipun Radn Rngga, tiyang Tuban lajng sami anyuduki sarta anumbaki sayktos. Radn Rngga botn pasah, eca ambksa kemawon.

Sarta botn purun mals. Nuntn dipun dhawahi dhatng Adipati Tuban sarta ingkang rama, dikakakn mals. Radn Rngga enggal mals kalih tangan. Tiyang Tuban dipun tabok satunggil, sirahipun pcah sampun pjah, lajng ggr, Pangeran Banawa lan Dipati Tuban sabalanipun bidhal tanpa pamit, sumja mantuk dhatng Pajang. Sadhatngipun nagari Pajang lajng sami sowan ing kangjng sultan. Nanging Pangeran Banawa lan Dipati Tuban aturipun [aturipu...] --- 149 --[...n] pradongdi, aturipun Pangeran Banawa, Senapati sakalangkung sae, sarta urmat sangt dhatng tiyang Pajang, botn wontn watawisipun, yn sumja amngsah ing Pajang. Wondene aturipun Dipati Tuban lan Tumnggung Mncanagari, Senapati sayktos yn mirong, sumja mungsuh ing Pajang, pratandhanipun sampun adaml btng sarta ajjagang, lan angungasakn kadigdayane putranipun kang anama Radn Rngga, anabok tiyang Tuban satunggil pcah sirahipun pjah. Kangjng sultan sarng mirng atur makatn wau lajng lgg. Adangu nggnipun kndl. Dene ature putra lan ature nayaka sulaya, kangjng sultan angandika, atur kabh iku ora nana kang sun gugu, Ki Banawa iku ature ya bnr, Senapati Ngalaga mokal yn wani marang ingsun. Krana ingsun mundhut putra cilik mula, wus kaya putraningsun pambarp, sarta akh pawulang ingsun. Barng wus diwasa ingsun muktkake ana ing Mataram. Amsthi Senapati mau sumja mals kabcikan marang ingsun. Dene Si Dipati Tuban lan Si Tumnggung Mncanagara ature ya bnr, Senapati anggone sumja angndhih karaton ing Pajang awit sumurup wirayate Sunan Giri, mngka wirayate Sunan Giri mau upamane kmbang, ing saiki wis mangsane mkar. Tumnggung Mncanagara lan Dipati Tuban [Tuba...] --- 150 --[...n] matur, kangjng sultan. Ing Matawis punika kula upamkakn latu saplik. Mupung drng mraman, prayogi kasirama tumuntn. Kula ingkang anggbag ing Matawis. Kangjng sultan alon ngandika, ingsun wdi ing Allah, lan wis pinsthi karsa Allah, yn ing Mataram bakal ana kang jumnng ratu gdhe, angrh wong sa tanah Jawa kabh, kapriye nggonira ankerah. Dipati Tuban lan Tumnggung Mncanagara sami tumungkul botn sagd amangsuli, kangjng sultan lajng kondur angadhaton. Botn antawis lami ing nagari Pajang wontn bupati satunggil, ipenipun Senapati Ngalaga anama Tumnggung Mayang, Tumnggung Mayang wau gadhah putra jalr satunggil, taksih anm, sakalangkung bagus warninipun. Sanagari Pajang botn wontn kang mirib, sampun kalok sanagari Pajang bagusipun Radn Pabelan wau, inggih punika putranipun Tumnggung Mayang, nanging Radn Pabelan wau asring lampah awon. Angrong pasanakan, anyumur gumuling, sangt nggnipun brancah, dipun tantun krama dhatng ingkang rama botn purun. Ki Tumnggung Mayang sampun kakn galihipun, awit pawulangipun botn dipun gga, ingkang putra wau lajng sumja dipun krenah, supados pjaha. Kala samantn Radn Pabelan dipun timbali dhatng ingkang rama, sadhatnge ing ngarsanipun ingkang rama [ra...] --- 151 --[...ma] angandika, kulup, yn kowe dhasar ora glm rabi isih glm laku ngiwa, karpku aja katanggungan. Putrane wadon kangjng sultan kang jnng ratu skar kadhaton iku rahn, bedhangn. Sanajan kowe matia ucape bcik. Yn kabnran kowe oleh pitulunging Allah bisa dadi bojomu, ora kaya solahmu kang wis klakon, nggonmu sok ambedhang

anake bojoning wong, iku ora bcik. Yn kongsia bilahi ucape bangt nggone nistha. Ingkang putra matur alon. Rama, kula botn sagd yn angangkah ambedhang ratu skar kadhaton. Sabab panggenanipun salbting kadhaton. Ki Tumnggung ngandika, iku gampang bae, sarhning kalumrahane wong wadon iku amsthi padha dhmn kmbang wangi-wangi, aku ya wis duwe isarat arupa kmbang capaka, iki aturna marang kangjng ratu, luwange isaratku iki, samangsane wong wadon wis anampani sarta andlng, amsthi banjur bingung ora enak nggone mangan sarta turu, lan amsthi banjur kongkonan. Kowe angadhanga wong kaputrn. Abdine kangjng ratu kang sok diutus tuku kmbang mnyang pasar, iku konn ngaturake marang ing gustine. Radn Pabelan sampun anampni skar capaka, kawadhahan ing conthong, salbting skar kadkkakn [ka...] --- 152 --[...dkkakn] srat alit. Sakalangkung rmit anggnipun andkkakn. Radn Pabelan lajng kesah dhatng ing margi clak korining alun-alun. Anuntn wontn tiyang stri satunggil. Abdinipun ratu skar kadhaton. Sumja tumbas skar dhatng ing pkn. Lajng dipun andhg dhatng Radn Pabelan sarta dipun sukani skar ing conthong, kapurih angaturna ing gustinipun. stri wau sampun anampni skar sarta sangt bingahe manahipun. Sabab botn kangelan dhatng pkn lan botn mawi tumbas, lajng pitakn. Bilih gusti kula mangke andangu, nama sampeyan sintn. Radn Pabelan sumaur amblakakakn namanipun. Tiyang stri wau inggih lajng mantuk dhatng ing kadhaton, sarta sangt kasmaraning manahipun, aningali bagusipun Radn Pabelan. Sadhatngipun ing kaputrn skar lajng kaaturakn ing kangjng ratu, ratu skar kadhaton sarng sampun nampni skar ing conthong lajng dipun bikak, sarta pinilihan. Anuntn ningali skar capaka satunggil wontn sratipun. Enggal winaos. Unglipun. Saking Radn Pabelan, sumja ngabdi dhatng kangjng ratu, ing donya dumugi dlahan. Ratu skar kadhaton sampuning maos srat, sangt tarataban ing galihipun. Bawanipun stri sampun [sa...] --- 153 --[...mpun] diwasa, dados sangt kasmaranipun dhatng ingkang ngaturi srat, kalih dene sampun asring mirng para tiyang stri kang sami micantn ing bagusipun Radn Pabelan. Tiyang stri kang sampun sami ningali angalm sadaya, ratu skar kadhaton ngandika dhatng abdinipun anama mban Soka, biyung, kowe mtua, anmanana marang kang awh kmbang iki, yn dhwke tmn anggone bakal angngr marang aku, mngko bngi konn malbu marang kaputrn. mban Soka aturipun sandika lajng mdal. Sampun kpanggih kalihan Radn Pabelan. mban soka wicantn, radn dika mangke dalu dipun ajng-ajng dhatng kangjng ratu, sarta dipun ccadhang dhdhaharan tuwin agmagman. Sampun tan botn mangke dalu sampeyan lumbta dhatng kaputrn. Radn Pabelan wicantn. Ya bibi, matura ing kangjng ratu, aja sumlang galihe, mngko bngi aku msthi malbu. mban Soka lajng mantuk dhatng kaputrn. Radn Pabelan nuntn sowan dhatng ingkang rama Ki Tumnggung Mayang, Radn Pabelan matur, rama, skar pparing sampeyan sampun ktampn dhatng kangjng ratu, sarta lajng utusan. Ing mangke dalu kula dipun timbali dhatng kaputrn. Kula inggih sampun sagah, nanging sangt pakwding manah kula, anggn kula badhe lumbt marginipun mdal ing pundi. [pu...] --- 154 ---

[...ndi.] Ingkang rama angandika, yn kowe malbu ing kaputrn, aja mtu ing lawang, manawa konangan wong nganglang, bcik malumpata ing pagr bata bae, ayo taktrake, iki wis wayah sirp wong. Ki tumnggung sarta ingkang putra lajng sami mangkat. Sampun dumugi pagr banon kaputrn. Radn Pabelan lajng kawulang nglmu angandhapakn pagr banon. Pangandikanipun ki tumnggung, yn kowe bakal mtu saka kaputrn, nggonku amuruk mau apalna, sarta angusap pagr bata, amsthi pagr bata banjur mndhak dhewe, Radn Pabelan aturipun nuwun, nanging Radn Pabelan wau kawulang sisip dhatng ingkang rama, pamrihipun supados sampun sagd mdal. Ki Tumnggung Mayang lajng andonga sarta angusap pagr banon. Pagr banon inggih sampun mndhak. Radn Pabelan enggal jumangkah malbt. Sarng Radn Pabelan sampun lumbt. Pagr banon nuntn kausap malih dhatng ki tumnggung, sampun inggil kados ingkang wau-wau, ki tumnggung lajng mantuk. Radn Pabelan lajng andhodhot wontn ing kbon wingkinge dalmipun kangjng ratu. Wondene ratu skar kadhaton inggih sampun dangu anggnipun angajngajng, sarng ing wanci sirp tiyang lajng mdal saking dalm dhatng ing kbon ppungkuran. Abdinipun stri botn wontn kang uninga, --- 155 --amung mban Soka kang andhrk. Anuntn kpanggih kalihan Radn Pabelan, kalihkalihipun sangt anggnipun bingah, kados tiyang amanggih mas sakranjang, sarta lajng sami sastyan. Sampun tinakdir yn Radn Pabelan badhe dados bbantning nagari. Kathah tiyang stri salbting kaputrn. Abdinipun sang putri piyambak kawan dasa, utawi tiyang jalr nganglang inggih kathah, nanging botn wontn kang uninga dhatng Radn Pabelan ing sadalu punika. Ratu skar kadhaton lajng anganthi astanipun Radn Pabelan. Kabkta dhatng pasarean. Andumugekakn ing karsanipun. Sarng ing dalunipun malih Radn Pabelan sumja mantuk, nanging botn sagd sabab pagr banon kaputrn dipun usap wali-wali botn sagd mndhak. Radn Pabelan sampun anyipta yn badhe pjah, anuntn wangsul dhatng ing dalmipun sang putri malih, sanajan pjah asarnga kalihan sang putri. Kacariyos Radn Pabelan wau nggnipun wontn salbting kaputrn pitung dintn pitung dalu, botn wontn tiyang kang sumrp. Sarng ing wolung dintn, inya tuwin mbanipun sang putri sami anggraita, sabab sang putri awis-awis mdal. Tansah wontn salbting pasarean. Inya tuwin mban wau lajng sami anginjn, sarta anilingakn pamirng, lajng sami [sa...] --- 156 --[...mi] sumrp yn gustinipun ulah lambang sari kalihan Radn Pabelan. Inya tuwin mban wau enggal angaturi uninga ing kangjng sultan. Yn ing kaputrn kalbtan pandung aguna, anyidra ing rsmi. Kangjng sultan sarng mirng sakalangkung duka, enggal animbali lurah prajurit tamtama kkalih, anama Wirakrti kalih Suratanu, lanjaripun kalihdasa, sadhatngipun ing ngarsane kangjng sultan lajng andikakakn mjahi pandung kang wontn ing kaputrn. Tiyang tamtama kalih likur enggal sami lumbt dhatng kaputrn. Nanging sadaya sami kndl wontn palataraning kaputrn. Amung Ngabi Wirakrti piyambak kang lumbt dhatng ing dalmipun sang putri, Radn Pabelan kpanggih ggultan kalihan sang putri, anyipta sarnga pjah, Ngabi Wirakarti wicantn saking katbihan. Sabab ajrih clak kalihan sang rtna, thole Radn Pabelan, mrenea, kowe ngandla ing calathuku, bapakmu Si kakang Tumnggung Mayang wis blaka marang aku bab solahmu iku, aku dikon amurih salamte awakmu, kang iku samngko aku

kang nanggung ing patimu, krana kangjng sultan wis bangt pangandle marang aku, yn prakara sajroning kadhaton, kowe ya sumurup dhewe, kowe bakal daksuwun ditmokna bae karo kangjng ratu, ayo tak jak seba marang kangjng sultan. --- 157 --Sampun dilalah Radn Pabelan manahipun gampil, angandl dhatng wicantnipun Ki Wirakrti, uwal nggnipun ggultan, lajng tut wingking dhatng Ki Wirakrti, sarng dumugi ing palataran tiyang tamtama enggal anyuduki, Radn Pabelan sampun pjah tatunipun arang kranjang, jisimipun kabucal ing lpn Nglawiyan. Anuntn Ki Tumnggung Mayang kadukan ing kangjng sultan. Kakesahakn dhatng ing Samawis, dipun iringakn ggaman sewu, ttindhihipun mantri ing Pajang wolung dasa. Garwanipun Ki Tumnggung Mayang taksih kantun wontn ing Pajang, enggal utusan asuka pariksa dhatng Senapati ing Matawis. Senapati Ngalaga sarng mirng aturing utusan sakalangkung duka, lajng ngandika dhatng para mantri pamajgan. Sanak-sanak kula pamajgan kabh, aku anjaluk gawemu, ipkku kang jnng Tumnggung Mayang iku ing saiki dibuwang marang ing Samarang, iku padha rbutn ing sanggone kacandhak. Padha mtua ing Kdhu bae. Para mantri pamajgan sadaya matur sandika, lajng sami mangkat anumpak kapal. Lampahipun anjog nyongklang, lampahe ggaman Pajang katututan wontn ing Jatijajar, para mantri pamajgan lajng sami nrajang angamuk sarta waos, anumpak kapal. Bala ing Pajang kathah kang tatu tuwin pjah, nuntn sami lumajng sumja [su...] --- 158 --[...mja] mantuk dhatng Pajang, Ki Tumnggung Mayang sampun karbat dhatng para mantri pamajgan. Kabkta dhatng ing Mataram, para mantri pamajgan wau sami ambkta sirahipun mantri Pajang kang sami pjah, ingaturakn dhatng Senapati. Palajngipun bala ing Pajang sampun dumugi ing Pajang, sarta sampun katur ing kangjng sultan. Kangjng sultan sarng mirng atur makatn, lajng anggraita yn Senapati Ngalaga sayktos balela, sabab adaml wiwitan prang, nuntn parentah angrakit ggamaning prang, sumja ambdhah ing Mataram. Para bupati mncanagara kang karh ing Pajang inggih sampun ngalmpak, tuwin putranipun mantu kangjng sultan, Adipati Dmak kalih Dipati Tuban, tiga dipati ing Bantn, inggih sampun sami wontn ing Pajang lan sabalanipun. Sarng sampun samkta kangjng sultan nuntn bidhal. Balanipun sakalangkung kathah, ggaman warni-warni, kangjng sultan nitih gajah, lampahipun sampun dumugi ing Prambanan. Lajng amasanggrahan, bala ing Pajang angbki papan. Kacariyos Senapati Ngalaga lan balanipun tiyang Mataram wolung atus sumja amthuk prang, sampun abaris wontn ing Randhulawang, sarta sami angatos-atos. Kyai Juru wicantn dhatng Senapati. Senapati, kang dadi karpku kowe aja kongsi prang karo kangjng sultan. Sabab balamu ming sathithik. Bala --- 159 --ing Pajang tanpa wilangan. Amsthi bakal tumps, sarta aku bangt isin andlng wong ing Pajang, ayo padha nndha ing Allah, kang supaya wong Pajang padha girisa atine, kowe anagiha prajangjine Nyai Kidul. Aku tak nagih jangjine kakahyangan ing gunung Marapi, lan balamu konn baris ing Gunung Kidul sawtara, ing Gunung Kidul konn numpuki kayu akh dohe lt sapambdhil. Amratanana gunung iku, mngko bngi konn ngobong barng.

Makatn wau inggih nuntn kalampahan. Sarng ing wanci srap srngenge, Senapati lajng angadg sarta sidhakp annga ing awang-awang, Kyai Juru inggih makatn ugi, botn dangu nuntn jawah awor barat. Kkajngan kathah kang smpal tuwin sol. Ing awang-awang gumuruh swaranipun. Punika pratandhanipun yn jim pri prayangan sami dhatng, sumja ttulung prang, ing rdi Marapi inggih nuntn murub. Swaranipun kados galudhug, angajrihi, sarta nuntn jawah awu, ing lpn Umpak mili ladhu, sela agngagng sami minggah dhatng dharatan. Ing Rdi Kidul ttumpukan kajng sarng dipun obong, ing Rdi Kidul dados latu sadaya, sarta bndhe kang nama Ki Bicak tinabuh botn kndl-kndl. Kangjng sultan pinuju lnggah wontn ing pasanggrahan cakt lpn Umpak, ingadhp para bupati, kangjng sultan [sulta...] --- 160 --[...n] alon ngandika, bocah bupati, ingsun andlng ing Gunung Kidul ika dadi gni, utawa gunung Marapi ya murub. Sarta ing awang-awang iki swaraning apa, kaya swaraning ggaman maju prang, bangt girise atiningsun. Adipati ing Tuban matur alon. Kangjng sultan, pangandika dalm punika angajrihi ing tiyang kathah, ingkang kamirng punika swaraning jawah lan barat, botn amatosi, kalih dene abdi dalm ing Pajang sadaya botn wontn kang ajrih amngsah prang kalihan Senapati, yn wontn dhawah dalm amsthi tiyang Matawis ing sakdhap tumps dening kula sarta tiyang Pajang sadaya. Kangjng sultan alon ngandika, anak ingsun Ki Dipati Tuban, sira aja wani amungsuh kakangira Senapati, wruhanira, ingsun bakal tumka ing jangji, dene karaton ing Pajang amung ingsun dhewe kang jumnng nata, nuli kagntn marang kakangira Senapati, saturune bakal angrh ing tanah Jawa kabh, dene nggon ingsun marang Mataram iki, ingsun amung arp andlng marang Ki Senapati, krana bangt nggon ingsun kangn. Sarta Ki Senapati ingsun kira ora wani amungsuh marang ingsun. Botn dangu nuntn ladhu aminggah dhatng ing pasanggrahan. Sela agng-agng sami anggalundhungi bala ing Pajang, bala ing Pajang sami ggr arbut gsang, lumajng ing sapurug-purug. [sapuru...] --- 161 --[...g-purug.] Kangjng sultan tuwin para dipati klu sami lumajng, pangraosipun katmpuh ing mngsah, ggaman agng gusis sami sakal saking ing ngriku. Sarng wanci enjing lampahipun kangjng sultan dumugi ing Tmbayat. Karsanipun badhe angujung dhatng ing astana Tmbayat, nanging korining pakuburan dipun sorog botn kenging, kangjng sultan lajng angujungi kori kemawon. Sasampuning ngujung nuntn ngandika dhatng tiyang juru kunci pakuburan. Juru kunci yagene lawanging pasarean ora kna disorog. Juru kunci matur, kangjng sultan, pandugi kula panjnngan dalm sampun botn kalilan jumnng ratu dening Gusti Allah, pratandhanipun kori pasarean punika kasorog botn kenging. Kangjng sultan mirng aturing juru kunci angls galihipun, lajng sipng, ing dalu sare wontn ing griya bale kncur, kangjng sultan wau salaminipun gsang drng rumaos sare sakeca kados punika, ing enjingipun wungu lajng bidhal kondur dhatng Pajang, kangjng sultan nitih gajah, wontn ing margi dhawah saking gajah, andadosakn grahipun, lajng nitih tandhu, sakalangkung rmbn lampahipun. Kacariyos Senapati Ngalaga mirng wartos, yn kangjng sultan wontn ing margi grah, Senapati enggal anusul. Ambkta bala kawan dasa, sami numpak [nu...]

--- 162 --[...mpak] kapal sadaya, andhrkakn saking katbihan. Para putra tuwin para dipati ing Pajang sami uninga dhatng Senapati, Pangeran Banawa matur ing kangjng sultan. Punika Senapati Ngalaga anututi ing lampah dalm. Untap-untapan kemawon. Bilih panjnngan dalm parng badhe kula wangsuli, sumja kula tumps, mumpung balanipun sakdhik, bala ing Pajang kathah. Kangjng sultan ngandika alon. Putraningsun Pangeran Banawa, sira aja wani marang kakangira Ki Senapati, krana ing besuk yn ingsun wis seda, amsthi kakangira kang minngka ggntiningsun. Dene nggone nusul iku amung sumja angatrake marang ingsun. Sabab wis sumurup yn ingsun grah, iku pratandhane yn asih sarta urmat nggone duwe bapa marang ingsun. Karo dene wkas ingsun marang sira, besuk yn ingsun wis seda, sira diatut lan kakangira Senapati, sarta dn bkti, sabab iku ggntiningsun. Ing samangsaning sira kongsi sulaya amsthi sira bakal ora bisa jumnng ratu ana ing Pajang. Pangeran Banawa tuwin sansipun kang sami mirng ing pangandikanipun kangjng sultan, sadaya sami anangis. Lampahipun sampun dumugi ing Pajang, lajng lumbt ing kadhaton. Nanging grahipun kangjng sultan sangsaya sangt. Wondene Senapati lan sabalanipun inggih lajng [la...] --- 163 --[...jng] mondhok ing dhusun Mayang, sakilning kadhaton Pajang, kangjng sultan sampun ingaturan pariksa dhatng balanipun. Yn Senapati mondhok ing dhusun Mayang, kangjng sultan lajng utusan animbali, nanging Senapati botn purun. Wangsulanipun dhatng utusan, munjuka ing kangjng sultan, aku ditimbali suthik, nanging aku ya ora mulih marang Mataram. Ana ing kene bae, lagi angntni karsaning Allah, utusan inggih sampun wangsul, sarta sampun matur ing kangjng sultan. Wondene Senapati wau lajng atumbas skar salasih sakalangkung kathah, tinumpuk wontn ing korining alun-alun kang kiln. Ing wanci dalu Senapati alnggah pitkur anddonga ing Allah, anuntn wontn jim dhatng, anama Juru Taman. Punika abdinipun kkasih dhatng Senapati, nanging kang uninga dhatng Juru Taman amung Senapati piyambak, tiyang sanes botn wontn kang uninga, agngipun angungkuli ttiyang. Juru Taman wau matur dhatng Senapati, gusti, bilih sampeyan karsa ambdhah nagari Pajang sarta amjahi ing sultan, kula kemawon kadhawahana, amsthi Sultan Pajang badhe pjah dening kula. Senapati ngandika, Juru Taman, aturmu iku ya wis tak tarima, nanging aku ora duwe karp mngkono, dene kowe duwe niyat [ni...] --- 164 --[...yat] dhewe apa sakarpmu, aku ora akon ora mnging. Juru Taman lajng kesah dhatng kadhaton Pajang. Senapati nuntn bidhal, sumja kondur dhatng ing Matawis. Kala samantn kangjng sultan pinuju lnggah wontn ing pasarean, sarta jinaganan para garwa, para putra inggih sami ngadhp. Pangeran Banawa matur, pun kakang Senapati tumbas skar salasih kathah, katumpuk wontn korining alun-alun. Kangjng sultan ngandika, kakangira iku bangt trsnane marang ingsun. Sarta wis sumurup yn ingsun bakal seda. Anuntn Juru Taman wau dhatng, nanging botn wontn kang uninga, lajng andhodhog jajanipun kangjng sultan, kangjng sultan lajng aniba botn ngt grahipun saya sangt. Antawis dangu nuntn seda, gumuruh swaraning tangis. Pangeran Banawa enggal utusan, angaturi Senapati, sanajan botna purun inggih kapksa dipun aturi, sabab dipun ntosi nggnipun badhe anyirami layonipun kangjng sultan. Utusan enggal mangkat assandran. Senapati kacandhak wontn ing margi, sarng dipun aturi dhatng

utusan, Senapati inggih enggal wangsul, anyandr nyongklang, Kyai Juru botn kantun. Sadhatngipun ing Pajang Senapati lajng lumbt ing kadhaton. Anyungkmi sukunipun kangjng --- 165 --sultan sarta anangis. Layon nuntn dn brsihi, sarta kasalatakn. Lajng kaptak ing Butuh. Ing sansipun dintn para putra santana tuwin para bupati punapadene Sunan Kudus sarta Senapati sami kalmpakan wontn salbting kadhaton Pajang, Sunan Kudus ngandika dhatng para bupati, para bupati, sira ingsun tari, mungguh para putrane sultan kang wus seda, sapa prayogane kang nggntenana jumnng ratu ana ing Pajang. Para bupati sami matur, prayoginipun inggih Pangeran Banawa kang anggntosana jumnng ratu, sabab punika putra jalr, sarta sampun wajibipun. Sunan Kudus ngandika, yn Pangeran Banawa kang jumnng anggntni, aku ora rmbug. Krana iku putra nom. Adipati ing Dmak kang prayoga anggntenana marang sultan kang wus seda, sanajan iku putra mantu, sabab padha trahing ratu, karodene garwane Adipati Dmak iku putrane sultan kang tuwa dhewe, dene Pangeran Banawa dadia dipati ing Jipang, kang minngka warise. Senapati Ngalaga badhe anyambungi wicantn. Nuntn dipun saru dhatng Kyai Juru, Senapati ing Ngalaga inggih lajng kndl. Wondene karsanipun Sunan Kudus wau inggih sampun kalampahan. Pangeran Banawa nggnipun wontn ing Jipang kapksa, sarta sangt sakite galihipun. Senapati Ngalaga [Ngala...] --- 166 --[...ga] inggih lajng mantuk dhatng ing Matawis. Kyai Juru tansah amituturi dhatng Senapati, thole, kowe aja dahwn nggone rbut kamuktn Pangeran Banawa lan dipati ing Dmak. Wong padha sadulure dhewe, sanajan kongsia dadi prang ya cikmn. Angur kowe sdhkaha, sarta angajkna marang kang wus seda, supaya kowe oleha sawabe, Senapati inggih amiturut dhatng ingkang paman. Kacariyos ing Pajang inggih sastu Adipati Dmak kang jumnng wontn ing Pajang, sarta kathah babktanipun tiyang saking Dmak. Sami aggriya ing Pajang, kala samantn sawarninipun tiyang ing Pajang kang sami gadhah llnggah sabin. Sadaya sami dipun longi sapratigan, kaparingakn dhatng tiyang babktan saking Dmak. Sarta sami kajunjung lnggahipun, sapangkat-pangkat. Dene ttiyang kang sami dipun longi sabinipun wau, sadaya sami sakit manahipun, sarta pamujinipun sami awon. Andadosakn rsahe nagari ing Pajang, kathah ttiyang alampah durjana, ambegal, ngampak, tuwin mandung, wontn ingkang tilar bale griyanipun, ngalih ggriya ing Matawis. Mantri pangalasan ing Pajang utusan dhatng Mataram, asuka pariksa dhatng Senapati, yn nagari Pajang samangke sakalangkung rsah tatanipun, sarta ambbangus dhatng Senapati, supados puruna [pu...] --- 167 --[...runa] ambdhah nagari Pajang, lajng jumnng ratu wontn ing ngriku, ing samangsanipun Senapati purun ambdhah ing Pajang, amsthi bala ing Pajang sadaya sami ambalik, ambiyantoni dhatng Senapati. Wangsulanipun Senapati dhatng utusan. Kowe tutura marang pawong sanakku Ki Pangalasan. Wus bangt nggonku narima pangandle marang aku, nanging aku durung duwe cipta mngkono, dene yn wis ana parentahing Allah aku andikakake jumnng ratu gampang bae angrusak ing Pajang. Utusan wau inggih lajng mantuk dhatng Pajang.

Kacariyos Pangeran Banawa kang wontn ing Jipang, sakalangkung nggnipun prihatos, kirang dhahar sare, bilih wanci dalu sare naritis. Botn kauban griya. Kala samantn Pangeran Banawa ing dalu supna, kpanggih ingkang rama swargi, kadhawahan anyuwuna pitulung dhatng Senapati ing Ngalaga. Sawungunipun enjing lajng utusan dhatng Matawis. Senapati dipun aturi dhatng Jipang, utusan inggih nuntn mangkat. Sampun kpanggih kalihan Senapati, ing sadhawahipun Pangeran Banawa inggih sampun kaaturakn sadaya. Panbahan Senapati ngandika, kongkonan, kowe matura marang adhi mas. Aku diaturi marang Jipang gawene apa, yn aku bakal dijak ngrbut nagara [na...] --- 168 --[...gara] ing Pajang, aku suthik. Wong rbut nagara padha sadulure dhewe, aku suthik milu-milu, lan iku wong wis diparingi nagara dhewe marang kangjng sultan swargi, ing Mataram iki kang mngka warisku, wis, matura mngkono bae marang adhi mas. Utusan inggih lajng mantuk dhatng Jipang, punapa ing sadhawahipun Senapati inggih sampun kaaturakn sadaya. Pangeran Banawa ngandika, kowe balia maneh mnyang Mataram. Kowe matura marang kakang Senapati, yn aku biyn diwkas marang kangjng rama swargi, andikakake amiturut sabarang rhe kakang Senapati, sabab iku kang minngka ggntine kangjng rama, lan nagara ing Pajang samngko dakaturake marang si kakang, si kakang dakaturi jumnng ratu ana ing Pajang, aku lila lair batin. Lan si kakang iku putrane pambarp marang kangjng rama swargi, wis wajib yn anggntenana jumnng ratu, yn Dipati Dmak kang anggntni aku ora lila, angur aku tumuli matia, mnawa si kakang lila ing patiku amsthi ora anuruti ing aturku iki, wis, tumuli mangkata. Utusan inggih enggal mangkat, sampun kpanggih kalihan Senapati, sarta angaturakn ing sadhawahipun Pangeran Banawa, botn wontn kalangkungan. Senapati Ngalaga sarng mirng aturing utusan, sakalangkung suka galihipun. 1. anggraita. (kembali) 2. saka. (kembali) 3. lumbt. (kembali) 4. kobr (dan di tempat lain). (kembali) 5. durung. (kembali) 6. tuwin. (kembali) 7. Opak (dan di tempat lain). (kembali) 8. sadhrkipun. (kembali) 9. ngandika. (kembali) 10. Adiwijaya. (kembali) 11. pamit. (kembali) 12. kangjng. (kembali)

13. dening. (kembali) 14. api-api. (kembali) 15. mankung. (kembali)

-- 169 --Sarta awlas dhatng ingkang rayi, tumuntn ngandika, yn mngkono kang dadi karsane adhi mas. Nagara Pajang iku bakal taktmu pk. Kowe matura marang adhi mas. Adhi mas dakaturi mrene, lan anggawaa bala saggamaning prang, mtua ing tanah Gunung Kidul. Aku ya bakal amapak ing kono. Utusan lajng pamit mantuk, lampahipun ggancangan, sampun panggih kalihan Pangeran Banawa, sarta matur wiwitan dumugi ing wkasan. Pangeran Banawa sarng mirng, sakalangkung suka galihipun. Enggal angundhangi balanipun. Samkta saggamaning prang, lajng bidhal. Senapati Ngalaga inggih sampun bidhal lan sabalanipun, dhatng ing tanah Rdi Kidul. Kndl wontn ing dhusun Wru, sampun kpanggih kalihan Pangeran Banawa, lajng sami rrangkulan. Kalih-kalihipun sami muwun. Kngtan dhatng kangjng sultan kang sampun seda, lajng sami amasanggrahan wontn ing ngriku, sarta sami apirmbagan nggnipun badhe ambdhah nagari ing Pajang. Kacariyos bala ing Pajang ingkang lami-lami sampun sami mirng wartos, yn Pangeran Banawa akumpul kalihan Senapati, amasanggrahan ing dhusun Wru, badhe ambdhah nagari Pajang, bala ing Pajang wau lajng kathah kang ambalik. Sami andhrk gustinipun lami. Wondene ingkang taksih wontn ing Pajang, amung kantun bala [ba...] --- 170 --[...la] bbktan saking Dmak kemawon. Senapati Ngalaga sarta Pangeran Banawa, sarng aningali bala ing Pajang kathah kang sami mbalik, sakalangkung suka galihipun. Anyipta yn gampil bdhahipun nagari ing Pajang. Senapati ngandika dhatng Pangeran Banawa, adhi mas, sarhning bala ing Pajang sampun kathah kang sami nungkul, sarta ggaman puniki sampun kathah, ing dintn benjing-enjing sumngga sami bidhal anggbag ing Pajang, jngandika anindhihana ttlukan bala saking Pajang, amdala korining kitha kang wetan. Kula lan tiyang Mataram sadaya amdal korining kitha kang kiln. Pangeran Banawa matur sandika. Ing enjingipun lajng bidhal. Lampahing baris dados kkalih, ggaman tuwin bandera awarni-warni, yn tiningalan sakalangkung asri. Wondene Adipati Dmak kang jumnng wontn ing Pajang, inggih sampun sumrp yn badhe dipun inggahi dhatng Pangeran Banawa sarta Senapati, Adipati ing Dmak wau lajng parentah dhatng balanipun tuwin tiyang ttumbasan. Baturku ttukon kabh, wong Bali, Bugis, Mkasar, kowe padha dingati-ati, kowe bakal padha takdu prang karo Senapati, sakhe duwkku mas lan salaka iki padha gawenn mimis. Sabab Senapati iku wis misuwur yn kndl sarta tguh, lan sabalane kabh, samangsane kobdhil ing mimis mas [ma...] --- 171 --[...s] amsthi bakal pasah, lan satngahing prang besuk, kowe aja ana kang mundur, amsthi kowe bakal dakpatni dhewe, sabab kowe wis padha taktuku. Tiyang ttumbasan wau aturipun sandika, lajng sami mapan minggah dhatng balowarti, tuwin tiyang kang saking Dmak kang dede ttumbasan, inggih sampun sami minggah dhatng palataraning

biting, sarta ggamanipun sampun sami pirantos, sanjata tuwin waos lan towok. Botn dangu Senapati lan sabalanipun dhatng saking kiln. Lajng dipun karutug ing sanjata, mimis kados garimis. Nanging Senapati lan sabalanipun botn wontn pasah, sarta botn ajrih, Senapati anitih kuda uls purnamasada, anama Bratayuda, sarng kadhawahan mimis botn pasah, mimis sami tummplk ing awaking kapal. Yn tiningalan kados uls dhawuk. Utawi kang dhawah ing jajanipun Senapati, yn tiningalan amindha prana, ing awang-awang gumuruh suwaraning suraking jim, pri, prayangan. Sami attulung ing prang dhatng Senapati. Senapati ngandika sru dhatng mngsahipun. Hh wong ttukon kabh, aja kapati-pati nggonmu prang, kang korbut apa, kowe ora milu duwe prakara, angur padha lumayua, yn wis mnang nggonku prang besuk padha mardikaa. Sakathahe tiyang ttumbasan, sarng --- 172 --mirng enggal sami lumajng, atilar ggamanipun. Senapati lan sabalanipun sampun dumugi korining alun-alun kang kiln. Kang baris ing kori ngriku mantri Pajang, anama Kyai Gdhong sarta akanthi bala ing Dmak. Senapati andha mnganing kori, tiyang Dmak botn suka, lajng dipun amuk dhatng Kyai Gdhong, bala ing Dmak kang wontn ing kori kathah pjah, nuntn sami lumajng, kori lajng dipun ngakakn dhatng Kyai Gdhong, Senapati sampun lumbt ing salbting kori, kpanggih lan Kyai Gdhong, lajng ngabkti. Senapati rumaos kapotangan dhatng Kyai Gdhong, lajng ngandika, Kyai Gdhong, bangt panarima kula marang dika, besuk ing saturun dika mugi sampun pisah lan turun kula, yn mukti nggih milua, yn lara nggih milua. Kyai Gdhong aturipun nuwun. Lajng pamit ngamuk dhatng tiyang Dmak kang baris ing alun-alun. Senapati anglilani, Kyai Gdhong nuntn majng ngamuk. Tinadhahan ing kathah Kyai Gdhong sampun pjah. Senapati sakalangkung ngungun. Lajng sumungkm ing kkpuh, anddonga ing Allah, ngningakn tingal. Bala ing Dmak kang sami baris wontn alun-alun wau lajng sami prang amuk-amukan sami kancanipun piyambak. Kathah ingkang sami pjah, nuntn sami lumajng, pangraosipun Senapati angamuk. Kyai [Kya...] --- 173 --[...i] Juru enggal amurugi Senapati, sarta numpak kapal. Senapati taksih sumungkm ing kkpuh, enggal dipun cluk dhatng Kyai Juru, Senapati, tangia, aja katungkul ngantuk bae, kowe apa lali yn iki prang, Senapati kagt. Lajng wungu sarta pitakn. Tiyang Dmak kang sami baris wau samangke wontn ing pundi, Kyai Juru amangsuli, wis padha lumayu kabh, ayo banjur nyang kadhaton. Dipati Dmak kiraku wis wdi, ora sumja mapag prang, Senapati nuntn tumurun saking kapal. Lumampah dharat dhatng kadhaton. Kyai Juru pitakn. Yagene kowe mudhun ska jaran. Rak bcik nunggang bae, Senapati mangsuli, milanipun kula mudhun, ing paglaran sarta ing sitinggil punika tilas pinarakanipun kangjng sultan swargi, Kyai Juru inggih lajng tumut mudhun. Lampahipun sampun dumugi kori sapisan. Garwanipun Dipati Dmak, putranipun dening sultan swargi enggal amthukakn, anyungkmi sukunipun Senapati matur sarwi nangis. Kakang Senapati, rayi sampeyan bojo kula sampun sampeyan pjahi. Senapati sarng ningali sarta mirng aturipun ingkang rayi awlas ing galihipun. Lajng ngandika, yayi, wis, mnnga, aja nangis. Bojomu ora-orane dakpatni, mung dakkapokake bae, --- 174 --sabab nggone dadi ratu ana ing Pajang iki ora bnr, yn bojomu wis ngrasa kalah, jakn marang ing sitinggil sarta bandann. Pratandhane yn wis kalah nggone prang lan aku. Senapati lajng dhatng ing sitinggil, lnggah kalihan Ki Juru, Pangeran Banawa lan

sabalanipun inggih sampun dhatng wontn ing sitinggil. Wondene garwanipun Dipati Dmak wau inggih lajng lumbt ing kadhaton. Dipati Dmak sampun binsta ing cindhe, nuntn binkta dhatng sitinggil, ingiringakn garwanipun, sarta para stri kathah, alnggah tumungkul wontn ing ngarsane Senapati sarta Pangeran Banawa. Senapati ngandika dhatng Dipati Dmak. Adipati Dmak, karaton Pajang iki dudu warismu, kang duwe waris adhiku Pangeran Banawa, iku kang sayoga anggntenana kangjng sultan swargi, dene warismu dhewe ing Dmak. Kowe tumuli muliha marang ing Dmak. Hh wongku ing Mataram, kowe padha angatrna marang Adipati Dmak. Sarta salong amikula tandhune, bbandane aja kouculi, besuk yn wis tka ing Dmak bae uculana. Bala ing Mataram matur sandika, Dipati Dmak sagarwaputranipun sampun kaangkatakn, dipun tandhu sarta ingurung-urung ggaman. Senapati Ngalaga sarta Pangeran Banawa lan sabalanipun [sabala...] --- 175 --[...nipun] lajng sami kasukan. Bawanipun mntas mnang prang, dados anutugakn ing sakarsa-karsanipun nggnipun sami kasukan. Pangeran Banawa matur dhatng ingkang raka Senapati, kakang, sampeyan kula aturi jumnng ratu wontn ing Pajang ngriki, anggntosana rama jngandika swargi, sabab sampeyan putra kang spuh piyambak. Kula lila ing lair batin, sarta kula narima anyatriya kemawon. Punapa malih kang warni rajabrana ttilaranipun swargi, kula inggih anyumanggakakn ing sampeyan. Senapati amangsuli, adhi, sampun sangt panrima kula ing pangandl dika marang kula, nanging kula botn purun jumnng ratu wontn ing Pajang ngriki, kula bakal jumnng ratu wontn ing Mataram kemawon. Sabab punika pparinge kangjng rama sultan swargi, kalih dene sampun pinsthi karsaning Allah, kula lan saturun kula bakal jumnng ratu gdhe wontn ing Mataram. Dene ing Pajang ngriki, jngandika kang bakal kula jumnngakn ratu, anggntosana kangjng rama sultan swargi, amung kang rupa barang wasiyate kemawon kula jaluk. Gong Kyai Skar Dalima, kndhali Kyai Macan Guguh, ckathakan Kyai Gathayu, lan sapanunggalane kang jnng bbrkatan. Pangeran Banawa inggih nyumanggakakn. Lajng sami lumbt ing kadhaton. Sarng ing wanci enjing [e...] --- 176 --[...njing] sawarnine babrkatan ingkang rumiyin-rumiyin lajng sami kawdalakn saking kadhaton, badhe kabkta dhatng Matawis. Senapati Ngalaga sarta Pangeran Banawa nuntn miyos dhatng paglaran. Senapati pinarak ing dhampar mas allmk babud. Ingadhp para mantri tuwin para bupati, cahyanipun mancorong, Pangeran Banawa inggih kasandhing lnggah, Senapati angandika dhatng kang sami sowan sadaya, para bupati mantri kabh, sira padha nksenana, yn adhiningsun Pangeran Banawa ingsun jumnngakn sultan, amngku nagara Pajang, anggntni ingkang rama swargi. Para bupati mantri sadaya sami jumurung, sarta sami sangsaya ajrih dhatng Senapati, sabab botn nyana yn Pangeran Banawa ingkang dipun jumnngakn. Senapati lajng amulang dhatng ingkang rayi, bab rumksanipun ing nagari, sampun ngantos kirang ing pangatosatos. Sarta kapurih gadhaha tiyang tigang prakawis. Kang rumiyin pandhita, kaping kalih tiyang petang iladuni palak palakiyah, kaping tiga tiyang ahli tapa, yn dika pakwdan amranata nagara, atakena dhatng pandhita, yn dika ajng sumrp ingkang drng klampahan, atakena dhatng tiyang petang iladuni palakiyah, yn dika ajng sumrp ing kasktn, atakena dhatng tiyang ahli tapa. Pangeran Banawa aturipun nuwun. Senapati --- 177 ---

nuntn pamit. Sumja kondur dhatng ing Matawis. Lajng bidhal sabalipun, sampun dumugi ing Matawis. Senapati Ngalaga lajng jumnng sultan wontn ing Matawis. Nanging botn karan, ttiyang kathah sami amastani Panmbahan Senapati kemawon. Kala samantn Panmbahan Senapati anjunjung nama dhatng ingkang rayi, ingkang sami diwasa, Radn Tompe kaparingan nama Pangeran Tumnggung Gagakbaning, radn mantri kaparingan nama Pangeran Singasari, Radn Jambu kaparingan nama Pangeran Mangkubumi, putranipun Panmbahan Senapati satunggil jalr sampun diwasa, patutanipun kalihan stri saking Kalinyamat, putra wau anama Radn Rngga. Kacariyos Radn Rngga wau sakalangkung digdaya, rosa sarta tguh, watkanipun panasbaran sarta cngkiling, asring nampiling tiyang rmuk sirahipun lajng pjah. Wontn tiyang nnka saking Bantn satunggil, sumja ngayoni karosanipun Senapati, lajng dipun panggihi dhatng Radn Rngga, sami ngabn karosan. Tiyang ing Bantn kawon. Inggih sampun pjah amargi dipun tampiling. Sarng kauningan ingkang rama, Radn Rngga dipun dukani, lajng dipun kn mutung jmpole suku ingkang rama, Panmbahan ngraos sakit. Radn Rngga --- 178 --dipun kipatakn malsat. Radn Rngga sangt isin dhatng tiyang kathah, lajng sumja kesah, botn purun mdal ing kori, anumbuk pagr banon. Pagr bolong satiyang, Radn Rngga sumja purik dhatng Pathi, dipun kn nututi dhatng ingkang rama, kapurih wangsula, ingkang nututi lajng dipun pipit ing suku sampun pjah. Radn Rngga lajng dhatng ing Pathi tuwi ingkang paman. Sang dipati ing Pathi pinuju lnggah ing paseban jawi, sangajnge paseban ngriku wontn sela agng satunggil. Sang dipati sarng aningali kapenakanipun dhatng, enggal dipun awe, Radn Rngga wau sarhning nggnipun lumampah lrs ing panggenan sela, botn purun nyimpang, sela lajng katumbuk baldug. Tiyang ing Pathi sami eram sadaya. Sarng sampun lami nggnipun wontn Pathi, Radn Rngga nuntn mantuk dhatng Matawis. Wontn ing margi ningali tiyang tapa satunggil. Assndhn wit asm. Lajng dipun candhak kasmpal-smpal sampun pjah, Radn Rngga lajng lampahipun dumugi ing Matawis. Panmbahan sarng aningali ingkang putra dhatng nuntn dipun timbali sarta andikakakn anggguru dhatng Ki Juru Martani, supados wwaha ing kasktnipun tuwin kasagdan sansipun. Radn Rngga matur sandika, lajng mangkat dhatng dalmipun kang eyang Kyai Juru, Radn Rngga wicantn salbting [sa...] --- 179 --[...lbting] manah, aku iki wis angluwihi ing sappadhaku, mngka isih dikon nggguru marang eyang Juru, sing tak guroni apane. Lampahipun sampun dumugi ing dalme kang eyang, Kyai Juru pinuju salat wontn ing masjid alit. Radn Rngga lajng lnggah wontn ing undhak-undhakaning masjid, kang dipun daml sela kumlasa, sela kumlasa wau dipun cublsi ing dariji dhatng Radn Rngga kados anyublsi siti ingkang mpuk. Sela kumlasa pating dharkok tatu dariji. Kyai Juru sabakdane salat luhur nuntn mdal saking masjid. Kagt aningali ingkang wayah anyublsi sela, lajng ngandika, Radn Rngga, watu kocublsi iku apa ora atos. Sela wau inggih lajng atos sami sakala, dipun cubls botn pasah, Radn Rngga wicantn salbting manah, bnr rama Senapati, aku dikon anggguru marang eyang Juru, wong tuwa mono ora kna diungkuli marang wong nom, ing kasktne utawa nglmu liyane. Radn Rngga lajng nyuwun wulang dhatng ingkang

eyang, Kyai Juru inggih kathah pparingipun wulang dhatng ingkang wayah, Radn Rngga tumuntn mantuk. Sarng sampun lami Radn Rngga mirng pawartos, yn ing Patalan wontn sawr agng, anglangkungi galak. Asring nguntal tiyang langkung, lajng dipun purugi dhatng Radn [Rad...] --- 180 --[...n] Rngga, sawr enggal anyandr, nyakot sarta mult. Radn Rngga panggah, cinakot botn pasah, pinult botn ebah, sawr lajng kinthok-kthok sampun pjah, Radn Rngga nuntn mantuk. Dumugining dalm lajng grah andadosakn ing sedanipun. Kacariyos Panmbahan Senapati sampun tulus nggnipun mukti wontn ing Mataram, sarta sampun apputra sanga, pambajngipun Radn Rngga kang sampun pjah wau, ingkang rayi nama Pangeran Pugr, tiga Pangeran Purbaya, sakawan Pangeran Jayaraga, gangsal Pangeran Juminah, nm nama Panmbahan Krapyak, timuripun anama Radn Jolang, punika kang dipun gadhang anggntosi jumnng ratu, pitu Pangeran Pringgalaya, wolu stri, krama angsal Radn Dmang Tanpanangkil, sanga stri malih, krama angsal Pangeran Tpasana, Kyai Juru Martani kaangkat nama Dipati Mndaraka. Kacariyos Pangeran Banawa ing Pajang nggnipun jumnng sultan sawg sataun lajng seda, nuntn kagntosan ingkang rayi Panmbahan Senapati, anama Pangeran Gagakbaning, kadadosakn dipati ing Pajang, bala ing Pajang suyud sadaya, parentahipun ajg, nanging botn purun ngnggni padalman lami, mingsr mangetan, pagring kitha kalar, ing ngriku wontn makam mukmin saking [sa...] --- 181 --[...king] Ngarab, inggih kalbtakn ing pagr kitha, kapndht sawabipun. Kitha ing Pajang samangke dhapur pasagi, botn lami Pangeran Gagakbaning wau lajng seda, kaptak ing Matawis. Nuntn kagntosan ing putranipun anama Pangeran Pajang. Kala samantn Panmbahan Senapati utusan dhatng Giri sarta mawi srat. Panmbahan Senapati badhe angyktosakn wirayatipun Sunan Giri, kalanipun Sultan Pajang sowan dhatng Giri rumiyin. Utusan inggih sampun mangkat. Sunan Giri nuju sineba ing balanipun. Utusan saking Matawis lajng ngaturakn srat. Sunan Giri sasampuning maos srat msm sarwi ngandika, kongkonan, kowe tutura marang Ki Senapati, yn arp anyatakake wirayatku, konn anglurug marang bang wetan. Wirayatku iki wis pinsthi karsaning Allah, yn ratu ing Mataram besuk bakal angrh wong tanah Jawa kabh, sanajan ing Giri kene besuk ya tluk marang ing Mataram. Sabab karsaning Allah iku wis ora kna owah, ginawe jaman walikan. Gusti dadi kawula, kawula dadi gusti, pratandhane wis ana ing Pajang lan ing Mataram iku. Utusan lajng pamit mantuk. Sampun dumugi ing Matawis, matur ing wiwitan dumugi ing wkasan. Panmbahan Senapati ngandika dhatng kang paman Dipati [Dipa...] --- 182 --[...ti] Mndaraka, paman, kula badhe tumuntn mangkat ngalurug dhatng bang wetan. Angkat kula benjing wulan Mukaram. Kula anurut kalanipun Sultan Pajang sowan dhatng Giri rumiyin pinuju wulan Mukaram. Kalih dene sampeyan amarentahana dhatng Adipati ing Pathi, Dmak, Garobogan, kang sampun sami karh ing kula, sami asaosa ggamaning

prang, benjing yn kula mangkat sampuna ngalmpak wontn ing Pajang, Ki Dipati Mndaraka matur sandika. Sarng dumugi ing wulan Mukaram, Panmbahan lajng bidhal lan sabalanipun, tuwin nagari kang sampun sami karh tiyangipun inggih andhrk sadaya, sumja anlukakn nagari bang wetan kang drng nungkul. Lampahipun anjujug ing Japan. Kacariyos pangeran ing Surabaya, punika kang dados pangagngipun para bupati ing bang wetan, sampun mirng pawartos yn Senapati ing Mataram sumja anlukakn nagari bang wetan sadaya, Pangeran Surabaya wau enggal utusan. Angaturi para bupati ing Tuban. Sadayu, Lamongan, Garsik, Lumajang, Kartasana, ing Malang, Pasuruan, Kadhiri, Wirasaba, Balitar, Pringgabaya, Pragunan, Lasm, Madura, Smnp, Pakacangan. Sadaya wau inggih sampun sami dhatng sabalanipun wontn ing Japan. [Japa...] --- 183 --[...n.] Sumja sami mthukakn prangipun Senapati, wondene Panmbahan Senapati lan sabalanipun inggih sampun dhatng wontn ing Japan. Ggamanipun sampun sami ajngajngan. Anuntn wontn utusanipun Sunan giri, sarta ambkta srat. Sadhatngipun ing Japan, lajng daml pasanggrahan piyambak. Nuntn angaturi Panmbahan Senapati, sarta Pangeran Surabaya tuwin para bupati sadaya, inggih sampun sami dhatng wontn ing pasanggrahan ngriku, atata sami lnggah, utusan ing Giri wicantn. Para priyantun agng-agng sadaya, kula dipun utus ing Kangjng Sinuhun Giri, amaringakn srat, kula waose piyambak, sami kamirngna, utusan Giri lajng maos. Ungling srat. Layang Ingsun Kangjng Sunan Giri dhawuha marang putraningsun Senapati ing Mataram. Lan dhawuha marang putraningsun Pangeran Surabaya, liring layang, nggonira bakal prangan iku ingsun ora anglilani, karana bakal akh ppati, angrusakake wong cilik. Ing mngko sira wong loro amiliha, isi lan wadhah, yn sira wis padha milih isi lan wadhah mau, ing sasnngira dhewe-dhewe, tumuli padha atuta, lan padha sokura ing Allah, nuli padha muliha marang nagaranira dhewe-dhewe, lan ing besuk manawa ana karsaning Allah, [A...] --- 184 --[...llah,] sira padha tinitah luhur utawa andhap, anarimaa ing papsthn. Titi. Senapati tumuntn ngandika dhatng Pangeran Surabaya, adhi ing Surabaya, kadospundi kang dados karsa sampeyan, mnggah dhawahipun Sunan Giri, kula lan sampeyan andikakakn milih, isi lan wadhah, sampeyan milih kang pundi, kula nyarah kemawon. Pangeran Surabaya sumaur, kakang Senapati, kula amilih isi kemawon sampeyan wadhahipun. Panmbahan Senapati inggih sampun narimah tampi wadhah. Sarng sampun nggnipun sami pilihpinilih, lajng sami bibar mantuk dhatng nagarinipun piyambak-piyambak. Utusan ing Giri inggih sampun mantuk, sarta sampun matur ing Gustinipun. Sunan Giri sarng mirng ing aturing utusan lajng ngandika, wruhanira, wis pinsthi karsa Allah, Senapati nggone anampani wadhah iku wis kabnran. Wadhah iku nagara, isi iku wonge, ing samangsane uwong ora anurut marang kang duwe bumi amsthi bakal ditundhung. Kacariyos Pangeran Surabaya utusan ananm Bupati wontn ing Warung tanah Blora, inggih sampun klampahan. Sarng kauningan dhatng Panmbahan Senapati, lajng katlukakn. Yn botn purun tluk, botn suka anganciki siti ing Warung Blora, [Blo...] --- 185 --[...ra,] sabab siti ing ngriku wau gadhahanipun Senapati, bupatosipun inggih sampun tluk dhatng Mataram. Utawi sakiwa tngn ing ngriku inggih sampun sami tluk dhatng Mataram. Ingkang mogok kagbag ing prang. Anuntn Panmbahan ing Madiun kalmpakan

kalihan para bupati ing bang wetan, ingkang drng sami tluk dhatng ing Mataram. Sumja sami badhe ambdhah nagari ing Mataram. Sabab Senapati punika kaupamekakn latu sakonang, prayogi nuntn kasiram ing toya, supados sampun ngantos ngmbrangmbra, para bupati wau inggih sampun sami rmbag. Nuntn sami anglmpakakn bala wontn ing Madiun, sarta samkta saggamaning prang, sakalangkung agng barisipun. Wondene Panmbahan Senapati inggih sampun ingaturan pariksa dhatng abdinipun tlik yn Panmbahan Madiun akanthi bupati kathah, badhe anggbag ing Matawis. Panmbahan Senapati enggal angundhangi balanipun. Angrakit ggamaning prang, lan angrigi nagari kang sampun sami karh. Sarng sampun sami ngalmpak pinuju ing wulan Mukaram. Panmbahan Senapati lajng budhal sabalanipun. Kyai Dipati Mndaraka inggih tumut. Lampahipun sampun dumugi sakilning kitha Madiun. Amasanggrahan ing dhusun Kalidhadhung, sakilning bangawan Madiun, ajng-ajngan --- 186 --kalihan mngsah, nanging lt banawi. Panmbahan Senapati sarng sumrp mngsahipun sakalangkung kathah, balanipun piyambak amung sakdhik. Lajng pirmbagan kalihan Ki Dipati Mndaraka angupados akal. Sarng sampun angsal akal, senapati nuntn ngandika dhatng abdinipun stri, anama Adisara, sakalangkung ayu warninipun. Adisara, kowe mnyanga kutha Madiun. Layangku iki aturna marang Panmbahan Madiun. Unine layang iki, aku asngadi tluk. Kang supaya ilanga pangatiatine, utawa ambubarna bbarisane, kajabane nglayang mngsa bodhoa kowe gonmu murih lunture sihe marang aku, lan sira anganggo-anggoa sarta ppaesa kang bcik, sarta anungganga jolang, dene kang mikul jolangmu lan kang anggawa upacaramu prajuritku Jayataka wong patang puluh iku, yn kowe dn ganggu-ganggu marang para santana ing Madiun, ya ladenana sajabane paremana, naging aja nganti anjroni. Bok Adisara aturipun sndika, lajng dandos busana kang sae-sae, sarta appas. Warninipun sakalangkung ayu, kang aningali sami kasmaran. Nuntn mangkat anumpak jolang, sarta pinayungan, ingiring upacara amindha putri, lampahipun anrak bbarisan agng ing Madiun. Tiyang ingkang bbarisan [b...] --- 187 --[...barisan] botn wontn kang nyujanani, sabab sami sumrp yn kang dn dhrk priyantun stri, malah sami ningali sarta pitakn, punika sintn. Wangsulanipun tiyang Matawis. Punika raja kula ing Mataram angaturi panungkul. Tiyang ing bbarisan sarng mirng sakalangkung sami suka manahipun, anyipta yn botn siyos prang. Kacariyos Panmbahan Madiun punika putranipun Sultan Dmak. Ingkang nanm bupatos Sultan Pajang swargi. Panmbahan Madiun sampun pputra kkalih, stri satunggil, jalr satunggil, pambajngipun stri sakalangkung ayu warninipun sarta sampun diwasa, anama Rtna Jumilah, ingkang rayi anama Mas Lonthang, Rtna Jumilah wau dipun taros krama botn purun. Wangsulanipun, inggih badhe purun krama yn wontn maraspuh anymbah dhatng mantunipun, lan gadhah ppanggil lading panyukur, ing saupami tiyang jalr kaprang ing lading, panyukur botn pasah, Rtna Jumilah inggih purun kapndhet garwa, yn botn makatn inggih botn purun krama ing salaminipun. Kala smantn Panmbahan Madiun pinuju lnggah wontn ing dalmipun, ingadhp para santana tuwin putrinipun. Kagt aningali dhatngipun Bok Adisara, dumrojog tanpa larapan. Lajng anyungkmi sukunipun panmbahan. [panmbaha...]

--- 188 --[...n.] Panmbahan alon andangu, kowe iki wong saka ngndi lan jnngmu sapa. Bok Adisara matur nmbah, kula kengkenanipun abdi sampeyan Senapati ing Mataram. Nama kula pun Adisara, kula dipun utus angaturakn srat panungkul ing sampeyan. Srat lajng tinampn sarta winaos. Ungling srat, Senapati anungkul sarta nja ngawula, lan angaturakn nagari ing Matawis. Panmbahan sasampuning maos srat lajng ngandika, Adisara, kowe tutura marang anakku Senapati, aku ora niyat mungsuh marang dhwke, para bupati akh iku kang bakal mungsuh marang Senapati, aku lan sabalaku dhewe ora milu-milu, srhning bndaramu wis sumja nungkul marang aku mngkono, para bupati akh iku ya dakbubarne, snajan padha abakal mungsuh marang Senapati aja pakumpulan ing nagara kene. Panmbahan inggih lajng angutus santananipun, andikakakn andhawahi para bupati ambibarna barisipun, sarta amisuwurakn yn Senapati sampun tluk. Para bupati lan sabalanipun wau inggih lajng wontn ingkang bibar, wontn ingkang taksih kantun wontn ing ngriku. Wondene bok Adisara wau sarng mirng pangandikanipun Panmbahan Madiun, sakalangkung suka manahipun sarta matur, gusti, abdi [a...] --- 189 --[...bdi] sampeyan Senapati anyuwun kkolohe pada sampeyan. Badhe dipun unjuk sarta kadaml adus, supados andadosna kawilujngan katguhanipun. Akathah-kathah aturipun Bok Adisara wau gnipun amurih lunture sihipun panmbahan dhatng Senapati. Panmbahan inggih lajng anuruh padanipun ing toya, Adisara anadhahi ing bokor salaka, panmbahan sarwi ngandika, Adisara, bndaramu takpk anak. Taksadulurake lan anakku loro, wadon siji, lanang siji, Adisara sakalangkung panuwunipun. Lajng pamit mantuk dhatng pasanggrahan. Senapati Ngalaga sarng aningali Adisara taksih sae pasipun, sakalangkung suka ing galihipun, lajng andangu, Bok Adisara inggih matur ing wiwitan dumugi wkasan, sarta matur yn Panmbahan Madiun darbe putra stri, botn purun krama yn botn wontn maraspuh anymbah dhatng mantunipun, sarta gadhah ppanggil lading panyukur, Panmbahan Senapati mirng aturipun Bok Adisara sangt suka ing galihipun. Sarta anggunggung dhatng bok Adisara. Ki Dipati Mndaraka ngandika dhatng Senapati, thole, sarhning kowe sumja dadi ratu, amngku ing tanah Jawa kabh, bcike kowe sebaa ing Sunan [Su...] --- 190 --[...nan] Kalijaga ing Ngadilangu, anyuwuna kagungane rasukan, Kangjng Kyai Gundhil atawa Kyai ntakusuma, dene caritane Kyai Gundhil mau mangkene, nalikane para wali padha angdgake masjid Dmak, iku banjur padha dhikir ana sajroning masjid. Nuli ana buntlan tiba saka ing dhuwur, kang kabnr anduwni Sunan Kalijaga, buntlan mau barng didlng rupa walulang wdhus. Pasujudane Kangjng Nabi Mukhammad. Sarta rupa jarit sal agme Kangjng Rasul. Banjur digawe klambi marang Sunan Kalijaga. Sunan Bonang takon sababe digawe klambi, Sunan Kalijaga amangsuli, mulane digawe klambi, sabab bakal dadi panganggone para ratu kang angrh ing tanah Jawa. Kang iku Senapati, yn kulambi mau kosuwun diparingake, bakal andadekake pratndha, yn kowe bakal tulus dadi ratu ana ing Mataram, tumurun ing anak putumu, yn ora diparingake, ya bakal ora tulus nggonmu dadi ratu. Senapati Ngalaga sarng mirng pangandikane kang paman sakalangkung suka manahipun. Lajng mangkat amung ambkta rencang sawatawis sami kkapalan sadaya, ikang tngga bbarisan Ki Dipati Mndaraka. Sadhatngipun ing Ngadilangu inggih sampun kpanggih kalihan sang pandhita, Senapati matur nyuwun saratipun tiyang prang, sampun ngantos [nganto...]

--- 191 --[...s] kadhawahan mimis supados wiyanaa, sang pandhita inggih lajng amaringi rasukan kang nama Kyai Gundhil utawi ntakusuma wau. Senapati inggih nuntn wangsul dhatng bbarisan malih. Sarng sansing dintn malih Senapati Ngalaga sumrp, yn barisan ing Madiun salong bibar, ingkang taksih kantun sangt weya, Senapati lajng parentah anata balanipun kapara tiga, sumja anggbag bbarisan Madiun, sampun sami jangji, ing wanci byar sampuna sami dumugi sawetan banawi, sarng sampun sami samkta, ggaman agng ing dalu lajng sami nyabrang mangetan. Ing wanci byar sampun sami dumugi sabrang wetan. Lajng sarng umangsah ing prang, gumuruh swaraning surak. Sarta anitir bndhe, sarwi ambsmni griya. Bala kang sami bbarisan ing Madiun kagt. Gugup nggnipun nadhahi, lajng prang rame, kathah kang sami pjah. Senapati anitih kapal napas madu anama Puspakancana, sarta ngagm rasukan ntakusuma, lajng ngamuk kalihan waos. Bala bang wetan kathah kang pjah, bala bang kiln sakdhik kang pjah, lajng dhadhal ing sapurug-purug. Sarng wanci lingsir wetan titihanipun Senapati pjah, amargi kataton. Nanging taksih kenging kadaml prang, sarng ing wanci lingsir kiln Kyai Dipati Mndaraka sumrp sarta pitakn. [pita...] --- 192 --[...kn.] Senapati, jaranmu iku wis mati, kok isih kotunggangi, kapal wau inggih lajng rbah, Senapati malumpat sarwi wicantn. Paman, sampeyan punika dahwn. Kapal kula punika gnipun pjah kala lingsir wetan. Sawk ambruk sapuniki. Senapati lajng ngandika prasapa, besuk saturunku aja ana kang nunggang jaran napas, manawa ora kaya aku, Senapati lajng lampahipun sumja lumbt kadhaton Madiun. Kacariyos Panmbahan Madiun sampun ingaturan uninga dhatng balanipun, yn Senapati anggbag ing prang, nggnipun ngaturi srat panungkul rumiyin kadaml samudana kemawon. Balanipun para Bupati bang wetan tuwin bala Madiun sampun kathah kang pjah, ingkang taksih sami gsang sampun sami lumajng sadaya, kantun tiyang salbting kadhaton punika, sajawining kadhaton sampun sami dipun jarah rayah dhatng bala Matawis. Panmbahan sarng mirng sakalangkung gtun, sarwi ngandika, aku ora nyana yn kaya mngkene karpe Senapati, dadi kna dijnngake Martawisa, marta lahire, batine wisa. Panmbahan lajng parentah dandos dhatng garwa tuwin putranipun jalr, sumja kabkta lolos. Nuntn ngandika dhatng putranipun stri kang nama Rtna Jumilah, anakku ni putri, kowe [ko...] --- 193 --[...we] kria tunggu kadhatonmu, sabab wis lumrahe yn wong kalah prang iku dirayah sabarang duweke, lan diboyong putrine, karo dene yn kowe ora sumurup, mulane Senapati iku kapati-pati ambdhah nagaraku, ya kowe kang dirbut. Rtna Jumilah sarng mirng dhawahipun ingkang rama, lajng anangis sarta aniba ing siti botn emut. Ingkang ibu tuwin para abdi inggih tumut nangis sadaya. Panmbahan ngandika dhatng mban tuwin inyanipun sang putri punapa dene abdi stri ingkang badhe katilar, kowe padha kria atunggu gustimu, ora-orane kowe nmu pati, lan gustimu yn mngko wis eling, krisku wasiyat iki whna, jnnge Si Gumarang. Dhuwung sampun katampn dhatng mbanipun sang putri, panmbahan lajng bidhal. Garwa tuwin putranipun jalr botn kantun. Lampahipun mangetan, sumja dhatng Wirasaba. Wondene sang putri ingkang katilar wau inggih sampun emut saking anggnipun kantaka, mban angaturakn dhuwung,

sang putri sarng sampun nampni dhuwung anyipta sarnga pjah kalihan Senapati, sang putri nuntn dandos cara jalr, angagm dhuwung, anyothe pistul, anyanthing sarampang, lajng lnggah satngahing dalm. Senapati Ngalaga inggih sampun sumrp ing wartos. [war...] --- 194 --[...tos.] Yn Panmbahan Madiun sampun atilar nagari, putranipun stri katilar wontn kadhaton. Senapati sakalangkung suka manahipun. Enggal lumbt ing kadhaton. Sarng dumugi palataraning dalm, lajng dipun pistul dhatng sang putri, nuntn kasawat ing sarampang, Senapati kenging jajanipun botn pasah, eca anggnipun lumampah kemawon. Sang putri enggal narik dhuwungipun wasiyat, sarta wicantn. Yn kowe ora pasah taksuduk krisku iki nyata yn tguh. Senapati sarng aningali sang putri angunus dhuwungipun wasiyat, ajrih anylaki, nuntn kndl jumnng wontn korining dalm. sarta wicantn angrrpa aminta sihipun sang putri, akathah-kathah wicantnipun Senapati wau, amurih sang putri asiha dhatng piyambakipun. Sang rtna sarng mirng lajng ical dukanipun. Karaos ing galihipun. Sariranipun lsu, lnggah sarwi mengo, panypngipun dhuwung rntah botn sumrp. panmbahan enggal amurugi, dhuwung sampun kapndht kawrangkakakn lajng cinngklit.[1] Senapati lnggah nyandhing sang putri sarwi angungrum dhatng sang putri, sang rtna wicantn, Senapati, ppanggilku kri siji, yn kowe ora pasah dakprang ladingku panyukur iki, aku ya glm kopotha-potha, Senapati inggih lajng dipun prang, lading panyukur ngantos melot [me...] --- 195 --[...lot] landhpipun. Senapati botn pasah, sang putri enggal pinodhong dhatng pasarean, andumugkakn karsanipun. Sang putri wau sampun kapundhut garwa dhatng Senapati, dhuwung wasiyatipun sang putri kalih nama Kyai Gupita. Ing enjingipun Senapati miyos sinewaka ing balanipun, tuwin para bupati ingkang sami sampun karh inggih sowan sadaya, Dipati ing Pathi sumrp yn Senapati amndht garwa, sangt sakite manahipun. Lajng pamit mantuk asngadi nagarinipun kadhatngan mngsah, dipun ampah botn kenging, amksa mantuk, sampun bidhal. Sapngkripun Dipati Pathi Senapati ngandika dhatng Ki Mndaraka, paman, yn sampeyan botn sumrp, pun adhi ing Pathi badhe ambalik. Sumja amngsah ing kula, Ki Dipati Mndaraka sangt anggnipun gtun. Senapati Ngalaga lajng bidhal sabalanipun. Sumja ambdhah ing Pasuruan. Garwanipun putri ing Madiun inggih binkta, lampahipun sampun dumugi watse nagari Pasuruan. Lajng masanggrahan wontn ing ngriku. Kacariyos Dipati Pasuruan sampun mirng pawartos. Yn nagarinipun badhe kabdhah dhatng Senapati, Dipati Pasuruan sangt ajrih, sumja nungkul kemawon. Sampun acawis rajabrana, badhe kaaturakn [kaatur...] --- 196 --[...akn] kang minngka pratndha ing panungkulipun. Anuntn wontn kalerehanipun bupati satunggil, anama Kanitn. Punika sagah amthukakn prangipun Senapati, atandhing sami ijn. Inggih sampun dipun kn mangkat dhatng Dipati Pasuruan. Ki Kanitn inggih lajng mangkat, ingiring bala sawtawis. Wondene Senapati inggih sampun sumrp, yn wontn tiyang kang badhe mthukakn

prangipun. Senapati nuntn bidhal saking pasanggrahan, angagm busana sarwa wulung sarta numpak kapal. Amung ambkta bala kawan dasa, inggih sami ngangge sarwa wulung, asikp waos sadaya. Wontn ing margi nuntn kpthuk kalihan Ki Kanitn. Sarta dipun takni, wangsulanipun Senapati, angakn lurah prajurit numbak cmng abdinipun Senapati, kautus amthukakn prangipun Ki Kanitn. Ki Kanitn inggih pitados kemawon. Lajng sami prang ijn sarta numpak kapal. Balanipun sami nyuraki kemawon. Dangu anggnipun sami prang waos. Senapati nuntn anddonga ing Allah, supados sagda angawonakn prangipun Ki Kanitn. Senapati nuntn amaos. Ki Kanitn kenging gandhunipun botn pasah nanging lajng dhawah saking kapal. Sarta lajng kumpuh,[2] karosanipun ical. Ki Kanitn nuntn dipun tumpakakn [tumpa...] --- 197 --[...kakn] kapal stri llagaran pincang kndhangsulipun dhadhung, kaantukakn dhatng kitha Pasuruan. Ingiringakn tiyang kawan dasa wau, Senapati wangsul dhatng pasanggrahanipun. Wondene Ki Kanitn inggih sampun dhatng ngarsanipun sang Dipati Pasuruan. Matur yn sampun kawon prangipun kalihan lurah numbak cmng ing Matawis. Sang Dipati Pasuruan ngandika, yn kowe ora sumurup. Baturmu prang mau ya ika Senapati, Ki Kanitn matur malih, upami yn kula wau sumrapa, kang prang kalihan kula punika Senapati, amsthi kula botn purun mantuk. Kula pilalah pjah. Sang dipati mirng atur mkatn lajng duka, Ki Kanitn andikakakn madung gulunipun. Wadungipun ngantos tugl. Ki Kanitn botn pasah, lajng dipun soki worworan timah cangkmipun, Ki Kanitn sampun pjah. Sang dipati nuntn angganjar dhatng tiyang kawan dasa abdinipun Senapati wau, sarta anglampahakn utusan angaturakn panungkul rajabrana warni-warni, lan angaturakn nagari ing Pasuruan. Utusan inggih lajng mangkat. Sampun kpanggih kalihan Senapati, sarta angaturakn bbktanipun sadaya. Senapati sakalangkung suka ing galihipun, sarta ngandika, kongkonan, matura marang gustimu, aku banjur mulih marang --- 198 --Mataram. Gustimu ttpa ana nagarane bae, dene yn ana parentahe para bupati ing bang wetan kene, ya dituruta bae, aja ambngkalahi. Senapati lan sabalanipun lajng bidhal kondur dhatng ing Matawis. Kacariyos tiyang kang sami kawon prang kalihan Senapati wau, kathah kang sami ngungsi dhatng Surabaya, punapa dene putranipun jalr Panmbahan Madiun kang nama Mas Calonthang, inggih angungsi dhatng Surabaya, sampun kapundhut mantu dhatng Pangeran Surabaya, lajng kadadosakn bupati wontn ing Japan. Ing Wirasaba inggih katanman bupati, anama Rngga Pramana, dene ing Kadhiri ingkang dados bupati anama Pangeran Mas. Gadhah sadhrk sakawan. Satunggil nama Senapati ing Kadhiri, kalih Saradipa, tiga Kenthol Jajanggu, sakawan nama Kartimasa. Ing sasedanipun Pangeran Mas wau lajng dipun tanmi bupati saking Pangeran Surabaya, anama Ratu Jalu. Senapati ing Kadhiri lan sasdhrkipun sami sakit manahipun. Lajng anglampahakn utusan sarta mawi srat dhatng ing Matawis, sumja tluk sarta angabdi dhatng Panmbahan Senapati ing Matawis. Ingkang dipun utus anama Nayakarti, srat sampun kaaturakn ing Panmbahan. Lajng winaos. Panmbahan Senapati, --- 199 ---

sasampuning maos srat sangt suka ing galihipun. Lajng ngandika dhatng Pangeran Wiramnggala, Wiramnggala, sira mnyanga ing Kadhiri, amapaga Si Senapati, sira sun kanthni Si Tumnggung Alap-alap, lan mantri pamajgan. Sarta Bupati Pajang, ing Dmak. Jagaraga lan sabalane kabh, Si Tumnggung Alap-alap dadia kamituwaning laku andhrka ing sira, kongkonan ing Kadhiri iku sira anggawaa[3] barng, manawa Senapati Kadhiri wis kumpul lan sira, nuli gawann mulih marang Mataram. Si Tumnggung Alapalap lan Bupati Dmak, ing Pajang sira kon abacuk ambdhah ing Ngrawa. Pangeran Wiramnggala lan ingkang sami kadhawahan wau sadaya aturipun sandika, lajng sami mangkat. Sampun dumugi ing Kadhiri, amasanggrahan ing dhusun Pakuncn sakilning kitha Kadhiri. Wondene Bupati ing Kadhiri kang nama Ratu Jalu inggih sampun ampak bala, sumja mthuk ing prang, sarng ing wanci dalu, Senapati Kadhiri lan sasadhrkipun tuwin putra garwanipun lajng sami lolos sakulawangsanipun antawis tiyang kalih atus. Sumja kumpul kalihan tiyang Mataram. Sarng Ratu Jalu sumrp nuntn dipun tututi, sumja katumps. Kacandhak wontn ing Krakal. Lajng sami prang, bala Matawis enggal anulungi, arame prangipun namung sakdhap. Balanipun Ratu [Ra...] --- 200 --[...tu] Jalu kplajng, lajng tutup lawanging biting, tiyang Matawis botn anututi, putranipun mantu Senapati Kadhiri, anama Mas Balimbing kataton. Wondene Pangeran Wiramnggala inggih lajng bidhal sumja kondur, sarta ambkta senapati, kndl wontn ing Jagaraga. Ki Tumnggung Alap-Alap lajng dhatng Ngrawa, ing Ngrawa inggih sampun bdhah, strinipun binoyongan. Rajabrana tuwin rajakaya jinarahan. Ki Tumnggung Alapalap nuntn bidhal dhatng Jagaraga, sampun kumpul kalihan Pangeran Wiramnggala, lajng bidhal dhatng ing Matawis. Jarahan tuwin boyongan punapa dene senapati ing Kadhiri lan sakulawangsanipun inggih sampun katur ing Panmbahan Senapati, senapati ing Kadhiri sampun pinaringan padalman sasadhrkipun sadaya, sarta sami ginanjar busana kang sae-sae. Senapati Kadhiri wau pinundhut putra pambajng dhatng Panmbahan, sarta sakalangkung dipun sihi, sampun pinaringan llnggah siti dhusun kalih blah wu karya, sadhrkipun inggih sami dipun paringi siti dhusun sapantsipun. Kala samantn Panmbahan arsa adaml pagr banon kitha, ingkang dipun angge banon abrit lan banon pthak. Ingkang anjnngi nyambut daml senapati Kadhiri, botn lami nuntn dados kutha bacingah, sakalangkung [saka...] --- 201 --[...langkung] prayogi, sinngkalan 1509. Panmbahan ngandika dhatng Senapati, yagenea kutha iki ora sira dokoki lompongan pirantining bdhil. Aturipun senapati Kadhiri, bilih wontn mngsah dhatng, sumja kula pthukakn sajawining nagari Matawis. Sampun ngantos mriki. Panmbahan ngandika malih, ingsun ngrungu wirayat. Yn ing Mataram iki besuk bakal rinusak marang wong bang wetan. Wong Mataram bakal kalah prange, iku sira apa ngrungu wirayat mngkono, senapati matur, yn taksih gsang kula, kados botn badhe klampahan. Sabab kula ingkang sagah numps tiyang bang wetan. Panmbahan sakalangkung suka galihipun. Kacariyos para bupati bang wetan sami kaklmpakan wontn ing Madiun. Sumja ambdhah ing Matawis. Ingkang dados pangagnging bupati anama Dipati Gndhing kalih Dipati Pasagi, anuntn sami mangkat. Lampahing ggaman dados kkalih, Dipati Gndhing nindhihi ggaman sapalih, lampahipun mdal salre rdi Lawu, Dipati Pasagi sarta

ggaman sapalih mdal sakiduling rdi Lawu, sakalangkung agng ggamanipun. Wondene Panmbahan Senapati inggih sampun ingaturan uninga dhatng tlikipun, yn bupati mncanagara bang wetan sumja ambdhah ing Matawis. [Matawi...] --- 202 --[...s.] Lampahing ggaman maju ro. Panmbahan lajng ampak bala, para putra santana tuwin para bupati Matawis sampun sami ppak. Senapati Kadhiri nyuwun dados ttindhihing prang, Panmbahan sampun ngantos tdhak piyambak. Panmbahan inggih anuruti, ggaman agng sampun budhal. Ttindhihipun senapati Kadhiri, sarng dumugi ing Taji ggaman kapalih, Pangeran Purbaya angirit ggaman sapalih, badhe amthukakn mngsah kang saking lr, senapati Kadhiri angirid ggaman kang sapalih, badhe amthukakn mngsah kang saking kidul. Anjog ing dhusun Ngutr. Anuntn sarng mangkat. Sampun sami kpthuk kalihan mngsah, lajng sami prang rame, bala bang wetan kathah kang pjah, bala Matawis amung sakdhik kang pjah, senapati Kadhiri prang ijn kalihan pamanipun kang nama Dipati Pasagi wau, awit sampun lami anggnipun ssatron. Kalih-kalihipun sarng pjah sampyuh, para santana Matawis sarng sumrp enggal sami ngamuk. Tiyang bang wetan kathah kang pjah, lajng dhadhal larut sadaya. Ttiyang Matawis sami ambbandhang, nuntn bidhal mantuk. Sarta ambkta jisimipun senapati, lan angrumiyinakn utusan angaturi uninga ing Panmbahan, yn senapati pjah. Panmbahan sangt ngungun. Jisimipun senapati andikakakn mtak ing dhusun Wdhi, bala Matawis sampun [sa...] --- 203 --[...mpun] sami mantuk dhatng ing Matawis. Panmbahan lajng anggganjar ing balanipun sadaya kang sami mnang prang. Wondene adhinipun senapati kang nama Saradipa lajng kaangkat dados bupati anama Martalaya, Ki Jajanggu kaangkat nama Dipati Supnta, Ki Kartimasa kaangkat nama Saradipa, Ki Mas Sari kadadosakn Dipati Dmak. Utawi sansipun kang sami jinunjung lnggah. Kacariyos bupati ing Pathi sumja balela badhe amngsah ing Matawis. Dipun ampah dhatng para santananipun botn kenging, lajng utusan dhatng Matawis, anyuwun ngrh siti dhusun salre rdi Kndhng sadaya, sarta anyuwun waos salandheyanipun, kathahipun satus. Utusan inggih sampun mangkat. Sampun kpanggih kalihan Panmbahan. Sarta angaturakn ing panyuwunipun ingkang rayi. Panmbahan inggih lajng amaringakn siti dhusun salre rdi Kndhng sadaya, wondene waos inggih kaparingakn. Ananging waos kemawon, botn mawi landheyan. Utusan lajng mantuk. Ing sapungkuring utusan, Panmbahan ngandika wwartos dhatng Dipati Mndaraka, yn dipati ing Pathi badhe ambalik. Ki Dipati Mndaraka sakalangkung ngungun. Wondene utusan ing Pathi wau inggih sampun matur dhatng sang dipati lajng parentah ambbahak anlukakn tiyang siti dhusun salre rdi Kndhng, [K...] --- 204 --[...ndhng,] sadaya inggih sampun sami nungkul. Amung nagari Dmak ingkang bangga, amapag prang muwr salbting biting. Adipati Pragola ing Pathi sarng sampun kathah balanipun lajng bidhal. Anglurug dhatng Matawis, lan sabalanipun. Lampahing ggaman sakalangkung rsah, samargi-margi tansah anjarah ambboyong, Adipati Pajang enggal ngaturi uninga dhatng ing Matawis, yn Dipati Pathi sumja ambdhah ing Matawis. Panmbahan sarng mirng aturipun Dipati

Pajang lajng ngandika dhatng putranipun ingkang nama Pangeran Dipati Anom. Thole, kowe mangkata lan wong Mataram kabh, amapagna pamanmu ing Pathi, nanging aja kolawani prang, elingna bae, ewadene yn mksa lali iya ladenana, tumbakku iki nggonn. Dipati Mndaraka sumambung, kapriye dene anakmu bae kang kokongkon mapag prang, takkira ora klar anadhahi prange Dipati Pathi. Panmbahan amangsuli, paman, mila wayah sampeyan kemawon kang kula kn mthukakn. Pun adhi ing Pathi kula purih ngta, lan mngsa kolua amngsah prang kalihan anak kula. Ki Dipati Mndaraka inggih lajng kndl. Pangeran dipati wau nuntn bidhal lan sabalanipun, kndl wontn ing Prambanan. Wondene ggaman agng ing Pathi sampun dumugi ing Kmalon. Arrb wontn ing ngriku, sarng enjingipun [e...] --- 205 --[...njingipun] lajng bidhal majng, pangeran dipati ing Matawis inggih nuntn bidhal. Amung ambkta bala kang angampil upacara kemawon. Balanipun ingkang kathah sami katilar wontn ing Prambanan. Botn dangu nuntn kpthuk ggaman ing Pathi, Sang Dipati Pathi kagt aningali wontn priyantun amthukakn lampahipun amung kairing ing upacara, dangu-dangu sang dipati botn pandung yn ingkang putra kapenakan. Sang dipati sangt kanggg galihipun, sarta lingsm. Enggal amurugi taksih numpak kapal sarta pitakn, thole, bapakmu ana ngndi, lan kowe mrene iku gawemu apa. Pangeran dipati matur taksih numpak kapal. Raka jngandika taksih wontn ing wingking, kula dipun utus matur dhatng sampeyan. Mnggah ggn sampeyan badhe dhatng Matawis punika damlipun punapa, yn badhe ngrbat nagari ing Matawis punika tiyang kagungan sampeyan piyambak, sami ugi lan ing Pathi, sampeyan andikakakn wangsul kemawon. Sang Dipati Pragola ngandika sarta malengos. Aku wong wis sumurup watke bapakmu iku, mung sok ngenaki ati bae, saiki kowe balia, bapakmu konn mrene, anmonana aku padha tuwa. Pangeran dipati matur, bilih sampeyan botn karsa wangsul, sarta botn karsa ngt anggn sampeyan gadhah sadhrk [sa...] --- 206 --[...dhrk] dhatng kangjng rama, kula andikakakn angladosi ing sakarsa sampeyan. Sang dipati sarng mirng sangt duka, sarta wicantn. Bapakmu iku bangt nggone mjanani marang aku, kowe dudu tandhingku prang, kang dakancam-ancam bapakmu, bakal dakjak ngadu karosan sarta katguhan. Kowe mngsa klara anadhahi prangku, kbat balia bae, ngundanga bapakmu. Pangeran dipati mirng wicantn sakalangkung duka, ingkang paman lajng dipun tumbak. Sang dipati sangt anjola, nanging botn pasah, sarta wicantn. Kowe iki bocah ora kna digawe bcik. Wis dikbat balia, bapakmu bae konn mrene, pangeran dipati mksa numbaki, sang dipati kraos sakit, nanging botn pasah, enggal nyandhak tumbak. Ingkang putra dipun buntar kenging jajanipun, aniba saking kapal karungkb ing siti botn emut. Nuntn karbat dhatng balanipun, kabkta dhatng pasanggrahan Prambanan. Sarta sami ngaturi uninga dhatng Panmbahan. Dene sang dipati ing Pathi inggih lajng kndl lan sabalanipun wontn ing ngriku cakt lpn Dngkng sarta abbiting, kang dipun daml galugu. Panmbahan Senapati sarng dipun aturi uninga yn ingkang putra katmpr, sangt anggnipun kagt. Lajng angandika dhatng garwanipun kang saking Pathi, bakyunipun dening Sang Dipati Pathi, nimas, --- 207 ---

adhimu wis lali tmnan. Pratandhane dene kolu anumbak kaponakane. Ingkang garwa matur, yn mngkatn kula inggih sampun lila pjahipun rayi sampeyan, sabab sampun awon. Panmbahan lajng dandos. Sarng sampun samkta nuntn bidhalan bala kkapal sadaya, lampahipun assandran. Dumuginipun ing pasanggrahan Prambanan sampun dalu. Panmbahan kndl sakdhap anata bala, sarng sampun tata lajng bidhal wanci lingsir dalu, Ki Dipati Mndaraka botn kantun. Lampahing baris sampun cakt lan bitingipun dipati, bala Matawis sami surak, bndhe Kyai Bicak tinabuh, swaranipun angungkung, bala ing Pathi ggr sami lumajng ing sapurug-purug. Panmbahan badhe lumbt ing biting botn pinanggih marginipun. Ki Dipati Mndaraka enggal anarik dhuwungipun. Anama Kyai Culik. Lajng kapancasakn ing btng galugu, rantas ttiga, Kyai Mndaraka addah margi dhatng ingkang putra, Panmbahan enggal lumbt sakapalipun sarta bala ing Matawis. Lajng sami ngamuk. Bala ing Pathi botn wontn kang sagd mals. Kathah ingkang pjah, Sang Dipati Pathi sarta balanipun kang taksih gsang sami lumajng atilar biting, kasarngan lpn Dngkng banjir ladhu, bala ing Pathi sami ambyur, kathah kang pjah dening toya, palajngipun sang dipati [di...] --- 208 --[...pati] lan sabalanipun sumja mantuk dhatng ing Pathi, Panmbahan lan sabalanipun anglud. Sang dipati sarng dumugi ing nagarinipun, enggal utusan andha bantu dhatng para bupati kang clak-clak ing Pathi, para bupati wau inggih sami ambantoni prajurit. Lajng sami tata baris wontn ing Pathi. Panmbahan inggih nuntn dhatng lan sabalanipun, lajng prang, tiyang ing Pathi kawon. Kathah kang pjah, sami lumajng ambyur ing lpn banjir, kathah kang pjah dening toya, sang dipati ing Pathi botn kantnan pjah tuwin gsangipun. Bala Matawis sami angrrayah, sarta ambboyongi, bdhahing Pathi sinngkalan 1551. Panmbahan nuntn kondur dhatng Matawis lan sabalanipun. Kala samantn Panmbahan Senapati sampun tulus anggnipun jumnng ratu, nagari Matawis sakalangkung gmah raharja, Ki Dipati Mndaraka matur, Panmbahan dipun aturi anggbag nagari bang wetan kang drng nungkul. Wangsulanipun Panmbahan, paman, sapunika drng mangsanipun. Benjing putu kula kang anlukakn tiyang tanah Jawi sadaya, jumnng ratu agng tanpa timbang, kula punika amung abbadhe kemawon, kalih dene benjing yn kula sampun tinkakakn ing jaji,[4] kang kula lilani anggntosi kula jumnng ratu ing Matawis, anak kula pun Jolang, sanajan anm. [an...] --- 209 --[...m.] Sabab badhe anurunakn, wiji anak-anak kula sadaya, bilih wontn kang botn angestokakn ing wwling kula punika, sami kenginga bbnduning Allah, sampeyan sarta pun adhi Mangkubumi ingkang sami anjumnngna ratu ing wayah sampeyan. Ki Dipati Mndaraka matur sandika. Kala samantn Panmbahan Senapati anggnipun jumnng ratu sampun tigang taun. Panmbahan lajng grah sangt andadosakn sedanipun. Kasarkakn sakilning masjid, ing dagane kang rama, sinngkalan 1552. Sarng ing dintn Soma Ki Dipati Mndaraka sarta Pangeran Mangkubumi miyos dhatng ing sitinggil. Anganthi Pangeran Dipati Anom. Pangeran dipati kalnggahakn ing dhampar mas. Dipati Mndaraka lan Pangeran Mangkubumi angapit kiwa tngn. Pangeran Mangkubumi jumnng sarta ngandika sru, sarupane wong Mataram kabh sira padha anksenana, yn pangeran dipati samngko jumnng sultan. Anggntni ingkang rama,

manawa ana wong kang masgul atine sarta ora ngestokake, padha tkakna budimu ing saiki, aku mungsuhe prang. Tiyang ing Mataram sadaya saurpksi jumurung, para santana tuwin bupati mantri lajng sami ngabkti ing sang prabu, sang nata nuntn kondur angadhaton. Kacariyos salaminipun jumnng sang prabu anyar wau, --- 210 --nagarinipun gmah raharja, ajg adil ukumipun, kukuh ing agaminipun. Kala samantn sang nata parentah dhatng balanipun, andikakakn andamlakn patamanan ing Danalaya, prnah sakilning kadhaton. Karsanipun sang prabu badhe kadaml panggenan kalangnanipun panakawan tiyang bule satunggil anama Juru Taman. Sabab angrsahi ing kadhaton. Asring amindha warninipun sang prabu, para garwa sliripun sang nata kathah kang sami kalintu, dipun nyana sang prabu, salaminipun makatn pratingkahipun Juru Taman, bala ing Matawis sadaya inggih lajng sami anggarap taman. Botn lami tumuntn dados. Pun Juru Taman wau inggih sampun kaprnahakn ing ngriku. Sang nata nuju ing dintn Rspati miyos sinewaka, para santana tuwin mantri bupati ppak sami sowan sadaya, amung ingkang raka sang prabu, kang nama Pangeran Pugr botn sowan. Sabab isin bilih sowan alnggah ing ngandhap. Karsanipun adarbea cangkok nagari piyambak. Nanging botn purun agadhah panyuwun dhatng ingkang rayi. Sang prabu sadangunipun sineba aningali ingkang raka botn sowan, lajng ngandika dhatng Ki Dipati Mndaraka, eyang, kadospundi rmbag sampeyan prakawis Kangmas Pugr, punika pamanah kula sangt pakwdipun yn taksiha wontn ing --- 211 --Matawis ngriki, ingkang dados pikajngan kula, badhe kula dadosakn bupati wontn ing Dmak. Ki Dipati Mndaraka tuwin para santana sadaya inggih sami amrayogkakn ing karsanipun sang prabu, malih dadosa tampingipun nagari Matawis. Sang nata lajng utusan angaturi ingkang raka Pangeran Pugr, Pangeran Pugr inggih enggal dhatng, lajng ingaturan lnggah jjr kalihan ingkang rayi, sang nata angandika, kangmas, sampeyan kula dadosakn bupati wontn ing Dmak. Amuktia wontn ing ngriku, dadosa tamping rumksa nagari Matawis. Pangeran Pugr matur nuwun. Sang nata lajng kondur angadhaton. Ing enjingipun Pangeran Pugr nuntn mangkat. Lan saputragarwanipun boyong dhatng ing Dmak, tiyang ing Dmak suyud sadaya. Pangeran Pugr sampun mukti sangt. Sarng ing lami-lami Pangera Pugr wau supe yn kalrh dhatng ingkang rayi sang prabu, sumja balela, arbat waris ing karaton. Awit kenging pambangusipun kalerehanipun bupati, kang nama Dipati Gndhing, kaaturan jumnng nata, sabab putra spuh piyambak. Sampun wajib anggntosi ingkang rama jumnng ratu. Pangeran Pugr wau inggih lajng amiturut. Nuntn andhawahakn parentah dhatng balanipun. Andikakakn --- 212 --ngirup tanah salre rdi Kndhng sadaya. Pangeran Pugr sampun kathah balanipun. Ing sabn dintn tansah tata ggamaning prang sumja ambdhah nagari Matawis. Ingkang minngka andl-andlipun anama Dipati Gndhing kalih Dipati Panjr. Sarng sampun samkta lajng bidhal. Ggaman sakalangkung agng, Pangeran Pugr anindhihi piyambak. Ing samargi-margi tansah angrayah sarta ambboyong.

Adipati ing Pajang sarng mirng pawartos, enggal angaturi uninga dhatng ing Matawis. Sang prabu pinuju miyos sinewaka, Adipati Pajang matur, yn ingkang raka ing Dmak samangke balela, sumja anggcak ing Matawis. Sampun apacak baris wontn ing dhusun Tambakuwos. Sang prabu sarng mirng sakalangkung ngungun. Nuntn angundhangi bala, angrakit ggamaning prang, sang nata badhe tindak piyambak. Ingkang sami kadhawahan matur sandika, sang prabu lajng angangkat nama ingkang rayi kkalih, Radn Tambaga kaangkat nama Pangeran Pugr, Radn Kadawung kaangkat nama Pangeran Dmang Tanpanangkil. Sang nata lajng kondur angadhaton. Sasampuning samkta sang prabu lajng bidhal lan sabala sadaya, lampahing ggaman sampun dumugi ing Tambakuwos, ajngan kalihan tiyang Dmak, sarng enjingipun lajng tmpuh prang rame, bala ing Dmak karoban, kathah kang pjah, [p...] --- 213 --[...jah,] Dipati Gndhing tuwin Dipati Panjr sampun pjah, Pangeran Pugr ing Dmak sampun kacpng wontn satngahing paprangan. Lajng binsta katumpakakn ing tandhu, bala ing Dmak kang taksih gsang sampun larud lumajng sadaya. Bala Matawis sami matur ing sang prabu, yn ingkang raka sampun kacpng, timbalanipun sang nata, ingkang raka wau andikakakn mrnahake ing Kudus, lan sagarwaputranipun. Sampun ngantos kasukanan rencang, ingkang kadhawuhan matur sandika, Pangeran Pugr wau sampun kadkkakn ing Kudus, sakalangkung mmlas. Wondene sang nata inggih sampun kondur dhatng Matawis, sarta anggganjar dhatng balanipun. Lan anjunjung lnggahing kang abdi lurah ganjur, kang nama Ki Gada Mastaka, kadadosakn bupati wontn ing Dmak, kaparingan nama Tumnggung Endranata. Ingkang rayi sang prabu, kang nama Pangeran Jayaraga, katanm Bupati ing Panaraga sarta angrh Bupati sakawan. Pangeran Jayaraga, katanm bupati ing Panaraga sarta angrh bupati sakawan. Pangeran Jayaraga sampun mukti wontn ing ngriku, kalerehanipun bupati sakawan wau anama Pangeran Rngga, kalih Panji Wirabumi, tiga Malang Sumirang, sakawan Nayaita. Sarng lami-lami Pangeran Jayaraga wau kalimput ing kamuktn. Sumja jumnng nata, badhe angrbat karaton ing Matawis. Dipun ppalangi karsanipun dhatng --- 214 --bupati sakawan botn kenging, bupati sakawan wau sampun sami rmbag angaturi uninga dhatng ing Matawis. Lajng sami mangkat. Abdinipun Pangeran Jayaraga para lurah sarng sumrp yn bupati sakawan sami dhatng ing Matawis sangt ing kajrihanipun. Para lurah enggal sami nusul dhatng Matawis. Sadhatngipun ing Matawis sang prabu pinuju miyos sinewaka, Pangeran Rngga lan sakancanipun lajng sami pepe sakidule waringin kurung, sang nata kagt aningali, enggal utusan amariksa, Pangeran Rngga lan sakancanipun matur balaka, yn ingkang rayi sumja balela, sang nata sarng mirng atur makatn sakalangkung duka, lajng ngandika dhatng ingkang rayi nama Pangeran Pringgalaya, adhi mas, sira mnyanga ing Panaraga, lan Si Martalaya, kakangira Pangeran Jayaraga tundhungn saking Panaraga lan saanakbojone, dokokna ing Masjid Watu, sabarang duwke jarahana, mnawa ana bature kang bngga padha patenana, dene Pangeran Rngga iku lan sakancane gawann bali marang Panaraga. Pangeran Pringgalaya lan Tumnggung Martalaya matur sandika, lajng mangkat sabalanipun. Tuwin Pangeran Rngga wau inggih tumut. Lampahipun sampun dumugi ing Panaraga, sampun kpanggih kalihan Pangeran Jayaraga, Pangeran Jayaraga sarng kadhawuhan timbalan dalm [dal...] --- 215 ---

[...m] aturipun sandika, sarta sangt kaduwungipun. Angraos yn kalpatan. Anuntn pradandosan. Lajng dipun angkatakn dhatng ing masjid watu, dene Pangeran Pringgalaya lan sabalanipun inggih sampun bidhal kondur dhatng ing Matawis sarta ambkta jarahan. Pangeran Rngga lan sakancanipun inggih tumut wangsul dhatng ing Matawis malih, sadhatngipun ing Matawis sampun katur ing sang prabu, yn ingkang rayi sampun kakesahan dhatng ing masjid watu, botn kabktanan rencang, amung lan garwa putranipun. Sabarang darbkipun sampun katur sadaya, sang prabu sakalangkung suka, lajng ngandika dhatng Pangeran Rngga, Pangeran Rngga, sira muliha marang Panaraga lan sakancanira kabh, nagara Panaraga tatann kang bcik. Pangeran Rngga matur sakalangkung nuwun. Nuntn mangkat mantuk dhatng Panaraga. Sang nata ngandika malih dhatng para santana tuwin para bupati, bocah ingsun kabh, apa dene sanak-sanak ingsun, sira padha sumurupa, wwalre kangjng rama swargi, sanak-sanak ingsun kabh andikakake padha atut. Sapa kang ora ngestokake, amsthi padha ora nmu salamt, samngko wis ana kanyataane, Kangmas Pugr karo si adhi Jayaraga, karo-karone padha anmu papa, sang nata lajng kondur angadhaton. Kala samantn sang nata sampun pputra gangsal. Pambajngipun [Pamba...] --- 216 --[...jngipun] anama Mas Rangsang, kalih stri anama Ratu Pandhan, tiga Dn Mas Pamnang, sakawan Radn Mas Martapura, agadhah sakit ewah nanging mmangsan. Wuragilipun anama Dn Mas Cakra. Dene Pangeran Mangkubumi inggih sampun pputra kkalih, ingkang pambajng sampun dados bupati, anama Dipati Sokawati, ingkang rayi anama Bagus Pethak. Dados bupati ing Madiun. Pangeran Singasari putranipun satunggil anama Pangeran Balitar, Pangeran Pringgalaya putranipun kathah nanging ingkang kacariyos amung kkalih, satunggil anama Radn Prawirataruna, kalih anama Dipati Martasana. Adipati Mndaraka putranipun sakawan. Pambajngipun anama Pangeran Mandura, kalih Dipati Wirapraba, tiga anama Panmbahan Jurukithing, wuragilipun stri krama angsal dipati ing Batang, Pangeran Mandura wau sampun pputra kkalih, anama Pangeran Mandurarja, kalih anama Pangeran Upasnta. Kacariyos sang nata anggnipun jumnng ratu sampun kalih wlas taun. Kala samantn grah sangt. Pinuju wontn ing Krapyak, ingadhp para putra tuwin santana, sang prabu angandika dhatng kang eyang Dipati Mndaraka, lan dhatng kang raka Pangeran Purbaya, eyang, ki mas, benjing ing sapngkr kula ingkang kula lilani jumnng --- 217 --ratu anggntosi ing kula, buyut sampeyan Dn Mas Rangsang, karatonipun punjul angungkuli kula, tiyang ing tanah Jawi badhe sumuyud sadaya, ananging sarhning kala rumiyin kula gadhah kkudangan, pun Martapura kula kudang jumnng nata, punika mugi sampeyan jumnngakn ratu sakdhap, minngka isarat angluwari kkudangan. Tumuntn slha karaton dhatng pun Rangsang, sang nata lajng ngandika dhatng para putra tuwin santana, sanak-sanakku kabh, dibcik sarta diatut nggone padha saduluran. Sapa kang miwiti ala muga aja nmu slamt. Wis padha dibcik kri. Sang nata sampun seda, tangis gumrah, layon sampun karsikan. Lajng kasarkakn sakilning masjid. Ing dagane kang rama tuwin kang eyang, sinngkalan 1565. Radn Martapura lajng kajumnngakn nata dhatng Ki Dipati Mndaraka tuwin Pangeran Purbaya, sarng ing dintn Soma sang nata dipun aturi miyos sinewaka, Sang Prabu Martapura inggih lajng miyos sinewaka, pinarak ing dhampar mas. Ki Dipati

Mndaraka sarta Pangeran Purbaya angapit kiwa tngn. Ki Dipati Mndaraka abisik-bisik dhatng sang prabu, kinn lumungsur, apasraha karaton dhatng Dn Mas Rangsang saking wwlingipun ingkang rama swargi, Sang Prabu Martapura inggih enggal --- 218 --lumungsur, ingkang raka Dn Mas Rangsang kaaturan lnggah ing dhampar. Pangeran Purbaya angandika sora, hh sarupane wong Mataram, sira padha nksnana, yn Radn Mas Rangsang jumnng nata anggntni ingkang rama, ajjuluk Kangjng Sultan Agung, Senapati Ing Ngalaga Ngandurahman. Sapa wong Mataram kang ora ngestokake utawa masgul, ing saiki tkakna ing kaniyatane, aku mungsuhe prang. Sakathahe bala Matawis sami saurpksi jumurung sadaya, sang prabu anyar lajng kondur angadhaton. Kacariyos kala panjnnganipun sang prabu punika, nagari Matawis sakalangkung gmah raharja, misuwur yn ratu agng ambk adil paramarta, angungkuli kang rama swargi, balanipun sami ajrih asih, dene jjulukipun Kangjng sultan Agung Prabu Pandhita Anyakrakusuma, sarta misuwur yn sakalangkung skti, ing sabn dintn Jumungah sang prabu asring smbahyang dhatng ing Mkah. Dene Ki Dipati Mndaraka apanjang umuripun. Ngantos mningi ratu ttiga, kala samantn Ki Dipati Mndaraka sampun seda, kasarkakn ing Matawis. Dene putranipun kang nama Pangeran Mandura sarta kang nama Dipati Wirapraba, inggih sampun sami seda, kaptak ing Gambiran. Kang taksih gsang amung Ki Jurukithing inggih apanjang umuripun. --- 219 --Kala samantn kangjng sultan miyos sinewaka, para santana tuwin bupati mantri sapangandhap inggih sampun sami sowan sadaya, kangjng sultan ngandika dhatng Ki Tumnggung Suratani, Suratani, sira ngluruga marang ing bang wetan. Bala ing Mataram kabh sarta para santananingsun sira gawaa, adunn prang, sira kang dadi senapati, yn ana wong Mataram kang mundur satngahing prang uwisna. Ki Tumnggung Suratani matur sandika, lajng pradandosan. Sarng sampun samkta lajng budhal. Wondene nagari pasisir tuwin mncanagari kang sampun karh dhatng Matawis sadaya inggih sampun tumut. Mila ggamanipun Ki Suratani sakalangkung agng. Ing saangkatipun Ki Suratani kangjng sultan lajng dhawuh dhatng Radn Jayasupnta andikakakn nusul ngalurug, angulatna prangipun bala ing Matawis, ingkang awon lan ingkang sae damlipun. Sarta andhawahana dhatng Radn Suratani, yn ing Pasuruan botn kalilan ambdhah, sabab drng mangsanipun. Kaliwatana kemawon. Ki Jayasupnta matur sandika, lajng mangkat. Sampun anunggil kalihan Radn Suratani, lampahipun ggaman agng sampun dumugi ing Winongan, lajng masanggrahan sarta arropoh. Wondene ki bupati ing Balambangan tuwin bupati ingkang drng karh dhatng ing Matawis inggih sampun sami kmirngan yn dipun lurugi, sarta sampun [sampu...] --- 220 --[...n] sami angatos-atos. Kacariyos Radn Suratani kang wontn ing Winongan aparentah dhatng Tumnggung Alapalap. Kinn ambdhah ing Lumajang lan ing Rnong, kinanthn bupati sakawan sabalanipun. Ki Tumnggung Alap-alap inggih lajng mangkat sabalanipun. Dumuginipun ing Lumajang bupatinipun sampun lolos ing wanci dalu, ngungsi dhatng rdi, lajng tinututan. Kang kacandhak kathah pjah, nagari Lumajang sampun kajarah karayah, strinipun binoyongan. Ki Tumnggung Alap-alap sampun wangsul dhatng ing Winongan

malih, Radn Suratani sarta bala ing Matawis sadaya bidhal. Angpung ing Pamalang, bupati ing Malang anama Rngga Tohjiwa, sumja mthuk prang, muwr wontn salbting biting lan sabalanipun. Sarng dipun raos botn kangkat, ing dalu lajng lolos. Bala ing Matawis anututi, bala ing Malang mawut. Ing sabdhahipun ing Malang Radn Suratani lan sabalanipun budhal ngidul ngiln. Kacariyos Pangeran Surabaya sumja mthukakn prangipun bala ing Matawis. Sampun angutusi bupati ing Lasm, Grsik, Madura, Pasuruan, Kadhiri, ing Tuban, Lamongan, sampun sami dhatng wontn ing Surabaya lan sabalanipun. Ttindhihipun bala [ba...] --- 221 --[...la] Madura anama Radn Panji Pulangjiwa, tguh gagah prakosa bagus. Nagari sansipun bupatinipun piyambak kang nindhihi, ggaman agng lajng bidhal saking Surabaya anututi lampahe bala Matawis. Samargi-margi anglagari wana. Bala ing Matawis sarng sumrp yn dipun tututi kndl ing lampahipun. Lajng baris sakilning lpn Andaka, bala Surabaya baris sawetaning lpn, sarta sami anantang, bala Matawis dipun kn nyabrang mangetan. Tiyang Matawis botn tahan mirng ssumbar, enggal sami anggbyur ing lpn. Bala wetan eca anggnipun nadhahi kalihan waos tuwin sanjata, bala Matawis kathah kang pjah dening ggaman, tuwin pjah dening toya, Radn Suratani tuwin para bupati enggal sami anggbyur sumja attulung prange balanipun. Radn Suratani wau sampun pjah kllp. Bala Matawis sarng aningali senapatinipun pjah, lajng sami mundur prangipun, sarta sami anggogohi jisimipun Radn Suratani, sarng sampun kpanggih nuntn kabkta mntas, sarta binandhusa, kala samantn lpn Andaka prasasat mili rah tuwin mili bathang, bala wetan sami suka-suka, sarng wanci bangun enjing bala Matawis sami nyabrang mangetan arbat papan. Sarng byar sampun sami baris sawetaning --- 222 --lpn. Bala wetan kagt. Lajng tmpuh prang rame, bala wetan kathah kang pjah, bupatinipun kantun anglela, sarng aningali balanipun kathah kang pjah, kang gsang sami lumajng, para bupati wau enggal sami tumut lumajng, amung ttindhihipun bala Madura, kang nama Radn Panji Pulangjiwa punika pjah satngahing paprangan. Bala Matawis sami ambbandhang, sarng enjingipun bala ing Matawis bidhal sumja sami mantuk dhatng ing Matawis. Ki Jayasupnta kang mngka mata pitayanipun kangjng sultan. Enggal angrumiyini, angaturi uninga ing kangjng sultan. Yn Radn Suratani pjah wontn ing paprangan, sarta angaturakn prangipun bala ing Matawis kang awon lan kang sae, kangjng sultan sakalangkung ngungun. Lajng utusan amaringi pariksa dhatng garwanipun Suratani sarta amaringi salawat. Wondene bala Matawis ingkang kathah inggih sampun sami dhatng, sarta ambkta jisimipun Radn Suratani, kangjng sultan lajng anggganjar ing santana bupati mantri sapangandhap sadaya wradin. --- 223 --Babad Tanah Jawi. Srat ingkang Kaping 2 --- 224 --Sarng antawis stngah taun sang prabu badhe anglurug dhatng Wirasaba, karsa tindak piyambak, badhe sumrp pratingkahe tiyang prang, lajng parentah dhatng Tumnggung

Martalaya, andikakakn ngrig bala ing pasisir tuwin bala mncanagari, ingkang sampun karh ing Matawis. Ki Tumnggung Martalaya inggih nuntn utusan. Para bupati pasisir tuwin mncanagari wau inggih sampun sami dhatng wontn ing Matawis lan sabalanipun. Sang prabu tumuntn budhal, ggaman sakalangkung agng. Kacariyos bupati ing Wirasaba, anama Pangeran Arya, sawg umur gangsal wlas taun sakalangkung bagus, sarta rmn kirang dhahar sare, ingkang dados ppatihipun anama Rngga Pramana, digdaya sarta tguh, nanging sakit lempoh, bilih prang utawi mariksani balanipun, tinandhu kemawon. Kala samantn Pangeran Arya sampun sumrp, yn nagarinipun kalurugan saking ing Matawis, katindhihan sang prabu piyambak. Pangeran Wirasaba wau enggal utusan dhatng Surabaya anyuwun bantu, Pangeran Surabaya inggih enggal amarentahi dhatng bupati ing Sumnp, Balega, Pakacangan, Grsik, Lamongan, Sidayu, Tuban, Japan, Pasuruan sapanunggilanipun, kinn sami bantu dhatng Wirasaba, para bupati wau inggih [ing...] --- 225 --[...gih] sampun sami ambantoni prajurit dhatng ing Wirasaba, bbarisan ing Wirasaba sampun sakalangkung agng, ambalbr ing wana tuwin jurang-jurang, pangeran ing Wirasaba sampun adaml btng, sakalangkung kkah, bala ing Wirasaba tuwin bantu sadaya sampun sami angatos-atos. Wondene sang prabu ing Matawis lan sabalanipun inggih sampun dhatng wontn ing Wirasaba, amasanggrahan ing dhusun Paladadi, nanging bala ing Matawis kathah kang sami sakit, ssambatipun pating gluruh. Sang prabu angandika dhatng para santana tuwin para bupati, sarhning balanipun kathah kang sami sakit, karsanipun sang nata badhe kondur dhatng Matawis, anggnipun badhe ambdhah ing Wirasaba botn siyos. Pangeran Purbaya sarta para santana tuwin Ki Tumnggung Martalaya lan sakancanipun bupati sarng mirng dhawahipun sang prabu makatn, enggal sami anabuh tngaraning prang, ggaman ing Matawis sampun bidhal angpang ing kitha Wirasaba, lajng ngangsg sumja ngrangsang btng, bala Wirasaba anadhahi saking sanginggiling btng kalihan sanjata tuwin towok. Bala Matawis kathah kang tatu utawi pjah, nuntn mundur dhatng pasanggrahan kasaput ing dalu. Sarhning bala ing Matawis kathah ingkang pjah, sarta botn sagd anginggahi btng ing Wirasaba, karsanipun sang prabu badhe kondur [ko...] --- 226 --[...ndur] dhatng Matawis. Nanging Pangeran Purbaya sarta Ki Tumnggung Martalaya, ingkang taksih kkah ing karsa, ing saupami ing Wirasaba botn bdhah dipun pilaur pjah. Ing enjingipun Ki Martalaya lajng kesah nylamur, amomor pakathik Wirasaba kang sami ngarit. Pakathik wau sami wicantnan kalihan kancanipun, wicantnipun, wong Mataram iki sabar tmn, ambdhah btng smene ora bisa, yn mungguh aku gampang bae, dakpnk karo ndha utawa daktotog ing kayu kang gdhe bteng iki amsthi ambrol. Kang sawnh wicantn. Digangsira bae ya gampang. Ki Tumnggung Martalaya sarng mirng wicantn mkatn, sakalangkung suka manahipun. Nuntn mantuk dhatng pasanggrahan amarentahi para bupati, kinn sami adaml ndha, lan anglmpakakn pacul linggis. Sarng sampun ppak pirantosipun, bala Matawis lajng umangsah ing prang, angrampit btng, bala Wirasaba anadhahi saking sanginggiling btng, angrutugi sanjata tuwin kalantaka, srampang, towok. Bala Matawis kathah tatu utawi pjah, nanging kang wontn ing wingking botn ajrih mksa majng, arame prangipun. Btngipun tiyang Wirasaba sampun kalbtan dening bala Matawis. Bala Matawis pangamukipun riwut. Bala ing Wirasaba kang wontn salbting

--- 227 --btng ttumpsan. Rngga Pramana sampun pjah, kakthok gulunipun. Pangeran Wirasaba sampun binkta, para stri sarta rajabrana sami binoyongan, kaaturakn ing sang prabu, Pangeran Wirasaba katantun badhe dipun gsangi botn purun, kdah andha pjah, inggih lajng andikakakn ngalabuh ing sagantn. Jisimipun Rngga Pramana andikakakn mndhm. Sarta kadkka kkitir srat. Supados ali warisipun sumrpa, sang prabu lajng bidhal kondur dhatng Matawis. Bdhahipun ing Wirasaba sinngkalan 1568. Kacariyos pangeran ing Surabaya kaklmpakan kalihan para bupati bang wetan, kang drng karh ing Matawis, apirmbagan sumja ambdhah ing Matawis. Sabab sampun lami nggnipun sami dipun oyak-oyak. Samangke badhe mals angoyak-oyak. Dadosing rmbag lajng sami sowan dhatng ing Giri, para bupati wau sami anyuwun idi dhatng sang pandhita, nanging sang pandhita botn purun angidini, karana sang pandhita sampun sumrp ing papsthning Allah, yn nagari ing Matawis badhe angrh ing tanah Jawi sadaya, para bupati wau botn kalilan anglajngna ing pikajnganipun. Mngsa wandea anmahi karisakan. Nanging para bupati wau amksa, sabab angandlakn [a...] --- 228 --[...ngandlakn] balanipun kathah sarta sabiyantu kalihan para bupati. Para bupati wau sampun pamit saking Giri, lajng sami kalmpakan wontn ing Surabaya, apirmbagan bab margi kang badhe dnambah, aturipun kajinman ing Surabaya, prayogi mdal ing Madiun. Papanipun radin, mirah wontn pantun, toyanipun kathah. Anuntn wontn tlik ing Matawis. Sampun lami nggnipun ngawula wontn ing Tuban, anama Randhu Watang, sampun kaandl pangawulanipun. Ki Randhu Watang wau sarng sumrp yn baris agng badhe mdal ing Madiun, sakalangkung maras manahipun. Sabab badhe ngambah margi sae, sarta mirah ttdhan. Ki Randhu Watang lajng adaml dora cara, matur dhatng Adipati Tuban, wontn ngarsane para bupati, bndara atur kula ing sampeyan bilih ggaman agng punika badhe mdal ing Madiun botn wande manggih ribt ing samargimargi, sabab ing Madiun, Jagaraga, Pranaraga, punika sampun sami kabawah ing Matawis, dados botn pijr llampah, badhe prang ing samargi-margi, drng dumugi ing Matawis bala sampeyan sampun kathah ingkang risak. Adipati ing Tuban sarng mirng aturipun Ki Randhu Watang, enggal matur dhatng Pangeran Surabaya tuwin dhatng para dipati sadaya, para dipati wau inggih lajng andangu dhatng Ki Randhu Watang mnggah margi ingkang prayogi [prayo...] --- 229 --[...gi] kaambah ing ddaml agng, aturipun Ki Randhu Watang mdal ing Lasm anjog ing Pathi, punika mrginipun sae, mirah ttdhan, sarta botn wontn pakwdipun. Para bupati wau sarng mirng ature Ki Randhu Watang sakalangkung sami suka sarta anggunggung dhatng Ki Randhu Watang, botn sumrp yn kaloropakn. Kajinman ing Surabaya kang matur salrsipun katrka angloropakn, lajng pinjahan. Ggaman agng nuntn bidhal, sastu mdal ing Lasm. Kacariyos kangjng sultan ing Matawis sampun ingaturan uninga dhatng dipati ing Pathi, yn para bupati ing bang wetan sami anglurug, sumja mbdhah ing Matawis. Kangjng sultan enggal parentah dhatng Ki Tumnggung Alap-alap, andikakakn bantu dhatng Pathi lan sabalanipun. Ki Tumnggung Alap-alap inggih sampun mangkat ggancangan. Kangjng sultan tumuntn parentah ampak bala, badhe tindak amthukakn mngsah,

sarng sampun samkta lajng bidhal. Sakalangkung agng ggamanipun. Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing Pajang, nuntn masanggrahan sakilning kitha Pajang. Kangjng sultan kagt ing galih, dene Adipati Pajang botn wontn sowan, lajng utusan mariksa sarta animbali. Kala samantn Adipati Pajang mirong manahipun, kait kalihan para bupati ing bang wetan, --- 230 --sumja gmbul ambiyantoni prangipun. Sampun tilar kitha amasanggrahan ing dhusun Siwalan, angajng-ajng dhatngipun ddamle tiyang wetan. Anuntn wontn utusanipun sang nata andangu sababipun botn sowan, sarta animbali, atur wangsulanipun Adipati Pajang anggragap, awad badhe amthukakn prangipun mngsah kang saking wetan. Adipati Pajang lajng andhrk dhatng utusan. Sadhatnge ing ngarsanipun kangjng sultan, adipati inggih sampun kaapuntn kalpatanipun. Wondene ddaml agng kang saking wetan inggih sampun dumugi sawetaning dhusun Siwalan, amasanggrahan wontn ing ngriku sarta abbiting, ajng-ajngan kalihan ddaml ing Matawis. Milanipun botn lajng prang, para bupati bang wetan wau sami angntosi dhatngipun Adipati Pajang, sabab sampun kait badhe angumpul barisanipun. Ing wusana Adipati Pajang botn dhatng, kala samantn ngantos lami anggnipun ajngajngan baris. Kangjng sultan ing Matawis parentah dhatng Ki Tumnggung Martalaya andikakakn ngidri pasanggrahaning mngsah, ngalang-alanga saking katbihan, amptana bala wetan kang sami ngupados tdha. Ki Tumnggung Martalaya inggih lajng anglampahakn prajurit kkapalan, ing sabn dintn angalang saking katbihan. Kalampahan --- 231 --tiyang wetan sami ngns manahipun, awit botn sagd ngupados tdha, lajng sami kalud ing ggring, kathah kang sakit tuwin pjah. Anuntn para bupati bang wetan sami rmbagan mangsah ing prang, sabab sami kakn manahipun nggnipun ngantosi Dipati Pajang botn dhatng-dhatng. Sarng wanci enjing lajng mangsah prang, bala Matawis anadhahi prang, amung sakdhap. Adipati Japan sampun pjah, sansipun sami lumajng sadaya, bala Matawis sami anjarahi pasanggrahan, sarta ambbandhang, kangjng sultan sabalanipun anuntn kondur dhatng ing Matawis. Antawis wolung wulan malih kangjng sultan dhawah ambdhah ing Pasuruan, ingkang kautus Tumnggung Martalaya, kkanthenan bala ing Matawis sapalih, ing Pasuruan inggih sampun kalampahan bdhah, stri sarta rajabrana binoyongan. Kacariyos Adipati Pajang sumja balela, sampun kait kalihan Pangeran Mandurarja bupati ing Matawis, kantun angupados jalaranipun kemawon. Wondene kangjng sultan inggih sampun sumrp bab mkatn wau. Anuntn kangjng sultan mirng wwartos, yn Ngabi Tambakbaya mantri ing Pajang adarbe kapal, agng inggil sarta bagus. Pants yn kaagma ing kangjng sultan. Kangjng sultan lajng utusan dhatng Pajang, amundhut [amu...] --- 232 --[...ndhut] kapal wau, utusan inggih sampun dumugi ing Pajang, andhawahakn timbalan dalm dhatng Adipati Pajang, Adipati Pajang enggal animbali mantrinipun kang nama Tambakbaya, sarta ambktaa gadhahanipun kapal. Ki Tambakbaya inggih sampun dhatng

sarta ambkta kapalipun. Adipati Pajang lajng dhawah amundhut kapal, awit kakarsakakn ing kangjng sultan. Atur wangsulanipun Ki Tambakbaya botn suka, Ki Tambakbaya nuntn anumpaki kapalipun, kakitrakn wontn ing ngriku, sarta amandhi waos, wicantnipun asru, dene eman-eman jaranku dijaluk ing wong liya, kulitku iki mungguh tak gawe prang isih kanggo tlung sasi. Tambakbaya anjwr kulitipun sarta onclang waos. Utusan Matawis sarng mirng wicantnipun Ki Tambakbaya enggal mantuk tanpa pamit. Sadhatngipun ing Matawis lajng sowan ing kangjng sultan, punapa ing sawicantnipun Tambakbaya inggih sampun kaaturakn sadaya. Kangjng sultan lajng parentah dhatng para bupati tuwin para santana sadaya andikakakn mbdhah ing Pajang, ingkang kadadosakn senapatining prang Pangeran Mandurarja, ggaman agng sampun bidhal. Pangeran Mandurarja sangt pakwd ing manahipun, dene kadadosakn senapati, anggnipun gadhah kaniyatan ambalik samangke botn siyos. Wondene --- 233 --adipati ing Pajang inggih sampun sumrp yn dipun lurugi saking Matawis. Adipati Pajang sampun angatos-atos, sumja mthuk prang, ingkang minngka andl-andlipun Ki Tambakbaya, ecaning manahipun dene sampun kait lan Pangeran Mandurarja jangji badhe ngamuk saking ing wingking, botn nyana yn cidra ing jangji, ggaman Pajang sampun tata baris sajawining kitha. Botn dangu ggaman Matawis dhatng, lajng campuh prang rame, bala ing Pajang kathah kang pjah, Ki Tambakbaya angamuk kados banthng kataton, nanging bala ing Pajang kkathahn mngsah, lajng dhadhal lumajng sadaya sarta sami ammisuh dhatng parentah Mandurarja, dene dados wiwitaning nalar prang wusana cidra ing jangji. Palajngipun Dipati Pajang kalihan Ki Tambakbaya mangetan lrs, sampun nyabrang bngawan Smanggi, sumja ngungsi dhatng Surabaya, bala ing Matawis lajng anjarah sarta ambboyongi, kapalipun Ki Tambakbaya kang nama pun Domba inggih sampun kabandhang dhatng bala ing Matawis. Ggaman sarng sampun bidhal mantuk dhatng ing Matawis. Kapal pun Domba utawi jarahan sansipun inggih sampun kaaturakn ing kangjng sultan. Wondene palajngipun Dipati Pajang kalihan Ki Tambakbaya inggih sampun dumugi sarta sampun katur ing Pangeran Surabaya, Ki Tambakbaya wau lajng kathah umbagipun. Pangeran Surabaya sarng mirng umbagipun [umbagipu...] --- 234 --[...n] Tambakbaya sakalangkung npsu, Ki Tambakbaya dipun sanjata kamimisan kancana, Ki Tambakbaya botn pasah, mimis kancana gpng, Ki Tambakbaya lajng kapundhut mantu, kaparingan nama Dipati Sanjata sarta sakalangkung dipun sihi, kadaml andlandling prang. Kala samantn kangjng sultan parentah dhatng Tumnggung Jasupnta andikakakn ambdhah ing Tuban. Inggih sampun kalampahan. Ing Tuban rajabrananipun jinarahan. stri binoyongan, sami kabkta dhatng ing Matawis. Tumnggung Jasupnta lajng kaangkat nama Dipati Sujanapura, Dipati Sujanapura nuntn kautus malih, andikakakn ambdhah ing Madura, sarta kakanthenan bupati pasisir sadaya. Ki Dipati Sujanapura inggih lajng mangkat lan para bupati pasisir sabalanipun, sami numpak baita mdal ing sagantn. Wondene Pangeran Madura inggih sampun mirng pawartos, yn dipun lurugi saking Matawis. Pangeran Madura lajng anyuruhi Pangeran Sumnp, Pangeran Pamkasan, ing Balega, Pakacangan, tuwin Pangeran Surabaya, sadaya sampun ngalmpak

wontn ing Madura, sami tata baris pinggiring pasisir, anuntn ggaman ing Matawis dhatng saking laut, sumja minggah ing dharatan. Lajng dipun tadhahi saking dharatan. Arame prangipun, bala ing Matawis kathah kang pjah dening mngsah utawi dening --- 235 --toya, bala Matawis mundur anbihi dharatan. Sarng wanci bangun enjing bala Matawis sami minggah dhatng dharatan, arbat papan. Bala Madura pngkuh arame prangipun. Bala Matawis tuwin bala Madura kathah kang pjah, bala Matawis mundur prangipun, sami abbiting wontn pinggiring pasisir, sarta anglampahakn utusan angaturi uninga ing kangjng sultan yn bala Matawis kasoran prangipun, Adipati Sujanapura pjah. Kangjng sultan inggih enggal amaringi bantu senapati, anama Panmbahan Jurukithing putranipun Kyai Jurumartani swargi, Panmbahan Jurukithing inggih sampun mangkat lan sabalanipun, dumugi ing pabarisan Madura. Sadhatngipun Ki Jurukithing bala Matawis sami suka manahipun, Ki Jurukithing lajng anata bala, tiyang kang sami pjah ing paprangan kalnggahanipun sampun kasalundhingan anak tuwin sadhrkipun. Ki Jurukithing nuntn amaringi sarat skul. Sami dipun kn ndha nyakpl, amurih wilujng salbting prang, bala Matawis lajng sami mdal kapurunanipun malih, enggal anabuh tngara umangsah ing prang, bala Madura anadhahi, arame prangipun. Mngsah rewang kathah kang pjah, wusana tiyang Madura kawon prangipun. Pangeran ing Sumnp kalih Pangeran Pamkasan sami pjah wontn ing paprangan. Pangeran Madura tluk sarta ambkta tiyang swu, sansipun --- 236 --saking punika sami lumajng sadaya, bala Matawis nuntn bodhol mantuk dhatng ing Matawis, sarta ambkta Pangeran Madura, kaaturakn ing kangjng sultan, kangjng sultan sakalangkung asih dhatng Pangeran Madura, dipun kramani adhi, kadadosakn wadananipun pulo ing Madura sadaya. Botn antawis lami kangjng sultan parentah ambdhah ing Surabaya, ingkang kadhawahan nama Tumnggung Mangunonng, kakanthn para bupati mncanagari sadaya, Ki Mangunonng inggih enggal mangkat. Ing Surabaya lajng kakpung kapptan marginipun ngupados tdha, Pangeran Surabaya nuntn tluk, utusan putranipun kang anama Radn Mas Pkik, angaturi pratndha ing panungkulipun dhatng Mangunonng. Ki Mangunonng nuntn anglampahakn utusan angaturi uninga ing kangjng sultan, yn Pangeran Surabaya sampun nungkul. Sapngkring utusan, Ki Mangunonng lajng bidhal, sumja mantuk dhatng ing Matawis sarta ambkta Pangeran Surabaya sagarwaputranipun, kalih Dipati Pajang, tiga Ki Tambakbaya, lampahipun mdal ing Kadhiri anjog ing Pranaraga, wontn ing Pranaraga nuntn kapthukakn utusanipun kangjng sultan. Dhawahipun kangjng sultan, Ki Tumnggung Sapanjang andikakakn nanm bupati ing Surabaya, dene Pangeran Surabaya [Suraba...] --- 237 --[...ya] sagarwaputranipun andikakakn nyukani pagriyan sajawining kitha Surabaya, botn kalilan maringi rencang, Adipati Pajang kalih Ki Tambakbaya kapundhut dhatng ing Matawis. Ki Tumnggung Sapanjang lajng bidhal dhatng Surabaya sarta ambkta Pangeran Surabaya. Ki Mangunonng bidhal mantuk dhatng Matawis. Sarng lampahipun dumugi ing Pajang, kapthukakn utusanipun ing kangjng sultan. Ki Tambakbaya andikakakn amjahi wontn ing ngriku, Ki Tambakbaya wau inggih lajng binsta

kacmplungakn ing lpn mawi kabandhulan sela, Ki Mangunonng sampun mantuk dhatng ing Matawis. Kacariyos Adipati Pragola ing Pathi sumja balela mngsah ing Matawis, sampun anluknlukakn nagari kang cakt-cakt ing ngriku, sarta sampun adaml bupati nnm. Satunggil anama Mangunjaya, kalih Kandhuruwan, tiga Rajamnggala, sakawan Tohpati, gangsal Sawunggaling, nnm Sindurja, sadaya wau sampun sami prastya sarng pjah, namung Ki Mangunjaya kang aggendholi, nanging sang dipati botn keguh, ing sadintndintn tansah angrakit ggamaning prang sarta sampun kathah balanipun. Wondene kangjng sultan ing Matawis sampun mirng ing pawartos, yn sang dipati ing Pathi ambalik. Sumja mngsah ing Matawis. Kangjng --- 238 --sultan enggal parentah angrakit ggaman. Sarng sampun samkta kangjng sultan bidhal. Lampahing bala amindha gunung llampah, ggaman awarni-warni, sampun dumugi tpiswiring ing Pathi, bala Matawis sami ambbahaki padhusunan. Kangjng sultan lajng masanggrahan wontn ing ngriku, sang dipati ing Pathi sampun ingaturan uninga dhatng balanipun. Yn ggaman ing Mataram dhatng, ttindhihipun kangjng sultan piyambak. Para bupati tuwin para santana sami andhrk sadaya, sang dipati ing Pathi enggal parentah ambidhalakn ggaman, sumja mthuk prang sajawining kitha, sang dipati nuntn mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi sajawining kitha, ajng-ajngan kalihan baris ing Matawis. Sang dipati andangu dhatng balanipun. Panggonaning kangmas sultan ana ing ngndi, ingkang dipun dangu matur, raka jngandika panggenanipun lindhuk wontn ing wingking, sang dipati ngandika malih, hh balaku kabh, aja angopni ing liyane, mung panggonane kangmas sultan bae tnggln, sanajan aku matia ana ngarsane kangmas sultan. Sang dipati lajng anabuh tngara umangsah ing prang, bala Matawis anadhahi, arame prangipun. Bala ing Pathi agolong pangamukipun. Bala Matawis mncanagari tuwin pasisir kathah kang pjah, sami lumajng angungsi wingkingipun sang prabu, pangamukipun bala ing Pathi sami riwut, --- 239 --dhasar sami wantr, sampun cakt kalihan panggenanipun kangjng sultan. Para santana ing Matawis enggal sami nadhahi, para bupati ing Pathi inggih ttumpsan. Pangamukipun sang dipati sampun dumugi ngarsanipun sang nata, nuntn wontn abdinipun sang nata kapdhak, kang angampil agm dalm waos Kyai Baru, anama Nayadarma, anyuwun lilanipun sang nata badhe amthukakn pangamukipun sang dipati, awit bala kang sami wontn ngarsanipun kangjng sultan sampun sami lumajng. Sang nata inggih anglilani, Ki Nayadarma enggal mangsah ajng-ajngan lan sang dipati ragi kapering, waos Kyai Baru katamakakn. Sang dipati kenging lambungipun pasah lajng pjah aniba ing siti, balanipun kang sami kacpng gsang sami anyuwun pjah, inggih sampun sami kapjahan. Dados balanipun sang dipati ingkang sami tumut prang wau sampun sami tumps sadaya, amung Ki Mangunjaya piyambak ingkang taksih gsang, lumajng mantuk dhatng ing Pathi, bala ing Matawis sami matur ing kangjng sultan, yn Dipati Pathi sampun pjah, sarta sami rbat angangkn mjahi, kangjng sultan lan mariksa waos Kyai Baru, sarng katingal Kyai Baru gupak rah, kangjng sultan ngandika, Si Nayadarma kang matni adhi mas, pratandhane agm ingsun tumbak Kyai Baru gupak gtih, kangjng sultan ngandika malih dhatng Ki Tumnggung Alap-alap. Alap-alap, sira mnyanga [mnyang...] --- 240 ---

[...a] ing Pathi, lan Si Jagabaya, Arya Panular, Ngabi Wirapati sarta mantri Mataram kabh, sira amboyongana ing saisine nagara Pathi, yn ana kang bngga patenana, sira anggawaa joli, bojone para prayayi padha tunggangana ing tandhu, poma sarupaning wong wadon utawa rajabrana aja ana kang kaliwatan. Tiyang sakawan aturipun sandika, nuntn mangkat sabalanipun. Kangjng sultan inggih lajng kondur dhatng ing Matawis. Kacariyos palajngipun Ki Mangunjaya sampun dumugi ing Pathi, angaturi uninga dhatng garwanipun sang dipati, yn ingkang raka seda wontn ing paprangan, balanipun tumps. Sang rtna lajng anjrit lan tiyang sadalm sadaya, Ki Mangunjaya wau lajng asuka pariksa dhatng mantri sakawan ingkang tinanggnah tngga dalm. Anama Suraprameya, kalih Rngga Jaladra, tiga Suraantaka, sakawan Pangalasan. Tiyang sakawan sarng mirng yn gustinipun tumps sabala sadaya, lajng sami anangis. Sarta sami sumja bela pjahing gustinipun. Nuntn parentah dhatng tiyang ing Pathi sakantunipun antawis kalih atus, dipun kn sami angatos-atos. Botn dangu ggaman Matawis dhatng sarta sampun sami sumrp, yn llampahipun badhe wontn kang malangi. Ggaman Matawis sampun dumugi alun-alun Pathi, [Pa...] --- 241 --[...thi,] lajng kapthukakn prang rame, tiyang Matawis kathah kang pjah, tiyang ing Pathi sarta mantri sakawan wau sampun sami pjah sadaya, kantun Ki Mangunjaya piyambak lumajng, angaturi uninga ing garwanipun sang dipati, tiyang sadalm sangsaya sangt panangisipun. Ki Mangunjaya enggal ngupadosi putranipun jalr sang dipati, taksih alit, anama Radn Rngga, sarng kpanggih lajng kabkta kesah, mdal kori bbutulan wingking, kabkta ngungsi dhatng ing rdi Prawata, bdhahing Pathi sinngkalan 1570. Ki Tumnggung Alap-alap sakancanipun nuntn sami lumbt ing kadhaton, anacahakn sarta amboyongi sawarnining rajabrana tuwin tiyang stri, garwanipun sang dipati ingaturan nitih joli, para slir kalihan garwanipun para priyantun katumpakakn ing tandhu, swaraning tangis gumuruh pating jalrit, sami ssambat gustinipun kang sampun seda, Ki Tumnggung Alap-alap lajng bidhal saking kitha andhrkakn sawarnining bboyongan. Lampahipun arreyongan. Sampun dumugi ing Matawis. Garwanipun sang dipati sarta bboyongan sadaya lajng kalbtakn ing kadhaton. Kangjng sultan enggal andangu dhatng garwanipun sang dipati, purwaning pambalikipun tmah amngsah sang prabu, aturipun ingkang garwa sang dipati, --- 242 --yn awit saking Ki Tumnggung Endranata ing Dmak, ingkang angadon-adoni awon. Sang nata sarng mirng atur makatn sangt duka, enjingipun anuntn miyos sinewaka wontn ing sitinggil. Bala ing Matawis ppak sadaya, sang nata ngandika sru dhatng abdi Martalulut lan Singanagara, hh wong Martalulut lan Singanagara, enggal sudukana Si Endranata ana ing paglaran bae, dikongsi mati. Martalulut lan Singanagara inggih enggal sami anyuduki dhatng Tumnggung Endranata sampun pjah, ususipun kadaml tontonan wontn ing pkn. Ing antawis lami sang nata apirmbagan akalihan ingkang uwa Panmbahan Purbaya, uwa Purbaya, sarhning kula mirng pawartos yn Pangeran Surabaya samangke sampun pjah atilar putra jalr satunggil, anama Radn Mas Pkik, punika ingkang dados pikajngan kula, Radn Mas Pkik badhe kula timbali, kula kn ggriya ing Matawis. Panmbahan jumurung, sang nata nuntn utusan dhatng Surabaya amondhongi Pangeran Pkik. Utusan inggih sampun lumampah dhatng Surabaya, kpanggih kalihan Pangeran Pkik

andhawahakn timbalan dalm. Aturipun Pangeran Pkik sandika, enggal apradangdosan sagarwa tuwin brayatipun sadaya. Utusan Matawis wau --- 243 --lajng andhawahi Tumnggu[5] Sapanjang, andhrka lampahipun Pangeran Pkik. Dipun rksaa lampahipun wontn ing margi, dhaharipun sampun ngantos kkirangan. Ki Tumnggung Sapanjang aturipun sandika, nuntn bidhal andhrkakn Pangeran Pkik. Lampahipun alon-alon. Sampun dumugi ing dhusun Butuh angujung ing astana, ing dalu lajng sare addagan. Ing wanci lingsir dalu Pangeran Pkik mirng swara, ujaring swara, Ki Pkik, wruhanamu, kowe besuk duwe putu lanang jumnng ratu gdhe, kadhatone ing alas Wanakarta, kaprnah sakuloning Pajang abbala bacingah, jjuluk Sunan Mangkurat. Pangeran Pkik kagt lajng wungu, ing wanci enjing nuntn andika wartos dhatng juru kunci ing ngriku, ki juru kunci sarng mirng pangandikanipun Pangeran Pkik sakalangkung bingah sarta sokur ing Allah. Pangeran Pkik anuntn bidhal. Lampahipun alon-lonan. Sarng ngajngakn dumugi Matawis, utusanipun sang prabu ingkang animbali wau angrumiyini angaturi uninga ing sang prabu, yn pangeran sampun wontn ing margi, sang nata sakalangkung suka, nuntn miyos siniwaka wontn ing sitinggil. Bala ing Matawis ppak sadaya, sang nata alon ngandika dhatng Panmbahan Purbaya, uwa, kadospundi ing prayoginipun, bilih Pangeran Pkik ing mangke [mang...] --- 244 --[...ke] dhatng, punapa kula kang ngabkti, punapa piyambakipun ingkang ngabkti dhatng ing kula, panmbahan amangsuli alon. Sinuhun, ing pamanah kula prayogi Pangeran Surabaya ingkang ngabktia, mila makatn ing kalnggahanipun agng panjnngan dalm, ing Surabaya taksih nama pangeran kemawon. Panjnngan dalm sampun jumnng sultan. Kalih dene katimbalan dhatng Matawis samangke inggih sowan. Sang prabu sakalangkung suka ing galih amirng aturipun Panmbahan Purbaya, botn dangu Pangeran Pkik dhatng wontn ing alun-alun, lajng pepe sakiduling waringin kmbar lan sakulawangsanipun sadaya. Sarng sang nata ningali, nuntn andikakakn nimbali, Pangeran Pkik tumuntn sowan minggah ing sitinggil. Sadhatngipun ing ngarsane sang prabu, dhuwung kaslhakn ing siti nuntn angujung, sarwi matur anymbah, gusti, kula angaturakn ing pjah gsang kawula, amargi saking agngipun ing kalpatan kula, dene botn tumuntn sowan ing panjnngan dalm, angantos katimbalan. Ing mangke kula nyumanggakakn badan kula lan sabrayat kula sadaya, akathah-kathah aturipun Pangeran Pkik. Sang nata sarng mirng aturipun Pangeran Pkik sakalangkung suka ing galihipun sarta rsp aningali ing warninipun, abagus taksih neneman, mh kmbar kalihan sang --- 245 --prabu, kangjng sultan alon ngandika, yayi ing Surabaya, mulane sira sun timbali, wus pinsthi karsaning Allah, ssotya iku tumrap ing mbanan. Upamane ingsun pancuran, sira kang minngka tlaga, upamane ingsun isi, sira kang minngka wadhahe, dene tgse, wus pinsthi karsaning Allah, yn sira bakal milu anurunake para ratu ing tanah Jawa, ananging sira kang urun wadon, ingsun kang urun lanang, dene karsaningsun ing saiki sira wismaa ana ing Mataram, ngnggonana ing kadipatn. Nagara ing Surabaya iya ingsun paringakn ing sira maneh, mungguh panguwasanira iya misiha kaya kang wus klakon. Sira ana ing Mataram kene yayi aja taha-taha, ya ing Mataram, ya ing Surabaya, panganggpmu padhann bae. Pangeran Pkik aturipun sandika, lajng kaprnahakn adalm ing kadipatn.

Botn antawis lami Pangeran Pkik lajng katariman ingkang rayi sang prabu, kang nama Ratu Pandhansari, atut nggnira apalakrama, Pangeran Pkik taksih sinisihan kalihan ingkang garwa. Sarng sampun antawis lami, kangjng sultan pinuju pinarak wontn ing dalm. Nuntn utusan animbali Kangjng Ratu Pandhansari. Pawongan inggih enggal lumampah dhatng kadipatn Surabayan. Garwanipun Pangeran Pkik inggih [ing...] --- 246 --[...gih] sampun kairit dhatng cthi, malbt ing kadhaton. Sadhatngipun ing ngarsane kangjng sultan, Ratu Pandhanasari matur, kakang prabu, panjnngan dalm grah punapa, dene nggnipun animbali ing kula enggal-enggalan. Kangjng sultan alon angandika, laraningsun panggonane ing ati, adhi ajng, larane atiningsun angluwihi bangt. Dene ana pandhita siji durung nungkul marang ingsun, omahe ing Giri, liyane iku wong tanah Jawa wis padha nungkul kabh, sira tutura marang lakinira, ing Giri sun tmpuhakn marang dhwke, supaya bisaa anungkul marang ingsun. Kang prayoga angrusak ing Giri amung lakinira, karana padha trahing pandhita. Ratu Pandhan matur sandika, nuntn lngsr saking ngarsaning kangjng sultan. Sarawuhing dalm inggih lajng matur dhatng ingkang jalr punapa ing sadhawuhipun kangjng sultan. Pangeran Pkik angandika, yn karsane kangjng sultan kudu angrusak ing Giri, pinrih angidhp marang Mataram, ing Giri wus prasasat kaggm ana ing tanganku, ya aku kang anyaguhi bdhahe pratapan Giri, payo padha seba marang kadhaton, nyuwun pamit ing kangjng sultan. Lajng mangkat sarimbit. Kangjng sultan sarng aningali ingkang rayi sowan sarimbit, enggal katimbalan lnggah cakt. Sang nata angandika, yayi ing Surabaya, kaya kapriye karpira. Pangeran --- 247 --Surabaya matur nmbah, kula sandika anglampahi ing sadhawuh dalm anggcak ing Giri, sanajan mintaa sraya ing nagari sans, kula botn ajrih, kawula nyuwun pamit badhe mangkat. Sang nata inggih anglilani, garwanipun dikakakn ambkta, ingkang rayi sakalihan nuntn ngujung, kangjng sultan anddonga, mugi salamta sarta unggula yudanipun ingkang rayi. Pangeran Pkik lan kang garwa sampun mundur saking ngarsane kangjng sultan, sarawuhe ing dalm apradandosan. Nuntn bidhal lan sabalanipun anjujug ing Surabaya, atata-tata wontn ing griku, sarng sampun samkta lajng bidhal anglurug dhatng Giri. Kacariyos sang pandhita ing Giri sampun angsal pawartos, yn ing Giri sumja kabdhah dhatng Pangeran Surabaya, sang pandhita nuntn parentah dhatng santana tuwin marbot sarta para muridipun sadaya kadhawahan sami angatos-atos. Kacariyos sang pandhita gadhah putra angkat, tiyang Cina sarta gadhah bala tiyang kalih atus, punika kang minngka andl-andlipun, kang sagah mthukakn prangipun tiyang Surabaya, ttiyang ing Giri sampun sami mirantos ddamling prang. Botn antawis dangu ggaman ing Surabaya dhatng, lajng campuh ing prang, bala ing Surabaya kathah kang pjah, mundur kawon prangipun. Ratu Pandhansari sarng --- 248 --aningali balanipun kawon, sarta kathah kang pjah, enggal sami kaklmpakakn, lajng sami dipun ganjar arta tuwin busana, sampun waradin. Bala ing Surabaya sami bingah manahipun sarta sami mdal kakndlanipun. Nuntn kaajngakn prang malih, bala ing Giri anadhahi, arame prangipun. Bala ing Giri kathah kang pjah, sakantunipun sami lumajng, sang pandhita sampun kacpng, angrrpa nyuwun gsang, bala ing Surabaya

sami matur ing gustinipun, sang pandhita dipun aturi mjahi, wangsulanipun Pangeran Pkik. Aku ora glm amatni pandhita, besuk putuku iku kang kuwasa angrusak sarta amatni marang kang dadi pandhita ing Giri kene, Pangeran Pkik lajng parentah anjarahi rajabrana saisining Giri, strinipun binoyongan. Sang pandhita katumpakakn ing tandhu. Pangeran Pkik nuntn kondur dhatng Matawis. Sang pandhita tuwin jarahan sadaya sampun katur ing sang prabu, ananging sang prabu botn karsa, sadaya wau kaparingakn dhatng Pangeran Pkik. Sang pandhita kaapuntn ing sadosanipun. Sarng antawis lami sang nata miyos sinewaka, bala Matawis ppak sadaya, sang nata ngandika dhatng Pangeran Mandurarja, sira ngluruga marang ing Jakarta, ing mngko wis kancikan marang wong Walnda, bupatine wis kasoran [kasora...] --- 249 --[...n] prange, nagara Jakarta sira rbuta, wong Walnda tundhungn tka ing kono, wong pasisir ing Surabaya sapangulon iridn, padha adunn prang, bupati ing Sampang lan ing Garsik bubuhana prang ing laut anggawaa kagungan ingsun mariym loro, nanging kang ingsun gawe senapati sira. Pangeran Mandurarja sarta para bupati pasisir aturipun sandika, lajng sami mantuk dhatng nagarinipun piyambak. Apradangdosan sarta ambkta kagungan dalm mariym kkalih, kabkta dhatng ing Sampang badhe kadaml anjagni yn wontn prang ing laut. Para bupati wau sampun sami jangji pakumpulan ing nagari Ngastina. Pangeran Mandurarja sampun bidhal saking Matawis. Sadhatngipun ing Ngastina, para bupati pasisir sampun ppak wontn ing ngriku lan sabalanipun sadaya, kathahing bala tanpa wilangan, lajng sami dandos baita, sarng sampun samkta lajng bidhal anumpak baita ambabar layar, nuntn mancal sampun silm dharatan. Dumugi ing Carbon kndl tata-tata wontn ing ngriku, sarng sampun mirantos anuntn mangkat. Lampahing baita dumugi ing Jakarta alabuh jangkar, Pangeran Mandurarja sabalanipun lajng mntas, atata pamondhokan sakidul wetaning kitha, sampun misuwur ing tiyang saJakarta, yn ggaman kang dhatng punika badhe anundhung tiyang Walandi --- 250 --kang wontn ing ngriku, ttiyang Jawi ing Jakarta sadaya sampun sami tluk dhatng Pangeran Mandurarja, amung kantun tiyang Kumpni kemawon, wontn salbting btng amunggul balowartinipun, amapanakn mariymipun. Gurnat lan gutuk api sampun tinata, tiyang Walandi sadintn-dintn abilulungan. Kacariyos pangagngipun tiyang Walandi kathah, kapitanipun wolu, satunggil anama Jakuwos, kalih Balm, tiga Endro, sakawan Pituye, gangsal Jrodo, nnm Wami, pitu Karng, wolu Gdyug. Lutnan sakawan. Ing sadintn-dintn malatar, tamburipun tansah brang-brangan, nanging botn wontn purun mdal sajawining btng. Wondene Pangeran Mandurarja lan para dipati pasisir, ing Gmbong Pasuruan sapangiln, dumuginipun ing ing Jakarta, bupatinipun sampun sami ngalmpak wontn ing ngriku lan sabalanipun, kathahing bala tanpa wilangan, amung dipati ing Sampang kang badhe anjagni prang laut drng dhatng, nggnipun badhe anggpuk loji ing Jakarta angntosi dhatngipun Dipati Sampang. Kacariyos kangjng sultan ing Matawis andhawahi dhatng Panmbahan Purbaya, uwa Purbaya, jngandika sumusul dhatng Jakarta, amayangana kang sami andon prang,[6] nanging sampun dika tmni, tiyang Walandi dika kapokakn [kapoka...] --- 251 ---

[...kn] kemawon. Dika sampun ambkta bala kathah, anyamura kemawon, mdala ing laut. Panmbahan aturipun sandika, lajng mangkat, amung ambkta abdinipun para lurah sawatawis, anjujug ing Jpara, panmbahan sampun darbe palwa piyambak, awasta Kaladuta, lajng tinitihan ambabar layar, enggal lampahipun. Pangeran Mandurarja sampun mirng ing pawartos, yn Panmbahan Purbaya anusul dhatng Jakarta, Pangeran Mandurarja rumaos isin, dene kasusulan Senapati malih, nuntn anabuh tngara umangsah ing prang, Adipati Sampang jagi prang laut inggih sampun dhatng wontn ing ngriku. Tiyang Kumpni inggih sampun sumrp yn dipun inggahi, lajng anata Kumpninipun kathahe kawan brgada, mariymipun tinata maju pat. Gurnat tuwin gutuk api sampun cumawis. Dene Walandi ingkang asikp sanjata ing dalm sa-Kumpninipun, ingkang anindhihi kapitan satunggil, lutnan kkalih, alprs satunggil. Ingkang jagi angidri Kapitan Jakuws. Sadaya sampun tinata, bubuh-bubuhan ajangji sabiyantu sarng pjah, sampun malatar atata ungkur-ungkuran. Dene kang dipun kandli kang wontn kidul wetan. Dipun kathahi mariym, kalataka, lela, masbum, sinapanipun pating galbyar, kang nindhihi kapitan sakawan. [sakawa...] --- 252 --[...n.] Pangeran Mandurarja anabuh tngara magut ing prang, tiyang Jawi majng ing prang rampak sarta surak sumja angrangsang biting, Walandi anadhahi, mariym sinuldan ambal-ambalan. Swaranipun kados rdi rbah dhawahing mimis kados jawah, wontn kados daru, tiyang Jawi kathah kang pjah, rbah pating sulayah tuwin ktaton. Wontn kang brangkangan, ingkang majng-majng tumps, nuntn mundur kasaput ing dalu, enjingipun Pangeran Mandurarja andhawahi ing tiyang Sampang wontn ing baita, dipun jak sarng anggpuk btng, tiyang Sampang inggih lajng masang mariymipun saking ing baita, arame prang sami mariym. Tiyang Walandi ingkang pjah kapitan satunggil, lutnan kkalih, kopral tiga, saradhadhu kathah kang tatu utawi kang pjah tanpa wilangan. Kacariyos Panmbahan Purbaya sampun dumugi ing laut Jakarta, lajng prang kalihan Walandi kang wontn ing baita, Walandinipun kawon sampun lumajng, panmbahan nuntn minggir, sumdya mntas dhatng dharatan. Ing ngriku taksih rame aprang mariym pating jalgur, mariymipun tiyang Jawi dipun sipat sami mariym dhatng ing tiyang Walandi kenging lambenipun gmpal. Baitanipun kathah kang pcah, tiyang Jawi kathah kang pjah, tiyang Walandi inggih kathah kang pjah. Tiyang Walandi obat mimisipun sampun nipis. Kalampahan tinja kang kadaml ing obat [oba...] --- 253 --[...t] mimis. Tiyang Jawi kathah balaeran. Amargi kenging ing tinja. Wondene lampahipun Panmbahan Purbaya sampun dumugi satngahing paprangan, amung ambkta panakawan ttiga, tiyang Walandi sampun sami sumrp yn Panmbahan Purbaya dhatng, sarta kawartos yn sakalangkung sakti sagt mabur, lajng kinarutug ing sanjata, ing awangawang sami dipun bdhili, nanging panmbahan botn kenging, ngeca-eca sarwi udud anylaki btng, panmbahan ngandika sru, hh wong Walnda dene kapati-pati nggonmu ambdhili mnyang aku, apa kowe ngandlake kandle btngmu, sarwi anudingi btng, btngipun tiyang Walandi lajng bolong satiyang, panmbahan sarng sampun adaml pratndha lajng wangsul dhatng ing baita, sumja kondur dhatng ing Matawis. Wondene Pangeran Mandurarja taksih angantp prangipun, nanging mksa botn sagd anyakti btng, awit botn btah mambt tinja, busananipun sami gubras tinja, para dipati pasisir sabalanipun kathah kang pjah lan ingkang gsang, sarta botn wontn kang tahan dene tinja, saunduripun saking prang lajng sami kungkum ing lpn.

Kala samantn ngantos lami prangipun, tiyang Jawi kang taksih gsang salong sami minggat mantuk dhatng nagarinipun sangt giris ing manahipun. Dene tiyang Walandi ingkang pjah --- 254 --tigang brgada, ingkang taksih gsang sabrgada, sampun sami kks manahipun. Botn wontn kang nyipta gsang. Kacariyos konduripun Panmbahan Purbaya, sampun dumugi nagari ing Matawis. Lajng sowan ing sang prabu angaturakn wiwitan dumugi wkasan. Sarta aturipun panmbahan, prakawis prang ing Jakarta prayogi dipun kndli, sabab tiyang Walandi nggnipun dhatng wontn ing ngriku, amung sumja grami kemawon. Kangjng sultan kapanujon galihipun, alon nggnipun ngandika, uwa inggih lrs sampeyan. Kalih dene sampun pinsthi karsa Allah, tiyang Walandi ing benjing badhe mitulungi dhatng turun kula, kang sami jumnng nata, manawi turun kula ing benjing wontn kang kawon prangipun, amsthi badhe dipun pitulungi dhatng tiyang Walandi, milanipun kula adaml prang punika, amungkul daml llabt kemawon, supados ajriha kang wingking-wingking, kangjng sultan anuntn ngandika dhatng gandhk. Bocah gandhk, sira mnyanga ing Jakarta, Si Mandurarja timbalana mulih lan sakancane kabh, Ki Tumnggung Baurksa patnana ana ing dalan. Lan Si Mandurarja ya patnana, bathange pndhmn ana ing Kaliwungu. Gandhk matur sandika lajng mangkat. Sampun dumugi ing Jakarta, andhawahakn timbalan [timba...] --- 255 --[...lan] dalm. Pangeran Mandurarja lajng bidhal mantuk sakancanipun sadaya, Pangeran Mandurarja wau sarta Ki Baurksa inggih sampun sami dipun pjahi. Tiyang Walandi sarng uninga ggaman Matawis bibar mantuk, sakalangkung sami suka manahipun. Sampun sami angintn yn awit saking karsanipun kangjng sultan, ingkang amaringi pangapuntn dhatng tiyang Walandi, tiyang Walandi lajng sami anglampahakn utusan dhatng ing Matawis, angaturi pisusung[7] kathah awarna-warni, kala samantn sinngkalan 1571. Kacariyos sang nata miyos sinewaka, adhawah dhatng Pangeran Silarong, adhi Silarong, sira ngluruga ambdhah ing Balambangan. Sira sun gawani wong mncanagara kabh lan wong pasisir kiwa, padha adunn prang, sarta sira sun kanthni bocah ingsun gandhk Si Padurksa, dadia mata pitayaningsun, angawasna solahe kawulaningsun kang ala lan kang bcik gawene. Pangeran Silarong sarta para bupati mncanagari tuwin pasisir aturipun sandika, lajng sami pradandosan. Sampun sami jangji pakumpulan ing Pasdhahan. Pangeran Silarong inggih sampun bidhal lan sabalanipun. Lampahipun mdal ing Kadhiri, anjog ing Pasuruan. Para bupati inggih sampun ngalmpak wontn ing ngriku, lajng lampahipun [lampahipu...] --- 256 --[...n] dumugi watsing Balambangan, amasanggrahan. Tiyang ing nagari Balambangan sami kagegeran angungsi kitha, sang dipati ing Balambangan nuntn utusan nyuwun bantu dhatng ing Bali, inggih lajng binantonan, tiyang ing Bali ingkang tate tatal, antawis gangsal atus. Pangagngipun kkalih awasta Dewa Lngkara, kalih Dewa Agung, sosoranipun anama Panji Ballng, kalih Panji Macan Kuning, sang dipati nuntn bidhal lan sabalanipun, sarta prajurit ing Bali sadaya, sumdya amthukakn mngsah kang wontn

ing Wats, dene kang tngga kitha putranipun sang dipati jalr kkalih, anama Ki Mas Kmbar, lampahipun sang dipati sampun dumugi ing Wats, ajng-ajngan kalihan mngsah. Ing enjingipun anuntn sami mangsah ing prang, bdhil-bindhil, tumbaktinumbak, rame prangipun. Tiyang ing Bali ggamanipun tulup pasr mawi upas. Bala ing Mataram kathah kang pjah dening upas tuwin ddaml sansipun. Tiyang Bali Balambangan inggih kathah kang pjah bangke susun atindhih, ingkang prang sami ngidak bbathang, dangu-dangu tiyang Balambangan kawon prangipun, sami lumajng angungsi kitha, bala Matawis anglud, kitha rinangsang wani, tiyang salbting kitha lumajng ngungsi ing rdi, bala ing Matawis sami jjarah, Ki Mas Kmbar sampun binkta, Sang Dipati Balambangan botn kantnan pjah tuwin gsangipun. Pangeran Silarong parentah --- 257 --anglud kang sami ngungsi ing rdi, bala Matawis lajng sami mangkat sumngka rumambat ing rdi, tiyang Balambangan kathah kang kacandhak gsang tuwin pjah. Ing ngriku wontn ajaripun satunggil anama Ajar Salokantara, inggih sampun binsta, kabkta mudhun saking rdi, dumugi ngarsanipun Pangeran Silarong, ajar lajng pinjahan, jisimipun sirna, anuntn wontn swara, hh Silarong, aku kopatni tanpa dosa, ing besuk aku mals mnyang kowe, yn ana panjnnganing nata, gthk baune kang kiwa iku aku kang nitis ana ing kono, kowe ing kono takpatni. Pangeran Silarong lan sabalanipun nuntn bidhal kondur dhatng Matawis, sarta ambkta jarahan tuwin boyongan. Sadhatngipun ing Matawis sampun katur ing sang prabu, Ki Mas Kmbar lajng linuwaran babstanipun sarta kasupaosan, tintpakn dados bupati ing Balambangan. Sang nata anggganjar ing balanipun kang sami mnang prang, Radn Padurksa llurah gandhk kaangkat nama Pangeran Tpasana. Sang nata lajng dhawah dhatng Tumnggung Singaranu andikakakn ambdhah ing Sumdhang tuwin ing Ukur, inggih sampun kalampahan. Rajabrana sarta tiyang strinipun inggih sampun binoyongan dhatng Matawis. Kala samantn kangjng sultan amng-amng, angidri pakbonan, kairing abdi stri angampil [angampi...] --- 258 --[...l] talmpak, landheyanipun kajng wrgu, ing ngriku kangjng sultan kagungan ingoningon kidang jalr, anglangkungi galak. Sarng ningali kangjng sultan kidang nyandr badhe nyakot. Kangjng sultan enggal nyandhak talmpak. Kidang dipun talmpak kenging andhmanipun. Rahipun summbur, saking rikating panyandring kidang kuwatipun kangjng sultan, landheyan kajng wrgu mangklung, wntasipun[8] kangjng sultan kenging kagayor ing kidang, nanging botn pasah, kidang lajng pjah, kangjng sultan andhawahakn prasapa, besuk saturunku aja ana anganggo landheyan kayu wrgu, sabab anniwasi. Kacariyos kangjng sultan punika kadhatonipun kkalih, satunggil nama ing kutha Karta, satunggilipun ing sagantn kidul, sabab Rara Kidul punika sampun kagarwa ing kangjng sultan. Ing sabn-sabn kangjng sultan amsthi tdhak anyare ing sagantn kidul. Utawi bilih kangjng sultan miyos sinewaka, para jim pri prayangan inggih lajng sowan, nanging ingkang uninga namung kangjng sultan piyambak. Kalih dene sampun misuwur, yn kangjng sultan wau sakalangkung skti sarta kuwasa, balanipun manungsa utawi jim pri prayangan sami ajrih asih. Kala samantn kangjng sultan sampun pputra jalr kkalih, ingkang spuh nama Pangeran Dipati Arya Mataram, sampun kakramkakn angsal putranipun Pangeran Pkik, [P...] --- 259 ---

[...kik,] patutanipun kalihan Ratu Pandhan. Ingkang nm anama Radn Mas Alit, utawi nama Pangeran Danupaya. Sarng sampun pputra kkalih, kangjng sultan grah sangt. Ingadhp para garwa tuwin putra sarta para santana sadaya. Kangjng sultan angandika dhatng Pangeran Purbaya, uwa Purbaya, ing mangke kula badhe tinkakakn ing jangji, dene wling kula, kang prayogi jumnng nata anggntosi ing kula, putra kula ingkang spuh, Pangeran Dipati Arya Mataram. Dene putra ingkang nm inggih tumuta mukti, jngandika mugi ingkang sagd amomong wayah jngandika putra kula, uwa tuwin sanak kula sadaya, dipun sae kantun. Kangjng sultan anuntn seda, swaraning tangis salbting kadhaton gumrah, gunung Marapi gumaludhug awor swaraning ampuhan. Layon sampun siniraman sarta kasalatakn. Nuntn kabkta kasarkakn ing Mogiri, sinngkalan 1578. Ing dintn Soma Panmbahan Purbaya miyos anganthi ingkang wayah, linnggahakn ing dhampar wontn ing sitinggil, bala ing Matawis ppak sowan sadaya, panmbahan ngandika sru, hh wong Mataram kabh, sira padha nksnana, yn Pangeran Dipati Arya Mataram ingsun junjung jumnng nata anggntni ingkang rama swargi ajjuluk Kangjng Susuhunan Mangkurat, Senapati ing --- 260 --Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama. Bala ing Matawis saurpksi sadaya tuwin pandhita para kaji sadaya sami andonga jumurung, sang nata nuntn kondur angadhaton. Kala jumnngipun sang prabu punika nagarinipun gmah raharja, jjg adil kukumipun. Pparentahanipun botn ewah, taksih kados ingkang rama swargi. Ing dintn Rspati sang nata miyos sinewaka, para santana bupati mantri ppak sowan sadaya, punapa dene ingkang rayi sang prabu ingkang nama Pangeran Alit inggih sampun sowan. Sang nata angandika dhatng para bupati tuwin santana sadaya, sarupane kawulaningsun kabh, padha anyithaka bata, ingsun bakal mingsr tka ing kutha Karta, patilasane kangjng rama ingsun tan arsa ngnggoni, ingsun bakal yasa kutha ing Palrd. Bala Matawis sadaya matur sandika. Sang nata ngandika malih dhatng Tumnggung Wiraguna lan Tumnggung Danupaya, sira padha ngaluruga marang ing Balambangan, sabab ing mngko wis dirbut marang wong Bali, bupatine wus nungkul, sira sun kanthni wong mncanagara kabh, Si Tumnggung Mataram milua angirida wong pasisir mtua ing laut. Nanging Si Dipati Sampang aja mlu, uruna prajurit bae. Ki Tumnggung Wiraguna, Tumnggung Danupaya, Tumnggung Mataram matur sandika, lajng budhal lan sabalanipun. 1. sinngklit. (kembali) 2. lumpuh. (kembali) 3. gawaa. (kembali) 4. jangji. (kembali) 5. Tumnggung. (kembali) 6. tanda ppt ditulis di atas aksara na. (kembali) 7. pisungsung. (kembali) 8. wntisipun. (kembali)

-- 261 --Kacariyos ingkang rayi sang prabu kang nama Pangeran Alit wanci jaka kumala-kala, drng akrama, pangeran wau kagungan mban kkalih sami lnggah bupati, nama Tumnggung Danupaya ing mangke sawg kesah nglurug dhatng Balambangan, satunggilipun anama Tumnggung Pasisingan. Pangeran Alit wau timur mila adalm ing Danupayan. Ing nalika punika sang pangeran pinuju lnggah ing dalmipun, Ki Tumnggung Pasisingan sarta anakipun anama Agrayuda sami sowan ing kangjng pangeran. Pasisingan matur saha smbah, aturipun Pasisingan kalihan Agrayuda sagah anjumnngakn nata, sarta ambbangus, angadon-adoni awon. Saaturipun Pasisingan, yn tiyang ing Matawis kathah ingkang sagah ambiyantoni piyambakipun, kalih dene sapunika ing kadhaton asring spn, botn wontn tiyang, sabab tiyang Matawis sadaya sami anggarap kitha, ing samangsanipun spn, Ki Pasisingan sagah ngamuk dhatng kadhaton. Wangsulanipun Pangeran Alit, sagah dipun galih rumiyin sarta angntosi ingkang bapa Ki Tumnggung Danupaya. Ki Pasisingan amksa, kathah-kathah aturipun, sarta abdinipun para lurah sadaya inggih sami angrmbagi, ambiyantoni aturipun Pasisingan. Pangeran wau dangudangu klu ing galihipun, kamanisn ing aturipun tiyang kathah, pangandikanipun. --- 262 --Yn mngkono aku ya nurut bae, manawa nyata wong Mataram bakal padha ambiyantoni nggonku bakal angrbut karaton. Ki Pasisingan lan Agrayuda lajng pamit mantuk atatatata, sadhatngipun ing griya Ki Pasisingan wicantn dhatng Ki Agrayuda, thole, sesuk kowe ampaka ggaman, aku tak mnyang pagaweyan ambbata dhingin sarta amaspadakake wong Mataram, kang padha masang bata, adate nk bubar isih awan. Manawa kang nyambut gawe wis padha mulih, kowe tak kongkoni, tkaa saggamanmu kabh, ayo padha banjur ngamuk marang kadhaton. Agrayuda anyagahi. Kala samantn Panmbahan Purbaya sampun sumrp ing prakawis punika, lajng matur ing sang prabu, sang nata sakalangkung ngungun, nuntn dhawah dhatng panmbahan. Ing samangsanipun Pasisingan dhatng wontn ing padamlan, lajng andikakakn amjahi, panmbahan matur sandika. Ing enjingipun panmbahan angrumiyini dhatng padamlan. Tiyang Matawis sampun winangsit sadaya, botn dangu Pasisingan dhatng, lajng sami dipun suduki sampun pjah, rencangipun sami lumajng, sanjang dhatng Agrayuda yn kang rama sampun pjah, Agrayuda sarng mirng anangis, lajng mandhi waos sarta numpak kapal, rencangipun sami dipun jak ngamuk. Anuntn mangkat, [mangka...] --- 263 --[...t,] nanging rencangipun sami nglolosi, Agrayuda kantun piyambak. Lampahipun sampun dumugi ing pangurakan. Ing ngriku sampun dipun rakiti, Agrayuda nuntn karampog ing tiyang kathah sampun pjah, sirahipun kakthok. Panmbahan Purbaya nuntn matur ing sang prabu, yn Pasisingan sarta Agrayuda sampun pjah, sirahipun inggih kaaturakn. Sang nata enggal miyos sinewaka, bala Matawis ppak sadaya, sang nata angandika dhatng abdi stri, bocah wadon, timbalana adhi mas Pangeran Alit, warahn bakal ingsun kon njnngi nggon ingsun gawe kutha, pawongan enggal lumampah dhatng Danupayan. Pangeran Alit sarng kadhawahan inggih enggal nggnipun sowan. Sadhatngipun ing ngarsane sang prabu lajng dipun uncali sirahipun Pasisingan sarta Agrayuda, sang nata sarwi ngandika, iku rupane kang bakal anjunjung nata marang sira,

Pangeran Alit enggal narik dhuwung, sirah kkalih lajng dipun suduki sarta angandika, Pasisingan kowe genea tka ngmbt-mbt marang aku, sang prabu alon andangu, kapriye calathumu iku adhi mas. Pangeran Alit matur saha smbah, kakang prabu, kula botn pisan yn gadhaha cipta badhe amngsah ing panjnngan dalm tuwin yn murinaa nggn sampeyan [sa...] --- 264 --[...mpeyan] jumnng nata, kula botn rumaos murina, punika amung akalipun Pasisingan piyambak. Sang nata mirng aturipun ingkang rayi awlas ing galihipun. Alon nggnipun angandika, yn kaya mngkono adhi mas, sarupane baturmu kang jnng llurah ingsun pundhut kabh, aturna ing saiki, ingsun anti ana ing sitinggil. Pangeran Alit matur sandika, nuntn lngsr saking ngarsane sang nata, sarawuhipun ing dalm, ingkang abdi taksih ppak sadaya, kathahipun tigang atus, llurahipun wau mban tiyang alit kkalih, taldhk jalr satunggil. Sang pangeran ngandika, bocah llurah, payo kowe padha dakbnda kabh, dipundhut marang kakang prabu ing saiki. Para abdinipun llurah lajng sami anangis sadaya, sarta sami angrangkul sukunipun sang pangeran. Ingkang sami wontn ing pasowan jawi mirng swaraning tangis lajng sami lumbt, inggih tumut anangis. Akathah-kathah aturipun sarta sami angunggar-unggar dhatng gustinipun. Pangeran Alit lajng mdal suraning galih, awlas ningali para abdinipun, nuntn parentah angrasuk ggamaning prang, para abdi enggal sami anyandhak ggaman. Anuntn wontn utusanipun sang prabu angenggalakn, anama Ki Sumngit kalih Dakawana, nanging Ki Dakawana kantun wontn ing jawi, Ki Sumngit [Sumngi...] --- 265 --[...t] piyambak ingkang lumbt, inggih lajng pinjahan. Ki Dakawana sarng sumrp enggal wangsul angaturi uninga ing sang prabu. Sang nata sarng mirng aturipun Ki Dakawana sangt ngungun sarwi nnggak waspa, Panmbahan Purbaya alon matur, sinuhun, sampun pinsthi karsa Allah, rayi dalm badhe botn tutug yuswanipun. Sang nata ngandika sru, hh sarupaning wong Mataram, mngko yn adhi mas ngamuk, aja ana kang nglawani, sanajan olha ppati akh ya padha piyak kabhe, supaya tkaa ing ngarsaningsun. Dene manawa ana kang wani mapagake prang, amsthi ingsun kthok gulune. Panmbahan lajng dhatng ing alun-alun undhang-undhang, botn dangu Pangeran Alit dhatng sabalanipun, kandhg wontn ing pangurakan, angntosi tiyang Matawis kang sagah sami ambiyantoni, sarng dangu botn wontn dhatng, abdinipun sang pangeran tlas sami nglolosi, amung kantun llurah nnm. Pangeran Alit sampun nekad pjah, tiyang Matawis sami piyak ngiwa nngn. Anuntn Sang Dipati Sampang kang nama Dmang Malaya, enggal malajngi angrangkul sukunipun sang pangeran, matur ammalangi karsanipun. Supados wandea nggnipun badhe ngamuk. Pangeran Alit sampun riwut ing galih, sang dipati ing Sampang kacubls ing dhuwung ggithokipun lajng pjah. Tiyang --- 266 --ing Sampang sarng aningali gustinipun pjah wontn ing alun-alun, lajng ambyuk. Pangeran Alit sinosog ing ggaman, nanging botn pasah, tiyang Sampang kathah kang pjah dening sang pangeran. Llurah nnm wau sampun pjah sadaya, Pangeran Alit sarhning sayah, lajng kacocok ing dhuwungipun piyambak, pupunipun buck satuma, Pangeran Alit lajng seda wontn sangandhaping waringin kurung. Para dipati enggal sami angrrmpa layonipun sang pangeran, kabkta minggah ing sitinggil. Sang prabu sarng

aningali ingkang rayi seda, sangt nggnipun muwun. Ingkang ibu lajng angrukbi layone kang putra sarwi muwun. Sang nata andangu mnggah ingkang mjahi dhatng ingkang rayi, para dipati sami matur ing wiwitan dumugi wkasan. Sang nata angandika, adhiningsun isih bocah wis digdaya, olh bela dipati sarta akh wong Sampang kang padha mati dening adhi mas, hh wong Mataram kabh, ingsun sksnana, ing mngko adhi mas sun belani. Sang nata lajng amrang baunipun ingkang kiwa, pasah rahipun mdal. Kacariyos sang nata ing samangke darbe ciri gthk baunipun kang kiwa, ing ngriku panitising pun ajar ing rdi Balambangan, kang dipun pjahi dhatng Pangeran Silarong rumiyin. Wondene layonipun Pangeran [Pange...] --- 267 --[...ran] Alit inggih lajng kaptak ing Magiri. Kala samantn sang prabu sampun ngalih kadhaton ing Palrd. Kacariyos ingkang sami nglurug dhatng ing Balambangan, Ki Tumnggung Wiraguna lan Ki Tumnggung Danupaya, tiga Ki Tumnggung Mataram. Nagari Balambangan inggih sampun bdhah, Dipati Balambangan angungsi dhatng Bali, tiyang Balambangan jalr stri sami binoyongan dhatng ing Matawis, kathahipun swu gangsal atus. Ki Tumnggung Wiraguna anglud dhatng ing Bali, kandhg wontn sapinggiring sagantn. Botn sagd nyabrang, tiyang ing Bali sarng sumrp sumja nungkul, mdal ing laut. Lajng kapthukakn prang laut dhatng Ki Tumnggung Mataram. Tiyang ing Bali kathah kang pjah, anuntn sami lumajng. Ki Tumnggung Wiraguna, kalih Danupaya, tiga Tumnggung Mataram lajng sami bidhal mantuk dhatng ing Matawis. Ki Tumnggung Wiraguna wontn ing margi sakit lajng pjah, Ki Tumnggung Danupaya sarng mirng pawartos yn Pangeran Alit seda, tumuntn anguntal upas lajng pjah, anak putunipun inggih nuntn andikakakn mjahi sadaya, kathahipun tiyang kalih wlas. Dene bboyongan saking Balambangan sadaya kakndlakn wontn ing Taji. Amangsuli cariyosipun Pangeran Silarong, kala [ka...] --- 268 --[...la] panjnnganipun Kangjng Sultan Agung Pangeran Silarong pinuju kmit, wontn ing pandhapi kadhaton. Kangjng sultan amarngi duka dhatng Juru Taman. Pun Juru Taman dipun talmpak. Jajanipun pasah, rahipun summbur ing siti, Juru Taman bathangipun sirna, kangjng sultan dhdhawah dhatng Pangeran Silarong andikakakn bucal rah wau. Pangeran Silarong lajng angruki rah, dipun wadhahi ing takir, siti sangandhaping rah inggih dipun tdhuki sakdhik, kawadhahan sans, sarng enjing Pangeran Silarong mantuk. Sadhatngipun ing dalm lajng dhahar, rah wau katutul ing skul sakpl, kapakakakn ing sagawon. Sgawon lajng pjah sakal. Daginging sgawon ambdhl, rah wau lajng dipun carubi lisah kalntik, kaparingan nama upas anglung. Anuntn wontn tiyang gadhah kasngitan, anyuwun sarat dhatng Pangeran Silarong, inggih nuntn kaparingan upas anglung, tiyang ingkang dipun upasi wau inggih lajng pjah, anuntn wontn tiyang nyuwun panawaning upas anglung, inggih dipun paringi dhatng Pangeran Silarong, ingkang dipun paringakn dhudhukaning siti sangandhaping rah wau, ingkang dipun paringi anama Ki Citra. Wondene tiyang ingkang sami kalbtan upas

anglung, samangsanipun dipun jampni dhatng Ki Citra inggih lajng saras. Ing lami-lami misuwur ing --- 269 --ttiyang sanagari ngantos katur ing kangjng sultan. Pangeran Silarong wau lajng katundhung, dipun griyakakn ing dhusun Naladana. Sarng panjnnganipun kangjng sunan gthk punika misuwur malih, ngantos katur ing kangjng sultan. Pangeran Silarong wau lajng dikakakn mjahi, Pangeran Silarong inggih sampun pjah, punika anelakakn yn ssumbaripun ajar ing Balambangan, ingkang dipun pjahi Pangeran Silarong rumiyin sayktos. Kala samantn sang nata adhawah ngupados tiyang stri ayu badhe kadaml garwa slir, anuntn wontn tiyang ingkang matur, yn dhdhalang ringgit gdhog, inggih tiyang salbting nagari Matawis anama Ki Wayah, agadhah anak stri satunggil sakalangkung ayu nanging sampun gadhah bojo anama Ki Dalm. Sarng katur ing sang prabu lajng dikakakn mundhut. Nanging stri wau sampun wawrat kalih wulan. Sang nata sarng aningali sakalangkung rmn, lajng kaprnahakn ing dalm. Kacariyos sang nata ngantos supe dhatng garwanipun, sangt kasngsm dhatng stri wau, malah kaangkat nama Ratu Wetan. Tiyang kathah sami amastani Ratu Malang, botn antawis lami bktanipun wtngan wau lajng lair mdal jalr, sang nata sangt sihipun. Anuntn bojonipun tiyang stri ingkang nama Ki Dalm wau andikakakn mjahi, ing --- 270 --sapjahipun Ki Dalm, Ratu Malang tansah anangis, kang kacipta amung Ki Dalm. Ing rintn dalu tansah asambat Ki Dalm kemawon. Botn lami Ratu Malang wau sakit mutah ngising lajng pjah. Sapjahipun Ratu Malang sawarninipun abdi stri salbting dalm sadaya sami binthekan wontn palataran kaputrn. Mila makatn, kalanipun Ratu Malang wau sakit ssambatipun Ki Dalm kemawon. Pangraosipun sang prabu sakitipun Ratu Malang amargi dipun daml ing tiyang sadalm. Wondene jisimipun Ratu Malang inggih lajng dikakakn ambkta dhatng rdi Klir, nanging botn kalilan mndhm. Sabab sang prabu sangt anggnipun agandrung, rintn dalu tansah atngga maidipun[1] Ratu Malang, akalihan babktanipun putra wau, para santana tuwin para bupati sami angaturi kondur angadhaton, nanging sang prabu botn karsa, andadosakn orgipun tiyang sanagari Matawis. Botn antawis lami, sang nata ing dalu sare wontn ing ngriku, supna yn Ratu Malang wau kumpul kalihan bojonipun kang nama Ki Dalm. Sawungunipun saking sare sang prabu aningali jisimipun Ratu Malang sampun ical sipating tiyang, sang nata lajng kondur angadhaton, sarta adhdhawah mndhm jisimipun Ratu Malang, sinangkalan 1578. Ttiyang sanagari Matawis inggih sampun tntrm. --- 271 --Kala samantn sang prabu sampun apputra gangsal sami jalr sadaya, ingkang pambajng patutanipun kalihan putra ing Surabaya, kaangkat nama Pangeran Dipati Anom, punika ingkang ginadhang anggntosi jumnng nata, ingkang rayi sakawan wau sami sans ibu, panggulunipun anama Pangeran Pugr, pandhadha Pangeran Singasari, sundhulanipun Pangeran Martasana, wuragilipun anama Dn Mas Tapa. Kacariyos Pangeran Pkik ing Surabaya, tunggil dalm kalihan wayahipun ingkang nama Pangeran Dipati Anom. Pangeran Pkik sarta ingkang garwa sangt asihipun dhatng ingkang wayah. Kala samantn Pangeran Pkik gadhah ingon-ingon bakisar stri,

nggnipun angingu kala taksih kuthuk. Sarng lami-lami dados jalr, bagus warninipun sarta sagd kaluruk. Pangeran Pkik wau sangt eram ing galihipun, lajng agadhah cipta yn bakisar wau pants kaaturna ing sang prabu, pangraosipun sabab aneh. Anuntn kurunganing bakisar kaluruban sutra pthak. Pangeran Pkik lajng sowan lumbt kadhaton, sampun kpanggih kalihan sang nata lnggah satata, Pangeran Pkik angaturakn bakisar, sarta aturipun yn bakisar wau kala rumiyin stri, samangke dados jalr, prayogi yn wontna ing kadhaton. Sang prabu sampun anampni [ana...] --- 272 --[...mpni] bakisar, ing lair sangt suka sarta eram. Nanging ing batos sangt duka, mila makatn sang prabu wau sampun limpad ing wweka, sagd anukma ing agal rmit. Wondene panggalihipun sang prabu, ingkang paman kawastanan ngaturi pasmon, sabab putranipun stri sampun kagarwa ing sang prabu sarta sampun patutan jalr satunggil anama Pangeran Dipati Anom, samangke sampun diwasa, supados sang prabu aslha, pangeran dipati jumnnga nata. Sang nata sasampune anggalih makatn, ingkang paman lajng kadhawahan mantuk. Samantukipun Pangeran Pkik sang nata anuntn ngandika wwartos dhatng para abdi ingkang sami ngadhp. Yn sowanipun ingkang paman wau ngaturi pasmon awon, ingkang paman kawastanan tiyang spuh botn prayogi. Ddukanipun sang prabu makatn wau lajng kawartos ing tiyang kathah, Pangeran Pkik inggih sampun kmirngan sarta sangt ing gtun kalihan ajrih, lajng apepe wontn sakiduling waringin kmbar sagarwa tuwin kulawangsanipun sadaya, sami angangge sarwa pthak. Sang nata nuju miyos sinewaka wontn ing sitinggil. Angangkat putranipun babktan saking Ratu Malang kaparingan nama Pangeran Natabrata, anuntn sang nata aningali tiyang pepe kathah, sarng kapariksa ingkang pepe wau pangeran ing Surabaya sagarwa tuwin [tuwi...] --- 273 --[...n] kulawangsanipun sadaya, enggal katimbalan minggah ing sitinggil.[2] Pangeran Pkik inggih nuntn minggah ing sitinggil kalihan garwanipun ambondhti wontn ing wingking, ingkang aningali sami ngrs manahipun. Sang prabu sarng aningali ingkang paman kalihan ingkang bibi dhatng lajng tumurun saking dhdhampar, ingkang paman kalihan ingkang bibi kaajak lnggah satata wontn ing ngandhap. Sang nata andangu ingkang dados sababing pepe. Pangeran Pkik matur, angaturakn prastya, amargi nggnipun anyaosi bkisar rumiyin botn pisan-pisan cipta angaturi pasmon tuwin yn ammiringana sarta sumdya abalela, punapa malih yn gadhaha cipta anggege mngsa, aturipun Pangeran Pkik saha kang garwa, manawi sang prabu botn karsa angapuntn, anyuwun mugi kapjahana kemawon. Ing samangke aturipun wau kalihan nangis, sarwi lnggah tumungkul. Sang nata sarng mirng aturipun ingkang paman sarta ingkang bibi lajng tumut muwun. Kngtan ingkang rama swargi, sakathahipun ingkang sami sowan cakt sadaya sami brbs mili, awlas aningali dhatng Pangeran Surabaya. Sang nata ngandika sarwi ngusapi waspa, paman tuwin bibi, sampun kathah-kathah ingkang sampeyan galih, kula botn rumaos duka, sarta ing mangke kula inggih sampun amaring[3] maklum dhatng ing sampeyan. Kaping kalihipun [kalih...] --- 274 --[...ipun] paman, benjing yn kula sampun seda, amsthi wayah sampeyan kang nggtosi kula jumnng nata, ananging kadhatonipun dede ing Matawis. Wayah sampeyan angadhaton ing Wanakarta, dene ing ngriki, amung kula piyambak kang mungkasi jumnng nata. Pangeran Pkik matur, panyuwun kula ing Allah kaping kalih ingkang Nabi

Rasulullah, nagari ing Matawis ngriki sampun ewah-ewah, ingkang jumnng nata sampun liya saking trah dalm. Sang prabu amangsuli, paman, sampun pinsthi karsaning Allah, yn nagari Matawis badhe risak. Amargi saking wayah sampeyan pun thole Dipati Anom. Pangeran Pkik sarng mirng wirayatipun sang prabu, sangt nggnipun gtun. Pangeran Pkik kalihan ingkang garwa lajng kadhawahan mantuk. Sang nata kondur angadhaton ginarbg ing badhaya tuwin parkan. Kala samantn sang prabu animbali Mantri Kapdhak kkalih awasta Nayatruna kalih Yudakarti. Sang nata angandika, Nayatruna Yudakarti, sira lungaa marang tanah pasisir utawa mncanagara, sira goleka wong wadon kang prayoga bakal ingsun gawe garwa, nanging wkas ingsun ing ngndi nagara kang sira ambah iku nuli sira anggndaa banyune ssumbran. Samangsane banyune ssumbran sira gnda wangi, iya ing kono --- 275 --nggone wong wadon kang ayu, masthikaning wanodya, anuli sira ppka, sarupaning wong wadon ing nagara kono dalasan wong desa. Ki Nayatruna Yudakarti matur sandika, lajng mangkat anjujug ing Jpara lajng mangetan dumugi ing Surabaya, wontn ing ngriku lajng amanggih toya kang wangi gandanipun. Ki Nayatruna Yudakarti nuntn amanggihi Mantrinipun Pangeran Pkik, ingkang dipun pitadosi tngga nagari ing Surabaya, anama Ngabi Mangunjaya, Ki Nayatruna Yudakarti andhawahakn timbalan dalm. Ki Mangunjaya mirng dhawahipun Ki Yudakarti sakalangkung kagt. Wicantn salbting manah, baya wis pinsthi karsaning Allah, yn anakku wadon bakal dadi garwaning raja, Ki Mangunjaya lajng wicantn dhatng Nayatruna Yudakarti, Ki Nayatruna Yudakarti, pangraos kula tiyang stri sanagari ngriki warninipun botn wontn ingkang nyamni anak kula stri, sanajan sampeyan ppka dalasan tiyang ing dhusun, inggih drng wontn ingkang mirib, ananging drng diwasa, sawk birai skar, anama pun Hoyi, Ki Mangunjaya lajng anyluk anakipun stri, inggih sampun dhatng. Ki Nayatruna Yudakarti sarng aningali dhatng ni rara anjomblong, sangt eramipun. Nuntn parentah dhatng Ki Mangunjaya yn anakipun stri kapundhut ing sang prabu sarta --- 276 --Ki Mangunjaya sabojonipun andhrkna dhatng Matawis. Ki Mangunjaya matur sandika, lajng pradandosan. Sasampuning samkta lajng bidhal. Sadhatngipun ing Matawis, Ki Nayatruna Yudakarti anjujug ing griyane llurahipun anama Ngabi Wirarja, inggih kalajngakn dhatng ing kadhaton. Sampun katur ing sang prabu. Sang nata sarng aningali dhatng lare stri, kapanujon ing galihipun, sarta sangt ing rmnipun. Ananging kapalang drng mngsa, lajng ngandika dhatng Ngabi Wirarja, Wirarja, bocah wadon iki rksann ana ing omahmu bae, angulaha ayu, besuk yn wis mangsane bae aturna marang kadhaton. Wirarja aturipun sandika, ni rara lajng kabkta dhatng ing Wirarjan. Kacariyos Pangeran Dipati Anom ulah lambang sari kalihan garwanipun Pangeran Singasari, Pangeran Singasari botn sumrp. Nanging Radn Ayu Singasari wau agadhah rmnan malih anama Radn Dhobras. Radn Dhobras punika putranipun Pangeran Pkik, ingkang paman ing Pangeran Dipati Anom. Dene Pangeran Singasari wau inggih sampun sumrp. Yn garwanipun bbedhangan kalihan Radn Dhobras. Pangeran Singasari sangt nggnipun duka. Anuntn Pangeran Dipati Anom sumrp, yn garwanipun Pangeran [Pa...] --- 277 ---

[...ngeran] Singasari rrmnan kalihan Radn Dhobras. Pangeran dipati lajng awwadul dhatng Pangeran Singasari, Pangeran Singasari sarng dipun waduli dhatng ingkang raka sangt ing dukanipun, Radn Dhobras wau lajng dipun apusi, kaajak dolan dhatng kbon wanan. Wontn ing ngriku lajng dipun pjahi, jisimipun kalbtakn ing sumur, ing nginggil katanman pisang. Ing sanesipun dintn Pangeran Pkik dhawah angupadosi putranipun kang nama Radn Dhobras. Sarng angsal titik yn wontn salbting sumur, lajng dipun dhudhuk kabkta mdal. Kala samantn kasarngan ing rdi Marapi murub, swaranipun gumaldhg, angggirisi, sela agng-agng sami tarung, atmahan latu, yn dipun tingali kados jawah latu, ladhu alorodan urut lpn. Kathah dhusun ingkang kaurugan tuwin kabsmi, ttiyang ing dhusun kathah kang pjah, ttiyang ing nagari ing Matawis sami ggr, awit katrajang ing ladhu tuwin jawah awu, sang nata lajng adhawah dhatng para khaji sarta para ngulama sami anddongaa ing Allah, rdi Marapi inggih tumuntn sirp urubipun. Kala samantn sinngkalan 1594. Botn antawis lami sang nata animbali ingkang putra Pangeran Dipati Anom. Sadhatngipun ingajngan ingkang rama angandika, thole, sarhning sira wis diwasa, [di...] --- 278 --[...wasa,] bcik sira akramaa, saiki sira mnyanga ing wismane si adipati ing Carbon. Dhwke duwe anak wadon, ayu rupane, kaya-kaya patut yn dadia jodhonira, sira bcik andlnga dhingin. Manawa sira wus snng, sun pundhute marang ing kadhaton. Pangeran dipati matur sandika, lajng mangkat dhatng ing dalmipun Adipati Carbon. Sarawuhipun ing ngriku nuntn dipun aturi lnggah ing dalm. Sang Dipati Carbon sampun sumrp, yn Pangeran Dipati Anom wau badhe anontoni ing anakipun stri. Sang Dipati Carbon lajng andhawahi dhatng anakipun stri angladosna sgah gantn. Pangeran dipati sarng aningali dhatng sang rtna, ing salbting galih inggih angalm, mnggah warninipun inggih sakalangkung ayu, nanging pasmonipun ragi lanas. Kagalih yn purun dhatng tiyang jalr, dangu-dangu pangeran dipati sangsaya tbih galihipun aningali dhatng sang rtna, tumuntn kondur matur dhatng ingkang rama yn botn rmn. Ing sansing dintn pangeran dipati pinuju amng-amng amampir ing Wirarjan. Lampahipun dumarojog dhatng ing pandhapi, kacariyos anakipun Ki Mangunjaya kang nama Rara Hoyi sampun mpk birai, dhasar wrninipun sakalangkung ayu, ing sabn dintn tansah ngulah pasariran, [pasa...] --- 279 --[...riran,] dados sangsaya wwah ayunipun. Sariranipun kuning anmu giring, ddgipun rspati, sarta pants ing sallewanipun. Pasmonipun prak ati, esmipun pait kilang. Kala samantn sang rtna pinuju bathik wontn ing pandhapi kalihan Nyai Wirarja, kagt aningali rawuhipun pangeran dipati, sang Rara Hoyi enggal nggnipun kesah lumbt dhatng ing griya wingking, lampahipun nolh-nolh asarwi anata glung. Pangeran dipati sarng aningali dhatng ni rara sangt kagt, galihipun tarataban alupa sariranipun. Dangu nggnipun kamitnggngn, sangt ing kasmaranipun. Ki Ngabi Wirarja sarng aningali pangeran dipati rawuh, enggal malajng angrangkul sukunipun pangeran dipati, nmbah sarwi matur, gusti, kadingaren panjnngan dalm tdhak dhatng griya kula, badhe karsa mundhut punapa, sumngga pinaraka salbting griya kula, pangeran dipati amangsuli, aku tka dolan mampir arp wruh ing omahmu bae, Wirarja, aku takon marang kowe, wong wadon kang bathik mau sapa, apa anakmu dhewe. Ki Wirarja matur, gusti, tiyang stri punika wau sngkranipun rama dalm, lare saking Surabaya, angsalipun mundhut

kala taksih alit, lajng kadkkakn ing griya kula, yn sampun mangsanipun birai, kula kadhawahan [kadhawah...] --- 280 --[...an] anyaosakn dhatng kadhaton. Mngka ing mangke sampun wancinipun, inggih tumuntn badhe kula aturakn ing rama dalm. Pangeran dipati sarng mirng aturipun Ki Wirarja, sangsaya sangt nggnipun kasmaran dhatng stri wau, lajng wangsul sumja kondur anitih kapal nyandr lampahipun. Sarawuhipun ing dalm lajng sare sarta amujung kampuh, sakathahe abdinipun sami amastani yn gustinipun grah, amung mbanipun stri ingkang sumrp yn pangeran dipati wau grah brngta dhatng stri Pawirarjan. mban wau enggal ngaturi uninga ing Pangeran Pkik. Pangeran Pkik sarng mirng aturing mban, kumpyur ing galihipun. Rumaos yn badhe manggih bilai, lajng angandika dhatng ingkang garwa kang nama Ratu Pandhan. Ratu, aku sumja nrak kaluputan. Payo padha njupuk wong wadon ing Pawirarjan, bakal dakwhake putumu pangeran dipati, supaya maria nggone lara brngta, nanging wataraku yn aku sida anjupuk wong wadon iku, ora wurung aku bakal oleh ddukane sang prabu, kaya-kaya aku bakal anmahi mati, nanging daktekadi, sabab aku wis tuwa, sanajan aku matia, sok uga putumu maria anggone susah atine. Ingkang garwa inggih anurut ing sakarsanipun ingkang raka, nuntn sami mangkat sakalihan, [sa...] --- 281 --[...kalihan,] kairing abdi stri kathah sarta ambkta joli, lampahipun sampun dumugi ing Wirarjan. Ki Ngabi Wirarja enggal amthuk ing palataran, sarta angancarani lumbt ing griya, sampun tata alnggah, Ki Wirarja matur sarwi nmbah, gusti, kadingarn sampeyan pinarak mriki. Pangeran Pkik amangsuli, Wirarja, tkaku mrene aku awh wruh marang kowe, yn putuku Pangeran Dipati Anom saulihe tka ing omahmu banjur ora arp mangan-mangan, turu bae kongsi pirang-pirang dina, awit kaedanan marang wong wadon kang tka ing Surabaya kang ana ing omahmu kene, kang iku aku anjaluk lilamu, wong wadon mau dakjaluk, bakal dakdhaupake karo pangeran dipati, yn ana ddukane sang prabu ya aku dhewe kang nanggoni, sanajan tumkaa ing pati ya daklakoni dhewe. Ki Wirarja matur, gusti, karsa sampeyan punika kula mopo, kula ajrih ing putra sampeyan sang prabu, yn ngantosa sampeyan pundhut, kados kula badhe dipun pjahi dhatng sang nata. Pangeran Surabaya sarng mirng aturipun Ki Wirarja lajng anjtung, sarta sidhakp astanipun, alon nggnipun ngandika, Wirarja, calathumu iku bnr kabh, nanging aku anmah, yn ana dukane --- 282 --sang prabu, sanajan tumkaa ing pati ya daklakoni dhewe, aku ora ngmbt-mbt marang kowe, sarta aku awh ali-ali sarakit rga sewu lan kris loro sasaput pirantine, nya iki tampanana. Ratu Pandhan anyambungi ngandika, Wirarja, ing sabnre aku anjaluk wongku dhewe, sabab nagara ing Surabaya iku duwkku, mngka wong wadon iku ska ing Surabaya, amsthi aku kang wajib duwe, dene yn anak prabu duka aku dhewe kang nanggoni, Ratu Pandhan lajng ngandika dhatng Nyai Wirarja, Bok Wirarja iki tampanana pawwhku mnyang kowe, mas lan arta busana, dumn marang sanaksanakmu kabh. Nyai Wirarja bingah ing manahipun, nymbah sarta nampni, nuntn wicantn dhatng ingkang jalr, kiyai, kadospundi dika tka mnng kemawon. Manawa dika wdi ing sang prabu, wong kangjng pangeran sarta kangjng ratu puniki sampun

nyaguhi, lan kira kula sang nata botn duka, sabab kang mundhut putrane dhewe kang digadhang jummng nata, sarta ing dina wingi kula nggih ngrungu pawarta, yn gusti pangeran dipati ditari krama dhatng kang rama sang prabu. Ki Wirarja lajng klu dhatng ingkang stri, ni rara lajng kasumanggakakn dhatng Pangeran Pkik. Pangeran saha ingkang garwa enggal amurugi dhatng ni rara, kagndng astanipun, lajng kasandhing lnggah, [lng...] --- 283 --[...gah,] Pangeran Pkik angandika dhatng Ki Wirarja, Wirarja, wruhanamu, wis pinsthi karsaning Allah yn nagara Mataram bakal rusak amarga bocah wadon iki, kowe besuk bakal kasrakat, kadukan marang sang prabu, dene aku bakal anmahi mati, nanging samono iku wis pinsthi karsa Allah, ora kna suminggah, wis kria, aku pamit mulih. Pangeran Pkik saha kang garwa lajng bidhal. Ni Rara Hoyi kabkta nitih joli. Lampahipun anjujug ing kadipatn. Sampun kpanggih kalihan ingkang wayah, Pangeran Pkik angandika, Mas putu, wis maria nggonmu lara brngta, aku wis oleh ttmba ingkang dadi laramu iku, iki rupane, pangeran dipati sakalangkung suka ing galih aningali ni rara, botn sarnta ing galihipun, lajng anyandhing lnggah dhatng ni rara, Pangeran Surabaya ngandika, mas putu, kowe aja sumlang atimu, yn bapakmu sang prabu duka ya aku kang nanggoni, sanajan tumkaa ing pati ya daklakoni dhewe, sok uga kowe tulusa mukti, sarta bungah atimu, wis kria pangantenan, aku mulih, pangeran dipati nymbah matur nuhun. Pangeran Pkik saha sang garwa sampun kondur, ni rara lajng pinondhong dhatng pangeran dipati, kabkta minggah dhatng pangeran dipati, kabkta minggah dhatng pasarean, andumugkakn karsanipun. --- 284 --Ing nalika punika botn antawis lami sang prabu lajng andangu ing stri punika dhatng Ki Ngabi Wirarja, aturipun Ki Wirarja sampun kapundhut dhatng Pangeran Pkik, kaparingakn ing Pangeran Dipati Anom. Sang nata sakalangkung duka, Pangeran Surabaya wau lajng dipun pjahi, dalah sanak sadhrkipun sadaya, gunggung tiyang kawan dasa ingkang dipun pjahi sami sakala. Ki Ngabi Wirarja inggih lajng kabucal dhatng Pranaraga saanak bojonipun. Wontn ing ngriku inggih lajng pinjahan. Wondene pangeran dipati wau nuntn tampi dhawahipun ingkang rama, andikakakn mjahi dhatng stri wau, dipun tanganana piyambak. Ing samangsanipun pangeran dipati botn amjahi dhatng Rara Hoyi sami sakal. Kaanggp dede putranipun sang prabu, pangeran dipati sarng tampi dhawahipun ingkang rama makatn, sakalangkung sakit galihipun. stri wau inggih nuntn kapangku ing pangeran dipati piyambak, lajng kacubls ing dhuwung sampun pjah. Sasampuning pjah stri wau, pangeran dipati lajng katundhung dhatng ingkang rama, kadalmakn wontn ing Lipura, rajabrana ing kadipatn tlas kajarah rayah, dalmipun kabsmnan dhatng sang prabu. Kala samantn sang nata sabarangkarsanipun ewah kalihan adatipun, asring amsesa tiyang, tansah --- 285 --angglarakn siasat. Para bupati mantri tuwin para santana sami lampah alap-alapan ing kalnggahanipun, sakalangkung rsah tataning nagari, tiyang sa-Matawis sami miris manahipun. Sarta asring grahana wulan tuwin srngenge, jawah salah mngsa, lintang kumukus ing sabn dalu katingal. Jawah awu utawi lindhu, akathah dalajat ingkang katingal. Punika pratandhanipun, yn nagari badhe risak.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom inggih sampun kaapuntn dhatng ingkang rama, kawangsulakn adalm ing kadipatn malih, ananging pangeran dipati wau botn pgat anggnipun prihatin. Ingkang tansah kagagas, sedanipun ingkang eyang Pangeran Pkik sasantananipun, sarta tiyang sa-Matawis inggih sami susah manahipun. Para santana tuwin para bupati sami anggubl dhatng pangeran dipati, kaaturan jumnng nata supados tntrma tiyang sanagari Matawis. Pangeran dipati sangsaya kewran, pangunadikaning galih, saupama aku ngndhiha marang kangjng rama, ngisin-ngisini misuwure ing nagara liya, yn aku ora tumulia jumnng nata, wong ing nagara Mataram kaslak rusak kabh, lajng anggalih ngupados tiyang ingkang badhe kadaml warana nggnipun badhe ambdhah nagari Matawis. Pangeran dipati ngt dhatng ingkang eyang panmbahan ing Kajoran. [Kajor...] --- 286 --[...an.] Pangandikane ing galih, kajaba eyang ing Kajoran, iku kang bisa yn dakkona ambdhah ing Mataram. Sabab iku wong tapa sarta sakti, wataraku kaya-kaya kna yn dakgawea aling-aling, pangeran dipati nuntn animbali abdinipun lurah ttiga anama Pranataka, kalih Ki Sumndhi, tiga ndakara, pangeran dipati ngandika, kowe wong tlu padha mnyanga ing Kajoran. Layangku iki whna marang eyang Kajoran. Kajabaning layang wkasku marang kowe, poma Si eyang jakn barng ing salakumu, tiyang ttiga wau sampun jinatenan ingkang badhe dados karsanipun pangeran dipati, tiyang ttiga aturipun sandika lajng mangkat. Gntos kacariyos pangeran ing Kajoran, punika sakalangkung sakti sarta sangt ing tapanipun. Pangeran Kajoran wau agadhah mantu tiyang saking Sampang anama Radn Trunajaya, dene ingkang gadhah anak anama Dmang Malaya ing Sampang, sadhrkipun spuh Sang Dipati Cakraningrat ing Sampang, Ki Dmang Malaya wau samangke sampun pjah, prang kalihan Pangeran Alit. Ing sapjahe ramanipun Radn Trunajaya taksih alit. Kalnggahanipun Ki Dmang Malaya kagntosan adhinipun, kang nama Cakraningrat wau, Radn Trunajaya inggih lajng tumut ing ngriku. Sarng sampun diwasa, nuntn katundhung --- 287 --dhatng pamanipun, katrka angrmni anakipun stri Sang Dipati Cakraningrat, malah badhe dipun pjahi, milanipun sagd gsang, amargi dipun umptakn dhatng ttiyang ing Sampang, sabab ttiyang ing Sampang kathah ingkang asih dhatng piyambakipun. Trunajaya wau lajng sumja ngabdi ing Pangeran Dipati Anom, nanging botn angsal margi, sabab ttiyang ing Kadipaten sadaya sami dipun ssorohi dhatng Ki Cakraningrat. Supados Trunajaya sampun ngantos katur ing pangeran dipati, Trunajaya lajng nylambrang[4] ing sapurug. Ing lami-lami anuntn kapndht mantu dhatng Pangeran Kajoran sarta sangt dipun sihi, kaugung sasolahipun, karana Pangeran Kajoran sumrp yn Radn Trunajaya wau ing tmbe badhe dados prajurit agng, sagd angorgakn ing tanah Jawi. Kala samantn Pangeran Kajoran pinuju lnggah ing dalmipun. Kagt aningali utusanipun pangeran dipati dhatng, sarta angaturakn srat. Nuntn katampn sarta winaos. Suraosing srat animbali, Pangeran Kajoran inggih lajng mangkat dhatng Matawis. Radn Trunajaya andhrk ing maraspuhipun. Sadhatngipun ing Matawis sampun kpanggih kalihan pangeran dipati kabkta lnggah ing dalm. Pangeran dipati ngandika, eyang, mila sampeyan kula aturi saking sangtipun ribding --- 288 ---

manah kula, kalihan kuwatos. Sarhning ing mangke ttiyang ing nagari ing Matawis sami susah manahipun. Amargi kangjng rama ing sabarang karsanipun ewah, botn kados ingkang wau-wau, tansah angtrapakn siasat, andadosakn karisakanipun tiyang sanagari, dados para santana tuwin para bupati sadaya sami anggubl dhatng kula, kula dipun aturi jumnng nata, anggntosana kangjng rama, ingkang punika eyang manawi kula kalampahana angndhih, mendah ucapipun tiyang ingkang botn rmn. Yn kula botn tumuntna jumnng nata, tiyang sa-Matawis kaslak risak sadaya, dados samangke ingkang pinanggih ing panggalih kula eyang, sampeyan badhe kula daml warana, ambdhah nagari ing Matawis. Ing pundi panggenan kang sampeyan rmni anglmpakakn ggaman agng, dene bndha beya sarta ddamling prang inggih kula kang anyukani. Pangeran Kajoran matur, nggr, ingkang dados karsa sampeyan punika kula mopo, sabab kula sampun spuh sarta ajrih dhatng sang nata, kalih dene karsa sampeyan punika botn prayogi, kenging dipun wastani anggege mngsa, ing pamanah kula prayogi ingkang sarh, mila makatn, benjing yn sampun seda sang prabu, ingkang msthi anggntosi inggih sampeyan. Akathah-kathah anggnipun ambbolhi [amb...] --- 289 --[...bolhi] Pangeran Kajoran wau, nanging pangeran dipati mksa botn kenging dipun ampah. Pangeran Kajoran matur malih, manawi sampeyan mksa kncng, nggr, kula aturi wakil kemawon. Kula darbe mantu jalr anama Trunajaya, anakipun Dmang Malaya ing Sampang kang sampun pjah, punika kados sagd anglampahi ingkang dados karsa sampeyan. Sarta sagd yn angadkna ggaman wontn ing Maduntn. Ing mangke pun Trunajaya wau inggih tumut dhatng kula wontn ing Jawi. Pangeran dipati suka ing galihipun. Trunajaya lajng katimbalan lumbt ing dalm. Sadhatngipun ing ngajngan lajng ngabkti, pangeran dipati rsping galihipun aningali dhatng Trunajaya. Pangeran Kajoran ngandika dhatng Trunajaya, kulup mulane kowe ditimbali, kowe bakal dikarsakake digawe wayang marang ingkang gustimu, dikakake ambdhah nagara ing Mataram. Yn luput-luput ing lakumu, kowe bakal anmahi mati, kapriye, kowe apa saguh digawe wayang marang gustimu. Trunajaya matur, kula sandika anglampahi, sanajan dhumatng ing pjah, ajur awor lan siti, yn anglampahi dhawahipun gusti kula inggih botn gumingsir. Pangeran dipati amirng kasagahanipun Radn Trunajaya sakalangkung suka ing manahipun lajng angadika, Trunajaya, nagara ing --- 290 --Sampang takparingake marang kowe, nuli irupn dhewe, sarupane wong Madura saurute kabh padha bbgana, aja awh seba marang Mataram. Dene bupatine cik ben keri dhewe ana Mataram. Yn wis ngadg ggamanmu, nuli anlukna wong tanah pasisir utawa mncanagara kabh, yn ana kang mogok gitikn ing prang, nanging wkasku kowe dibisa rmit. Supaya aku aja kongsi kalingkap. Dene besuk yn ing Mataram wis bdhah, kowe tumuli sebaa marang aku, yn aku wis jumnng nata, bang bang alum-alum dakwehake marang kowe, aku drma bae jumnng nata, amis bacine ing tanah Jawa kabh mngsa bodhoa ing kowe, Radn Trunajaya matur sandika. Pangeran dipati anuntn amaringi arta busana tuwin ggamaning prang kathah warni-warni. Pangeran Kajoran lan Trunajaya sampun lngsr saking ngarsane pangeran dipati, mantuk dhatng ing Kajoran, lajng atata-tata, Pangeran Kajoran angandika dhatng mantunipun. Kulup, wkasku mnyang kowe aja sumlang atimu, nagara ing Mataram amsthi bakal bdhah dening wong Madura, kowe nuli ngadga ggamanmu ana ing Surabaya, dene besuk yn ing Mataram wis dahuru, aku tumuli nusul marang kowe. Radn Trunajaya matur sandika, tumuntn mangkat lan saanakbojonipun [saanakbojoni...]

--- 291 --[...pun] tuwin sabrayatipun sadaya. Sadhatngipun ing Sampang kathah ttiyang sami mthuk sarta sami suka manahipun. Sabab punika gustinipun lami, dene ttiyang saurutipun pulo Madura inggih sampun sami suyud, botn wontn kang suwala, Radn Trunajaya sampun agng bbarisanipun. Kacariyos kala samantn pinuju wontn ppalajngan tiyang saking Makasar, kathahipun kalih wu, pangagngipun anama Krang Galesong, sosoranipun anama Busung Mrnung, Panji Karonuban. Dhang Makincing, Dhang Wigni, Dhang Marewa. Dhatngipun ing tanah Jawi anjujug ing Pajarakan. Lajng sami angrayah, solahipun angggilani, ing Pajarakan tuwin sakiwa tngnipun tlas sami dipun rayahi, dhusun kang urut pasisir kathah kang gmpur dipun bajagi, ttiyang ing Pajarakan tuwin ing Dmung sami ggr, angili ing sapurug-purug. Krang Galesong angbrgi ing kitha Dmung, tiyang ing ngriku botn wontn kang purun anglawan. Sabab bupatinipun wontn ing Matawis. Kamispuh ing Pajarakan tuwin ing Dmung sami lumajng angaturi uninga dhatng ing Matawis. Sang nata lajng parentah dhatng Tumnggung Darmayuda ing Pasuruan, andikakakn nggbag mngsah tiyang Makasar ingkang wontn ing Dmung, sarta kkanthenan tiyang mncanagari [m...] --- 292 --[...ncanagari] sadaya, ingkang dados ttindhihing prang Radn Panji Karsula. Radn Panji Karsula tuwin para bupati mncanagari wau inggih lajng mangkat. Sang nata dhawah malih dhatng abdi llurah saragni, anama Ngabi Mngsadipa, Mngsadipa, sira ingsun paringi nagara ing Japara, sira tumuli muliha marang Japara, lan anakmu Si Jagapati, Jagamanggala, Wiragati, Tanumanggala, padha gawann kabh, lan Si Mangunnagara gawann milua njaga ana ing Japara, sarta kagungan ingsun marym ttlu gawann. Si Gunturgni, Si Gulu, Si Kumbarawi, padha srdn. Gawenn njaga ana ing Japara, poma padha dingati-ati nggonira padha njaga ana ing kono. Ingkang sami kadhawahan wau aturipun sandika, lajng mangkat. Gntos kacariyos senapati Radn Panji Karsula sarta para bupati mncanagari, lampahipun sampun dumugi ing Japan, atata-tata wontn ing ngriku, sabab Radn Panji Karsula punika ttiyang saking Japan angawula ing Matawis. Ing mangke nagari Japan kaparingakn dhatng piyambakipun. Sarng nggnipun tata sampun samkta lajng bidhal. Lampahing baris kapara tiga, Ki Darmayuda dados panjawat tngn, akanthi mncanagari sapalih, Ki Anggajaya dados panjawat kiwa, akanthi mncanagari sapalih, Radn Panji [Pa...] --- 293 --[...nji] Karsula kang dados dhadha, akanthi ttiyang Mataram. Lampahipun sampun ngancik watsing Dmung. Dene raja Galesong inggih sampun sumrp, yn dipun inggahi ggaman saking ing Matawis, kathahipun tanpa wilangan. Tiyang Makasar sampun sami rmbag sabiyantu sarng pjah, sampun sami ngatos-atos wontn salbting btng. Botn dangu ggaman Matawis dhatng, tiyang Makasar amthukakn prang sakdhap, nuntn sami lumajng dhatng ing wana, ttiyang ing Matawis badhe sami angrrayah salbting biting, Panji Karsula botn anglilani, sabab sampun kasaput ing dalu, bala ing Matawis lajng sami rrp anba wontn satngahing ara-ara, tiyang Matawis sadaya sami weya, ing dalu sakeca nggnipun sami tilm. Ggamanipun sami kaslhakn, kapal sami dipun cuculi, sawnh sami ngura-ura. Sarng wanci ing lingsir dalu, tiyang Makasar

dhatng watawis kathahipun kawan atus. Lajng angamuk sarta surak. Tiyang Matawis sami kagt bingung pating balulung, kathah kang pjah dening tiyang Makasar tuwin dening kancanipun piyambak. Lajng mawut arbat gsang piyambak-piyambak. Sarng wanci byar tiyang Matawis sampun gusis. Amung kantun kang sami pjah kemawon. Tiyang Makasar sami suka manahipun, amanggih barang sarta ggaman. Dene Radn Panji Karsula wau lumajng [luma...] --- 294 --[...jng] dhatng Japan piyambak kemawon. Wontn ing ngriku sakit lajng pjah. Tiyang Makasar wau nuntn sami ngsuk dhatng tanah mncanagari, ing pundi kang dipun ambah lajng sami tluk, botn wontn kang purun anglawan. Tiyang ing Kadhiri sapangetan dumuginipun ing Prabalingga Balambangan sampun sami nungkul sadaya dhatng Raja Galesong, dados samangke ggamanipun tiyang Makasar wau sangsaya agng, sampun misuwur ing nagari Matawis, sarta sampun katur ing sang prabu, yn Panji Karsula kawon prangipun sarta sampun pjah, tiyang Makasar ggamanipun sangsaya ngrbda, tiyang mncanagari sampun tluk sadaya. Sang nata lajng parentah dhatng Radn Prawirataruna, dikakakn nggcak mngsah kang wontn ing Dmung, pangandikanipun sru, Prawirataruna, sira ngaluruga marang ing Dmung, wong Makasar tumpsn kabh, wong pasisir iridn padha adunn prang, sarta wong Walnda kang padha ana ing Japara jakn ngalurug kabh, yn ora glm, tundhungn tka ing kono, yn mopo tumpsn. Lan wong Madura pariksann, apa sababe ora seba marang Mataram. Sira sun kanthni Si Wirabumi, Wiradngsa lan Si Pulangjiwa, sabalane kabh. Ingkang sami dipun dhawahi aturipun sandika, lajng mangkat. Sami jangji pakumpulan ing Japara, Radn Prawirataruna [Prawi...] --- 295 --[...rataruna] sadhatngipun ing Japara, para bupati pasisir sampun sami ngalmpak wontn ing ngriku, ing Tgal sapangetan dumuginipun ing Tuban. Bupatinipun sampun ppak wontn ing ngriku sadaya, lajng sami dandos baita, kbak ing muwara Japara, Ki Wngsadipa ing Japara sangt nggnipun sugun-sugun dhatng para bupati tuwin dhatng Radn Prawirataruna. Radn Prawirataruna lajng animbali Kumpni kang wontn ing ngriku, kathahipun amung sabrgada, pangagngipun anama Kapitan Dulkup. Sareyan satunggil anama Ondorop. Juru tulis satunggil. Amung punika ingkang dipun timbali, sadhatngipun ing ngarsane Radn Prawirataruna lajng kadhawahan andikakakn tumut ngalurug. Yn botn purun kadhawahan kesah saking Japara, supados sampun ngantos adaml sumlang ing manah, aturipun tiyang Walandi sandika anglampahi, dhasar salaminipun angajng-ajng timbalanipun sang prabu, kaabna prang kalihan mngsah, Radn Prawirataruna mirng kasagahanipun tiyang Kumpni sangt sukaning manahipun. Sasampuning samkta Radn Prawirataruna lajng bidhal lan sabalanipun. Mdal ing laut. Para bupati sabalanipun sampun sami numpak baita, baita awarni-warni, nuntn sami ambabar layar, sampun mancal saking ing ngriku, lampahing baita pating salbar, --- 296 --langkung asri tiningalan. Sarta sami mawi tngran bandera piyambak-piyambak. Tiyang Kumpni anumpak baita, ujung Surabaya sampun katingal. Baita lajng sami angranji wontn ing muwara, Radn Prawirataruna tuwin para bupati lajng sami mntas dhatng ing Surabaya, amasanggrahan wontn ing ngriku, Radn Prawirataruna sampun midhangt pawartos, mnggah tiyang Madura nggnipun botn wontn sowan dhatng ing Matawis.

Punika amargi dipun bbg dhatng Radn Trunajaya, Radn Prawirataruna lajng anglampahakn utusan dhatng ing Maduntn sarta mawi srat. Kala samantn Radn Trunajaya sawg dhatng ing griyanipun saking ing Dmung saking kpanggih kalihan Raja Galesong, sampun rmbag sabiyantu badhe ambdhah nagari ing Matawis. Anuntn utusanipun Radn Prawirataruna dhatng, nanging Radn Trunajaya asngadi sakit. Mila awat sakit, sabab sampun ngintn yn badhe dipun timbali, sarta drng kuwawi yn amthukna prangipun Radn Prawirataruna. Utusan wau inggih sampun dipun panggihi, srat lajng katampn sarta winaos. Radn Trunajaya sasampuning maos srat lajng wicantn dhatng utusan. Kowe matura marang eyang Prawirataruna, aku ora rumngsa yn amnging marang wong Madura, nggone ora padha seba marang ing Mataram iku saking [sa...] --- 297 --[...king] padha edane dhewe, dene ing saiki ana parentah krigan, ya padha dakkrigne, yn wis padha tata-tata, nuli dakkone padha marang ing Surabaya, nanging aku bakal ora milu, sabab lagi lara, kowe dhisika marang Surabaya, utusan wau sasampuning sinunggata lajng pinisalin sarta sinangonan, lajng mangkat dhatng Surabaya, sampun katur ing Radn Prawirataruna punapa ing sawicantnipun Radn Trunajaya wau, Radn Prawirataruna inggih sampun sumrp yn sinngga krama, nanging dipun gampilakn, sok ugi sampuna sirna tiyang Makasar, ing Maduntn kpanggih wingking. Radn Prawirataruna lajng parentah bidhal dhatng Dmung, para dipati lan sabalanipun sampun sami numpak baita, ambabar layar, sarta sami ngunglakn kalataka, lampahing baita sampun dumugi Panarukan. Para bupati sampun sami angatos-atos. Baitanipun sami kapinggirakn. Raja Galesong kang wontn ing Dmung inggih sampun sumrp, yn ggaman Matawis dhatng, Raja Galesong sampun parentah angatos-atos. Lan sawarnine ttlukan tiyang mncanagari dipun kn baris piyambak, kadkk ing wingking tbih, ingkang badhe mthukakn prang dharat tuwin prang laut, tiyang Makasar kemawon. Sasampuning samkta lajng bidhal dhatng pinggir pasisir, bala --- 298 --ing Matawis inggih sampun sami mntas saking baita, abaris ing ggisik. Nanging bala pasisir kang drng sami dhatng. Anuntn tiyang Makasar dhatng, narajang pating barkik. Bala ing Matawis angrutug ing sanjata, tiyang Makasar botn ajrih anusup kukusing sandawa, angamuk kalihan lmbing towok tuwin cundrik. Tiyang Matawis kathah kang pjah, ttindhihipun bala Matawis sami ngawaki tumut ngamuk. Radn Prawirataruna anitih kuda kairing abdinipun piyambak, kathahipun kawan dasa, lajng sami ngamuk, tiyang Makasar kang katrajang kathah kang pjah, nanging kang taksih gsang botn wontn ajrih, ingkang sami pjah dipun idak kemawon, ariwut pangamukipun. Tiyang Prawirataruna sampun pjah sadaya, bala Matawis inggih kathah kang pjah, Radn Prawirataruna anandhang tatu, bala Matawis kang taksih gsang giris manahipun. Sami lumajng dhatng pinggiring sagantn, arbat baita, baitanipun lajng sami krm, tiyangipun kathah kang sami pjah dening toya. Radn Prawirataruna taksih wontn ing ggisik. Angntosi bala kang drng numpak baita, sarta wicantn sru, hh wong Mataram, disarh nggonmu nunggang prau, aku misih ngntni, yn prangku iki kalah, amsthi nagara ing Mataram bakal bdhah, aku angur matia dhingin. Ayo padha ngamuk manh. [ma...] --- 299 ---

[...nh.] Anuntn tiyang Makasar dhatng, Radn Prawirataruna kinarubut ing tiyang Makasar, sampun pjah badhe lajng dipun kthok sirahipun. Nuntn tinulungan tiyang Kumpni, Ambon lan Tarnate, sami mntas saking baita, lajng angrutug ing sanjata, mimis kados garimis. Tiyang Makasar kathah kang pjah, tiyang Makasar sami lumajng, jisimipun Radn Prawirataruna sampun kabkta dhatng baita, lajng tinabla, kaantukakn dhatng ing Matawis. Pangajngipun bala Matawis wau wontn ingkang ngungsi dhatng lpn Paiton. Tiyangipun sami mntas dhatng dharatan. Anuntn dipun rundhuk dhatng ing tiyang Makasar, baitanipun tiyang Matawis dipun obong, ggaman sarta sangunipun tlas kobong sadaya, tiyang Matawis sami lumajng ing sapurug-purug. Kacariyos jisimipun Radn Prawirataruna, sadhatngipun ing Matawis, tiyang sanagari sami org sadaya, sarta sami kks manahipun. Dene kang sami pjah bojo tuwin sadhrkipun gumuruh sami anangis. Sarta sampun katur ing sang prabu, yn Radn Prawirataruna kapupu ing paprangan. Balanipun kathah kang pjah, sang prabu nuntn miyos sinewaka, para putra, santana, bupati, mantri, sampun ppak sowan sadaya, sang nata angandika dhatng Pangeran Dipati Anom. Thole dipati, sira tumindaka dhewe, anglurug marang ing --- 300 --Dmung, lan adhinira padha gawann kabh, wong ing Mataram pra tlunn. Kang saduman tinggaln atunggu marang ingsun. Wong pasisir krign kabh, padha adunn prang, nagara Madura tumuli gpukn. Si Trunajaya patnana, krana iku kang miwiti agawe prang, Si Dipati Cakraningrat gawann, supaya wong Madura padha elinga, yn iku bandarane lawas. Pangeran dipati matur sandika. Sang nata ngandika malih dhatng Panmbahan Purbaya, uwa Purbaya, jngandika anuwanana ing lampah, angmonga ing wayah jngandika. Panmbahan matur sandika, lajng sami pradandosan. Tiyang sanagari org sami tata-tata, sarng sampun samkta nuntn bidhal. Gumuruh swaraning bala, ggaman tuwin bandera awarni-warni, para pangeran sadaya sami wahana turngga, lampahipun sapangkat-pangkat, andaldg kados toya mdal saking rong, gbyaring busana tuwin klabing bandera amindha skar sataman. Langkung agng ggamanipun. Lampahipun sampun dumugi ing Japara, pangeran dipati lajng makuwon, anata lampah sarta anglrbakn bala. Dene para bupati pasisir ing Tgal sapangetan dumuginipun ing Pathi inggih sampun sami dhatng wontn ing ngriku sabalanipun. Bupati ing Lasm Rmbang sapangetan sampun sami tluk dhatng Trunajaya tuwin dhatng Raja Galesong. Pangeran [Pa...] --- 301 --[...ngeran] dipati wau sampun midhangt pawartos, yn Radn Trunajaya sampun kathah ttlukanipun sarta sampun agng bbarisanipun, akumpul kalihan Raja Galesong ing Makasar. Pangeran dipati wau ing batin tansah angalm dhatng Trunajaya, nggnipun badhe prang punika amung kadaml glar kemawon. Wontna labtipun yn prang, supados nggnipun sakuthu sampun ngantos kauningan dhatng ingkang rama sang prabu, nanging pangeran dipati drng sumrp, yn Trunajaya anyidrani jangji, upaminipun tiyang ngmut gndhis, amsthi ngraosakn lginipun kemawon, botn sumdya yn dipun lpha, dene tgsipun Trunajaya wau sarng sampun kathah balanipun lajng kasupn dhatng kancanipun sakuthu, samdya jumnng nata piyambak. Panggalihipun pangeran dipati kakintn, botn purun jumnng nata piyambak makatn. Pangeran dipati lajng parentah bidhal sumdya ngangsg panggenaning mngsah, Ki Wngsadipa ing Japara sarta tiyang Kumpni katilar kadhawahan njagi wontn ing Japara, lampahipun pangeran dipati nurut pasisir mangetan. Sakalangkung agng ggamanipun. Sawarnining sangu-sangu tuwin

rrepot, sami kamot ing baita mdal ing laut. Lampahe bala ing Matawis anggrgut sumdya sami ngantp kapurunanipun. Sabab ttindhihipun [tti...] --- 302 --[...ndhihipun] gustine piyambak. Gntos kacariyos Radn Trunajaya, sampun akkutha wontn ing Surabaya, sarta sampun kumpul kalihan Raja Galesong, ajangji ndhog sapatarangan, sabiyantu sarng pjah, sumdya mbdhah nagari ing Matawis. Ttlukanipun nagari inggih sampun kathah, tanah pasisir ing Rmbang sapangetan dumuginipun ing Balambangan, mncanagari ing rdi Lawu sapangetan dumuginipun ing Balambangan. Punapa dene tiyang Sampang saurutipun pulo ing Maduntn, sadaya inggih sampun sami suyud, angratu dhatng Trunajaya, wondene Trunajaya wau inggih sampun jumnng nata ajjuluk Panmbahan Madurtna Panatagama, sampun misuwur ing tanah pasisir tuwin mncanagari sadaya, nanging kala samantn Trunajaya sangt nggnipun kasupn, yn sagdipun makatn punika wontn ingkang ngajani, awit saking karsanipun Pangeran Dipati Anom ing Matawis, botn pisan yn ngta dhatng pangeran dipati, sabab kalimput ing kamuktn. Pangraosipun kuwawi yn jumnng ratu agng amngku ing tanah Jawi sadaya. Trunajaya wau inggih sampun midhangt pawartos, yn ggaman Matawis sampun dhatng wontn ing Japara, ttindhihipun Pangeran Dipati Anom. Ingkang andhrk Panmbahan Purbaya, Pangeran Singasari, --- 303 --Pangeran Balitar sarta para pangeran sansipun, tuwin para bupati inggih kathah kang sami ndhrk. Tiyang Matawis kakrig lampit. Para bupati pasisir bang kiln inggih sampun kumpul ggamanipun sakalangkung agng, saking Japara ggaman Matawis wau sampun bidhal. Sumdya anggbag ing Surabaya. Trunajaya sarta Raja Galesong lajng parentah anglmpakakn bala, sarng sampun samkta, nuntn bidhal, kathahing bala tanpa wilangan. Andl-andlipun tiyang Madura anama Tumnggung Mangkuyuda, kalih Dhandhang Wacana, tiga Wngsaprana, sami kndl-kndl sarta tguh, dene andl-andlipun tiyang Makasar anama Dhang Marewa, Dhang Makincing, Busung Mrnung. Trunajaya sarta Raja Galesong inggih sami anindhihi piyambak. Ingkang dados cucuking baris tiyang Madura, kasambungan tiyang Makasar, nuntn barisipun tiyang mncanagari. Lampahipun sampun dumugi ing Ggodog. Baris Matawis inggih sampun dhatng ing ngriku, ajng-ajngan lajng sami mangsah ing prang, kados alun tmpuh sami alun. Ingkang prang sami riwut. Tiyang Madura tuwin tiyang Makasar kathah kang pjah, nanging dipun pidak kemawon, botn wontn kang ajrih, dangu-dangu tiyang Matawis kathah kang pjah, ingkang taksih gsang sami giris manahipun. Para bupati Matawis sami ngawaki tumut prang, Panji Wirabumi, [Wirabu...] --- 304 --[...mi,] Ngabi Wirajaya, Rngga ing Sidayu sampun pjah dening tiyang Maduntn. Panmbahan Purbaya sarng aningali bala ing Matawis kathah kang tatu sarta pjah, nuntn angandika dhatng abdinipun. Bocahku kabh, kowe padha sumurupa, aku kongsi momong ratu ttlu, sarta sabn-sabn aku ya angadu prange wong Mataram, nanging ora kaya ing saiki, kang padha tguh-tguh ing biyn samngko akh kang tatu utawa mati, kang padha kndl-kndl ing biyn samngko padha jirih kaya wong wadon. Iki

pratandhane yn ing Mataram pinsthi bakal rusak. Sabab wong Mataram prange aps. Dene yn ing Mataram pinsthi bakal rusak, aku angur matia dhingin. Karana aku wis tuwa, sarta nagara ing Mataram ora ana kang wis misuwur kaya aku ing kadigdayan sarta ing kakndlan. Diwdni ing wong sanagara aprasasat ratu. Panmbahan lajng anggrgakn bala ingajak ngamuk. Bala ing Matawis ambyuk angamuk rampak. Tiyang Madura tuwin Makasar anadhahi, arame prangipun, akathah kang sami pjah, panmbahan titihanipun sampun pjah, angamuk dharat kalihan dhuwung anama pun Panji, tiyang Madura kathah kang pjah dening panmbahan, lajng kinarubut ing kathah winaos sarta ginitikan ing landheyan. Panmbahan sakalangkung tguh, botn pasah dening --- 305 --ggaman, nanging sariranipun rmpu, dhasar sampun spuh, panmbahan tiba linggih, Pangeran Balitar enggal anulungi dhatng panmbahan, angamuk ing tiyang Sampang, panmbahan sampun karbat dhatng Pangeran Balitar, nanging sampun botn emut. Binkta mundur dhatng pasanggrahan. Bala ing Matawis ambrol kados bndungan bdhah, larud lumajng sadaya, sarta kasaput ing dalu, tiyang Madura inggih sami mundur masanggrahan, sarta sami suka-suka, bala ing Matawis sami arropoh. Panmbahan Purbaya lajng seda panuju tanggal ping gangsal wulan Ruwah ing taun Dal 1599. Ing pasanggrahan gumrah swaraning tangis. Layon sampun tinabla, kaantukakn dhatng ing Matawis. Ing sasedanipun panmbahan tiyang Matawis sadaya sami kks manahipun, sabab andlandlipun sampun botn wontn. Tiyang ing Matawis kathah kang sami minggat ing dalu, Pangeran Dipati Anom tuwin pangeran sansipun punapa dene para bupati inggih sami kalulun. Lajng sami bidhal mantuk dhatng ing Matawis. Tiyang Madura tuwin tiyang Makasar inggih sami anunuti,[5] nanging botn kacandhak. Ttindhihipun tiyang Sampang anama Mangkuyuda, ttindhihipun tiyang Makasar anama Dhang Marewa, samargi-margi tansah angrayah, strinipun binoyongan, jalripun pinjahan, anglangkungi [a...] --- 306 --[...nglangkungi] saking rsah, katlah dalah samangke, yn wontn tiyang angrbut, sami dipun wastani kaya bajag ing Sampang. Lampahipun tiyang Sampang wau dumugi ing Juwana, ing Pathi, Kudus sampun sami nungkul dhatng tiyang ing Sampang, amung nagari Dmak ingkang bngga, amthukakn prang salbting biting, tiyang Madura kathah kang pjah, nuntn sami mundur sumja ambdhah ing Japara, lajng binantonan saking Trunajaya, ingkang binantokakn tiyang mncanagari, sakalangkung agng barisipun. Ing Japara sampun kakpang, Ki Ngabi Wngsadipa ing Japara sampun rmbag sabiyantu kalihan tiyang Kumpni, sami mapan salbting kitha ing Japara, tiyang Kumpni kathahipun kalih brgada, ttindhihipun anama Mayor Bro, kalih Kapitan Blm. Lajng sami tata baris wontn ing alun-alun, allumbangan. Tamburipun tansah brang-brangan. Ganderanipun kumitir, sampun sami amapanakn mariymipun. Ki Wngsadipa sakulawangsanipun inggih sampun nunggil kalihan tiyang Kumpni sarta sami angatos-atos. Anuntn tiyang Makasar lan Maduntn dhatng sarta asurak-surak, sumja lumbt ing kitha badhe anumps tiyang salbting kitha, tiyang Kumpni lajng anyumt mariymipun, sarta angarutug ing sanjata, tiyang Maduntn ingkang pjah wontn ing alun-alun kawan dasa, bathangipun dados sanggn. [sang...] --- 307 ---

[...gn.] Ingkang tatu tuwin pjah sanggn-nggn kathah, tiyang Maduntn tuwin tiyang Makasar mksa majng anusup kukus, sumja angamuk liwung sarta sami ngangge kre wsi, sawnh kulambi walulang, tiyang Kumpni botn kndl-kndl sanjatanipun, mimis mindha garimis. Mngsah kathah kang pjah, rbah pating sulayah, lajng sami mundur amasanggrahan wontn ing dhusun Jagatamu. Ki Wngsadipa ing Japara lajng amapanakn mariym kang agng-agng, kabkta minggah dhatng ing rdi Danaraja. Mngsah kang wontn ing Jagatamu kasipat ing mariym saking ing ngriku, mimis mariym angsal kkajngan sami smpal. Smpalan kajng anibani ing tiyang, tiyang Maduntn tuwin tiyang mncanagari kathah kang pjah, ggr sami lumajng dhatng Kudus. Tiyang Kumpni sarta Ki Wngsadipa sami suka-suka, bathanging mngsah kupingipun sami dipun irisi, kaaturakn dhatng ing Matawis. Botn antawis lami Trunajaya anglampahakn prajurit kathah, ttindhihipun Dhandhang Wacana, agng inggil sarta kndl, kadhawahan dhatng ing Matawis, amondhongi Pangeran Kajoran kabkta dhatng ing Surabaya. Ki Dhandhang Wacana sampun mangkat mdal ing Jagaraga, lampahing ggaman sakalangkung rsah, samargi-margi tansah angrrayah, dhusun ingkang kamargenan kathah kang risak. Ttiyang tanah Sokawati, Kaduwang tuwin tanah --- 308 --Pajang sampun sami nungkul dhatng Ki Dhandhang Wacana, lampahipun sampun dumugi ing Kajoran. Panmbahan Rama inggih sampun kumpul, lajng anluk-nlukakn dhusun sakiwa tngn ing ngriku. Kala samantn sampun katur ing sang prabu yn ggaman Maduntn sampun angancik ing Kajoran. Panmbahan ing Kajoran ingkang sampun kumpul kalihan tiyang Maduntn. Sang nata lajng parentah dhatng Pangeran Dipati Anom. Thole Dipati Anom, sira tumindaka dhewe, minngka wakil ingsun, anggitika mungsuh kang ana ing Kajoran. Wong ing kono tumpsn kabh sanak-sanakira padha gawann kabh, wong Mataram saanane krign. Pangeran dipati matur sandika, lajng angundhangi bala, angrakit ggamaning prang, sarng sampun samkta nuntn bidhal. Lampahipun dumugi ing Taji, kndl sakdhap anata lampah, lajng lampahipun dumugi ing Kajoran. Nuntn campuh prang rame ngantos sadintn. Tiyang Maduntn lan tiyang Kajoran kathah kang pjah tuwin ktaton, sabab karoban lawan. Nuntn sami mundur kasaput ing dalu, tiyang Maduntn sami arropoh. Sarng ing wanci lingsir dalu Panmbahan Kajoran lolos anak bojo tuwin brayatipun sadaya, kadhrkakn ggaman Maduntn. Ing enjingipun bala Matawis sami sumrp, --- 309 --yn Panmbahan Kajoran sarta tiyang Maduntn sami lolos ing dalu, ing Kajoran lajng dipun rayah, griya-griya kabsmn dhatng tiyang Matawis. Pangeran Dipati Anom sabalanipun sampun kondur dhatng ing Matawis. Kacariyos lampahipun Panmbahan Rama ing Kajoran lstantun dumugi ing Surabaya, kpanggih kalihan Trunajaya, kalih-kalihipun sami onng-onngan, botn angintn yn sagda pinanggih sarta wilujng. Ing nalika punika Trunajaya lajng angalih kadhaton ing Kadhiri, sampun adaml btng sarta ajjagang sakalangkung kkah, mariymipun tinata ing balowarti ngajng wingking, tuwin ggaman sansipun inggih sampun mirantos. Raja Galesong kalihan Panmbahan Rama inggih sampun kumpul wontn ing ngriku.

Botn antawis lami nuntn gntos taun, Trunajaya, Raja Galesong, Panmbahan Kajoran sami pirmbagan nggnipun badhe ambdhah nagari Matawis. Dadosing rmbag lajng parentah anglmpakakn bala, angrigi tiyang mncanagari tuwin pasisir, sarng sampun ngalmpak barisipun pinalih, ingkang saduman ttindhihipun anama Tumnggung Mangkuyuda, ppatihipun Trunajaya, angirid tiyang mncanagari sapalih, tiyang pasisir sapalih, lampahipun badhe mdal ing Garobogan, [Garo...] --- 310 --[...bogan,] anglarug dhatng tanah Sokawati tuwin tanah Pajang, anjog ing Kajoran, akanthi Dhandhang Wacana saha Dhang Marewa. Dene baris sadumanipun badhe mdal ing Samawis, lajng mdal ing Kdhu Traym, anjog sakilning Matawis, ttindhihipun Ki Ngabi Wngsaprana, angirid tiyang pasisir sapalih, mncanagari sapalih, sarng sampun samkta sarta sami ubanggi dintn, sarnga dhatngipun wontn ing nagari Matawis, lajng bidhal. Sakalangkung agng lampahing baris kkalih, sarta sakalangkung rsah, ing samargi-margi tansah ambbahak, tandangipun angggilani, dhusun ingkang kamargenan sami risak. Lampahing baris ingkang saduman sampun dumugi ing Garompol, kndl atatatata, lajng nyabrang bnawi ing Samanggi, anglarug dhatng tanah Pajang, ttiyang ing tanah Pajang sami kagegeran, ajrih aningali bajag Sampang, kathah kang sami ngili dhatng wana, wontn kang ngungsi dhatng ing Matawis. Baris ing Maduntn sampun dumugi ing Kajoran lajng sami masanggrahan ing Taji, dene baris kang mdal ing Samawis inggih sampun dumugi ing Traym, sakilning Matawis, lajng masanggrahan, sarta sampun utusan dhatng ing Taji, sami ubanggi dintn, sarnga pangrampidipun ing nagari Matawis. Ing nagari Matawis inggih sampun sumrp, yn mngsah [mng...] --- 311 --[...sah] Maduntn dhatng amaju kalih, ttiyang ing Matawis sami ggr, agiris manahipun. Tiyang ingkang sami sumja angungskakn anak bojo, botn kantnan solahipun. Wondene para putra santana tuwin bupati mantri sampun angrakit ggaman, sami tata baris wontn ing alun-alun. Pangeran Dipati Anom nyuwun pamit dhatng ingkang rama, sumja amthukakn prang, ingkang rama inggih anglilani, Pangeran Dipati Anom lajng bidhal, sarta ingkang rayi-rayi tuwin para bupati mantri, sawontnipun tiyang Matawis krig sadaya, nanging ing waktu punika tiyang Matawis sami kuwur manahipun, kangtan dhatng anak bojonipun tuwin barang darbkipun. nggning sami tumut mthukakn mngsah punika amung saking ajrih kapksa ing bandaranipun. Dados botn wontn tiyang ingkang gadhah kakndlan. Sadaya manahipun sami ajrih sarta kks kemawon. Baris agng sampun mdal saking alun-alun sarta angatos-atos. Dene baris Maduntn inggih sampun bidhal saking ing Taji, dumugi ing Pajarakan lajng tmpuh ing prang wontn ing Kaliajir, arame prangipun. Baris Maduntn kang wontn ing Traym sampun ngangsg dumugi ing Talagawana, lajng campuh prang, tiyang Matawis kuwur prangipun. Sabab mngsahipun maju kalih, sarta aningali tandangipun pangamuking tiyang Maduntn kados banthng [ba...] --- 312 --[...nthng] kanin tuwin kados sima arbat daging, bala Matawis bibrah manah sarta tatanipun. Lajng dhadhal sami lumajng dhatng salbting kitha. Ing salbting nagari Matawis jjl tiyang kang sami ngungsi tuwin tiyang kang sumja mdal dhatng sajawining nagari, sami ulng-ulngan. Tiyang stri sami nangis gumrah, botn kantnkantnan solahipun. Dene para putra santana tuwin bupati mantri, sadaya sami baris

wontn ing alun-alun ajagi, bilih wontn karsanipun sang prabu amthukakn prang, nanging sang nata botn karsa mdali prang, sabab sampun sumrp ing papsthining Allah, yn nagari Matawis sirna panjnnganing ratu, sarta sampun jangkp satus taun karaton ing Matawis. Sang prabu punika jumnng ratu wkasan. Dados sang nata wau sampun narima panggalihipun. Karsanipun sang prabu badhe atilar karaton, sumja kngsr saking ing Matawis. Lajng parentah pradandosan dhatng para garwa tuwin para stri salbtipun kadhaton sarta kadhawahan sami ambktaa rajabrana utawi arta sakuwawinipun. Tiyang salbting kadhaton pating bilulung sarta sami nangis. Sang nata gugup ing galih, amirng suraking mngsah kang andhsk kitha sarwi angrayah ambboyongi, griya-griya sakiwatngning kadhaton sami binsmenan. Sarng ing wanci dalu sang nata lolos saking kadhaton sagarwaputranipun [sagarwa...] --- 313 --[...putranipun] sadaya tuwin abdi jalr stri ingkang sami trsna inggih sami andhrk. Kala jngkaripun sang prabu atilar pura panuju ing malm Akad, tanggal kaping 18 wulan Sapar ing taun Be ngka 1600. Lampahipun sang nata saking kitha Palrd ngiln bnr, mampir ngujung dhatng astana Magiri, lajng nyabrang lpn Praga, sang nata nitih dipngga, para stri sami numpak kapal tuwin tandhu, para putra inggih ndhrk[6] sadaya, sang prabu ing samargi-margi tansah nnggak waspa, sakalangkung mmlas, lampahipun pinlak.[7] Ajrih bilih katututan ing mngsah. Ing enjingipun tiyang Maduntn sami sumrp, yn sang nata sampun lolos ing dalu sagarwaputranipun. Ki Tumnggung Mangkuyuda ing Sampang lajng angbroki ing kadhaton. Saisining kadhaton sami rinayah binoyongan. Tangis gumrah swaranipun, ingkang sami katilar ing sang prabu sakalangkung mamlas. Ki Tumnggung Cakraningrat sampun kacpng dhatng Dhandhang Wacana, lajng kakintunakn dhatng ing Kadhiri, sampun katur ing Sang Prabu Trunajaya, nanging Trunajaya botn kolu yn amjahana dhatng ingkang paman. Cakraningrat lajng kabucal dhatng wana Lodhaya, panjanipun Trunajaya ingkang paman wau supados pjah amargi dipun mngsa ing drubiksa. Dene Ki Mangkuyuda kang ngbroki kadhaton Matawis wau [wa...] --- 314 --[...u] lajng parentah dhatng Dhandhang Wacana anututi lolosipun sang prabu. Dhandhang Wacana inggih nuntn bidhal sabalanipun, akanthi Dhang Marewa, Busung Mrnung lan Ngabi Wngsaprana, lampahipun aggancangan. Tiyang Matawis ingkang kacandhak pinjahan. Ingkang nut dhinedhelan. strinipun kadaml sawnang-wnang, barang babktanipun pinndhtan. Kacariyos lampahipun sang prabu, sampun nyabrang lpn Bogawnta mdal ing Rawa, anjog ing tanah urut swu, para garwa tuwin putra botn pisah kalihan sang nata, amung Pangeran Dipati Anom ingkang lumampah wontn ing wingking ragi tbih, lampahipun arangu-rangu, ing batos angajng-ajng utusanipun Trunajaya, sarng sampun antawis botn wontn utusan, Pangeran Dipati Anom lajng anututi ingkang rama. Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing dhusun Karanganyar, taksih tanah Pagln. Wontn ing ngriku sang nata dipun begal ing tiyang dursila, para stri sami dhinedhelan. Sang nata enggal parentah nybar wang, supados tiyang begal wau sampun ngantos andhdhli dhatng abdinipun kang stri, nanging tiyang begal wau mksa taksih andhdhli, sang

nata sakalangkung duka, lajng angandika angipat-ipati dhatng ingkang mbegal. Hh wong begal, muga [mu...] --- 315 --[...ga] sira aja ana nmu salamt. Begal wau sakal lajng botn wontn sagd ngadg, sami galasahan wontn ing siti, sang prabu lajng lampahipun dumugi ing Toyamas, arrb wontn ing dhusun Ngajibarang, para putra tuwin abdi sawontnipun sami sowan ing ngarsanipun sang prabu, sang nata angandika dhatng Pangeran Dipati Anom. Thole, sira balia, nagara ing Mataram sira rbuta, adhi-adhinira padha gawann kabh, Pangeran Dipati Anom matur saha smbah, dhawah dalm punika kula mopo, ing pikajngan kula, sanajan pjah gsanga, kula sampun ngantos pisah kalihan panjnngan dalm. Sang nata angandika, yagene sira tka mopo, yn mngkono adhinira Si Pugr bae sun tarine, thole Pugr, sira balia angrbuta nagaranira ing Mataram, mulane kakangira kang sun tari, kakangira kang duwe wajib wis ora glm anglakoni, dene sariraningsun wis aja sira pikir, sabab ingsun wis ora kalilan dening Allah yn jumnnga ratu manh, kapindhone ingsun tuwa, lah kapriye aturira. Pangeran Pugr matur, kula sandika anglampahi, mugi angsala pangstu dalm, sagda angrbat nagari Matawis. Sang nata ngandika malih, sira ingsun srahakn ing Allah, muga sira rinksaa dening Allah, sarta sira sun whi wasiyat, --- 316 --kris Kyai Maesa Nular, tumbak Kyai Palrd. Loro iku padha wasiyat kraton, ingsun warisake ing sira, anggonn ggaman yn prang, adhinira Singasari, karo Si Martasana gawann, gawenn kanthi lan ing tmbe manawa lanang prangira, ingsun titip adhinira Si Tapa, sabab saiki isih cilik. Karo dene ing besuk Si Tapa iku, yn wis jumnng ana ing Pathi pilih tandhinge, sarta bakal kanthinira, sira banjura jumnnga nata ana ing Jnar, wis sira mangkata sarta adhinira karo, ingsun anyangoni salamt. Pangeran Pugr, Pangeran Singasari, Pangeran Martasana sampuning ngabkti dhatng ingkang rama, lajng bidhal wangsul sumja dhatng Jnar, ingiring bala sawatawis. Wondene sang prabu inggih lajng bidhal saking Ajibarang, dumugi ing dhusun Pasiraman, taksih talatah ing Toyamas, lajng rrb wontn ing ngriku, sang nata nandhang grah sangt, botn karsa dipun usadani, kala samantn sang nata sarean. Pangeran Dipati Anom sarta Radn Mas Tapa tansah wontn ing dagan sarwi ngrangkul padaning kang rama, sang prabu amundhut dawgan. Pangeran pipati enggal dhawah dhatng abdinipun. Sasampuning angsal lajng kasaosakn, dawgan wau lajng dipun bolong dhatng pangeran dipati, lajng kaaturakn ingkang rama sang prabu. Sang nata aningali --- 317 --dawgan sampun kabolong anggraita ing galihipun, angintn yn dawgan wau kadekekan wisa dhatng pangeran dipati, ewadene inggih lajng dipun unjuk. Sang nata sarng sampun ngunjuk dawgan nuntn ngandika, bangt tarimaningsun thole, nggonira awh dawgan. Ingsun wruh ing karpira, ingsun sira purih enggala seda, dene tka kaya mngkono karpira, dhk biyn sira sun kon bali angrbut nagara Mataram sira ora glm. Ing saiki kaya mngkono karpira, hh thole wruhanira, ing besuk amung sira dhewe kang mukti, ora tumurun ing anak putunira, sarta ingsun duwe wwalr, ing besuk yn ingsun wis seda, sira lan saturunira ora ingsun lilani, yn anyadrana ing pakuburan ingsun. Sang nata grahipun sangsaya ngranuhi, pangeran dipati tansah amuwun, sarwi nyungkmi sukune kang rama, sang nata wungu angrangkul janggane kang putra, sarta ngandika, thole dipati, wruhanira ingsun bakal tkaning jangji, puput yuswaningsun. Besuk ing sapungkur ingsun, sira anjaka[8] pitulung marang wong Walnda, ajakn mals ukum marang wong

bang wetan kang padha angrusak ing Mataram. Poma-poma sira angstokna ing wawkas ingsun, krana wis pinasthi karsaning Allah, yn ing tanah Jawa bakal salin alam. Wong Walnda bakal unggul prange, sarupane [saru...] --- 318 --[...pane] anak putuningsun ing besuk, yn akanthi wong Walnda amsthi bakal lanang prange, sira ingsun dongakake bisaa angrusak mungsuhira wong bang wetan, nanging aja lali akanthi wong Walnda, sarta sarupane babrkatan ingsun sira tampanana, kris aran Kyai Balabar, tumbak Kyai Baru lan sapanunggalane kabh wajib sira kang anduwni, krana sira putraningsun kang tuwa dhewe, wajib gumantya marang panjnngan ingsun. Karo dene manh thole, besuk manawa ingsun wis seda, layon ingsun ptakn ing bumi Tgal, tunggalna lan guruningsun kang wus kinubur ing kono, nanging layon ingsun prnahna ing lmah kang punthuk. Sarta lmahe sira gndaa, ing ngndi lmah kang wangi gandane sarta munthuk. Layon ingsun astanann ing kono, wis dibcik kri. Sang nata lajng seda, tangis gumrah, layon sampun siniraman lajng tinabla. Pangeran dipati enggal utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Tgal. Ki Dipati Martalaya inggih sampun dhatng wontn ing ngriku, layonipun sang prabu lajng kabkta dhatng Tgal, ing ngriku sampun manggih siti munthuk sarta wangi ambtipun. Layon wau inggih sampun kasarkakn ing ngriku, wiwit kala samantn nggnipun nama ing Tgal Arum. Gntos kacariyos rajaputra ing Mataram, kang anama --- 319 --Pangeran Pugr, lampahipun sampun dumugi ing Jnar, lajng kaklmpak bala, tiyang tanah Pagln sampun suyud sadaya, wontn mantrinipun ingkang rama satunggil angawula ing rajaputra sampun kaangkat nama Tumnggung Gajah Pramoda, angrhakn tiyang satanah Pagln tuwin para santana inggih kathah kang sami andhrk ing rajaputra, kala samantn Pangeran Pugr ing dalu sare, supna kpanggih ingkang rama, kadhawahan angrbat nagari ing Matawis, sabab sampun mangsanipun sarta dhawah anjumnng nata wontn ing Jnar, satlasing pangandika ingkang rama katingal nuntn seda. Pangeran Pugr kagt lajng wungu, sangt nggnipun ggtun. Lajng ngandika tantunan dhatng ingkang rayi-rayi, tuwin para santana sarta para tapa, karsanipun Pangeran Pugr badhe jumnng nata, ingkang sami tinantun sadaya anjurungi, Pangeran Pugr lajng jumnng nata, ajjuluk Kangjng Susuhunan Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, akkutha ing Jnar, dipun lih nama ing Purwakndha, sampun misuwur ing tanah Kdhu Pagln, sarta sampun suyud sadaya, tiyangipun sami ngalmpak wontn ing ngriku saggamanipun. Sinuhun Ngalaga lajng utusan amurugi gajah kagunganipun ingkang rama swargi, kala rumiyin katilar wontn ing margi, samangke inggih sampun kapundhut ing sang prabu Ngalaga. Sang Prabu Ngalaga [Nga...] --- 320 --[...laga] lajng angundhangi bala, sumja anglagar mngsah, tiyang Madura kang baris wontn ing dhusun Jagabaya, sarng sampun samkta nuntn bidhal. Sadhatngipun ing Jagabaya lajng tmpuh prang rame, bala Madura kathah kang pjah, Ki Dhandhang Wacana lan sabalanin[9] sami lumajng angungsi dhatng Palrd. Sang Prabu Ngalaga anglud dhatng Palrd. Ttiyang ing Matawis kang sampun sami tluk dhatng tiyang Madura samangke sami ambalik, andhrk gustinipun lami, dados sang prabu Ngalaga wau sangsaya kathah balanipun. Ki Tumnggung Mangkuyuda ing Sampang sampun sumrp tiyang Matawis sami ambalik, agiris manahipun kawwahan sadhatngipun Ki Dhandhang Wacana karisakan. Balanipun kathah kang pjah, Ki Dhandhang Wacana sarta Mangkuyuda

lajng larud lan sabalanipun sumja angumpul dhatng ing Kadhiri. Sang Prabu Ngalaga sarng dipun aturi uninga ing balanipun, yn tiyang Maduntn kang sami wontn ing Palrd sampun larud. Sang prabu nuntn lumbt ing kitha Palrd. Kala samantn sang prabu sampun ttp nggnipun jumnng nata, amngku nagari ing Matawis. Balanipun sadaya sami ajrih asih, parentahipun ajg. Ambgipun sang prabu adil paramarta, asring ngapura ing ngadosa, para santana tuwin para abdi ingkang sami lami sampun kathah kang sami dhatng, sarta kathah kang sami jinunjung lnggah, wontn ingkang rayi satunggil sampun [sampu...] --- 321 --[...n] kaangkat nama Pangeran Arya Panular, santananipun sang prabu satunggil anama Radn nggayuda kaangkat nama Pangeran Natakusuma, Radn Wirataruna kaangkat nama Dipati Mangkubumi, Radn Rngga kaparingan nama Dipati Martasana, Kyai Kamal kadadosakn pangulu, dene ingkang kadadosakn patih Radn Arya Mndhalika, ttiyang ing Pajang Mataram tuwin ing Kdhu Pagln sampun sami suyud sarta kathah kang sami jinunjung lnggah, nanging kala samantn nagari ing Matawis kenging wawlak. Kathah ttiyang kang sami sakit, bawinipun nagari Matawis risak, hawanipun drng sae, sarta awis tatdhan, trag jawah, panasipun anglangkungi, nagari Matawis kados gsng, dados kathah ttiyang kang sami pjah amargi sakit tuwin botn ndha, kkere aglar ing saurut margi utawi urut lpn, sarta sami sakit mmalann, utawi sakit rumab. Tiyang sakit ing wanci enjing, sontnipun pjah, sang prabu Ngalaga sangt nggnipun sungkawa, botn eca dhahar utawi sare, tansah andha ing Allah, supados mulyaa nagarinipun. Gntos kacariyos Pangeran Dipati Anom. Ingkang wontn ing Toyamas. Ing sasedanipun ingkang rama pangeran dipati tansah amuwun ngantos supe ing kaluhuranipun. Botn sumja yn jumnnga nata, [na...] --- 322 --[...ta,] ciptanipun anglampus kemawon, malah sumja kesah khaji dhatng Mkah, kala samantn lajng utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Tgal. Ki Dipati Martalaya inggih sampun dhatng wontn ing Toyamas, panggih lan pangeran dipati, Martalaya lajng ngabkti sarta anangis. Pangeran dipati angandika, wis aja sira nangis, mupusa yn wis pinsthi karsa Allah, mungguh rusake nagara Mataram, mulane sira sun timbali, ingsun upayakna prau ingkang prayoga bakal ingsun tunggangi dhewe, ingsun bakal lunga khaji marang Mkah, Ki Dipati Martalaya mirng pangandikanipun pangeran dipati angrs manahipun, lajng angrangkul sukunipun pangeran dipati matur sarwi nangis. Gusti, karsa dalm punika kula botn amrayogkakn. Punapa panjnngan dalm botn angowl karisakanipun ing tanah Jawi, upami katilara, ingkang dipun ggondhli tiyang satanah Jawi sadaya sintn, kajawi amung panjnngan dalm. Aluhung panjnngan dalm jumnnga nata wontn ing ngriki utawi ing Tgil anggntosi rama dalm suwargi, wondene prakawis mngsah dalm pun Trunajaya tuwin tiyang Makasar, kula kang sagah nyirnakakn. Sanajan wwaha malih tiyang Sampang tuwin tiyang Makasar, kula botn ajrih. Akathah-kathah aturipun Martalaya wau. Pangeran dipati angandika, Martalaya, [Martala...] --- 323 --[...ya,] karsaningsun wis ora kna sira ampah, ingsun ora duwe cipta liyane mung tka munggah khaji, dene prastyanira wis ingsun tarima, nanging ingsun enggal upayakna prau bae. Ki Dipati Martalaya matur, yn makatn gusti, mugi kasarhna rumiyin, kula badhe

daml baita ingkang prayogi, sabab yn kula ngupados baita kapal ingkang prayogi kados botn angsal. Pangeran dipati inggih anurut ing aturipun Martalaya wau, Ki Martalaya lajng pamit mantuk. Sadhatngipun ing Tgal inggih anuntn daml baita. Ing sapngkripun Martalaya, pangeran dipati wau lajng sami dipun garumung dhatng abdinipun sarta dipun tangisi, supados wandea nggnipun badhe minggah khaji, nanging pangeran dipati botn keguh ing karsanipun. Kala samantn pangeran dipati ing wanci dalu sare wontn msjid ing Toyamas, abdinipun panakawan alit ttiga, pangeran dipati wau supna, msjid kang dipun anggni sare punika katingal garowong ing nginggil. Anuntn wontn rmbulan, kathahipun pitu, saking ing langit lajng manjing ing jajanipun. Nuntn wontn lare saukiran cahyanipun kados srngenge, dipun candhak dhatng pangeran dipati botn kenging, lare saukiran wau nggih lajng manjing ing jajanipun. Pangeran dipati kagt [kag...] --- 324 --[...t] nuntn wungu, sangt nggnipun ggtun, anggraita yn kadhawahan cahya nurbuwat. Pangeran dipati lajng agadhah cipta sumja jumnng nata, nggnipun badhe kesah khaji botn siyos, sarta ciptanipun ing tanah Jawi prasasat sampun kaggm ing astanipun. Pangandikane ing galih, saupama dhk biyn rasaning galih ingsun kayaa saiki, kaya ora bdhah nagara ing Mataram. Para abdinipun sadaya tuwin para santana lajng kaklmpakakn. Sampun ppak sadaya, sarta sami pangling aningali gustinipun. Kala rumiyin cahyanipun lom. Samangke cahyanipun sumringah sarta ngngrng, pangeran dipati ngandika dhatng abdi tuwin santananipun. Bocah ingsun kabh, sira padha saksenana, yn saiki ingsun jumnng nata anggntni kangjng rama, ingsun ajjuluk Susuhunan Mangkurat, Senapati ing Ngalaga, Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, para abdi sami jumurung saur pksi sadaya sarta sami suka ing manahipun. Para abdinipun ing kadipatn lajng sami jinunjung lnggahipun. Wontn ingkang dados bupati tuwin mantri, rngga, dmang ing sapantsipun. Sang prabu anyar nuntn utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Tgal lan sabalanipun sarta ambkta saggamaning prang, utusan lajng mangkat sampun dumugi ing Tgal. Ki Dipati Martalaya inggih enggal mangkat dhatng --- 325 --Toyamas, sampun kpanggih sang prabu anyar, sang nata alon ngandika, Martalaya, mulane sira sun timbali, sira sumurupa yn ingsun jumnng nata, dene nggon ingsun bakal munggah khaji samngko wis ora sida. Martalaya sarng mirng sakalangkung suka manahipun, matur saha smbah, sokur gusti, panjnngan dalm sampun jumnng nata, ingkang kula ajng-ajng salaminipun inggih makatn. Dene prakawis mngsah dalm pun Trunajaya tuwin tiyang Makasar, inggih kula kang sagah anumps. Panjnngan dalm ngeca-eca kemawon. Sang nata angandika, Martalaya, kasaguhanira wis ingsun tarima, dene prahu nggonira gawe, iku sadhiyakna tumuli, sarta wonge kang nglakokake prahu, dippak sapirantine wong llungan. Krana ingsun bakal utusan mundhut bantu wong Walnda marang ing Batawi. Martalaya matur, gusti, karsa dalm badhe mundhut bantu punika kula botn angrmbagi, sabab watkipun tiyang Walandi punika, yn dipun prasanak tansah mangarahi, sarta kathah cidranipun. Saenipun lair kemawon. Ing batos botn pdhot-pdhot pangangkahipun. Dene prakawis mngsah dalm tiyang bang wetan, tiyang kula sampun anyagahi anumps sadaya, punapa panjnngan dalm botn pitados ing atur kula. Akathah-kathah aturipun Martalaya [Martala...] --- 326 ---

[...ya] wau, amurih sang prabu sampun ngantos siyos utusan mundhut bantu dhatng Batawi. Sang nata mesm sarwi ngandika, Martalaya, prastyanira wus ingsun tarima, ingsun carita marang sira, ing nalikane isih panjnngane eyang Kangjng Sultan Agung, ingsun isih dibobotake ing ibuningsun, iku eyang sultan pinuju lnggah lan kang garwa, ibuningsun marak marang eyang sultan. Eyang sultan barng aningali ibuningsun marak, banjur jumnng angurmati marang ibu, eyang ratu matur pitakon. Wontn punapa sultan, sampeyan jumnng saking pinarak. Eyang sultan amangsuli, ratu, dudu bok mantu kang ingsun hurmati, yn sira ora sumurup kang ingsun urmati kang ana ing wtngan, iku besuk bakal dadi raja gdhe abbala bacingah, kaya dene panjnngan ingsun iki, wong tanah Jawa padha suyud kabh, Martalaya, iku caritaningsun marang sira, mulane ingsun sumja mundhut bantu marang ing Batawi, dadi ingsun bakal anyatakake wirayate eyang sultan. Ki Dipati Martalaya sarng mirng cariyosipun sang prabu, lajng tumungkul, botn sagd amangsuli, sabab kaluhuran sabda, ing wusana amiturut ing sakarsanipun sang prabu. Sang nata lajng dhawah dhatng Arya Mndaraka, andikakakn dhatng ing Batawi sarta mawi srat, kkanthenan tiyang Tgal, anama [ana...] --- 327 --[...ma] Ngabi Sindupati, sasampuning samkta nuntn mangkat, anjujug ing Tgal, wontn ing ngriku lajng numpak baita, sampun layar. Sang Prabu Mangkurat ngandika malih dhatng Pranataka, Pranataka, sira mnyanga ing Donan utawa ing Nusakambangan, sira ngupayaa kmbang wijayakusuma, poma diolh, sira aja mulih-mulih yn durung olh, kongsia jambul wann ya anaa ing kono bae. Ki Pranataka matur sandika lajng mangkat. Sang prabu parentah bidhal saking Toyamas, sumja dhatng Tgal. Lampahipun sampun dumugi ing Tgal. Ki Dipati Martalaya angaturakn padalmanipun. Sang prabu inggih lajng angdhaton ing ngriku, dene Ki Dipati Martalaya tuwin bupati sanesipun sami masanggrahan ing alun-alun. Wontn ing ngriku sang prabu akaklmpak bala, sarta tansah aggulang pratingkahing prang dhatng balanipun sadaya, sang nata amundhut tiyang ing Tgal tigang atus, kadaml prajurit, busananipun sinami, winastanan prajurit Jagasura. Anuntn wontn tiyang saking Dmak dhatng, kkalih sami sadulur, mbkta tiyang tigang atus, sumja ngawula ing Sang Prabu Mangkurat, anama Martajaya, kalih Wiramantri, nanging kala rumiyin sampun ngawula ing Sang Prabu Ngalaga, Ki Martajaya, Wiramantri, sami matur ing sang prabu, yn nagara Matawis sampun karbat dhatng Pangeran Pugr, --- 328 --sarta sampun jumnng nata wontn ing Palrd, ajjuluk Susuhunan Ngalaga, ing tanah Pajang Mataram, Kdhu Pagln sampun sami suyud. Sang Prabu Mangkurat sarng mirng pawartos saking Martajaya, sakalangkung suka ing galihipun. Dene ingkang rayi unggul ing prangipun sarta sampun jumnng nata wontn ing Palrd. Lajng angandika, Martajaya, yagene sira aninggal adhi mas Pugr. Martajaya matur, gusti, mila kula botn sowan dhatng Matawis, sabab rayi dalm sampun kathah balanipun. Panjnngan dalm drng kagungan bala kathah, mila kula pilalah mriki. Sang nata ngandika, Martajaya, ya bangt tarimaningsun ngonira sumja milu lara, besuk nagara Dmak bakal ingsun paringakn ing sira lan adhinira. Martajaya lan sabalanipun sampun kaprnahakn. Anuntn wontn tiyang Surabaya dhatng, anama nggajaya kalih nggawngsa, nggawngsa wau sampun angabdi dhatng ing sang prabu kala kadipatnipun. Dene Ki nggajaya taksih aggriya wontn ing Surabaya, samangke Ki nggajaya wau nusul dhatng sadhrkipun kang nama nggawngsa tumut angabdi ing sang prabu, inggih sampun katampn.

Kacariyos Ki Pranataka kang kautus wijayakusuma, Ki Pranataka inggih

dhatng

Nusakambangan

ngupados

skar

--- 329 --sampun dhatng ing masjid watu, wontn ing ngriku ngantos pitung dintn pitung dalu, botn ndha-ndha, supados angsala skar, sarng ing dintn malm Jumungah, Ki Pranataka aningali sekar wijayakusuma amung sarakit. Cahyanipun mancorong, Ki Pranataka enggal amthik. Sekar lajng kabkta mantuk dhatng Tgal, sampun kaaturakn ing sang prabu, sang nata sakalangkung suka, cipta yn tulus nggnipun jumnng nata. Gntos kacariyos lampahipun Ki Mndaraka kang dhatng ing Batawi, sampun kpanggih kalihan gurnadur jendral. Ki Mndaraka wau sadhatngipun ing Batawi, mawi dipun urmati ungling marym, sarta drl sanjata, panganggpipun gurnadur jendral prasasat sang prabu ing Matawis tdhak piyambak dhatng ing Batawi, para rat tuwin para upsir inggih sami manggihi sadaya wontn ing loji panggenanipun gurnadur jendral sarta kasgah dhahar tuwin unjuk-unjukan. Sasampuning sami dhahar, Ki Mndaraka lajng amaringakn srat. Gurnadur jendral anampni sarta winaos. Ki Mndaraka wicantn. Tuwan gurnadur jendral, dhawahipun sang prabu bbantu wau sarnga salampah kula, gurnadur jendral mangsuli, Kyai Mndaraka, jngandika angantia rumiyin, kula amatah ingkang badhe lumampah, Ki Mndaraka inggih anurut ing dhawahipun gurnadur jendral. --- 330 --Gurnadur jendral lajng parentah dhatng Kumpni ingkang badhe kalampahakn, kathahipun swu wolung atus. Ingkang swu tiyang Makasar, Ambon, Tarnate, Bugis. Ingkang wolung atus tiyang Walandi, ingkang mngka Senapatining prang anama Amral l Duwlbh, mayor Walandi kkalih, kapitan sapangandhap botn kacariyos. Dene mayoripun tiyang Makasar tuwin Ambon kkalih anama Krang Naba kalih Krang[10] Kadhangkrang, sarta gurnadur jendral angaturi pisungsung rajabrana warni-warni ing sang prabu, utawi wawlingipun dhatng Amral, tuwin dhatng Ki Mndaraka inggih kathah-kathah, sasampuning samkta lajng bidhal numpak baita ambabar layar, lampahipun sampun dumugi muwara ing Tgal. Ki Mndaraka mntas rumiyin, sowan ing sang prabu, Amral taksih kantun wontn ing pinggir pasisir, Ki Mndaraka sadhatnge ngarsanipun sang nata lajng ngabkti sarta matur, gusti, kula angaturakn tabenipun kaki gurnadur jendral konjuk ing panjnngan dalm, sarta angaturi pisungsung rajabrana warni-warni, sarng tampi dhawah dalm, gurnadur jendral sakalangkung suka, ingkang dados pamundhut dalm bbantu samangke inggih anyaosi, kathahipun swu wolung atus. Mayoripun sakawan ttindhihipun anama Amral l Duwlbh, sang nata sarng mirng aturipun Ki Mndaraka, sakalangkung suka, --- 331 --lajng ngandika, Mndaraka, enggal timbalana panggdhene wong Walnda, ingsun arp wruh, Ki Mndaraka enggal wangsul dhatng pinggir pasisir animbali Amral sarta para mayor, sang nata lajng miyos sinewaka, badhe amanggihi ttamu, balanipun sang nata ppak sadaya sumja sami ningali ing warninipun tiyang Wlandi, ing alun-alun kbak tiyang jalr stri. Amral tuwin para upsir sadhatngipun ing ngarsane sang prabu, lajng sami manthuk angadk kemawon sarta angmpit tpio, botn wontn ingkang sila, para bupati tuwin kang sami ningali kalangkung kagt sarta sami eram, dene sami daksura, sang nata ngandika dhatng Ki Mndaraka, Mndaraka, yagene ora nana glm seba sila marang

ingsun. Bangt nggone ora wruh ing tata, Ki Mndaraka matur, gusti, sampun caranipun tiyang Walandi, urmatipun ngadk sarta ngmpit tpio, sang nata msm. Ki Dipati Martalaya panasbaran. Enggal amurugi Amral dipun candhak gulunipun dipun kn sila sarta wicantn. Payo kapir, linggiha, apa kowe ora wruh yn iki ana ngarsane Raja Mataram. Bangt nggonmu kurang ajar, Amral pulingak-pulinguk. Mayor Wilham aningali pangagngipun pangraosipun pangagngipun dn niaya, lajng anylaki sarwi ngingr pdhang, anguntir barngos. [bar...] --- 332 --[...ngos.] Martalaya wicantn sru dhatng Mayor Wilham. Mara mdhanga tak tadhahi, sang prabu sarng aningali sakalangkung duka andikakakn sami nyapih, Ki Mndaraka enggal angrangkul dhatng Amral sarta angrarapu, Amral wicantn. Hh Ki Mndaraka, nggonku mrene iki awit karsane sang prabu, kowe kang angirid. Wkasane awakku ora kajn. Yn awt mangkene aku msthi mulih marang Batawi, Ki Mndaraka amangsuli sarwi bisik-bisik. Tuwan Amral, aku anjaluk pangapuramu, kowe aja lara atimu marang wong iku, yn kowe durung sumurup, iku wong ing Tgal, jnnge Dipati Martalaya, upama iku didukani marang sang prabu, amsthi banjur minggat, tmah agawe butuh, bakal ora nana kang mikul obat mimismu utawa barangmu kabh, samngko sabarna bae, besuk yn wis rampung prang gampang, aku kang saguh nyuwunake ukum ing sang nata, Amral sarng mirng wicantne Ki Mndaraka lajng sarh manahipun sarta wicantn. Kyai Mndaraka, priye adate wong Jawa yn seba ing rajane, aku surupna, sarhning tkaku iki sumja suwita marang sang nata, amsthi apa kang dadi parentahe sang prabu, ya bakal taklakoni, Ki Mndaraka inggih lajng anyrpakn. Sang nata alon andangu, Mndaraka, --- 333 --sira ccaturan apa karo Si Amral. Ki Mndaraka matur, gusti abdi dalm pun Amral anyuwun pangapuntn dalm. Sarhning drng sumrp caranipun tiyang Jawi, yn sowan ing ratunipun. Samangke anrang, kadospundi ingkang dhawah dalm, pun Amral inggih badhe anglampahi. Sang nata msm sarwi ngandika, Mndaraka, sira kang wus wruh adate ana ing Batawi, biyn kapriye, dene ingsun ya anurut. Apa kang dadi adate wong Walnda. Ki Mndaraka matur, gusti, yn urmat dhatng pangagngipun inggih ngadk kemawon, jjk sukunipun sarta angmpit tpio, utawi yn sawk dhatng, lajng sami candhak-cinandhak tangan tngn sami tngn. Dene kang sami dipun daml lnggah kursi sami dipun jjr, sang nata nuntn ngandika dhatng para bupati, bocah ingsun kabh, dikbat padha gawea dhingklik utawa lincak, lan padha aweha ssuguh, apa kang dadi doyanane wong Walnda aja kongsi kkurangan. Amral anuntn matur ing sang prabu, sinuhun, wawlingipun kaki jendral, badan kula sapriknca sadaya kasumanggakakn ing panjnngan dalm. Punapa ing sakarsa dalm angrh dhatng tiyang Walandi, amsthi miturut. Wondene yn taksih kirang, abdi dalm Kumpni ingkang badhe kaabn prang, kula kadhawahan ambkta Walandi ing Japara ing sawontnipun. [sawo...] --- 334 --[...ntnipun.] Manawi sampun andadosakn parnging karsa dalm. Kula kalilana rumiyin dhatng ing Japara, dene ingkang rumksa ing panjnngan dalm, kula angaturi Kumpni satus, ttindhihipun kapitan satunggil. Sang prabu angandika, Amral, ya bangt tarimaningsun. Sarta ingsun ya anurut ing aturira, nanging lerena dhingin. Besuk yn wis mari ksl, tumuli mangkata marang Japara, ingsun ya nuli nusul. Amral sa-Kumpninipun sampun kaparingan panggenan, sarta singahan uwos utawi maesa lmbu, akathah tiyang

Kumpni sami suka-suka manahipun. Dene ingkang kadhawahan angmong tiyang Kumpni Ki Arya Mndaraka. Ing enjingipun sang nata miyos sinewaka ing bala Jawi sadaya, tuwin Amral saupsiripun inggih sami sowan, andhr sami sowan lnggah ing dhingklik. Sang nata anjunjung nama ing para abdinipun kala taksih kadospatn. Ki Mndaraka kaangkat dados patih nama Dipati Mndaraka, Ki Pranataka anama Tumnggung Sindurja, Ki ndakara nama Tumnggung Wiradigda, Ki Sndhi nama Tumnggung Ngurawan. Ingkang paman sang prabu kaparingan nama Dipati Nrangkusuma, sang nata angandika dhatng Dipati Nrangkusuma, Nrangkusuma, sira mnyanga ing tanah Kdhu utawa ing Pagln. Sira angangina [a...] --- 335 --[...ngangina] pawarta, nagara ing Mataram samngko sapa kang ngnggoni, apa isih adhi mas apa wong liya, poma ditrang pawarta iku, Radn Nrangkusuma matur sandika, lajng mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi ing Kdhu. Kala samantn ing Kdhu taksih sangt rsah, kathah tiyang begal kcu mmaling, sadhatngipun Radn Nrangkusuma tiyang ing ngriku kathah kang sami tluk. Nuntn wontn ttiyang ing Kdhu satunggal anama Wngsacitra, sowan sumja suwita ing Radn Nrangkusuma sarta anakipun kkalih, anama Ki Lmbu kalih Ki Buwang, balanipun kathah, pangabdinipun inggih sampun katampn. Ki Wngsacitra kadhawahan anguyuni tiyang ing Kdhu sadaya, inggih sampun sami suyud dhatng Ki Wngsacitra, Radn Nrangkusuma nuntn utusan ngaturi uninga ing sang prabu, sarta sampun kaparingan wangsulan mawi piyagm, kaparingakn dhatng Ki Wngsacitra, kala samantn Wngsacitra nuntn kaangkat nama Tumnggung Mangkuyuda angrhakn tiyang Kdhu sadaya, Ki Lmbu lan Ki Buwang kapundhut ing sang prabu kaabdksakn.[11] Radn Nrangkusuma sarng sampun angsal pawartos bab nagari Matawis, lajng bidhal wangsul dhatng Tgal. Ki Tumnggung Mangkuyuda sabalanipun sarta anakipun kkalih inggih sami andhrk. Sadhatngipun ing Tgal nuntn sowan ing sang prabu, angaturakn pawartos, --- 336 --yn nagari Matawis samangke taksih ttp ingkang rayi sang prabu kang jumnng nata, nanging taksih asring rbat jajahan kalihan tiyang Maduntn. Sang prabu mirng pawartosipun Radn Nrangkusuma sakalangkung suka ing galihipun, dene ingkang rayi taksih ttp jumnng nata wontn ing Matawis. Sang nata lajng parentah dhatng Ki Martajaya, Martajaya, sira mangkata dhingin marang nagara ing Dmak, anglara jajahan lan kklumpukan bala, besuk yn ingsun wus rawuh ana ing Dmak bae sebaa. Martajaya matur sandika, lajng bidhal sabalanipun utawi Amral sa-Kumpninipun inggih sampun kalilan rumiyin, sarta kkanthenan Ki Dipati Mndaraka, kalih Radn Nrangkusuma, priyantun kkalih punika ingkang kadhawahan angmong tiyang Kumpni, lampahipun mdal ing laut. Sampun dumugi ing Japara, Ki Ngabi Wngsadipa enggal mthuk, sarta sangt nggnipun ssugun. Amral sarta bupati kalih sampun sami mntas saking ing laut, kabkta dhatng padalmanipun Ki Wngsadipa, Amral lajng wicantn dhatng Ki Ngabi Wngsadipa, kyai ngabi, dhatng kula mriki punika kautus ing sang prabu, andikakakn anggbag mngsah tiyang bang wetan kang wontn ing ngriki, samangke panggenane mngsah dika wontn pundi. Ki Wngsadipa amangsuli, tuwan, panggenaning mngsah kala rumiyin wontn [wont...] --- 337 ---

[...n] ing Jagatamu, samangke sampun sami lumajng mangetan, amargi kula gbag ing prang, kathah ingkang pjah, sabab kula dipun biyantoni dhatng tiyang Prasman tuwin tiyang Inggris, kang sami grami wontn ing ngriki, punika kang sami mitulungi nggn kula prang. Amral sarng mirng wicantnipun Ki Wngsadipa, sangt nggnipun kagt sarta mng ing manahipun, dene wontn tiyang sabrang kang sans bngsa tumut ttulung prang, Amral wau lajng pirmbagan kalihan para upsiripun. Tiyang Prasman sarta tiyang Inggris kapurih kesaha saking Japara, sampun ngantos katur ing sang prabu, mila makatn, ing benjing samangsanipun unggul ing prang, botn wande tumut angsal ganjaran nagari, sarta tiyang Prasman lan Inggris wau badhe kasukanan wang, kang minngka epahaning prang, kaawadakn pparingipun sang nata. Sarng sampun gilig ing rmbag, Amral lajng kengkenan angundang pangagngipun tiyang Prasman sarta Inggris, inggih sampun sami dhatng wontn ing pasanggrahanipun Amral. Amral tumuntn wicantn. Hh wong Prasman lan Inggris, aku ingutus marang Raja Mataram, andikakake andhawuhi ing kowe, prakara nggonmu ttulung prang wis ditarima, sarta kowe diparingi wang rong lksa ringgit kang mngka ganjaran nggonmu ttulung prang, nanging kowe andikakake lunga tka ing tanah Jawa, mangkata sadina iki. Tiyang --- 338 --Inggris sarta Prasman amangsuli, aku ora duwe prau, prauku lagi digawa mulih angusungi dagangan. Amral wicantn malih, sapira khe dagangamu kang isih ana ing kene, aku kang ngnhi[12] prahu, nanging kowe tumuli lungaa sadina iki, sakhe prahuku kang bakal kogawa ngusungi daganganamu, iku banjur pkn pisan, aja susah kobalkake. Arta kalih lksa ringgit sarta baita inggih sampun sami dipun tampni, tiyang Inggris sarta Prasman sampun mangkat saking Japara, nanging baita wau sampun sami dipun uncgi dhatng balanipun Amral. Tiyang Inggris sarta Prasman sarng dumugi satngahing laut, baitanipun sami krm, tiyangipun sampun sami pjah sadaya. Kacariyos Sang Prabu Mangkurat sampun bidhal saking ing Tgal lan sabalanipun, para dipati sami lumampah ing ngajng tbih, ingkang lumampah wontn ing ngarsane sang prabu bala Kumpni, lampahipun rampak sapangkat-pangkat. Tamburipun tansah tinabuh, sang nata rmn aningali lampahipun tiyang Kumpni, para stri sami lumampah ing wingking, sang nata sampun dumugi ing Pakalongan, arrb wontn ing ngriku, lajng amundhut tiyang ing Pakalongan tigang atus kadaml prajurit, winastanan prajurit judhipati, sang nata nuntn bidhal [bidha...] --- 339 --[...l] saking Pakalongan saha bala mdal ing laut. Para stri sami dipun tilar wontn ing Pakalongan. Sampun dumugi muwara Japara, Amral sarta para upsir tuwin Ki Wngsadipa enggal sami mthuk. Sang prabu sampun mntas saking baita, lajng ingaturan nitih kareta, sarawuhipun ing griyane Ki Wngsadipa, bala Kumpni sami urmat drl sarta mariym. Baris angurung-urung margi, sang nata sampun masanggrahan wontn ing ngriku. Enjingipun sang prabu miyos sineba ing bala Jawi tuwin bala Kumpni, anuntn Ki Martajaya dhatng, sang nata enggal andangu, Martajaya, samngko panggonaning mungsuh ana ing ngndi, Ki Martajaya matur saha smbah. Gusti, mngsah dalm kang wontn sakiwa tngning Dmak sampun dhadhal sadaya, awit kula gbag ing prang, samangke sami ngumpul wontn ing Rmbang tuwin ing Tuban. Sang nata sakalangkung suka, Martajaya lajng kajunjung bupati ing Dmak, kaparingan nama Tumnggung Endranata, Ki Wangsadipa kaangkat nama Dipati Martapura. Ki nggawngsa lan nggajaya sami matur ing sang prabu, angaturakn pawartosing mngsah, yn Trunajaya samangke

sampun kesah saking Surabaya, angalih kitha ing Kadhiri, amilih papan kang wiyar sarta radin, badhe kadaml amthuk prang, dene andl-andlipun anama Dhandhang --- 340 --Wacana, kalih Mangkuyuda, tiga Darmayuda, sarta Raja Galengsong tiyang Makasar, Raja Galengsong wau sampun kapndht mantu dhatng Trunajaya, sarta kaangkat nama Prabu Anom, punika kang sagah anadhahi prangipun tiyang Kumpni, ing sadintn-dintn tansah angatos-atos. Sang nata sarng mirng lajng ngandika dhatng Amral. Amral, ingsun angrungu pawarta, yn Si Galengsong duwe sadulur lanang, jnnge Krang Naba, dadi Mayor kalereyanamu Kumpni Makasar, iku apa nyata. Aturipun Amral kajawi kapariksa rumiyin. Krang Naba nuntn katimbalan. Sadhatngipun ing ngarsanipun sang prabu Amral nuntn pitakn. Krang Naba, kowe apa nyata duwe sadulur lanang siji, jnnge Galengsong, samngko ana panggonaning mungsuh, Krang Naba sarng mirng lajng brbs mili sarta matur, tuwan, inggih sayktos pun Galengsong punika adhi kula, nggn kula pisah kala taksih alit. Ngantos sapriki kula drng nate kpanggih dhatng piyambakipun. Sang prabu lajng ngandika dhatng Amral. Amral, yn mngkono, Si Krang Naba iku ingsun pundhut, bakal ingsun utus marang Kadhiri, anmoni adhine. Amral inggih anyumanggakakn. Sang nata ngandika dhatng Krang Naba, Krang Naba, sira ingsun utus marang Kadhiri, adhinira pulutn lawan tmbung kang bcik, supaya [supa...] --- 341 --[...ya] aja kongsi prang lan sira, anungkula marang ingsun. Sira sun kantheni Si Mirmagati, iku bisa calathu tmbung lima, karo Si Dipati Martalaya, tlu Si Martapura, padha milua ing sira, nanging padha nglugasa raga bae, aja anggawa batur. Tiyang sakawan matur sandika, lajng sami mangkat anyamur, ingkang minngka bandaranipun Krang Naba, Ki Dipati Martapura lan Martalaya amindha panakawanipun. Lampahipun sampun dumugi ing kadhiri, nuntn wontn tiyang Makasar satunggil alledhang, pinuju mbanipun Raja Galengsong, mban wau sarng aningali Krang Naba, lajng angrangkul sukunipun sarta anangis. Krang Naba wicantn. Aku aja kosmbah, manawa angatarani, payo aku tuduhna panggonane bandaramu, Krang Naba lajng kairit dhatng padalmanipun Galengsong, Krang Naba sarta Galengsong sarng kpanggih lajng rrangkulan sarwi sami anangis, sabab lami botn pinanggih, nuntn sami tata linggih, Galengsong alon pitakn. Kakang, salawase dika wontn ing pundi, kula upadosi mrika-mrika botn pinanggih, Krang Naba mangsuli, aku saiki suwita ing Raja Mataram, dadi mayor prajurit, sarta sang prabu bangt sihe marang aku, tkaku mrene iki diutus animbali kowe, supaya kowe aja prang karo aku, sang prabu --- 342 --bangt nggone angeman, dene nggone bakal ngalurug marang Kadhiri kene, angntni satkaku utawa kowe, payo kowe tumuli takgawa barngan aku. Galengsong wicantn malih, kakang, dika sarhake kariyin, sabab Trunajaya samangke taksih sangt sihe dhatng kula, benjing yn patmpuh ing prang kemawon kula amuke saka ing wingking kalihan tiyang Makasar sadaya, dika matur makatn kemawon dhatng ing sang prabu, Galengsong pitakn malih, kakang, rencang dika niku tiyang ing pundi, dene sae-sae tmn. Galengsong sangt eramipun aningali warninipun bupati ing Matawis. Krang Naba sarng sampun sadintn sadalu lajng mangkat sumja mantuk sarta tiyang tiga wau, sarng dumugi sajawining kitha nuntn kabujng dhatng tiyang ing Maduntn, antawis kalih atus, sumja anumps ing tiyang sakawan wau, kabutuhakn ing banawi, banawi ing palabuhan pinuju banjir, Krang Naba sarng dumugi sapinggiring banawi, enggal

anyandhak lambungipun Mirmagati, kabkta malumpat, sampun dumugi sakilning banawi, Martapura lan Martalaya sampun ccawtan, inggih nuntn malumpat, sampun dumugi sabrang kiln. Tiyang Maduntn sami jomblong, aningali kasaktnipun tiyang sakawan wau. Tiyang sakawan lastantun ing lampahipun, dumugi [dumu...] --- 343 --[...gi] ing Japara lajng sami sowan ing sang prabu angaturakn ing salampah-lampahipun. Tiyang sakawan nuntn sami mantuk dhatng pamondhokanipun. Kala samantn Ki Dipati Martalaya lajng mirong manahipun. Botn purun sowan-sowan, sabab sangt sngitipun dhatng tiyang Wlandi, sang nata dipun aturi sampun ngantos anganggp dhatng tiyang Wlandi, sabab punika tiyang ngumbara, angalap opah, botn wande angrisakakn nagari, dene prakawis mngsah tiyang Makasar tuwin tiyang Maduntn, Ki Martalaya inggih anyagahi anumps, botn susah kanthi tiyang Walandi. Nanging sang nata botn anggga dhatng aturipun Ki Martalaya wau. Kala samantn Amral sampun sumrp yn Dipati Martalaya sangt nggnipun sngit dhatng tiyang Wlandi, Amral lajng daml srat badhe katur ing sang prabu anyuwun pjahipun Dipati Martalaya, Amral nuntn dhatng pondhokipun Dipati Mndaraka sarta anyukakakn srat, sampun tinampn sarta winaos. Ki Adipati Mndaraka lajng wicantn. Tuwan Amral, muliha bae dhingin, sesuk takpikire karo kancaku bupati, banjur tak matur ing sang prabu, Amral sampun pamit mantuk. Dipati Mndaraka inggih lajng pirmbagan kalihan prikancanipun para bupati, nuntn sowan ing sang nata, angaturakn ingkang --- 344 --dados panyuwunipun Amral. Sang nata sakalangkung mng ing galih, Mndaraka, yn kaya mngkono Si Martalaya timbalana, sira taria yn dhwke wani marang Trunajaya, nuli konn mangkat ngalurug lan sabalane, anggpuka mnyang Si Trunajaya, manawa wis mangkat, banjur misuwurna yn lolos tka ing bbarisan kene. Ki Mndaraka lajng utusan nimbali Martalaya, nanging botn purun dhatng, asangadi sakit. Sang nata sakalangkung duka, nuntn adhdhawah Ki Dipati Martapura andikakakn mjahi Ki Dipati Martalaya, Ki Martapura enggal mangkat dhatng pondhokanipun Ki Martalaya, sarta angangge dhuwungipun anama Jaka Tuwa, sadhatngipun ing ngriku, Martalaya kpanggih lnggah wontn ing patilman sarwi kmul, ananging sampun angatos-atos, anyandhing dhuwung lligan, katindhihan lnggah wontn sangandhaping kalasa, dhuwung wau anama pun Kasur, Ki Martapura ngadg sarta wicantn, Martalaya, aku diutus ing sang prabu andikakake mundhut pati uripmu, Martalaya wangsulanipun sumngga, Martapura lajng anyuduk, Martalaya inggih mals anyuduk. Tiyang kkalih wau lajng sami pjah sampyuh. Sang nata sarng mirng sakalangkung ngungun. Dene bupati ggdhuk ing prang sami pjah. Enjingipun sang prabu miyos sinewaka ngandika --- 345 --dhatng Ki Dipati Mndaraka, Mndaraka, anake Si Martapura kang jnng Si Jayapati, ingsun gntkake bapakne, ingsun paringi aran Tumnggung Sujanapura ing Japara, dene ing Tgal kang ingsun gntkake adhine Si Martalaya kang aran Ograyuda, sun paringi aran Tumnggung Rksanagara, Si Wija sun angkat bupati ing Pathi, jnnge Tumnggung Mangunonng. Sang nata ngandika malih dhatng Tumnggung Endranata, Endranata, sira mangkata dhingin lan sabalanira, anggitika mungsuh kang ana ing Rmbang lan ing Tuban.

Lan sira Amral mangkata dhingin sakancamu mtua ing laut, anjaga ing Garsik utawa pulo Mangare, ing Madura nganglangana, banjura marang Surabaya, sun kanthni Si Nrangkusuma, karo Si nggawngsa, nggajaya, wong loro iku kang wus wruh jajahane ing kono, sabab iku wong tka ing Surabaya, dene ingsun bakal mtu dharat anjog ing Tuban, menggok mangidul banjur marang Kadhiri bae. Ingkang sami kadhawahan lajng bidhal. Sang prabu inggih lajng bidhal. Kathahing bala tanpa wilangan, ggaman awarniwarni. Wondene ingkang bidhal rumiyin wau Ki Tumnggung Endranata, inggih sampun campuh prang kalihan tiyang Maduntn kang wontn ing Rmbang tuwin Tubin. Tiyang Maduntn sampun larud, sami angumpul dhatng ing Surabaya. 1. mayitipun. (kembali) 2. tanda ccak berada di atas aksara ga. (kembali) 3. aparing. (kembali) 4. nglambrang. (kembali) 5. anututi. (kembali) 6. andhrk. (kembali) 7. ginlak. (kembali) 8. anjaluka. (kembali) 9. sabalanipun. (kembali) 10. Krang. (kembali) 11. kaabdkakn. (kembali) 12. mnhi. (kembali)

-- 346 --Gntos kacariyos Trunajaya ing Kadhiri, pinuju sineba ing balanipun. Trunajaya sampun ingaturan pawartos dhatng balanipun. Yn Pangeran Dipati Anom ing Mataram sampun jumnng nata wontn ing Tgal sarta amundhut bantu tiyang Kumpni awarni-warni, kathahipun kalihwu, samangke sampun wontn ing Japara, tiyang pasisir suyud sadaya, malah drsing pawartos sampun bidhal saking Japara, badhe nggcak ing Kadhiri. Trunajaya sarng mirng pawartos makatn lajng gumujng sarwi angntrog wntis. Nuntn angandika dhatng balanipun kang sami sowan. Sanajan dikriga wong ing sabrang aku mngsa wdia, pira bobote wong seje bumi annka, nagara Mataram kang luwih gdhene bdhah dening Si Dhandhang Wacana bae. Kasaru dhatngipun tiyang Maduntn kang baris ing Rmbang lan ing Tuban angaturi uninga yn kawon prangipun, ggaman ing Matawis sakalangkung agng, badhe lajng ing Surabaya tuwin dhatng ing Kadhiri. Trunajaya enggal parentah, ambantoni ingkang baris ing Surabaya, ingkang kabantokakn tiyang mncanagari ttindhihipun Prabu Anom Galengsong kalih Tumnggung Mangkuyuda, sakalangkung agng barisipun. Sadhatngipun ing Surabaya lajng anata bala sarta

amapanakn mariymipun, bandhangan saking ing Matawis anama Nyai Satomi, tuwin mariym sansipun [sa...] --- 347 --[...nsipun] inggih sampun katata, sarta sami angatos- atos. Kacariyos lampahipun Amral mdal ing laut, sampun dumugi pulo Mangare, tiyang Kumpni lajng uluk-uluk marym, tiyang Maduntn sami ggr abilulungan. Amral saKumpninipun nuntn mntas dhatng Surabaya amasanggrahan. Ki nggajaya lan Ki nggawngsa santananipun kathah dhatng sarta sami ambkta sasgah katur ing Tuwan Amral. Amral sakalangkung suka aningali para santananipun Ki nggawngsa, Ki nggawngsa lajng nyuwun pamit sumja amandungi marym wasiyat ing Matawis kang nama Nyai Satomi wontn panggenaning mngsah, pamitipun wau inggih sampun dipun lilani, ing wanci dalu Ki nggawngsa nuntn lumampah dhatng panggenaning mngsah, mariym Nyai Satomi sampun kapanggih lajng kapanggul ijn, tiyang Maduntn botn wontn uninga, mariym wau sampun kaaturakn dhatng Amral tuwin Radn Nrangkusuma, Amral sakalangkung eram aningali karosanipun Ki nggawngsa. Sarng ing wanci bdhug tiga Amral parentah anyumd mariym, kasipatakn panggenaning mngsah, ungling mariym botn kndhat-kndhat. Tiyang Maduntn tuwin mncanagari sami kagegeran abilulungan. Kathah kang pjah katiban mimis. Tibaning mimis drs kados jawah, --- 348 --tiyang Maduntn botn kaur mndht ggamanipun, kaslak katiban mimis sarta kaplsatan risaking griya kang kenging mimis. nggawngsa lan nggajaya sami ambsmni griya pondhokaning mngsah, tiyang Maduntn tuwin mncanagari sangsaya kuwur, nuntn dhadhal sami lumajng sadaya, Ki Darmayuda sarta Raja Galengsong inggih sami lumajng, sumja wangsul dhatng Kadhiri, Darmayuda lajng awwadul dhatng Trunajaya, yn Raja Galengsong prangipun rangu-rangu kados badhe malik tingal, mila tiyang Maduntn kawon prangipun, awit saking punika, Trunajaya sarng mirng sakalangkung duka, Raja Galengsong wau lajng dipun jak dhatng kbon ppungkuran. Wontn ing ngriku Galengsong dipun pjahi, jisimipun kacmplungakn ing sumur, nuntn dipun urugi, sabalanipun tiyang Makasar botn wontn sumrp. Gntos kacariyos Sang Prabu Mangkurat, lampahipun sampun dumugi ing Kudus, lajng angujung dhatng ing astana, sarta animbali Panmbahan Natapraja ing Adilangu, inggih sampun sowan lajng kabkta nglurug. Sang prabu ing samargi-margi tansah prang kalihan tiyang Maduntn. Kala samantn Sang Dipati Mndaraka anandhang sakit dados ing pjahipun. Sang nata sakalangkung ngungun. Jisimipun sampun kapndhm wontn ing margi, sang nata lajng ing lampahipun, sampun dumugi talatah ing Kadhiri, --- 349 --amasanggrahan wontn ing dhusun Singkal. Ing ngriku wontn ajar dhatng saking ing gunung Klud, anama ajar Tejalaku, ambkta cantrik kawandasa, sami angangge kudhi trantang, sadhatngipun ing pasanggrahan lajng sami ngamuk pinuju pondhokipun Ki Dipati Urawan. Balanipun Ki Urawan sami anadhahi, cantrik kawandasa sampun pjah sadaya, kantun ki ajar piyambak, ngadg sarwi malang krik, dipun sanjatani botn kenging, dipun waosi inggih botn kenging, nuntn sang prabu tdhak piyambak amandhi

waos Kyai Baru, sarwi angandika, bocah ingsun, padha sumingkira kabh, ingsun dhewe kang mapagake, sabab iku sjane tka ing gunung, supaya ingsun ruwata, sang prabu lajng amaos dhatng kyai ajar, jaja trus ing gigir ki ajar sampun pjah, bathangipun sirna. Sang nata lajng kondur pinarak ing pasanggrahan, nuntn utusan dhatng Surabaya, animbali Amral sa-Kumpninipun sarta Radn Nrangkusuma. Utusan enggal lumampah, sampun dumugi ing Surabaya, kpanggih kalihan Amral. Amral inggih lajng mangkat sarta Radn Nrangkusuma, dene ingkang kapatah tngga ing Surabaya amung para umbul kemawon. Lampahipun sampun dumugi ing pasanggrahan ing Singkal, lajng sowan ing sang prabu, Amral ngaturakn pawartos kalanipun prang wontn ing Surabaya, --- 350 --sarta angaturakn Ki nggawngsa nggnipun mandungi mariym Nyai Satomi, sang nata mirng pawartosipun Amral sakalangkung suka, sang prabu gntos amaringi pawartos dhatng Amral, yn Ki Mndaraka pjah, Amral sangt ngungun. Sang nata ngandika malih dhatng Amral sarta para dipati sadaya, Amral utawi bocah ingsun kabh, ing mngko karsaningsun Si Nrangkusuma sun gawe ppatih anggntenana Si Mndaraka, lan Si nggawngsa sun gawe bupati ing Surabaya, sun paringi jnng Tumnggung Jangrana, Amral inggih jumurung ing karsanipun sang nata, nuntn sami bibar amasanggrahan. Enjingipun sang nata parentah bidhal, badhe anggbag ing Kadhiri, kathahing bala tanpa wilangan. Ingkang dados cucuking baris para bupati, bala Kumpni wontn ing ngarsanipun sang prabu cakt. Kacariyos Trunajaya kang wontn ing Kadhiri, botn pisan-pisan yn ngta ing jangjinipun utawa samja anungkul. Malah badhe amthuk prang, Trunajaya sampun parentah anata bala, sarta amatah kang pancn wontn ing ngajng tuwin ing wingking punapa dene ing kiwa tngnipun. Sarng sampun rakit lajng bidhal saking kitha lan sabalanipun, andaldg kados toya mdal saking rong, abaris sawetaning bangawan palabuhan. Trunajaya lnggah sapinggiring bangawan sarta pinayungan [pina...] --- 351 --[...yungan] kinubng ing prajurit anama tiyang ssliran, kathahipun swu wolung atus, sami asikp waos tuwin sanjata, sarta sampun sami angatos-atos. Botn dangu ggaman ing Mangkuratan dhatng wontn sakilning banawi, agamng kados mndhung utawi ambalabar kados toya, angbki ara-ara tuwin wana, sampun sawang-sinawang kalihan mngsah, Amral nuntn matur ing sang prabu, sinuhun, banawi punika prayogi kadamlna sasak. Sabab toyanipun sakalangkung lbt sarta wiyar, botn kenging dipun sabrangi, sang nata enggal parentah adaml sasak, balanipun para bupati inggih enggal sami tumandang. Trunajaya sarng sumrp lajng ssumbar saking sawetaning banawi cakt. Hh wong Mataram, payo majua, yn wong prang ngntni sasak, iku dudu trahing prawira, Raja Mataram iku dakupamakake tngu, pucukane manh yn lgia, sanajan bongkote ing biyn ya adhm bae, sabab raja trahing wong ttann, angur macula bae bari angona sapi, amsthi seje lan Trunajaya, aku trahing prajurit kang luwih digdaya, kang aran Jaran Panolh iku kang nurunake aku, wis misuwur ing kndl sarta digdayane. Sang prabu sampun ingaturan uninga, yn Trunajaya taksih ssumbar, sang nata sakalangkung duka, lajng nitih kuda sumja majng ing prang, --- 352 ---

para bupati lan sabalanipun enggal majng anggbyur banawi, Amral angabani Kumpninipun angrutug ing sanjata, nanging mimisipun botn dumugi sawetan banawi andhawahi kancanipun piyambak, kathah kang sami kenging ing mimis. Ki Tumnggung Endranata enggal mntas saking toya lajng anyandhak tanganipun Amral sarwi wicantn. Amral, kowe iki mungsuh apa knca, dene mimismu oleh kancaku dhewe, Amral lajng angrrpa, sabab botn sumrp, yn mimisipun cupt. Endranata sampun wangsul anggbyur banawi sarta para dipati sabalanipun sumja ngrangsang mngsah, bala Maduntn sakeca nggnipun anadhahi saking sapinggiring toya, bala Mangkuratan kathah kang pjah dening toya tuwin dening ggaman. Sang nata sarng aningali balanipun kathah pjah, lajng nyamthi kuda tumut anggbyur ing banawi, kala samantn bangawan palabuhan toyanipun lajng ical kang kalih duman sami sakal. Sarta lajng kenging dipun sabrangi, bala Mangkuratan sampun sami nyabrang sadaya, lajng campuh prang rame, bala Kumpni botn kndl-kndl sanjatanipun. Mngsah rewang kathah kang pjah, Mangkuyuda ing Sampang sarta Dhandhang Wacana sampun pjah dening Mangkuyuda ing Kdhu, bala Maduntn kathah kang pjah, lajng dhadhal angungsi biting sarta inp kori, bala Mangkuratan anglud. Korining btng [b...] --- 353 --[...tng] sampun jbol dipun dhupak dhatng Mangkuyuda ing Kdhu, lajng katadhahan aprang kalihan Darmayuda ing Sampang, sampun sami pjah sampyuh wontn ing kori kalih pisan. Bala Kumpni sarta para bupati sabalanipun sampun sami lumbt ing btng, tiyang Maduntn tuwin Makasar sampun sami lumajng, Trunajaya sagarwaputranipun lumajng angungsi ing rdi Antang, balanipun amung sakdhik kang tumut dhatng sapucaking rdi, Sang Prabu Mangkurat lajng rrp wontn ing biting ngriku kalih dalu, kala bdhahe kitha ing Kadhiri sinngkalan 1601. Sang prabu lajng bidhal lan sabalanipun nlasah palajngipun Trunajaya, lampahipun sampun dumugi ing Payak sangandhaping rdi Antang, amasanggrahan wontn ing ngriku, sang nata lajng parentah angpung rdi Antang sarta parentah dhatng Ki Tumnggung Jangrana, andikakakn ngubrs tiyang Makasar, kang sami ngungsi ing rdi Sampura, lan Ki nggajaya andikakakn nanm bupati wontn ing Pasuruan, sarta andikakakn nimbali Ki Dipati Cakraningrat kang wontn satngahe wana Lodhaya, Ki Jangrana wau kkanthenan tiyang Kumpni sabrgada, Ki Jangrana lan sabalanipun sarta Kumpninipun sabrgada lajng bidhal. Kacariyos Ki Cakraningrat kang dados ssakitan wontn ing Lodhaya, awit saking pandamlipun Trunajaya, --- 354 --mila botn dipun pjahi, sabab punika pamanipun. Panjanipun Truna ingkang paman wau supados pjaha dening dubriksa,[1] nanging Cakraningrat taksih wilujng, kala samantn sampun midhangt pawartos, yn Trunajaya sampun kawon prangipun dening Sang Prabu Mangkurat. Cakraningrat lajng dandos lan saanakbojonipun, sumja sowan ing sang prabu, nuntn mangkat saking wana Lodhaya, wontn ing margi kpthuk kalihan Ki Tumnggung Jangrana, lajng sami rrangkulan. Ki Jangrana sanjang, yn andikakakn nimbali piyambakipun. Nuntn sami mangkat ungkur-ungkuran. Ki Tumnggung Jangrana lajng dhatng ing rdi Sampura, nanging tiyang Makasar kang sami wontn ing ngriku sampun sami kesah dhatng ing Bali, Ki Jangrana lajng dhatng Pasuruan, antpakn Ki nggajaya dados bupati ing ngriku, tiyang Pasuruan inggih botn wontn tiyang kang suwala, Ki Jangrana tumuntn wangsul dhatng pasanggrahan ing Payak. Dene Ki

Cakraningrat wau inggih sampun sowan ing sang prabu, lajng ngabkti sarta anangis. Sang nata alon angandika, adhi, wis aja nangis, ing mngko nagara ing Sampang sun paringakn ing sira manh, nanging sira sun paringi pagawean, bujukn Si Trunajaya ana ing gunung Antang, poma dikna, Cakraningrat matur sandika lajng mangkat. Kala samantn tiyang Maduntn tuwin tiyang ing Sampang sampun kathah kang sami nungkul dhatng Ki Cakraningrat. [Cakraningra...] --- 355 --[...t.] Dados Ki Cakraningrat wau samangke sampun kathah balanipun. Kacariyos Trunajaya kang wontn sapucaking rdi Antang kalihan para garwanipun. Garwanipun Trunajaya punika putri ing Matawis, ingkang rayi dening Sang Prabu Mangkurat, anama Radn Ayu Kalting Wungu kalihan Kalting Kuning, kala bdhahipun nagari Matawis putri kkalih wau punika kantun wontn ing kadhaton, lajng dipun boyong dhatng tiyang Maduntn, kaaturakn ing Trunajaya kadaml garwa, ingkang sampun kagarwa dhatng Trunajaya ingkang spuh, kang anama Radn Ayu Kalting Wungu, dene ingkang anm kang nama Kalting Kuning, pangangkahipun Trunajaya badhe kawayuh sami sadulur, nanging putri lumuh sangt, dipun pilalah pjah, kala samantn sang putri tansah anangis, sabab sampun kawandasa dintn botn dhahar skul lan botn ngunjuk toya, sarta sami annutuh ing solahipun Trunajaya kang sampun kalampahan. Dene botn rumaos yn tiyang alit, amksa kdah jumnng nata, ing mangke anmahi papa. Trunajaya inggih lajng rumaos ing kalpatanipun, angrrpa dhatng garwanipun. Sang putri wicantn malih, yn dika mpun rumngsa luput, dawg padha seba ing sang prabu anyuwun pangapura, lan kira kula kakang prabu botn kolu matni marang dika, amsthi --- 356 --wlas marang kula, yn dika botn glm, kula bakal sowan dhewe. Trunajaya sarng mirng wicantne kang garwa lajng tumut anangis sarta wicantn. Nimas, aku ya nurut marang karpmu, nanging kowe sebaa dhingin. Ngaturna pati uripku, sarta aku suwuna pangapura, dene aku ya tumuli nusul. Nuntn kasaru wontn tiyang Madura dhatng sarta mbkta srat, utusanipun Ki Cakraningrat. Srat sampun tinampn sarta winaos dhatng Trunajaya, suraosing srat animbali dhatng Trunajaya, wondene kalpatanipun dhatng sang prabu, Ki Cakraningrat sagah anyuwunakn pangapuntn, utawi yn ngantosa kapjahan inggih Cakraningrat ingkang ananggl. Trunajaya sasampuning maos srat sakalangkung suka manahipun, angraos yn awt gsang, nuntn kang garwa dipun kn mudhun rumiyin, katitihakn ing tandhu, kairingakn tiyang Maduntn abdinipun Ki Cakraningrat nmblas, abdinipun piyambak sampun tlas minggat sadaya, sang putri sampun tumurun saking rdi, bala kang sami ngpung kagt sadaya aningali tandhu mudhun saking nginggiling rdi, dangu-dangu sami sumrp yn Radn Ayu Trunajaya, lajng sami dipun tonton kemawon. Ki Cakraningrat inggih tumut andhrkakn sang putri, sampun dumugi ing pasanggrahan, sang putri lajng ngabkti ing sang prabu sarta anangis. Akathah-kathah --- 357 --ssambatipun, sang nata alon angandika, yayi, wis aja nangis, amupusa yn wis takdiring Allah ing llakonmu iku, balikan bojomu samngko ana ngndi, sarta kapriye kang dadi kaniyatane, kowe blakaa bae. Sang putri matur, kakang prabu, rayi dalm taksih wontn sanginggiling rdi, kula punika inggih dipun kngkn angaturakn tobat, solahipun kang sampun kalampahan, mugi panjnngan dalm apuntna, smangke inggih taksih

angntosi trangipun dhawah dalm. Sang nata lajng angandika dhatng Ki Cakraningrat. Adhi Cakraningrat, sira munggaha ing gunung, papagn Si Trunajaya, mngsa bodhoa sira, Cakraningrat matur sandika, lajng mangkat sabalanipun lan Ki Tumnggung Suranata, sampun dumugi ing sukuning rdi, lajng utusan manginggil, sampun kpanggih kalihan Trunajaya, utusan matur, yn ingkang paman sampun wontn ngandhap angntosi piyambakipun. Trunajaya enggal tumurun saking rdi sarta panakawanipun tiyang pitung dasa, sami barundhulan sadaya, ggamanipun sami dipun bongkoki, kagotong wontn ing ngajng, sadhatngipun wontn sangandhaping rdi, kpanggih kalihan Ki Cakraningrat. Trunajaya lajng ngabkti dhatng ingkang paman. Ingkang paman nuntn angrangkul ing jangganipun ingkang putra sarwi ngandika, thole, sarhning [sa...] --- 358 --[...rhning] kowe mntas kasoran ing prang, ing mngko kowe sumja bkti ing ratu, bcik nganggoa pratndha, yn kowe wis kalah prang, katona ing katmnamu. Cakraningrat sarwi angjpi balanipun. Trunajaya lajng dipun tubruk, sampun binnda ing cindhe kalihan mbanipun satunggil anama Scagora inggih sampun binnda, Trunajaya tuwin Scagora botn sumja polah, anurut kemawon. Cakraningrat angandika dhatng Trunajaya, thole, aja kuwatir atimu, yn ana ddukane sang prabu marang kowe, aku kang amalangi, Trunajaya matur, paman kula, sumngga ingkang dados karsa sampeyan, mngsa amriha ing awon kula. Ki Cakraningrat lajng bidhal saking ing ngriku sarta ambkta Trunajaya, nuntn angrumiyinakn utusun, angaturi uninga ing sang prabu, yn Trunajaya sampun kabkta babstan. Sang nata sarng mirng sakalangkung suka, nuntn ngandika bisik-bisik dhatng abdi stri, andikakakn angarih-arih dhatng Radn Ayu Trunajaya, sarta kabktaa sumingkir saking dalm ing pasanggrahan, pawongan matur sandika. Sang nata nuntn parentah dhatng Amral tuwin para bupati, andikakakn sami baris ngurung-urung margi, angurmatana ing dhatngipun Trunajaya, balanipun para bupati tuwin bala Kumpni inggih --- 359 --sampun sami baris urut llurung. Trunajaya tumuntn dhatng, lajng dipun urmati ungling sanjata sarta mariym ambal-ambalan. Gamlan sarta tambur kados angarak pangantn. Trunajaya apucat[2] ulatipun, ing batos sangt nggnipun kaduwung, katawis ing netra. Sadhatngipun ing ngajngan alnggah tumungkul. Sang prabu angandika, adhi Trunajaya, bagea satkamu, nggonira lungguh dikapara maju, Trunajaya nymbah aturipun nuhun. Sang nata ngandika malih, adhi Trunajaya, ujar ingsun luwarana, sarhning ingsun ora duwe ujar loro, ya ing saiki ya ing biyn padha bae, dene jangjiningsun ing biyn, ing samangsane wis arjaning jaman, ingsun ing jro sira ing jaba, ingsun darma bae jumnng nata, bang-bang alum-aluming tanah Jawa kabh sira kang anguwasani, ing mngko paparentahan ing tanah Jawa sira tampanana, mngsa bodhoa sira, supaya luwara punaginingsun. Trunajaya botn purun tampi, pangandikanipun sang prabu ngantos ambal kaping tiga, nanging Trunajaya inggih botn purun tampi, akndl kemawon. Pangeran Silarong wicantn. Trunajaya, genea kowe anampik ing sihe sang prabu, yn kowe trahing wong prawira amsthi anampani, kajaba yn kowe trahing wong kumpra iku ora glm anampani, [anampa...] --- 360 --[...ni,] lan ing ngndi ana wong bcik cidra ing jangji, Trunajaya nymbah lajng anampni ing pasrahipun sang prabu, sang nata angandika malih dhatng para bupati

sadaya, bocah bupati kabh, padha anksenana yn ing punaginingsun wus luwar, ing tanah Jawa wis katampan marang Si adhi Trunajaya. Sang nata lajng angandika dhatng Trunajaya, punaginingsun kri siji, ing mngko sira luwarana, kalane ingsun ana ing nagara Tgal, ingsun duwe punagi, kris ingsun Kyai Blabar iki ora ingsun salini wrngka, yn durung ingsun wrangkakake ing jajanira. Para bupati sarng mirng timbalanipun sang prabu anggraita sadaya, Trunajaya lajng dipun dhdhabyang, kacaosakn ing ngarsane sang prabu cakt. Sang nata enggal tdhak saking ing dhdhampar sarta anarik wangkingan, lajng anyuduk dhatng Trunajaya jaja trus ing gigir, rahipun summbur, para bupati lajng sami tumut ngarocok ing dhuwung, tuwin para abdi kang sami cakt anggnipun linggih, jisimipun Trunajaya sampun ajur rontang-ranting. Sang nata ngandika dhatng para dipati, bocah ingsun bupati, padha mangana atine Si Trunajaya kabh, para bupati enggal sami angdum ati, kaduman nyakuku, lajng sami dipun untal. Sang nata akn andangu dhatng mbanipun Trunajaya, kang nama Scagora, mnggah Panmbahan Kajoran smangke wontn ing pundi, atur wangsulanipun [wangsulanipu...] --- 361 --[...n] Scagora, Panmbahan Kajoran kesah dhatng sonya sirna, Ki Scagora wau kdah tumut pjah ing gustinipun, inggih sampun pinjahan. Anuntn Ki Tumnggung Jangrana kalihan Tumnggung nggajaya dhatng saking Pasuruan, inggih lajng kadhawahan tumut nyuduki, priyantun kkalih wau inggih enggal anyuduki bathang ing sakantunipun, sarta sami awwadhak gtih, sirahipun Trunajaya sampun kakthok, sinandhing lnggah wontn sangandhaping dhampar, sang nata kondur amasanggrahan, sirahipun Trunajaya inggih binkta, sawarninipun abdi stri kang badhe sami tilm ing dalu, andikakakn sami kkesad[3] ing sirahipun Trunajaya, sarng enjing sirah wau lajng andikakakn dhplok ing lumpang, inggih sampun ajur. Radn Ayu Trunajaya sarng sumrp ingkang raka pjah, sangt anggnipun muwun, angundhat-undhat ing sang prabu, dene Trunajaya sampun tobat tka pinjahan. Sang nata lajng angrrapu dhatng ingkang rayi, sarta sagah badhe amaringi lintunipun. Radn Ayu Trunajaya sampun amiturut dhatng ingkang raka sang prabu. Ing wanci enjing sang nata miyos sinewaka, anjunjung lnggah anakipun Ki Mangkuyuda ing Kdhu, kang nama Ki Lmbu lan Ki Buwang, Ki Lmbu kadadosakn bupati ing Kdhu, kaparingan nama Tumnggung Mangkuyuda, Ki Buwang dados sisihipun [si...] --- 362 --[...sihipun] kaparingan nama Tumnggung Natayuda, sang nata lajng parentah badhe bidhal dhatng ing Surabaya, sarng sampun samkta nuntn bidhal lan sabala sadaya, sarawuhipun ing Surabaya lajng amasanggrahan. Sarta angujung dhatng ing astana Ngampl. Pangeran ing Lamongan kagmpalakn siti swu ing Surabaya dados ing lnggahipun. Sang nata nuntn adhdhawah dhatng Radn Mangunjaya, kautus dhatng ing Giri anyuwun idi nggnipun jumnng nata dhatng sang pandhita sarta nyuwun dhuwung wasiyat ing Giri, kang nama Kyai Kalam Munyng, Radn Mangunjaya enggal lumampah, sampun kpanggih kalihan sang pandhita, andhawuhakn timbalan saha ing pamundhutipun sang prabu, sang pandhita lajng pitakn. Mangunjaya, kang jnng Sunan Mangkurat iku sapa, apa trah Mataram apa dudu, pawartane wong akh anake Amral. Iku apa nyata, yn dhasar trah Mataram ya dakidini nggone jumnng nata, yn nyata anake Amral turuning wong sabrang, aku ora glm angidini. Mangunjaya matur, sang pandhita, makatn punika kula botn sumrp. Sayktosipun kula punika klu ing tiyang kathah

kemawon. Dene priyayi Matawis kathah kang sami suwita, mnggah ing pawartosipun inggih yktos tiyang saking sabrang, dipun mbani dhatng Amral. Panmbahan ing Giri ngandika, yn mngkono, Mangunjaya, kowe wis muliha [muli...] --- 363 --[...ha] bae, aku suthik seba ing ratumu, angidini aku ya ora glm. Krisku dijaluk aku ora awh. Radn Mangunjaya lajng pamit mantuk. Sadhatngipun ing Surabaya sampun katur ing sang prabu, punapa ing sawicantnipun sang pandhita. Sang nata mirng aturipun Radn Mangunjaya sakalangkung duka, lajng angundhangi bala sumja nglurug dhatng ing Giri, lampahing baris sampun dumugi ing Giri, lajng campuh prang, tiyang ing Giri watawis kawan atus, sampun tumps sadaya, nuntn wontn santana ing Giri nama Radn Singasari sakalangkung tguh, lajng ngamuk kalihan dhuwung, dipun sanjatani sarta dipun waosi botn pasah, Panmbahan Natapraja ing Adilangu enggal amthukakn pangamukipun Radn Singasari, Radn Singasari sampun kawaos, kenging jajanipun trus ing gigir lajng pjah, wajanipun taksih ngawt ing lathi, sarta astanipun taksih angggm ukiraning dhuwung, dipun wngkang botn kenging, kang sami aningali eram sadaya, Amral agdhk-gdhk. Sang pandhita sampun kacpng, lajng dipun lawe sampun pjah, rajabrananipun sampun karayahan tuwin dhuwung Kyai Kalam Munyng, sarta putranipun stri sang pandhita kapundhut ing sang prabu kadaml garwa, sang nata lajng masanggrahan wontn ing Garsik. Radn Mangunjaya kajunjung lnggah bupati ing Sumnp. Kapatdhan nama Pangeran Cakranagara. --- 364 --Enjingipun sang prabu nuntn bidhal, sumja dhatng ing Samawis mdal ing Garobogan. Lampahing bala angbki llurung tuwin ara-ara, sampun dumugi ing Samawis lajng masanggrahan. Kacariyos wontn tiyang ing Samawis anama Ki Buyut Kalaweyan agadhah anak jalr satunggil anama Martanaya, punika ing nalikanipun sang prabu mangkat saking Tgal badhe dhatng Japara mdal ing laut. Ki Buyut Kalaweyan assgah wowohan warni-warni, wontn ing laut sang nata pinuju kasatan, lajng adhahar wowohan ssgah wau, sang prabu nggnipun dhahar rumaos nikmat sangt. Lajng adhdhawah dhatng kyai buyut. Yn sang prabu ing benjing sampun unggul prangipun, ki buyut kadhawahan sowan malih, ing sarawuhipun sang prabu wontn ing Samawis punika, ki buyut sarta anakipun inggih sampun sowan. Lan ambkta ssgah wowohan. Sang nata sarng aningali ing ki buyut lajng ngandika dhatng para bupati, bocah bupati kabh, padha anksenana, yn anake ki buyut kang jnng Si Martanaya ing samngko sun gawe bupati ing Samarang, ingsun paring jnng Mas Rngga Yudanagara, para bupati sami saurpksi sadaya, ki buyut sarta anakipun lajng sami sujud ing siti, sangt bingahing manahipun atampi ganjaran. --- 365 --Sang nata nuntn pirmbagan ngupados papan, badhe kadaml kadhaton. Para dipati sami matur, prayogi ing Tingkir, wontn ingkang mrayogkakn ing Logndr, sang nata drng karsa, Ki Dipati Urawan nuntn matur, gusti, prayogi ing Wanakarta kadamla kadhaton. Sitinipun radin lan jmbar polatan. Kalih dene kula angaturi cariyos ing panjnngan dalm, kala swargi eyang dalm Kangjng Pangeran Pkik ing Surabaya, punika katimbalan dhatng ing Matawis. Lampahipun wontn ing margi asipng ing dhusun Butuh, ing dalu sare anddagan wontn ing astana, lajng mirng swara, ujaring swara, thole Pkik, wruhanamu besuk yn bdhah nagara Mataram, putumu bakal jumnng nata, kadhaton

ing Wanakarta sakuloning Pajang. Sang prabu sarng mirng kojahipun Ki Urawan sakalangkung suka ing galih, kapanujon kalihan karsanipun. Lajng angandika dhatng Radn Dipati Nrangkusuma, Nrangkusuma, sira mangkata ing Wanakarta, alase padha babatana, nuli dokokana omah rekann kadhaton. Ingsun ya tumuli nusul marang sira. Nrangkusuma aturipun sandika lajng mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi ing Wanakarta, nuntn binabadan rineka sampun totra[4] kadhaton. Sang prabu inggih sampun bidhal saking Matawis, lan sabala sadaya tuwin Amral sa-Kumpninipun. [sa-Kumpni...] --- 366 --[...nipun.] Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing Wanakarta, lajng angadhaton pinuju ing dintn Rbo Pon, tanggal kaping 27 wulan Ruwah ing taun Alip, ngka 1603. Ing Wanakarta kalih namanipun. Kanamakakn nagari ing Kartasura Adiningrat. Sang nata lajng utusan sarta mawi srat, animbali ingkang rayi Kangjng Susuhunan ing Ngalaga kang angadhaton ing Palrd. Utusan lajng mangkat aggancangan. Kacariyos Sang Prabu Ngalaga, enjing panuju miyos sinewaka, bala ing Matawis ppak sowan sadaya, Ki Dipati Arya Mndhalika matur, sinuhun, kula mirng pawartos, yn raka dalm Kangjng Pangeran Dipati Anom samangke sampun jumnng nata abbala tiyang sabrang warni-warni, malah pun Trunajaya samangke sampun pjah, amargi kagbag ing prang ing raka dalm. Nanging wontn ingkang amastani yn anakipun Amral, pinindhapindha raka dalm. Supados tiyang satanah Jawi suyuda sadaya. Sang nata angandika, apa pratandhane yn kang jnng Sunan Mangkurat iku dudu kangmas. Mndhalika matur, dedenipun dene sabn dintn angagm cara Wlandi, sarta rintn dalu inggih botn pisah kalihan Kumpni, nanging tiyang ing kadospatn rumiyin inggih taksih ngabdi ing Sang Prabu Mangkurat. Punika [Puni...] --- 367 --[...ka] ingkang anelakakn, yn yktosipun raka dalm. Sang Prabu Ngalaga sarng mirng sakalangkung mng ing galihipun. Lajng ngandika dhatng para bupati, bocah ingsun kabh, dipadha angati-ati, padha ambcikana ggamaning prang, karo dene Sunan Mangkurat iku ingsun kira dudu kangmas. Sabab kangmas wis lunga khaji marang ing Mngkah, sanajan nyataa kakang mas ingsun ya ora lila jumnng nata amngku ing tanah Jawa kabh, krana dene anganthi marang wong kapir, amsthi bakal agawe rusaking wong tanah Jawa kabh. Para abdi sadaya asaur pksi. Sawg eca imbal wacana, kasaru dhatngipun utusan saking Kartasura, sarta mawi srat. Sampun tinampn lajng winaos, suraosing srat Sang Prabu Mangkurat animbali Sang Prabu Ngalaga, sabab lami botn pinanggih, sangt ing kangnipun. Sang Prabu Ngalaga nuntn ngandika dhatng utusan. Kongkonan, sira mulia, prakara nggon ingsun ditimbali dakpikire dhisik. Utusan inggih lajng pamit mantuk dhatng ing Kartasura, Sang Prabu Ngalaga taksih pirmbagan lan para nayakanipun. Sang nata angandika, bocah bupati kabh, kapriye kang padha dadi pirmbugira, sarhning ingsun ditimbali marang ing Kartasura, apa ingsun tumuli seba apa ora. Arya Mndhalika matur, gusti, raosipun ing manah kula botn sakeca, [sake...] --- 368 --[...ca,] bilih saking guna-gunaning Kumpni adaml reka, tiyang sabrang kaawadakn raka dalm. Pangeran Natakusuma sumambung matur, sinuhun, prayogi tumuntna sowan, mokal yn punika dedea raka dalm. Sabab tiyang pasisir sampun puyud[5] sadaya, kalih dene abdinipun raka dalm ingkang lami-lami samangke inggih taksih sami ngabdi sadaya,

punika pratandhanipun yn yktos raka dalm. Arya Mndhalika wicantn. Ah punika botn makatn, sabab Sunan Mangkurat punika awarni Wlandi, rak saking sagdipun tiyang Kumpni, supados tiyang Jawi suyud sadaya. Para bupati sadaya iyg, sami ambiyantoni aturipun Arya Mndhalika, sang prabu sangsaya mng ing galihipun. Dene para bupati sami pradongdi ing rmbug. Anuntn ngandika dhatng Pangeran Natakusuma, paman Natakusuma, jngandika dhatnga ing Kartasura, amaspadakna ing warninipun Prabu Mangkurat. Punapa sayktos kakang mas punapa dede, lan Si Natabrata dika bkta, anglugasa raga kemawon. Pangeran Natakusuma lan Pangeran Natabrata matur sandika lajng mangkat. Sampun dumugi ing Kartasura. Sang Prabu Mangkurat pinuju miyos sinewaka, andangu abdinipun kang kautus saking Matawis. Utusan wau inggih sampun matur ing sawawlingipun ingkang rayi, Sang --- 369 --Prabu Mangkurat sarng mirng aturipun ingkang abdi, sakalangkung ngungun. Kasaru dhatngipun Pangeran Natakusuma lan Natabrata, lajng sami sowan ing ngarsanipun sang prabu, sang nata sakalangkung kagt, sarta ngandika, lo paman Natakusuma lan Si Natabrata padha tka, sokur paman jngandika taksih wilujng, punapa putra dika adhi mas sami wilujng, lan punapa dika ingutus adhi mas. Pangeran Natakusuma matur, sinuhun, kula punika dipun utus ing rayi dalm, sabab Panjnngan dalm punika kawartos, yn anakipun Amral. Mila rayi dalm botn purun sowan. Sang Prabu Mangkurat sarng mirng nuntn gumujng sarwi angandika, yn mngkotn paman, prayogi tumuntn dika wangsul dhatng ing Matawis, dika matur yn sayktos kula kang jumnng nata, adhi mas dika aturi enggal mriki, kula slak kangn. Pangeran Natakusuma matur sandika, lajng wicantn dhatng Pangeran Natabrata, Natabrata, enak kowe bae muliha, matura ing sang prabu yn nyata ingkang raka kang jumnng nata, poma aturmu sing trang, dene aku suthik mulih, sabab sang prabu mngsa wurunga mrene, aku mundhak wira-wiri. Pangeran Natabrata matur sandika, lajng mangkat, sampun dumugi ing Matawis. Sang Prabu Ngalaga pinarak ing sitiinggil, ingadhp balanipun sadaya, Natabrata inggih lajng sowan. Nanging sampun [sa...] --- 370 --[...mpun] dilalah kala samantn Pangeran Nata adaml dora cara, aturipun. Gusti kula inggih sampun amaspaosakn ing warninipun Sang Prabu Mangkurat, nanging kdhik iribipun raka dalm, kados sayktos anakipun Amral. Dene pun paman Natakusuma botn purun mantuk, lajng suwita ing raja Kumpni. Sang nata sarng mirng sangsaya putk ing galih, Ki Mndhalika matur saha smbah, gusti, kadospundi ingkang dados karsa dalm. Yn mnggah pamanah kula prayogi botn sowan. Sabab panjnngan dalm sampun jumnng nata, yn tluka tanpa karana dados ngisin-isini ing tiyang kathah, kalih dene nama dalm susunan amsthi badhe ical. Panjnngan dalm amsthi badhe nama pangeran kemawon. Punapa malih priknca kula para bupati sastu badhe ical namaning bupati, botn wande sami dados tiyang alit sadaya, saupami priknca kula bupati yn ngantosa ical namanipun, sami dipun pilalah pjah prang kalihan tiyang Kumpni. Para dipati inggih lajng sami iyg. Ambiyantoni aturipun Ki Mndhalika. Sang Prabu Ngalaga sarng karoban ing pabangusipun para bupati, lajng madg suraning galih, krondhanipun andhatngi, anuntn parentah angundhangi bala, angrakit ggamaning prang, sumja anggpuk ing Kartasura. [Karta...] --- 371 ---

[...sura.] Gntos kacariyos Sang Prabu Mangkurat, sampun ingaturan uninga dhatng balanipun. Yn ingkang rayi ing Mataram sastu mogok. Sampun angrakit ggamaning prang, awit kenging pambangusing abdinipun para bupati, Sang Prabu Mangkurat sakalangkung ngungun. Lajng parentah angrakit ggaman dhatng Amral tuwin dhatng para bupati, sang prabu badhe tindak piyambak. Bala ing Kartasura sampun sami ngalmpak. Bala Kumpni abaris ing alun-alun. Tamburipun tansah brang-brangan. Bala pasisir tuwin mncanagari angbki llurung. Dene Sang Prabu Mangkurat inggih sampun angrasuk busana cara Wlandi akkaos lan spatu, alancingan panji- panji, rrasukanipun lapis tiga, blah ing jaja baludru rinenda mas. Angagm badhong mas susun tiga, tinarts ing ssotya, sarta angagm karpus. Tpiyonipun sigar jangkang, tinatrapan ing mas jingga, anyuriga pdhang usar, binrayut ing renda mas. Sang Prabu Mangkurat yn dipun sawang kados gurnadur jendral angjawi, sang nata nuntn bidhal. Gumuruh swaraning bala awor swaraning tambur tuwin salomprtipun tiyang Kumpni, sang nata nitih turngga, binusanan cara Wlandi, lampahipun dumugi ing dhusun Malinjon, amasanggrahan wontn ing ngriku, dene pangajnge ing baris sampun [sa...] --- 372 --[...mpun] dumugi ing Taji tuwin ing Parambanan. Wondene Sang Prabu ing Ngalaga inggih sampun ingaturan pariksa, yn ggaman ing Kartasura dhatng, pangajnging baris sampun nocok ing Taji, kathahing bala tanpa wilangan. Sang Prabu Ngalaga nuntn parentah ambudhalakn ggaman. Kang dados ttindhihipun bala ing ngajng Arya Mndhalika, kalih Tumnggung Gajah Pramoda, sang nata anindhihi bala ing wingking sarta nitih kuda, sang prabu dhasar bagus ddgipun pidgsa, karngga dening busana, kala samantn sang nata sawg yuswa tigang dasa taun, mmpng ing kakndlan. Lampahipun sampun dumugi ing Kaliajir, pangajnging baris sampun campuh ing prang wontn ing Kalibning, arame prangipun. Sang Prabu Ngalaga nuntn atilar upacara kaprabon, anyandr dhatng ing ngajng, anindhihi balanipun kang sampun prang wontn ing ngajng, dene ingkang dipun ayap upacara kaprabon, Pangeran Panular, bala ing Kalagan sarng sami aningali gustinipun nindhihi prang piyambak. Lajng gumulung sarng angamuk. Bala ing Kartasura anadhahi, kathah kang pjah, sami gila nuntn dhadhal sami ngungsi baris ing wingking, sampun katur ing Sang Prabu Mangkurat, yn balanipun kang dados pangajng kawon prangipun. Sang nata sangt ngungun, lajng ngandika dhatng bupati, adhi mas wis lali tmnan marang ingsun, besuk manawa --- 373 --adhi mas katon angawaki prang, bocah ingsun padha piyaka bae, supaya tkaa ing ngarsaningsun. Sang Prabu Mangkurat anuntn parentah anabuh tangara majng ing prang, bala Kalagan anadhahi, arame prangipun, utawi kang sami dados panjawat kiwa tngn inggih sakalangkung rame prangipun. Bala Kalagan tuwin bala Mangkuratan kathah kang pjah, nanging kathahing bala jitus. Upaminipun bala Kalagan satunggil, bala ing Mangkuratan satus. Ewadene bala ing Mangkuratan inggih kathah kang pjah, sabab bala ing Kalagan sami sangt kndlipun, amargi gustinipun anindhihi prang piyambak. Sang Prabu Ngalaga wau lajng sami dipun aturi dhatng balanipun para bupati, kapurih kondura, angatos-atosa wontn salbting kitha Palrd kemawon. Sang Prabu Ngalaga inggih lajng kondur, balanipun taksih sami prang rame. Sang Prabu Mangkurat sarng aningali ramening prang sakalangkung eram, sarta tansah angalm dhatng ingkang rayi, dene sagd angabn prang ing balanipun. Dangu-dangu bala ing Kalagan kathah kang

pjah, Ki Tumnggung Gajah Pramada sampun pjah kenging mimis kalataka, bala Kalagan dhadhal sami lumajng sadaya, angungsi kitha Palrd. Lajng sami mapan wontn ing alun-alun. Sarta sami amapanakn mariym agng kkalih, anama Subrastha, kalih Gunturgni, bala Kalagan [Kala...] --- 374 --[...gan] sampun sami ngatos-atos. Sang Prabu Mangkurat anglud dhatng ing Palrd. Lajng tmpuh prang, bala Kalagan anyumt mariymipun ambal-ambalan. Bala Mangkuratan Jawi Wlandi kathah kang pjah, bala Kumpni lajng mals sami anyanjatani, sakalangkung rame prangipun. Nanging bala Kalagan karoban lawan. Sabab tiyang sakdhik mngsah tiyang kathah, Ki Arya Mndhalika bupati ing Kalagan sampun pjah wontn sajawining alun-alun. Sang Prabu Ngalaga sarng sumrp Ki Mndhalika pjah sakalangkung duka, enggal nitih kuda sarta amandhi waos Kyai Palrd. Lajng angamuk kalihan bala sakantunipun. Bala Mangkuratan ingkang katrajang kathah pjah, bala Mangkuratan sarng sami sumrp yn Sang Prabu Ngalaga angyarirani[6] ngamuk. Nuntn sami piyak ngiwa nngn. Salong sami lumajng dhatng wingkingipun ing Sang Prabu Mangkurat. Sang Prabu Mangkurat lajng parentah dhatng Amral. Bala Kumpni andikakakn wontn ing wingkingipun sang prabu, Ki Dipati Urawan enggal matur, sang nata katuran cucul busana cara Wlandi, angagm busana cara Jawi kemawon, supados ingkang rayi sampun ngantos pandung, sang nata inggih nurut ing aturipun Ki Urawan, lajng angagm busana cara Jawi, sarta angliga sarira, Sang Prabu Ngalaga sarng clak ing panggenanipun ingkang raka angulap-ulap. Tansah amandng dhatng ingkang --- 375 --sinongsongan gilap, inggih sayktos ingkang raka, Sang Prabu Ngalaga lajng nymbah saking sanginggiling kapal. Titihanipun anuntn kaingr sarta cinamthi, enggal lumajng sabalanipun sadaya, atilar kadhaton sumja dhatng ing Pagln. Sabab sangt lingsmipun dhatng ingkang raka. Sang Prabu Mangkurat sarng aningali ingkang rayi lumajng, sangt ing ngungunipun, sarwi annggak waspa, ngandika salbting galih, kapriye yn aweta mngkene, amsthi wong cilik akh kang padha karusakan. Ora kapenak nggon ingsun jumnng nata, adhi mas ya tansah kangelan. Sang Prabu Mangkurat nuntn rrb wontn ing kitha Palrd sadalu, lajng aparentah angodhol palajngipun ingkang rayi, ingkang kadhawahan inggih lajng mangkat. Ing enjingipun sang nata nuntn bidhal kondur dhatng ing Kartasura. Wondene palajngipun Sang Prabu Ngalaga wau lajng angungsi ing tanah Salinga, ing ngriku wontn tiyang kraman sampun anglmpakakn gaman, anama Raja Namrud. Punika ingkang sagah anyirnakakn tiyang Wlandi, amargi dipun mpok kemawon, amsthi tumps sadaya, Raja Namrud wau lajng dipun tarimani dhatng Sang Prabu Ngalaga, sarng sampun antawis lami Raja Namrud dipun jak ambdhah ing nagari Kartasura dhatng sang prabu, nanging --- 376 --Raja Namrud tansah sumados kemawon. Sang prabu sampun kakn galihipun. Anuntn bidhal saking ngriku, lajng dhatng ing Pagln. Ingkang taksih wontn ing ngriku Pangeran Pamnang, sabab sagah badhe kajumnngakn nata dhatng Raja Namrud. Sang Prabu Ngalaga wau sarawuhipun ing Pagln lajng akklmpak bala, sarng balanipun sampun kathah nuntn bidhal. Lampahipun sampun dumugi ing dhusun Prapag. Lajng

prang kalihan bala ing Kartasura, bala ing Kartasura lumajng angungsi ing Palrd. Bala Kalagan anglud. Bala Kartasura nuntn lumajng saking Palrd, sumja sami mantuk dhatng ing Kartsura, bala ing Kalagan taksih ambbujng ngantos dumugi ing Sanggung, lajng masanggrahan. Sang Prabu Ngalaga parentah angpung nagari ing Kartasura lan ambbahakana dhusun kang cakt nagari. Sang Prabu Mangkurat sampun ingaturan uninga, yn ingkang rayi angpung nagari ing Kartasura, Sang Prabu Mangkurat lajng parentah ambidhalakn ggaman. Sang nata inggih tdhak piyambak, lajng tmpuh prang wontn ing dhusun Jabung, arame prangipun, ananging bala Kalagan prasasat karubuhan rdi, lajng dhadhal lumajng sadaya, anjog ing dhusun Kuwl. Sang Prabu Ngalaga amasanggrahan wontn ing ngriku, dene Sang Prabu Mangkurat inggih nuntn kondur dhatng ing Kartasura, sarawuhe ing kadhaton [kadhato...] --- 377 --[...n] enggal animbali Ki Dipati Urawan. Sang nata angandika, Urawan, sira ingsun utus bujukn adhi mas, mngsa bodhoa sira, purihn glm ktmu lan ingsun, sira aja nggawa[7] batur, lumakua dhewe bae. Ki Urawan matur sandika, lajng mangkat, angangge sarwa amoh, nggnipun mangkat ing wanci dalu, sarng wanci enjing dumugi ing dhusun Koripan, lajng momor pakathik ngarit, pinuju pangarit dalm. Ki Urawan dipun pitakni dhatng pangarit dalm. Kowe gamle sapa, Ki Urawan amangsuli, aku gamle Ki Tumnggung Tambakbaya, mntas digitiki, aku banjur andhlik mrene, sumja melu ing kowe ana ing jroning pasanggrahan dalm. Yn aku ana ing jaba manawa kawruhan marang Ki Tambakbaya, ora wurung aku bakal digbugi manh. Gaml dalm mirng wicantne Ki Urawan sangt ing wlasipun. Lajng dipun jak lumbt dhatng ing pasanggrahan, sarta dipun kn nyangking dhdhak ing godhong, Ki Urawan sampun dumugi ing gdhogan dalm. Sang Prabu Ngalaga pinuju tdhak badhe mariksa titihan. Ki Urawan enggal anyungkmi ing sukunipun sang nata, matur sarwi nangis. Akathah-kathah aturipun Ki Urawan wau, amurih sang nata puruna sowan dhatng ingkang raka, Sang Prabu Ngalaga sarng mirng aturipun Ki Urawan sangt kumnyut ing galihipun, sarwi angandika asmu [a...] --- 378 --[...smu] waspa, Urawan, wis amnnga aja anangis, ingsun mundhak milu nangis, sarta ingsun ya wis anurut marang aturira, nanging sira muliha dhingin, ingsun ya tumuli seba marang kangmas. Ki Urawan matur, gusti, prayogi panjnngan dalm utusana piyambak. Kula benjing sarng kalihan panjnngan dalm kemawon. Sang prabu angandika, Urawan, ya bnr sira, sang nata lajng ngandika dhatng Dmang Kalng, Dmang Kalng, sira mnyanga ing Kartasura, layang ingsun iki aturna ing kakang prabu. Dmang Kalng matur sandika, lajng mangkat ambkta rencang pitu, sami kkapalan sadaya, sadhatngipun ing Kartasura sang prabu pinuju miyos sinewaka, Ki Dmang Kalng lajng sowan angaturakn srat. Sampun tinampn sarta winaos. Sang nata sasampuning maos srat nuntn angandika dhatng Radn Nrangkusuma, Nrangkusuma, bocah ingsun undhangana kabh yn besuk ing dina Soma ingsun bakal mapag adhi mas. Nrangkusuma matur sandika, Dmang Kalng wau inggih sampun kaparingan wangsulan. Enggal lngsr saking ngarsanipun sang nata. Sang Prabu Mangkurat inggih nuntn bidhal sabala sadaya tuwin Amral sakumpninipun. Kndl wontn ing dhusun Sanggung salring lpn. Wondene lampahipun Dmang Kalng

wau sampun dumugi ing dhusun Kuwl. Srat anuntn kaaturakn ing Sang Prabu Ngalaga, Sang Prabu --- 379 --Ngalaga lajng angundhangi bala, badhe sumja sowan ing raka sarta parentah ambongkoki ggamaning prang, sarng sampun samkta nuntn bidhal saking Kuwl. Lampahipun dumugi ing dhusun Sanggung sakiduling lpn. Sang Prabu Ngalaga kagt aningali barisipun tiyang Kumpni, sarta sangt ing panglingipun dhatng ingkang raka, kawastanan pangagnging Kumpni, lajng parentah anatasi ggaman kang sami dipun bongkoki, bala Kalagan enggal sami anypngi ggamanipun piyambak-piyambak. Bala Mangkurat sarng sumrp, nuntn sami angatos-atos. Ki Urawan enggal angrangkul ing sukunipun Sang Prabu Ngalaga, matur sarwi anangis. Gusti, kadospundi karsa dalm punika, Sang Prabu Ngalaga ngandika, kae dudu kakang mas, ika amsthi wong Walnda, kakang mas biyn warnane ora mngkono, ingsun suthik yn nymbaha maring wong Walnda, sun pilaur mati. Ki Dipati matur, gusti, yn mkatn panjnngan dalm kndla ing ngriki kemawon sakdhap. Kula badhe nyabrang mangalr, mugi kantosana, kula inggih nuntn wangsul mriki malih. Ki Urawan sampun nyabrang mangalr, lajng matur ing Sang Prabu Mangkurat, kaaturan cucul busananipun cara Wlandi, angagma cara Jawi kemawon. Sang nata miturut ing aturipun Ki Urawan, sampun salin busana, Ki Urawan enggal wangsul mangidul, [ma...] --- 380 --[...ngidul,] lajng matur ing Sang Prabu Ngalaga, gusti, panjnngan dalm tingali, sintn ingkang jumnng salering lpn punika. Sang Prabu Ngalaga sarng aningali sampun botn pandung dhatng ingkang raka, ingkang rayi nuntn angrungkbi suku, ingkang raka angrangkul sarwi angaras lungayanipun ingkang rayi, kalih-kalihipun sami muwun. Sabab lami botn pinanggih sangt ing kangnipun, sarta sami kngtan dhatng ingkang rama swargi, kala samantn sinngkalan 1604. Sang Prabu Mangkurat angandika dhatng ingkang para santana tuwin para bupati ingkang sami andhrk wontn ing ngriku, bocah ingsun kabh, padha ngabktia marang adhi mas. Para priyantun enggal sami angabkti gntos-gntos. Anuntn Amral saupsiripun sami ttabean gntos-gntos. Bala Jawi tuwin Kumpni sadaya sami bingah manahipun, aningali gustinipun sampun rukun kalihan ingkang rayi, awit sami rumaos yn badhe botn wontn prang, sang nata sakalihan nuntn bidhal, kondur dhatng salbting nagari Kartasura, lajng angadhaton. Tiyang kang sami nnonton jalr stri jibg saurut margi, Sang Prabu Anm sampun pinaringan padalman pinanggih dados, prnah salring kadhaton, nanging ing sabn dintn tansah wontn ing kadhaton, namung yn dalu kemawon kondur dhatng ing dalmipun. [da...] --- 381 --[...lmipun.] Sarng sampun antawis lami Sang Prabu Ngalaga angaturakn namanipun susuhunan dhatng ingkang raka, ingkang kalayan suka bingah ing galihipun piyambak, badhe ngangge namanipun lami kemawon. Ingkang raka inggih amarngi, sarta lajng kaundhangakn, yn ing mangke anama Pangeran Dipati Pugr, kaparingakn llnggah siti kawan ewu. Sang prabu lajng adhdhawah dhatng Ki Tumnggung Mangkuyuda, andikakakn ngalurugi tiyang kraman ing dhusun Salinga, kang nama Raja Namrud kalih Pangeran

Pamnang, inggih sampun kalampahan. Raja Namrud lan Pangeran Pamnang sampun sami kacpng, lajng dipun baronjongi kabkta dhatng ing Kartasura, nuntn sami dipun pjahi. Kala samantn nagari ing Kartasura sampun gmah rja, botn wontn prang, tiyang sanagari sami eca manahipun, tiyang padhusunan tulus nggnipun sami nnandur, Amral sakumpninipun nuntn sami pamit mantuk dhatng ing Batawi, inggih sampun dipun lilani dhatng sang prabu, sarta Amral kaparingan nagari ing Carbon sarta ing Pasundhan. Dene tlasipun ing obat mimis tuwin balnja salbting prang punapa malih rginipun tiyang Kumpni kang sami pjah ing prang sang nata inggih sagah amaringi ttmpah, sarta Amral anyuwun lilah badhe adaml loji wontn ing Samawis. Sang nata inggih anglilani, [anglila...] --- 382 --[...ni,] dene ingkang jagi sang prabu Amral inggih anilari Kumpni kathahipun kawan dasa ttindhihipun kapitan satunggil, lutnan satunggil, alprs satunggil. Amral lan sakumpninipun nuntn bidhal saking ing Kartasura, sadhatngipun ing Samawis lajng anitik papan badhe kaadgan loji, sarng sampun angsal nuntn mangkat anumpak baita, lastantun dumugi ing Batawi. Amangsuli cariyos ingkang sampun kalampahan kala bdhahipun nagari Makasar rumiyin, ing Batawi wontn tiyang satunggil anama Kapitan Pan Bbr, agadhah lare bboyongan jalr satunggil sawg umur pitung taun, sae warninipun. Punika lajng dipun wade dhatng kapitan Pan Bbr wau, ingkang tumbas tiyang Wlandi anama Kapitan Mur, Kapitan Mur sarng sampun tumbas lare punika lajng kathah ing kabgjanipun, amargi anggnipun dagang, ing lami-lami nuntn minggah ing kalnggahanipun dados mayor, nuntn kumasaris, lajng dados dlr sarta sangsaya sangt kasugihanipun. Punika pamanahipun Kapitan Mur nggnipun agng ing kabgjanipun sarta kauntunganipun wau, amargi saking lare punika ingkang ambkta kabgjan sarta kauntungan, mila lare wau lajng kanamakakn pun Untung sarta kaakn anak, ingugung sapolahipun. Dene Dlr Mur inggih sampun darbe anak nonah satunggil sakalangkung ayu [a...] --- 383 --[...yu] warninipun, kasadhrkakn kalihan Ki Untung, sampun sami diwasa ing kalihkalihipun. Ing lami-lami Ki Untung arrmnan kalihan nyonyah, sarta nyonyah kathah pawwhipun dhatng Ki Untung, ing sabarang panjalukipun botn lpat, dados nyonyah wau tansah angulri donyanipun Dlr Mur, nanging botn kadaml kasugihan dhatng Ki Untung, amung kawwhakn dhatng prasanakanipun, inggih sami pudhaking[8] Kumpni, tiyang Bali, Bugis, Makasar, kathahipun wolung dasa, sami andadosakn ing kasugihanipun, amargi saking pawwhipun Ki Untung sarta sampun sami manjing sudarawdi, tiyang wolung dasa wau sami rumaos kapotangan dhatng Ki Untung. Kala samantn Dlr Mur sampun sumrp bilih anakipun nyonyah rrmnan kalihan Ki Untung, sarta donyanipun kathah kang ical. Pinuju satunggil dintn nggnipun rrmnan kalihan nyonyah kawnangan, andadosakn npsunipun Dlr Mur, aningali solah kang botn prayogi, Ki Untung lajng dipun cpng, karangkt ngantos satngah pjah, Ki Untung ssambatipun tansah mentak ampun. Dlr Mur inggih sangt ing wlasipun sarta lajng angapuntn. Sarng sampun antawis lami Ki Untung rrmnan malih kalihan nyonyah, nuntn kauningan dhatng Dlr Mur, Ki Untung enggal dipun cpng, kalbtakn ing kunjaran, dipun tunggilakn [tunggilak...]

--- 384 --[...n] pasakitan kathah sarta kablok. Dene nyonyah wau inggih lajng kasapu ngantos satngah pjah. Ki Untung nggnipun wontn ing pamblokan punika sakalangkung mmlas, panunggilanipun kablok tiyang sawidak. Sarng sampun antawis lami, Ki Untung wicantn dhatng kancanipun kang sami kablok. Knca pamblokan kabh, kapriye kang padha dadi pamikirmu, yn awt mangkene amsthi bakal padha mati ana ing pamblokan. Tiyang pamblokan sami sumaur, Untung, olhku padha mikir kapriye, wong wis ora bisa polah mngkene, rak kaliwat anglngkara yn bisaa ucul, kang dhingin blokan iki wsi, bangt ing santosane, kaping pindho ana sajroning gdhong, kaping tlu ing jaba dijagani Kumpni. Ki Untung wicantn, mungguh manawa ana pitulunging Allah marang sawijining wong, bisa anguculi wong kang diblok iki kabh kapriye. Tiyang spuh satunggil sumaur, Untung, kowe iki kumaki tmn, aku iki wong wis tuwa, sarta ora mangan-mangan kongsi pitung sasi ana ing kene, parandene ora bisa ucul, bangt olhku ngina mnyang kowe. Ki Untung wicantn, ah aku ora rmbugan karo kowe, wong akh iku kang daktari. Tiyang ing pamblokan sami sumaur, iya Untung, manawa ana wong kang bisa nguculi nggonku diblok [di...] --- 385 --[...blok] iki, msthi dakturut ing saparentahe, sanajan tumka ing pati ya daklakoni, ala mati ana ing pamblokan, angur matia prang. Ki Untung sarng mirng wicantnipun tiyang kathah, nuntn gumujng, sarwi ngunus sukunipun saking pamblokan wsi, tiyang ing pamblokan sami cingak sadaya, lajng sami dipun uculi saking pirantosipun. Kantun tiyang spuh satunggil, ingkang anynyampahi wau, botn dipun luwari dhatng Ki Untung, tiyang satunggil wau inggih sangt nggnipun ngrrpa ndha ucul, nanging botn dipun palu dhatng Ki Untung. Tiyang ingkang sampun dipun ucul[9] lajng wicantn, Untung, sarhning wong kabh iki wis padha ucul saking ing pamblokan amarga ing kowe, ing mngko priye kang dadi parentahmu, amsthi padha nurut. Ki Untung amangsuli, aku bakal sumja ngamuk marang wong Walnda, sanak-sanakku kabh iki ya padha dakjak ngamuk. Tiyang kathah sami wicantn, yn mangkono kang dadi karpmu, wong akh iki padha whana ggaman lan upayakna sga, sarhning wis lawas nggone padha ora mangan, kang supaya padha rosa ngamuk. Ki Untung wicantn sarta gumuyu, ya wis padha kria ana ing kene bae, aku daklunga dhewe. Ki Untung lajng anddl korining pakunjaran. Kuncinipun malsat. Ki Untung ngt, yn ngandhut patrm sakalangkung ampuh, Kumpni [Ku...] --- 386 --[...mpni] ingkang jagi ing ngriku satunggil pinatrm sampun pjah, kuncining kori sampun katrapakn malih, Ki Untung lajng kesah sumja ngupadosi prasanakanipun. Wontn ing margi kpthuk prasanakanipun tiyang kalih, Ki Untung rinangkul sarta dipun tangisi, nuntn kabkta mantuk dhatng griyanipun. Prasanakanipun sadaya inggih lajng sami dipun undangi dhatng Ki Untung, wontn ing ngriku inggih sampun dhatng sadaya, kathahipun wolung dasa, Ki Untung wicantn ndha skul sarta ppanganan tuwin kinang ingkang kathah, ingkang sarta andha ggaman waos dhuwung tuwin pdhang. Para prasanakanipun wau inggih lajng sami anyukani ingkang dados pandhanipun Ki Untung, sarta sami sagah badhe anglabuhi tumut ngamuk. Ki Untung mirng kasagahaning para prasanakanipun sakalangkung suka, skul sapanunggilanipun sarta ggaman nuntn sami kabktakakn ing para prasanakanipun dhatng ing pakunjaran. Tiyang swidak kang wontn ing pakunjaran wau lajng dipun kn ndha, lajng kumarubut sami ndha pating

karcap, sarta sami eram dhatng Ki Untung, sasampuning ndha nuntn sami sinungan ggaman ing sasnngipun piyambak-piyambak, lajng sami katata wontn palataraning pakunjaran, sarta sami angatos-atos. Botn dangu Kumpni ingkang badhe anggiliri jagi dhatng, kathahipun sanga kopral. Ki Untung lan sakancanipun [saka...] --- 387 --[...ncanipun] anrajang, Kumpni wau sampun pjah ingkang wolu, amung kantun satunggil lumajng matur ing pangagngipun. Pangagngipun tiyang Kumpni enggal parentah anabuh tambur tuwin salomprt. Tiyang Kumpni sampun ngalmpak, nuntn kaangkatakn dhatng pakunjaran amung sabrgada, sadhatngipun ing pakunjaran lajng angdrl. Ki Untung anadhahi, rame ulng-ulngan. Ki Untung ngiwa nngn nggnipun anyuduki, dipun karutug ing sanjata botn kenging, Kumpni ingkang sabrgada wau sampun sami pjah sadaya, nanging bantunipun tiyang Kumpni botn kndhat -kndhat dhatngipun. Dangu-dangu rencangipun Ki Untung suwidak wau sampun sami pjah sadaya, kantun Ki Untung piyambak lumajng, dipun bbujung dhatng tiyang Kumpni, sarta kasanjatanan, nanging botn kenging. Palajngipun Ki Untung dhatng ing btng ngalangalang, lajng anyalimpt. Tiyang Kumpni sampun kaicalan lari, nuntn sami mantuk. Dene Ki Untung wau sabn dalu dhatng ing nagari amanggihi para prasanakanipun. Para prasanakanipun inggih lajng sami tumut dhatng ing btng ngalang-alang, sarta sami ambkta ggamaning prang, sumja sami anglabuhi lara pjah dhatng Ki Untung, kathahipun wolung dasa. Kala samantn Ki Untung ing sabn dalu lumbt dhatng nagari, lbtipun ing wanci jam gangsal tuwin jam nm sontn. Sarta [Sar...] --- 388 --[...ta] ambkta patrm, kadkk ing salbting sdhah sacandhikan. Sabn kpthuk tiyang Kumpni kang sami lledhang lajng kagpyok ing sdhah sacandhikan kang isi patrm wau inggih lajng pjah, sarng ing lami-lami misuwur ing tiyang sa-Batawi, yn Ki Untung ucul saking pamblokan, sarta kathah tiyang Kumpni kang sami dolan sami pjah, Kumpni sa-Batawi sami tintrim, lajng botn wontn kang purun alledhang, nuntn sami dipun pirantosi, tiyang Kumpni sabrgada amndhm wontn sakiwa tngning margi, sarta dipun dkki pakan Kumpni satunggil. Sarng wanci sontn jam gangsal Ki Untung dhatng, Kumpni satunggil wau lajng dipun gpyok ing sdhah sacandhikan mawi patrm sampun pjah, Kumpni sabrgada enggal sami ngarutug ing sanjata saking sakiwatngning margi, Ki Untung nuntn ngamuk kalihan patrm. Tiyang Kumpni ingkang pjah kalih wlas. Ki Untung nuntn lumajng, tiyang Kumpni ambujng, rencangipun Ki Untung kang wontn ing btng ngalang- alang amirng swaraning sanjata enggal mangkat, sumja ttulung, lajng prang kalihan tiyang Kumpni sakalangkung rame, rencangipun Ki Untung pjah sadaya, Kumpni sabrgada sampun sami pjah, amung kantun titi[10] lumajng asanjang dhatng pangagngipun sarta katur ing gurnadur jendral. Gurnadur jendral enggal parentah anglampahakn Kumpni sabrgada, ttindhihipun anama [a...] --- 389 --[...nama] Amral sakalangkung digdaya, sadhatngipun ing btng ngalang-alang lajng prang rame, Kumpni Bugis tuwin Makasar kathah kang pjah, nanging bantunipun tiyang

Kumpni taksih andaldg, kados toya mili, lajng sami angdrl saking kiwa tngn. Rencangipun Ki Untung tiyang wolung dasa sampun pjah sapalih, kantun kawan dasa, nuntn sami lumajng, sarta kasaput ing dalu, Kumpni inggih sami mantuk dhatng ing kitha. Kacariyos Ki Untung wau ing dalu sami pirmbagan prayogining lampah, wontn kamispuhipun satunggil anama Ki bun. Punika angajak kesah dhatng Ki Untung saking btng Ngalang-alang, kaajak ngungsi dhatng Carbon. Ki Untung sarta sarencangipun tiyang kawan dasa inggih sami angrujuki ing pirmbagipun Ki bun. Ing dalu lajng sami mangkat saking ngriku, lampahipun ngidul ngetan, sumja dhatng ing Carbon. Enjingipun tiyang Kumpni sami dhatng ing btng ngalang-alang, sawontnipun krig sadaya, badhe anumps ing Ki Untung kalihan sarencangipun, nanging kpanggih suwng,[11]sakiwatngning ngriku dipun ubrs botn pinanggih, tiyang Kumpni sakalangkung cuwa manahipun. Lajng anglampahakn Kumpni kkapalan tigang dasa, angupadosi salasahipun Ki Untung, lampahipun ngantos dumugi ing Cianjur, tiyang Kumpni nuntn angsal pawartos, yn Ki Untung --- 390 --kesah mangetan. Kumpni lajng parentah dhatng tiyang Cianjur kinn sami pacak baris, ing samangsanipun wontn tiyang langkung botn ambkta dagangan, kadhawahan anypng, kaaturna dhatng Batawi, sasampuning parentah tiyang Kumpni tigang dasa wau lajng wangsul mantuk dhatng Batawi. Wondene lampahipun Ki Untung inggih sampun dumugi ing Carbon, lajng kpthuk kalihan putranipun angkat sultan ing Carbon, anama Radn Surapati, pinuju badhe ambbrg dhatng wana, rencangipun tiyang satus, sarta sami ambkta ggaman. Radn Surapati kagt aningali dhatng Ki Untung, enggal kaandhg sarta dipun pitakni, adhi, kowe iki wong tka ngndi lan sapa jnngmu, arp mnyang ngndi. Ki Untung amangsuli, kula punika tiyang saking Batawi, budhaking Kumpni, nama kula pun Untung, mila kula kesah saking Batawi sabab dipun sikara dhatng tiyang Kumpni, kula sumja ngungsi dhatng kangjng sultan ing ngriki, kalih kangjng sultan karsa ngukub dhatng tiyang musakat kawlas asih. Radn Surapati mirng wicantne Ki Untung lajng amikir salbting galih, wong iki yn katura ing kangjng sultan kiraku banjur disihi bangt, sabab rupane bcik sarta limpad ing tatakrama lan kaduksura, mngka rrmnane kangjng sultan, yn ana wong mngkono iku, dakkira [da...] --- 391 --[...kkira] aku bakal kalorod. Radn Surapati nuntn wicantn. Adhi, yn kowe tmn sumja suwita, ya aku kang ngaturake, nanging pasraha ggaman lan sabaturmu kabh. Ki Untung inggih lajng amasrahakn ggamane rencangipun sadaya, amung awakipun piyambak kang taksih mawi dhuwung, Radn Surapati wicantn malih, yagene adhi, kowe dhewe ora pasrah kris. Dene baturmu wis pasrah kabh. Untung matur sarwi ngrrpa, nggr, amung kula piyambak taksiha kalilan ngangge dhuwung, mugi wontna ing pananggl sampeyan dhatng kangjng sultan. Radn Surapati anyntak sarta manthlng, ah yn mngkono ora bcik sjamu, apa kowe nganti dakplaksana, wong siji gndra pira. Ki Untung sakalangkung kagt, ngadg suraning galih sarta wicantn. Ah aku dhasar ora awh krisku kokjaluk, kajaba yn wis smpal bauku kiwa tngn, iku aku awh. Radn Surapati enggal parentah dhatng balanipun anubruk dhatng Ki Untung, Untung enggal malumpat sarta akn sumingkir dhatng rencangipun, lajng angamuk. Tanganipun tngn nypng patrm, kang kiwa nypng dhuwung, dipun suduki tuwin kawaosan dhatng

rencangipun Surapati botn kenging, yn pinuju kenging botn pasah, rencangipun Surapati kang pjah sadasa, ingkang sangang dasa sami lumajng, Radn Surapati inggih [ing...] --- 392 --[...gih] tumut lumajng sumja wwadul dhatng kangjng sultan. Dene Ki Untung lan sarencangipun inggih tut wingking ing palajngipun Radn Surapati, Radn Surapati wau sadhatngipun ing ngarsane kangjng sultan nuntn matur, yn kabegal wontn ing margi, ingkang ambegal tiyang saking Batawi anama Untung, rencangipun kawan dasa, ing mangke inggih angodhol dhatng kula sowan mariki, akathah-kathah wwadulipun wau. Kangjng sultan enggal utusan animbali Untung, inggih sampun kairid dhatng utusan. Rencangipun sami kandhg sajawining regol, sadhatnging ngarsanipun kangjng sultan Ki Untung lajng ngabkti, kangjng sultan alon andangu, Untung, tkamu ana ing nagaraku kene baturmu wong pira. Ki Untung matur, gusti, rencang kula amung kawan dasa. Kangjng sultan sarng mirng aturipun Ki Untung lajng duka dhatng Radn Surapati, pangandikanipun. Surapati, yn mngkono, kowe dhewe kang luwih ala, sabab ora nana adate yn wong patang puluh wani marang wong satus. Karo dene Si Untung iku wong tka kadohan amsthi ora wani yn nyikaraa marang wong bumi, yagene kowe duwe solah kaya mngkono, dene kowe dakpk anak, sarta ora kkurangan ing pparingku, wkasan kowe agawe jmbr marang nagaraku, hh bocah ing Carbon, [Carbo...] --- 393 --[...n,] dikbat Si Surapati iki ckln. Radn Surapati sampun kacpng sarta binsta, lajng andikakakn nyuduki wontn ing alun-alun. Inggih sampun pjah. Kangjng sultan angandika dhatng Untung, Untung, kowe aja susah tutur marang aku, aku wis sumurup kang dadi karpmu, dene nggonmu sumja ngungsi marang aku ya wis bangt panrimaku, nanging aku ora klar yn kanggonan marang kowe, sabab nagaraku ing Carbon iki bangt cilike, aku amung duwe pituduh bae, kowe banjura mangetan, angungsia marang Raja Mataram. Iku layake kuwawa yn ngukupa marang kowe, sabab nagarane gdhe, amarentah wong satanah Jawa kabh, karo dene kowe daksurupake, yn wis pinsthi karsaning Allah, kowe lan saturunmu besuk padha dadi satruning wong Walnda, sarta aku awh wasiyat nama marang kowe, kowe ajnnga Radn Surapati, wis, kowe mangkata, aku anjurungi pandonga bae. Untung sakalangkung panuwun, nymbah sarta ngaras ing sukunipun kangjng sultan. Rencangipun sami suka sadaya, dene pikantuk idinipun ratu mukmin. Radn Surapati wicantn malih, ing mngko kang dadi karpku, Ki bun iki dakjnngake Ki bun Jaladriya, angrhna wong patang puluh iki, sabab iku kang tuwa dhewe. --- 394 --Rencangipun tiyang kawan dasa sami jumurung sadaya, lajng sami mangkat mangetan. Sarng dumugi ing Malang lajng menggok mangidul. Anjog ing tanah Toyamas. Kndl wontn ing dhusun Ngajibarang. Ing ngriku wontn patinggi kkalih sami sadulur, anama Saradnta kalih Saradnti, tiyang kkalih wau lajng dipun dgakn raja dhatng Radn Surapati, inggih anama Prabu Saradnta kalih Saradnti, nuntn anlukakn tiyang dhusun sakiwa tngn ing ngriku, sarng sampun kathah balanipun lajng anggbag nagari ing Toyamas. Dipati ing Toyamas kawon prangipun, kngsr saking kithanipun, abbarisan sawetaning kitha Toyamas. Prabu Saradnta kalih Saradnti tuwin Radn Surapati inggih lajng angbrgi kitha, dene ingkang minngka patih amarentah tiyang sabbarisan, Ki Bun Jaladriya. Kala samantn Radn Surapati abbisik dhatng Ki Bun Jaladriya, bapa Bun,

kowe kria, ttpa bbarisan ana ing kene, sarta aja kndhat anggonmu anluk-nlukake, dene aku arp lunga marang Karta, sumja suwita ing Sang Prabu Mangkurat. Manawa ratumu takon, aku awadna lunga martapa marang gunung, nanging wkasku marang kowe, besuk yn ana kongkonanku lan anggawa pratndha ali-aliku iki, ratumu nuli ckln, aturna bbandan marang aku. Ki Bun Jaladriya --- 395 --matur sandika. Radn Surapati ing dalu lajng mangkat ijn. Lampahipun sampun dumugi ing Kartasura, anjujug ing Radn Dipati Nrangkusuma, Radn Nrangkusuma alon andangu, adhi, kowe iki wong tka ngndi, lan sapa jnngmu. Radn Surapati matur, kula tiyang saking Batawi, nama kula Surapati, dhatng kula mariki angungsi gsang sumja ngawula ing sampeyan utawi katuripun ing sang prabu inggih sumngga ing sampeyan. Milanipun kula kesah saking Batawi, awit dipun niaya dhatng tiyang Kumpni, saupami ing benjing kula dipun tdha dhatng tiyang Kumpni, inggih sampun sampeyan kkahi, kadhawahan nypng piyambak dhatng kula, nanging panyuwun kula ttiyang Jawi kemawon sampun tumut-tumut, sami anontona kemawon, kula piyambak ingkang badhe anymbadani ing sagndhingipun tiyang Kumpni. Radn Nrangkusuma sarng mirng aturipun Surapati sangt wlas ing galihipun. Sarta rsp aningali warninipun, bagus taksih anm. Lajng alon anggnipun ngandika, iya, aja sumlang atimu, aku kang ngaturake ing sang prabu. Radn Surapati sampun pinrnahakn sarta sinuba-suba, ingakn sadhrk nm. Ing sabn dintn dipun jak atunggil dhahar. Wondene Bupati Toyamas wau, sarng kawon prangipun [p...] --- 396 --[...rangipun] kalihan Prabu Saradnta, inggih lajng angaturi uninga dhatng ing Kartasura, sarng katur ing sang prabu nuntn parentah anglurugi, ingkang kadhawahan Radn Nrangkusuma, inggih lajng pradandosan. Anuntn Radn Surapati agadhah atur, sagah anypng kraman ijn, amung nyuwun kanthi jjnng satunggil kemawon. Radn Nrangkusuma inggih amarngi, lajng lumbt ing kadhaton, matur ing sang prabu, gusti, kula angaturi uninga, kula kadhatngan tiyang satunggil, ppalajngan saking Batawi, anama pun Surapati, punika sumja angabdi ing panjnngan dalm, angungsi gsang, sabab dipun niaya dhatng tiyang Kumpni, aturipun Surapati wau, saupami benjing dipun suwun dhatng Kumpni, inggih kaparingna kemawon. Nanging dipun cpnga piyambak dhatng tiyang Kumpni, dene abdi dalm tiyang Jawi sadaya sampun wontn kang tumuttumut, sami aningalana kemawon. Pun Surapati piyambak ingkang sagah anadhahi prangipun tiyang Kumpni, sanajan kinarubuta swu, pun Surapati botn ajrih, ing mangke sarng mirng yn kula badhe nglurug, pun Surapati gadhah kasagahan anypng sarta amjahi dhatng kraman kang wontn Toyamas. Ingkang punika atur kula gusti, kasagahanipun pun Surapati wau prayogi dipun turuti, yn sayktos piyambakipun sagd amjahi dhatng tiyang kraman. Inggih --- 397 --katampnana pangabdinipun. Manawi botn sagd inggih lajng katundhunga kemawon. Sang nata alon ngandika, Nrangkusuma, apa kang dadi karpira ingsun ya nurut bae, sabab ingsun wis pracaya marang sira. Radn Nrangkusuma sakalangkung suka manahipun. Lajng mantuk sampun kpanggih kalihan Surapati, andhawahakn timbalan dalm. Yn

sampun kalilan ingkang dados panyuwunipun. Ki Surapati sangt bingah ing manahipun. Lajng mangkat saking Kartasura kalihan dipati ing Toyamas. Sadhatngipun ing Toyamas, amasanggrahan ing dhusun Kalijirak. Radn Surapati anuntn anglampahakn utusan lare kkalih, amaringakn ssupe dhatng Ki Bun Jaladriya. Ki Bun Jaladriya sarng anampni ssupe, anggraita ing manahipun, lajng amangsiti rencangipun babktan saking Batawi, dipun kn sami angrasuk ggamaning prang, sarng sampun samkta nuntn sami sowan ing ratunipun. Prabu kkalih sawg sami kalangnan angabn sawung, kagt aningali Ki Bun Jaladriya dhatng, enggal andangu, bapa Bun, ana pawarta apa, majua mrene. Ki Bun Jaladriya sumaur, botn wontn pawartos. Kula namung sowan kemawon. Ki Bun sarwi angjpi rencangipun, lajng sami anubruk ing Prabu Saradnta kalih Saradnti, sampun sami binsta, balanipun [bala...] --- 398 --[...nipun] lajng sami bibar sadaya, Saradnda Saradnti sampun binkta dhatng pasanggrahanipun Radn Surapati sarta Tumnggung Toyamas. Lajng sami dipun kthok gulunipun kalih pisan. Dene sabarang gadhahanipun inggih sampun jinarahan sadaya. Radn Surapati kalihan Dipati Toyamas nuntn sami wangsul dhatng ing Kartasura, Sang Prabu Mangkurat sawg sinewaka wontn ing sitinggil. Dipati Toyamas sarta Radn Surapati inggih lajng sowan angaturakn sirahing kraman kkalih tuwin bboyongan. Sang nata sakalangkung suka ing galihipun. Sirahing kraman kkalih andikakakn sami manjr wontn ing margi parapatan. Radn Surapati sarencangipun tiyang kawan dasa lajng ginanjar arta sarta busana, sarta sampun kaanggp pangabdinipun. Nanging kapasrahakn ing Radn Nrangkusuma kemawon. Sang nata lajng kondur angadhaton. Radn Surapati inggih sampun kabkta mantuk ing Radn Nrangkusuma sarta sangt ing asihipun. Kacariyos ing nagari Batawi para Kumpni sampun mirng pawartos yn Ki Untung samangke sampun ngawula ing Sang Prabu Kartasura, sangt dipun sihi, sarta sampun salin nama Radn Surapati. Gurnadur jendral kalihan para rad lajng sami pirmbagan, dadosing rmbag anuntn anantun dhatng para Kumpni, sintn ingkang purun amngsah [amng...] --- 399 --[...sah] prang kalihan Surapati, nanging para Kumpni botn wontn ingkang gadhah kasagahan, awit sampun sami sumrp tandangipun Surapati yn prang. Gurnadur jendral sarta para rat sakalangkung mng ing galihipun. Lajng andhawahakn parentah, sintnsintn kang sagah anypng Surapati, badhe agng ganjaranipun sarta kajunjung ing kalnggahanipun. Anuntn wontn kapitan Wlandi satunggil anama Kapitan Tak. Sakalangkung digdaya, ing aprang tanpa tandhing, dene ingkang gadhah anak tiyang agng ingkang ambdhah ing Makasar rumiyin. Kapitan Tak wau sagah anypng Surapati anuntn katarik astanipun. Kasandhing lnggah ing tuwan gurnadur jendral, sarta linarihan. Para rat tuwin para upsir inggih sami angurmati gntos-gntos, nglarihi, wondene Kapitan Tak wau ddgipun gagah prakosa, sarta asring ngangge makutha mas, abbadhong klat bau, yn sinawang warninipun kados danawa raja, kala samantn Kapitan Tak sampun kadhawahan pradandosan, sarta binktanan Kumpni satus, kalihan rajabrana tuwin srat badhe katur ing sang prabu, sarng sampun samkta lajng mangkat anumpak baita, lampahipun sampun dumugi ing Japara, kumndur ing Japara inggih enggal amthuk, Kapitan Tak sakumpninipun sampun binkta dhatng ing loji. Kapitan anuntn anglampahakn utusan [utusa...] --- 400 ---

[...n] ajidan satunggil, sareyan satunggil sarta mawi srat saking gurnadur jendral katur ing Sang Prabu Kartasura, lampahipun sampun dumugi ing Kartasura, sang nata nuju miyos sinewaka, utusan Wlandi anjujug ing Radn Dipati Nrangkusuma, angaturakn srat, lajng kaaturakn Radn Dipati Sindurja, katur ing sang prabu, sampun tinampn sarta winaos. Sang nata sasampuning maos srat nuntn ngandika bbisik dhatng Radn Dipati Sindurja, Sindurja, wruhanira iki layang tka si kaki jendral, anjaluk marang Si Surapati, kapriye kang dadi rmbugira. Arya Sindurja nmbah matur, sinuhun ing pamanah kula prayogi kaparingna tumuntn, sabab punika bbujnganipun Kumpni, manawi botn kaparingakn amsthi tiyang Kumpni sakit manahipun. Kalih dening yn panjnngan dalm angkahana pun Surapati kadaml punapa, mindhak angribdi nagari dalm. Sang nata angandika, yn mngkono, Sindurja, kongkonan iku sira kona aso dhingin, prnahna kang bcik. Aja kongsi kkurangan. Karodene sira andhawuhana marang adhi mas Dipati Pugr, karo Si Dipati Cakraningrat, katlu Si Jangrana, yn ing mngko bngi padha ingsun timbali marang kadhaton, nggone lumbu kang rmit ajana wong kang wruh. Arya Sindurja matur sandika, sang nata --- 401 --kondur angadhaton. Sarng ing wanci dalu Pangeran Dipati Pugr, kalih Cakraningrat, tiga Jangrana, sakawan Dipati Sindurja, inggih lajng sami sowan dhatng kadhaton, adhdhmitan. Sadhatnge ing ngarsanipun sang prabu nuntn sami lnggah cakt. Sang nata alon angandika, mulane sira padha sun timbali, sarhning ingsun tmpa layang tka gurnadur jendral, anjaluk Si Surapati, kang dikongkon Kapitan Tak, samngko isih ana ing Japara, iku kapriye kang padha dadi rmbugira. Pangeran Cakraningrat sarta Jangrana matur, gusti prayogi kaparingna tumuntn babstan. Mila makatn, yn saupami kakkahana, botn wande panjnngan dalm amamngsahan kalihan Kumpni. Sang nata sarng mirng aturipun bupati kkalih sakalangkung ribng[12] galihipun, dangu nggnipun kndl. Pangeran Pugr aningali ingkang raka kwdan ing galih, tumuntn matur, kakang prabu, saupami panjnngan dalm angulungna pun Surapati, punika ttp nama anganiaya, sabab pun Surapati wau botn gadhah dosa ing panjnngan dalm. Yn botn kaulungna amsthi Kumpni sakit manahipun. Punika mnggah pamanah kula makatn kemawon, inggih kaulungna pun Surapati wau, nanging dipun cpnga piyambak dhatng tiyang Kumpni, abdi dalm tiyang Jawi sampun [sampu...] --- 402 --[...n] wontn ingkang tumut-tumut. Ing batos sami ngilonana pun Surapati, ing lair inggih ngilonana tiyang Kumpni, nanging yn tiyang Jawi sami tumut prang sanjatanipun sampun ngantos wontn kadekekan mimis. Sarta panjnngan dalm sampun ngangkni gadhah abdi pun Surapati, dene ingkang gadhah rencangipun Surapati wau Radn Nrangkusuma, amung makatn atur kula. Sang nata sarng mirng aturipun ingkang rayi sakalangkung suka ing galihipun, sarta ngandika dhatng ingkang rayi, adhi mas, ya bnr sira, Sindurja, sira gawea layang wangsulan marang Si Kapitan Tak, dene unine kaya rmbuge adhi mas mau, sarta sira anggawanana mantri loro, rumksaa marang si ajidan, pangane ana ing ddalan aja kongsi kkurangan. Lan Si Rngga ing Samarang parentahana utawa bocah desa urut dalan kabh, besuk samangsane Si Kapitan Tak tka ing kono, padha ssuguha lan padha rumksaa kang bcik. Adipati Sindurja matur sandika lajng mdal. Sampun kpanggih kalihan ajidan, utawi sareyan, sarta kaparingan pasangon yatra, punapa malih mantri ingkang badhe andhrkakn inggih sampun dhatng, ajidan lajng mangkat saking Kartasura.

Wondene sang nata wau taksih pirmbagan kalihan priyantun ttiga, sang nata lajng angandika dhatng Pangeran [Pange...] --- 403 --[...ran] Pugr, adhi mas, sira sun pasrahi pagawean, Si Surapati sira taria, sarhning dhwke dijaluk marang wong Walnda, apa wani anglawana prang, yn dhasar wani sira nuli marentahana marang bocah bupati kabh, padha awha ggaman marang Si Surapati, apa kang dadi kasnngane, lan Si Nrangkusuma dhawuhana, yn dhwke bakal ingsun gawe wayang, akmbula lan Si Surapati, ing saupama Si Surapati mau ora wani anglawan prang marang wong Walnda ya enggal sira tundhunga, supaya aja anynyukri ngaraningsun. Wis, adhi mas, sira muliha, para bupati padha timbalana marang ing omahira kabh sarta Si Surapati. Pangeran Pugr matur sandika, nuntn lngsr saking ngarsaning sang prabu sarta bupati kkalih, sarawuhe ing dalmipun, ing dalu para dipati lajng sami tinimbalan, tuwin Radn Nrangkusuma sarta Surapati sampun sami dhatng sadaya wontn ing kapugran. Sang pangeran alon ngandika dhatng Surapati, Surapati, mulane kowe daktimbali, aku ngmban dhawuhe kakang prabu, andikakake marang kowe, sarhning kowe dijaluk marang wong Walnda, kowe apa wani anglawana prang, manawa kowe wani kakang prabu bakal amaringi kanthi, yn kowe ora wani, dikakake nundhung tka ing Kartasura. Surapati umatur saha --- 404 --smbah, gusti, dhasar sampun dados pikajngan kula aprang kalihan tiyang Kumpni, sanajan rintn tuwin dalu kula botn ajrih, samangke kula sampun angsal idining ratu malih yn ajriha, kala rumiyin kula drng angsal idining ratu botn ajrih. Pangeran Pugr nuntn angandika dhatng Radn Nrangkusuma, paman Nrangkusuma, timbalane kakang prabu kowe dikakake anglabuhi marang Si Surapati, lan sabalamu kabh tumuli angrakita ggamaning prang. Radn Nrangkusuma matur sandika. Pangeran Pugr angandika malih dhatng para bupati, para bupati kabh, timbalane kakang prabu, kowe padha dikakake awh ggaman. Apa kang dadi dhmnane padha tumuli awha. Para bupati enggal sami anyukani dhuwung dhatng Surapati, nanging panyuwunipun Surapati dhuwung kang sami dhapur lrs. Yn dhuwung parung Surapati botn ajng nampni. Sasampuning makatn nuntn sami bibar mantuk piyambak-piyambak. Radn Nrangkusuma lajng atata-tata ggamaning prang sarta anggganjar dhatng ing balanipun tuwin dhatng rencangipun Surapati, awarni busana kang sae-sae. Kawuwusa lampahe ajidan sampun dumugi ing Japara, lajng angaturakn srat kang saking sang prabu, sampun tinampn dhatng Kapitan Tak sarta winaos. Sasampuning [Sasa...] --- 405 --[...mpuning] maos srat Kapitan Tak sakalangkung suka, lajng bidhal saking Japara sakumpninipun. Lampahipun dumugi ing Samawis. Alrp tigang dalu, Ki Rngga ing Samawis inggih sangt nggnipun ssugun. Kapitan Tak anuntn bidhal, Ki Rngga inggih andhrkakn. Sarng dumugi ing Knr alrp malih wontn ing ngriku, Ki Rngga nuntn angrumiyinakn utusan, sarta mawi srat, angaturi uninga ing sang prabu, yn Kapitan Tak sampun dumugi ing Knr. Sang nata sarng sampun nampni srat lajng angandika dhatng Dipati Sindurja, Sindurja, sira mnyanga ing Banyudana amapaga Si Tak, sarta agawea pasanggrahan ana ing kono utawa bakal suguhe ya aja kkurangan. Ki Sindurja wau lajng dipun bisiki ing sang prabu mnggah ingkang badhe dados karsanipun bab

prang, Ki Sindurja sarng sampun tampi wangsitipun sang nata lajng bidhal. Sadhatngipun ing Banyudana inggih nuntn adaml pasanggrahan. Sarng sampun dados lajng anglampahakn utusan sarta mawi srat dhatng Ki Rngga ing Samawis kang sawg wontn ing Knr, utusan wau inggih lajng mangkat, sampun kpanggih kalihan Ki Rngga, sarta angaturakn srat. Ungling srat, Kapitan Tak tinimbalan ing sang prabu dhatng ing Banyudana, Ki Rngga sarng sampun maos srat lajng wicantn dhatng Tak. Payo tuwan, kowe ditimbali [diti...] --- 406 --[...mbali] ing sang prabu marang Banyudana, Kapitan Tak inggih mangkat sakumpninipun. Kala samantn sang nata lajng parentah dhatng Tumnggung ing Surabaya, andikakakn ngobongi pasowan kidul, sarta aloka yn Surapati sumja ngamuk dhatng kadhaton. Ki Tumnggung Surabaya inggih nuntn angobongi griya pasowanipun, sarta Surapati kalokakn ngamuk. Ttiyang nagari Kartasura sami ggr, kala samantn lajng misuwur, yn Surapati sumja angrisak nagari ing Kartasura akanthi Radn Nrangkusuma. Sarng ing dalunipun sang nata animbali Pangeran Pugr, kalih Surapati, tiga Nrangkusuma sarta para dipati sadaya, sang nata angandika dhatng Pangeran Pugr, adhi mas, besuk yn Si Kapitan Tak wis tka ana ing Banyudana Si Surapati lan Si Nrangkusuma tumuli gusahn tka ing omahe, misuwurna yn balela marang ingsun. Dene kang bakal sun kon anggusah Si Cakraningrat lan Si Jangrana sarta bocah mncanagara sabalane kabh, padha ambburua marang Si Surapati, sarta ambdhilana kang rame, nanging aja ana kang nganggo mimis. Dene yn Si Tak wis tka ana ing alun-alun ingsun, Si Surapati gntos ambburua marang Si Cakraningrat lan Si Jangrana, sarta ambdhilana Si Cakraningrat lan sabalane enggal lumayua, kayadene [kayade...] --- 407 --[...ne] wong kalah prang mngkono, banjur angungsia marang ing ngarsaningsun. Si Surapati angsuka marang ing alun-alun. Banjura prang karo Si Tak, ana ing alun-alun, supaya ingsun bisaa andlng prange Si Surapati lan wong Kumpni. Pangeran Pugr sarta kang sami kadhawahan aturipun sandika, lajng sami mantuk atata-tata. Kawuwusa lampahipun Kapitan Tak sampun dumugi ing Banyudana sakumpninipun. Ki Dipati Sindurja enggal amthuk, sarta ttabehan. Ki Dipati Sindurja sangt nggnipun urmat. Kapitan Tak sakumpninipun sakalangkung suka. Ki Dipati Sindurja lajng utusan angaturi uninga ing sang prabu, yn Kapitan Tak sampun dhatng wontn ing Banyudana. Sang nata sarng sumrp Kapitan Tak dhatng wontn Banyudana, enggal amangsiti dhatng Dipati Cakraningrat kalihan Tumnggung Jangrana, andikakakn gusah Surapati. Ki Cakraningrat sarng sampun tampi wangsitipun sang prabu, lajng ambudhalakn ggaman, sarta utusan asuka pariksa dhatng Kumpni ingkang jagi ing Kartasura, yn Pangeran Cakraningrat badhe anggbag prang dhatng Surapati tuwin Nrangkusuma, tiyang Kumpni dipun kn baris wontn paglaran anjagni sang prabu, pangagnging Kumpni sarng tampi utusan saking Cakraningrat, inggih enggal angangkatakn [angangka...] --- 408 --[...takn] Kumpninipun kathahipun kalih atus, sami kabarisakn wontn ing paglaran. Dene Ki Cakraningrat kalihan Ki Jangrana wau inggih sampun ambudhalakn ggaman.

Sadhatngipun ing nrangkusuman lajng sami angarutug ing sanjata, sarta sami surak, nanging sanjatanipun botn mawi mimis. Bala ing nrangkusuman tuwin rencangipun Surapati inggih sami mals anyanjatani, anuntn Surapati sarta Nrangkusuma kngsr saking ing dalmipun, lajng dipun bbujng dhatng Ki Cakraningrat, arame sami bdhilbindhil. Surapati lajng anrajang barisipun tiyang mncanagari sarta ambsmni padhusunan kang sami kamargenan. Baris mncanagari dhadhal sami lumajng, nuntn dipun tulungi dhatng Ki Cakraningrat, arame prangipun. Gntos kacariyos Kapitan Tak kang wontn ing Banyudana, Kapitan Tak wicastn[13] dhatng Ki Sindurja, radn dipati, dhatng kula mriki punika dipun utus ing tuwan gurnadur jendral, tuwin para rat[14] sadaya, ingkang rumiyin angaturakm[15] pisungsung awarni baludru, renda sapanunggilanipun awarni- warni, katur ing sang prabu, kaping kalih anyuwun pun Surapati, inggih badhe kula cpng piyambak, sok ugi sampuna kalilan kemawon ing sang prabu, sabab punika agng dosanipun dhatng tiyang Kumpni. Ki Dipati Sindurja amangsuli, tuwan, sampeyan [sampe...] --- 409 --[...yan] sumrpa, pun Surapati punika salaminipun botn ngabdi ing sang prabu, suwita dhatng Radn Dipati Nrangkusuma kemawon. Milanipun kala sang nata tampi srat babktan sampeyan rumiyin, karsanipun Sang Prabu Surapati badhe kacpng, kasrahakn babstan dhatng ing sampeyan, nanging Radn Nrangkusuma sangt gnipun angkahi, dados samangke Radn Nrangkusuma wau balela dhatng sang prabu, pandugi kula para tiyang agng-agng ing Batawi tuwin sampeyan drng sami sumrp yn sang prabu samangke mamngsahan kalihan ppatihipun, malah kala wingi pun Surapati sumja ngamuk dhatng kadhaton, sampun angobongi griya pasowan kidul, munduripun pun Surapati wau amargi saking Pangeran Pugr ingkang ttulung dhatng kadhaton. Kapitan Tak sarng mirng aturipun Ki Sindurja lajng ambanting tpiyonipun, agdruggdrug anyakot rawis sarta prdam-prdom, andik maripatipun, ingkang aningali sami ajrih, lajng wicantn. Radn dipati, sampeyan angantos ing dintn benjing-enjing, pun Surapati amsthi badhe pjah dening kula. Botn dangu Kapitan Tak mirng swaraning sanjata ambal-ambalan, kados rdi rbah sarta aningali kukus griya kabsmn anglandng, Kapitan Tak pitakn, radn dipati, punika swaraning sanjata punapa, dene botn kndlkndl, [knd...] --- 410 --[...l-kndl,] sarta kukus anglandng, Radn Sindurja amangsuli, tuwan, inggih punika pun Surapati sarta Radn Nrangkusuma, aprang kalihan sang prabu, suwawi nuntn mangkat attulung ing sang prabu, manawi slak kasoran. Kapitan Tak wicantn. Inggih sumngga sami bidhal, attulung ing sang nata, nanging kula badhe lajng prang kemawon. Botn mawi sowan ing sang prabu, bilih Surapati sampun kacpng kemawon kula sowan. Ki Sindurja wicantn malih, tuwan, kula ajrih yn anglilanana gn sampeyan karsa prang, prayogi sampeyan sowan rumiyin. Sanajan sampeyan pranga yn sampun angsal idinipun sang prabu. Kapitan Tak inggih anurut dhatng Ki Sindurja, lajng sami bidhal sakumpninipun, angbki llurung, lampahipun ginlak, sampun dumugi ing alunalun Kartasura, bala Kumpni kabarisakn salring waringin kurung, kapitan kalihan Ki Sindurja sowan minggah ing sitinggil. Sadhatngipun ing ngarsa dalm Ki Sindurja matur, gusti, punika warninipun Kapitan Tak, kula bkta sowan ing ngarsa dalm. Sang prabu lajng angawe sarwi mulung astanipun. Kapitan Tak enggal nyandhak attabehan. Kapitan

Tak matur, sinuhun, kula angaturakn tabenipun kaki jendral sarta para rad sadaya, kaping kalih kula angaturakn pakintunipun pun kaki jendral, [je...] --- 411 --[...ndral,] rajabrana awarni-warni, kaatura ing panjnngan dalm. Kaping tiga kula kautus nyuwun bbujnganipun tiyang Kumpni kang wontn ing nagari dalm, anama pun Surapati, sabab dosanipun agng dhatng tiyang Kumpni, mugi andadosna parnging galih dalm. Inggih kula piyambak kang badhe nypng, amung mugi kaidinana kemawon. Sang nata alon angandika, kapitan, ing sakhe pakirime si kaki jendral ya bangt tarima kasih ingsun. Dene prakara Si Surapati sira aja susah, ingsun ya ambiyantoni marang sira, nanging Si Surapati samngko wis golong sabyantu karo ppatih ingsun kang jnng Nrangkusuma, amungsuh marang ingsun. Malah ingsun wis matah bupati loro lan sabalane, ingsun kon angrusak ing kapatihan, ingsun kon anykl marang Si Surapati karo Si Nrangkusuma, samngko wis padha prang rame, sira anaa ing ngarsaningsun bae, sabab bangt sumlang ingsun, manawa bupati loro mau kasoran prange, Si Surapati msthi angsuk sumja ngrusak kadhaton, kang sun jaluki tulung sapa, kajabane amung sira, mulane sira barisa ing alun-alun bae, sanajan sira pranga ya anaa ing ngarsaningsun. Kapitan sarng mirng pangandikanipun sang prabu sakalangkung suka manahipun sarta alon matur, sinuhun, panjnngan dalm sampun kuwatos. [kuwato...] --- 412 --[...s.] Yn kula taksih gsang, pun Surapati prasasat sampun kaggm ing tangan kula, amsthi badhe pjah dening kula. Kapitan Tak nuntn tumurun saking ing sitinggil anata barisipun. Ki Dipati Sindurja enggal utusan sarta mawi srat dhatng Ki Cakraningrat kalihan Tumnggung Jangrana, ungling srat, asuka uninga, yn Kapitan Tak sampun dhatng wontn ing alun-alun, utusan wau inggih sampun kpanggih kalihan Cakraningrat kang sawg prang wontn ing padhusunan sawetaning kadhaton. Cakraningrat sarng sampun tampi srat, enggal ambrg prangipun, Surapati kapurih dhatnga ing alun-alun sarta dipun sanjatani, nanging botn mawi mimis. Anuntn wontn bala ing Sampang satunggil anama Konang Pasir awicantn dhatng kancanipun. Knca, iki prang apa gguyon, awakku ksl tmn, sarta kapanasn, payo padha dijajal nganggo mimis. Konang Pasir wau lajng anyanjata mawi mimis, angsal rencangipun Surapati satunggil pjah, Surapati sarng sumrp sangt npsu dene tiyang Sampang anglairakn wawlinge gustinipun. Surapati wau lajng angamuk dhatng balanipun Cakraningrat, tiyang tiga sampun sami dipun suduki nanging botn pjah, lajng dipun rmbat dhatng kancanipun, kaaturakn ing sang dipati. Dipati Cakraningrat sarng aningali rencangipun tiga sami --- 413 --tatu, sangt suka ing galihipun, dene wontn pratandhanipun yn prang sayktos. Ki Cakraningrat wau nuntn lumajng sabalanipun sarta ambkta rencangipun tiga kang sami tatu, Surapati inggih nuntn ambujng sarta anyanjatani, palajngipun Ki Cakraningrat wau sampun dumugi ing alun-alun. Rencangipun kang sami tatu kabkta langkung ngarsaning baris Kumpni, Ki Dipati Sindurja lajng sanjang dhatng Kapitan Tak. Tuwan, punika tiyang Sampang sampun kawon prangipun, sampeyan angatos-atosa. Kapitan Tak sarng aningali ttiyang Sampan,g sakalangkung duka, ambanting tpiyonipun sarta parentah anabuh tambur, kathahipun pitulas. Tinabuh sarng swaranipun brang-brangan. Botn dangu Surapati sabalanipun dhatng, lumbt ing alun-alun sarta asurak-surak. Para bupati enggal sami mthukakn prangipun Surapati, sarwi angarutug ing sanjata, Surapati sarta balanipun lajng sami ngamuk. Para bupati sabalanipun dhadhal, sami lumajng

angungsi ing sawingkingipun sang prabu. Kapitan Tak enggal angabani Kumpninipun, sarng angdrl dhatng Surapati, swaranipun kados glap, ing paprangan ptng sangt dening kugus.[16] Surapati lan sabalanipun lajng sami ngamuk anusup kukus, arame prangipun. Balanipun Surapati sarta bala Nrangkusuman kathah kang pjah, bala Kumpni inggih kathah [ka...] --- 414 --[...thah] kang pjah, bangke sungsun atindhih, kang prang sami angidak bathang. Surapati nuntn mundur dhatng ing pagongan, sumja badhe ngombe, nuntn wontn utusanipun sang prabu, andhawuhi Surapati dikakakn majng prang, Surapati matur sandika lajng mangsah prang, katadhahan ing Kapitan Wlandi anama Brikman. Surapati dipun pdhang awali-wali, nanging botn pasah, lajng mals anyuduk. Kapitan inggih botn pasah, Surapati dipun candhak dhatng kapitan sarta kacakot gulunipun, Surapati sangt gila dening ilr, nuntn lumajng sakdhap, ngt yn angandhut patrm, lajng katarik sarta wangsul. Kapitan Brikman dipun patrm gulunipun sampun pjah. Kapitan Tak sarng aningali Brikman pjah, sakalangkung bramatya, lajng angabani Kumpninipun, angarutug ing sanjata dhatng Surapati tuwin amdhangi, nanging botn kenging, Radn Nrangkusuma sabalanipun attulung, arame prangipun, tiyang Jawi tuwin Kumpni kathah ingkang pjah, Kapitan Tak kinarubut dipun waosi tuwin sinudukan, inggih botn pasah, dhuwungipun Surapati sakawan sami putung sadaya, Kapitan Tak sakalangkung tguh, Surapati sabalanipun nuntn mundur dhatng pagongan, sumja aso, tiyang Kumpni inggih taksih ngarutug ing sanjata saking katbihan. Nuntn wontn utusan saking sang prabu andhawahi --- 415 --dhatng Surapati andikakakn majng prang malih, Surapati amangsuli, priknca utusan, dika matur ing sang nata, kula aso rumiyin kalihan badhe ngombe, sabab sangt gnipun sami kasatan. Dene kula botn-botnipun lumajng, tiyang sampun kula sja awor gtih kalihan Kumpni. Utusan lajng wangsul matur ing sang prabu, sang nata sarng mirng aturing utusan lajng msm, sarta angandika dhatng Pangeran Pugr, adhi mas, sira ttulunga prang, Si Surapati bangt gone sayah, manawa katiwasan. Pangeran Pugr matur sandika lajng tumurun saking sitinggil dhatng kori kamandhungan, amanggihi abdinipun, kathahipun wolulas. Pangeran Pugr sarta abdinipun wolulas wau lajng sami salin busana, amindha rencangipun Surapati, sasampuning sami dandos lajng sami mangkat ngalr ngiln anjog ing masjid. Nuntn menggok mangetan mdal kori ing masjid dumugi ing alun-alun. Surapati kalihan Nrangkusuma awas aningali, yn Pangeran Pugr attulung, enggal majng ngamuk, Pangeran Pugr wau sampun ajng-ajngan kalihan Kapitan Tak, sarta amandhi waos Kyai Palrd. Kapitan Tak lajng dipun larihi, iganipun tatas trus ing walikat sampun pjah botn angulicik. Kumpni sakantunipun lajng dipun amuk dhatng Surapati sarta abdinipun Pangeran Pugr, [Pu...] --- 416 --[...gr,] sampun sami pjah sadaya, ingkang taksih gsang amung salawe, sumyur sami lumajng, Ki Dipati Sindurja enggal amitulungi anglmpakakn Kumpni kang sami kataton taksih gsang, sami kabkta dhatng loji. Sang Prabu sarng aningali prangipun Surapati sakalangkung suka, sarta angalm dhatng ingkang rayi sarta dhatng Surapati, lajng utusan animbali ingkang rayi, kalih Surapati, tiga Nrangkusuma, priyantun ttiga sampun sami dhatng ing ngarsanipun sang prabu, sang

nata msm sarwi ngandika, bagea kang padha mntas prang, priyantun ttiga matur saha smbah, inggih wilujng sabab saking pangstu dalm, lajng sami pinaringan dhdhaharan, wowohan tuwin unjuk-unjukan. Sang nata angandika malih dhatng Radn Surapati, Surapati, wis bangt tarimaningsun marang sira, sira ingsun ganjar nagara ing Pasuruan, nggonana, lan sira sun ganjar nama Radn Tumnggung Wiranagara, ana ing kono aja pgat nggonira pacak baris, sarta anlukna desa sakiwa tngning kono, dene Si Nrangkusuma ya milua marang ing Pasuruan, aja pisah lan sira, ana ing ddalan angobongana ddesan. Kang bakal sun kon ambburu marang sira bocah mncanagara kabh, sang nata lajng angandika dhatng para bupati, bocah bupati kabh, sira padha nksnana yn Si Sindurja samngko sun gawe patih [pa...] --- 417 --[...tih] anggntni Si Nrangkusuma, lan adhimas Pangeran Panular sun lih arane, ajnnga Pangeran Arya Mataram, sun paringi llungguh bumi swu karya. Para bupati inggih jumnng sadaya. Sang nata angandika malih dhatng Ki Sindurja, Sindurja, sira kirima layang marang kumndur ing Japara, awha wruh yn Si Tak tumps lan sakumpnine kabh ana ing paprangan. Ingkang sami kadhawahan matur sandika, sang nata kondur angadhaton. Radn Tumnggung Wiranagara kalihan Radn Nrangkusuma inggih lajng bidhal sabalanipun sarta dipun bbujng dhatng bala mncanagari, sadhatngipun ing Pasuruan bala mncanagari nuntn wangsul dhatng ing Kartasura. Dene Radn Tumnggung Wiranagara wau wontn ing ngriku inggih lajng abbtng sarta ajjagang, anluk-anlukakn dhusun sakiwatngning ngriku, sampun agng bbarisanipun. Kacariyos Radn Dipati Sindurja, sampun anglampahakn utusan dhatng ing Japara sarta mawi srat mungl saking sang prabu, sadhatngipun ing Japara kpanggih kalihan kumndur Slupriyansah, sarta ngaturakn srat. Kumndur sasampuning maos srat sakalangkung duka, wadana dados rah, andik netranipun sarta agdrug-gdrug. Milanipun kumndur sangt duka, sabab sampun mirng pawartos yn ttiyang Jawi prangipun silip. --- 418 --Ing lair mitulungi dhatng Kapitan Tak, nanging ing batos amitulungi dhatng Surapati, utusanipun sang prabu lajng dipun pitambuhi kemawon, sarta botn kasukanan srat wangsulan. Utusan inggih nuntn mantuk palarasan. Sadhatngipun ing Kartasura inggih lajng matur ing sang prabu yn kumndur sangt nggnipun npsu sarta botn amangsuli srat. Sang nata sarng mirng aturing utusan sakalangkung duka, lajng ngandika dhatng Pangeran Pugr, adhi mas, sarhning si kumndur samngko sangt nggone npsu, iku kapriye kang dadi rmbugira, yn ing karsaningsun ya aja tanggung gonira dadi mungsuh, Walnda ing Japara bakal sun tumps pisan. Pangeran Pugr matur, kakang prabu, ing panuwun kula, ing saupami panjnngan dalm karsa amamngsahan kalihan tiyang Kumpni sampun ngantos ngglh, prayogi mawi aling-aling, nanging yn kenging inggih sampun ngantos mamngsahan, sabab sanajan punika tiyang kapir sampun amitulungi prang ing panjnngan dalm. Panjnngan dalm sampun kapotangan padamlan tuwin kasaenan. Saupami Panjnngan dalm sangt-sangt anyidrani, botn wande badhe angapsakn karaton dalm. Sang nata sarng mirng aturipun ingkang rayi, lajng sarh ing dukanipun sarta alon ngandika, adhi mas, yn kaya mngkono sira marentahna marang bocah ingsun [ing...] --- 419 ---

[...sun] kabh, sapa-sapa kang bisa angrrapu ing npsune si kumndur, bakal gdhe ganjaran ingsun. Pangeran Pugr matur sandika lajng mdal saking kadhaton, anantun dhatng para bupati sapangandhap. Anuntn wontn mantri kaparak satunggil, turunipun tiyang anlh, anama Jiwaraga, punika sagah angrrapu dhatng kumndur, lajng kadhawahan mangkat dhatng Japara, sarta binktanan srat. Ki Jiwaraga inggih lajng mangkat. Sadhatngipun ing Japara sampun kpanggih kalihan kumndur amaringakn srat sarta kapal rakitan. Ungling srat, sang prabu amratelakakn ing katmnanipun dhatng Kumpni, kalanipun prang Kapitan Tak kalihan Surapati. Kumndur sasampuning maos srat sangt kaduwungipun nggnipun npsu kala rumiyin. Ki Jiwaraga wicantn. Tuwan, lampah kula punika kautus ing sang nata amratelakakn dhatng sampeyan. Supados sampeyan sampun ngantos sans tampi, mnggah prangipun Kapitan Tak rumiyin, sayktos yn tiyang Jawi ngiloni dhatng Kumpni, malah kathah ingkang sami pjah, suprandosipun dipun wastani silip prangipun dhatng tiyang botn rmn ing sang prabu. Akathah-kathah pangrpanipun Ki Jiwaraga wau nggnipun murih ngraptakn ing arnggang, supados sang prabu sampun ngantos crah kalihan kumndur. Kumndur sarng mirng pangrpanipun Ki Jiwaraga, sakalangkung [saka...] --- 420 --[...langkung] suka manahipun sarta wicantn. Kyai Jiwaraga, kula kaparingan kapal sarta srat, inggih sakalangkung panuwun kula sarta bingah, ingkang kaping kalih kula mugi sampeyan suwunakn pangapuntn ing sang prabu mnggah ing kalpatan kula, dene kula anggga pawartos ingkang botn prayogi, ing mangke kula amborongakn ing sampeyan. Supados sang prabu sampun ngantos ru galihipun dhatng kula, kalihan kula angaturi baludru sarta renda tuwin barang sansipun. Mugi sampeyan aturakn ing sang prabu. Ki Jiwaraga sangt bingah ing manahipun. Anuntn pamitan, kumndur urmat angatrakn sajawining kori. Lampahipun Ki Jiwaraga sampun dumugi ing Kartasura, sang nata pinuju sinewaka, Ki Jiwaraga wau inggih lajng sowan angaturakn wiwitan dumugi ing wkasan, tuwin rruba saking ing kumndur kang warni baludru, renda sapanunggilanipun inggih sampun kaaturakn sadaya, sarta aturipun Ki Jiwaraga yn kumndur wau sampun ical sakite manahipun. Malah sangt pangrpanipun anyuwun pangapuntn. Sang nata sarng mirng aturipun Ki Jiwaraga sakalangkung suka ing galihipun, lajng ngandika dhatng para dipati, bocahku bupati kabh, sira padha ngstrnana, yn Si Jiwaraga ingsun gawe bupati ing Japara, ingsun paringi jnng Tumnggung Martapura. Para bupati [bu...] --- 421 --[...pati] sami saur paksi sadaya. Sang nata ngandika malih dhatng Ki Tumnggung Martapura, Martapura, sira mangkata sesuk marang Japara, sarta layang ingsun paringna marang kumndur. Martapura matur sandika, lajng pradangdosan. Ing enjingipun anuntn mangkat kalihan saanakbojonipun tuwin kulawangsanipun sadaya, sadhatngipun ing Japara lajng lumbt ing loji, sarta amaringakn srat. Kumndur sasampuning maos srat sakalangkung suka manahipun, alon nggnipun wicantn. Kyai tumnggung, sangt ing sokur kula dene sampeyan angsal sihipun sang prabu kadadosakn bupati wontn ing Japara ngriki, amsthi badhe kenging kula bekani, pandha kula mugi sampeyan nuntn yasa padalman ingkang prayogi. Ki Tumnggung Martapura anuntn pamit dhatng pamondhokan. Kacariyos Ki Martapura wau sampun ayasa padalman sakalangkung sae, sarta sampun mukti sasntananipun tuwin anak bojonipun. Ttiyang ing Japara inggih sami asih. Sarng ing lami-lami anuntn wontn tiyang Wlandi satunggil ambdhog ayamipun tiyang Jawi, sarng kawnangan dhatng ingkang gadhah, Wlandi wau lajng dipun cpng sarta dipun

gbagi, rai dipun calorngi njt lan nila, nuntn kauculakn. Tiyang Wlandi lajng lapur dhatng pangagngipun sarta katur dhatng pangagngipun kumndur. [ku...] --- 422 --[...mndur.] Kumndur sarng sumrp sakalangkung duka dhatng Tumnggung Martapura, pamanahipun kumndur kawastanan saking pangajanipun Ki Martapura ingkang ambg digung, adaml sawnang-wnang dhatng tiyang Wlandi, kumndur wau lajng adaml srat katur ing sang prabu, anyuwun pjahipun Ki Tumnggung Martapura, utusanipun kumndur lajng mangkat dhatng ing Kartasura, anjujug ing panangkilan, lajng angaturakn srat, sampun tinampenan ing sang prabu sarta winaos. Sang nata sasampuning maos srat sakalangkung duka, pasuryanipun abrit, lajng angandika dhatng Arya Sindurja, Sindurja, layange kumndur iki wangsulana, prakara nggone anjaluk patine Si Martapura, ya bakal ingsun turuti, nanging konn sumne ing sasi ngarp iki, ingsun bakal kongkonan bocah bupati marang ing Japara, sun kon matni marang Si Martapura. Arya Sindurja matur sandika, utusan saking Japara wau inggih sampun winangsulan. Kala samantn sang nata ing dalu animbali para bupati lumbt ing kadhaton. sang prabu angandika dhatng Arya Sindurja, Sindurja, sira lumakua marang Japara, karo Si Jangrana, tlu Si Mangunonng, kapat Suranata, kalima Si Binarong, lan sabalane kabh, Si Martapura sira taria, sarhning dhwke dijaluk patine marang si kumndur, apa dhwke wani anglawana --- 423 --prang karo wong Walnda, manawa Si Martapura wani, sira lan sakancanira bupati mau padha ambiyantonana, anglabuhana marang Si Martapura, nanging kang rmit, aja kongsi angtarani, ya mngsa bodhoa sira nggonira angreka, mulane mngkono, dene si kumndur mau tanpa ngrasa, wani-wani anjaluk patine bocah ingsun bupati, manawa Si Martapura ora wania banjur wisna pisan, poma sira dibisa sarta dingati-ati. Ki Sindurja sarta bupati sakawan matur sandika, nuntn sami mantuk apradangdosan. Ing enjingipun lajng sami mangkat, lampahipun sampun dumugi ing Japara, anjujug ing loji, kumndur ing Japara inggih amthuk sarta para upsiripun, Kumpninipun sami urmat drl sanjata tuwin mariym. Radn Dipati Sindurja sarta bupati sakawan sampuning ttabean lajng binkta lumbt ing loji sarta sinuguhan waradin sabalanipun. Radn Dipati Sindurja alon wicantn dhatng kumndur, tuwan lampah kula mriki punika, kula kautus ing sang prabu, andikakakn mjahi dhatng pun Martapura nanging wlingipun sang prabu, pun Martapura pjaha wontn salbting loji ing ngarsa sampeyan, tuwin ing ngarsanipun para upsir, kula kaparingan kanthi bupati sakawan. Kumndur sarng mirng sakalangkung suka sarta amangsuli, radn dipati, sangt ing tarima [ta...] --- 424 --[...rima] kasih kula ing sih pracayanipun sang prabu kang dhumatng ing kula tuwin tiyang Kumpni sadaya, kula rumaos botn sagd mals. Ki Sindurja wicantn malih, tuwan, benjing-enjing pun Martapura badhe kula timbali mriki, yn sampun dhatng lajng kula kn nyuduki dhatng bupati sakawan punika wontn ing ngarsa sampeyan. Sampeyan mugi angatos-atosa. Kumndur amangsuli, radn dipati, kula inggih miturut ing sakarsa sampeyan. Ki Dipati Sindurja lajng pamit amasanggrahan. Sarng wanci ing dalu Ki Dipati Sindurja apirmbagan kalihan bupati sakawan sarta Ki Tumnggung Martapura dipun timbali adhdhmitan. Radn Sindurja angandika dhatng Ki Martapura, tkaku

mrene iki diutus ing sang prabu anari marang kowe, sarhning kowe dijaluk patimu marang wong Kumpni, iku kowe apa wani anglawan prang, yn kowe wani aku sarta bupati papat iki dikakake anglabuhi marang kowe. Martapura matur, yn makatn ingkang dados karsanipun sang prabu, kula inggih anglampahi, sarta kula inggih botn ajrih amngsah prang kalihan Kumpni, lan pintn laminipun tiyang gsang wontn ing donya, ing benjing inggih botn wande badhe pjah, aluhung pjah aprang sabil. Ki Dipati Sindurja mirng kasagahanipun Martapura, lajng angandika, yn mngkono, [mngko...] --- 425 --[...no,] sesuk bakal sida rrmpon ana sajroning loji, Martapura, yn aku sesuk wis ana sajroning loji sarta bupati papat iki, kowe bakal dakkongkoni dakundang, ya nuli tkaa, banjur amuka bae, dene aku sarta bupati papat iki ya milu ngamuk lan sabalane kabh. Ki Martapura matur, inggih sampun sumlang galih sampeyan. Benjing-enjing tiyang Kumpni amsthi tumps dening kula. Ki Suranata anyambungi, benjing-enjing kula kang nyuduk kumndur, adhi Jangrana dakbubuhi anyuduk kapitane, kakang Binarong anyuduka lutnane, adhi Mangunonng alprse, ki lurah anjnngana bae, aja milu-milu, sabab iku prasasat sarirane sang prabu. Anuntn sami bibaran. Sarng enjingipun lajng sami dangdos, sami angangge ggamaning prang, sarta amilihi balanipun ingkang pants kabkta lumbt ing loji, badhe kaajak ngamuk. Radn Sindurja balanipun ppilihan suwidak. Ki Jangrana kawan dasa, Ki Suranata skt, Ki Binarong kalih dasa, Ki Mangunonng tigang dasa, dados tiyang kalih atus sampun sami angatos-atos, lajng bidhal saking pasanggrahan. sadhatngipun ing loji balanipun ingkang kathah sami kadkk ing jawi sadaya, amung bala ppilihan wau ingkang kabkta lumbt. [lu...] --- 426 --[...mbt.] Dene kumndur sarta upsiripun inggih sampun sami lnggah ing kursi, ajngajngan kalihan para bupati sarta kasgah inuman. Radn Dipati Sindurja nuntn utusan animbali Ki Tumnggung Martapura, utusan inggih sampun mangkat. Sadhatngipun ing ngriku Ki Martapura kpanggih tilm, asngadi sakit. Bathukipun dipun pilisi ing jjampi, utusan wau inggih lajng matur, ki tumnggung, jngandika dipun timbali ing radn dipati dhatng ing loji. Ki Martapura amangsuli, munjuka marang ki lurah, yn aku lara nglu, mumt ora bisa lumaku. Ing batos Ki Martapura wau sangt kaduwungipun nggnipun sagah badhe ngamuk dhatng Kumpni, upami wontna kang sagd nyandkakn. Ki Martapura barang darbkipun suka yn kapndhtana sadaya, utusan wau lajng wangsul matur ing Radn Sindurja, Radn Sindurja sarng mirng sakalangkung duka, wadananipun abrit dados rah, lajng ngandika dhatng Tumnggung Binarong, kakang Binarong, Si Martapura edan, agawe lingsming nagara, layake anaking wong edan, turuning wong kumpra, kowe mnyanga ngomahe Si Martapura, takonana dhwke iku bupati apa wong edan, apa ta wong kumpra, manawa dhwke ngaku wong kumpra banjur sudukana bae, kthok-kthok gulune, ndhase cangkingn marene, [mare...] --- 427 --[...ne,] yn dhwke ngaku bupati, yagene daktimbali ora tka. Ki Binarong matur sandika lajng mangkat. Kumndur alon wicantn dhatng Radn Sindurja sarwi msm. Saudara, lah punika yn Martapura, wawratipun sampeyan ingkang nimbali purun matur makatn, lrsipun sampeyan punika dipun anggpa sang prabu, yn sawg sakit nglu kemawon, bok dipun btah-btahakn. Upami botn sagd lumampah dipun gotonga inggih pants.

Radn Sindurja sarng dipun unggar-unggar dhatng kumndur sangsaya sangt npsunipun, sarwi wicantn, tuwan, sampeyan antos sadintn punika, pun Martapura amsthi badhe pjah dening kula. Kumndur sakalangkung suka ing manahipun. Wondene lampahe Ki Binarong wau igih sampun dumugi ing griyanipun Martapura, Ki Martapura kpanggih tilman sarwi kmul. Ki Binarong abngis wicantnipun dhatng Martapura, hh Martapura, kowe iki anak nguwong apa anaking asu, aku diutus ing ki lurah dikakake mriksani marang kowe, kowe isih dhmn dadi bupati apa wis korucat gonmu dadi bupati, angulihi wijiling bburuh, yn kowe sumja dadi buruh manh, aku dikakake nyangking ndhasmu. Ki Martapura mirng wicantne Ki Binarong sakalangkung kagt, lnggah sarta amangsuli, 1. drubiksa. (kembali) 2. apuct. (kembali) 3. kksd. (kembali) 4. gatra. (kembali) 5. suyud. (kembali) 6. anyarirani. (kembali) 7. anggawa. (kembali) 8. budhaking. (kembali) 9. uculi. (kembali) 10. thithik. (kembali) 11. suwung. (kembali) 12. ribt. (kembali) 13. wicantn. (kembali) 14. rad. (kembali) 15. angaturakn. (kembali) 16. kukus. (kembali)

--- 428 --Kakang Binarong, aku ora wdi angamuk marang wong Kumpni, sanajan dikarubuta satus aku ya ora gumingsir, aku wong lagi lara tmnan, ing saiki wis waras. Ki Binarong anyntak, ah aja mbrbgi kuping, cocotmu calmang-calmong mau bngi saguhmu kumrsk kaya garimis, toging ngndon awad-awad lara, lah saiki kapriye, yn kowe wani

ayo mangkat. Manawa kowe dhasar ora wani gulumu prnkna dakkthoke. Ki Martapura sumaur, iya ayo padha mangkat. Martapura enggal dangdos, angangge dhuwung ttiga anuntn mangkat. Sadhatngipun ing loji sampun ingancaran lnggah, Radn Sindurja pitakn. Martapura, kowe mau apa lagi ewuh umbal, dene taktimbali suwe ora tka. Martapura tumungkul sarta linggih ing kursi. Kumndur enggal angjepi lutnan Wlandi satunggil. Lutnan wau inggih sampun sumrp ing wangsit, lajng anyandhak glas, anglarihi inuman dhatng Martapura, Martapura enggal ngadg anampani glas. Astanipun gumtr, Radn Sindurja sarta bupati sakawan inggih sami ngadg saking ing kursi, sarta sami angatos- atos sumja sarng ngamuk. Wondene lutnan wau sarng glas sampun tinampn, enggal anyndhal dhuwungipun Martapura, sampun kenging satunggil. Martapura - -- 429 --ulatipun biyas, nuntn lumajng, Radn Sindurja salbting galih sakalangkung ngungun sarta duka, nuntn parentah dhatng bupati sakawan andikakakn nututi sarta anyuduki dhatng Martapura, Martapura inggih sampun kacandhak, lajng sinudukan sampun pjah, bathangipun ajur, bupati sakawan nuntn wangsul ing panggenanipun lnggah, kumndur sakalangkung suka sarta angrrpa, alon nggnipun wicantn dhatng Radn Sindurja, saudara, pun Martapura kula kintn sangt digdayanipun, dene adaml ebahipun tiyang sanagari. Radn Sindurja awicantn. Tuwan, kala taksih dados mantri kaparak inggih sangt digdayanipun, mila kaabdkakn. Radn Sindurja lajng parentah anjarahi barang darbkipun Martapura sarta amboyongi anak rabinipun. Utusan inggih sampun lumampah, sabarang darbkipun Ki Martapura sampun kaklmpakakn katur ing Radn Sindurja, Radn Sindurja nuntn wicantn dhatng kumndur, tuwan, sabarang ggadhahanipun Martapura sampun sami kula klmpakakn. Manawi wontn ingkang sampeyan karsani mugi kapundhuta. Kumndur alon amangsuli, saudara, kula botn ajng, kula daml punapa barang punika, sang prabu ingkang wajib kagungan, dene mnggah awak kula, sampun sangt ing tarima kasih kula, inggih pracayanipun sang prabu kang dhumatng --- 430 --ing kula tuwin tiyang Kumpni sadaya, kula rumaos botn sagd mals. Radn Sindurja wicantn malih, yn sampeyan botn karsa inggih sampun. Kalih dene malih sampeyan tampia dhawahipun sang prabu aprakawis pun Surapati, sarhning smangke sampun kantnan panggenanipun wontn ing Pasdhahan. Mila makatn manawi slak ngrbda, amsthi badhe ngrisakakn nagari kang clak-clak ing ngriku, dene sang nata inggih sampun anglampahakn bupati kkalih, anggbag ing Pasuruan. Nanging botn kangge samnut, lajng tumps sadaya, mila sang prabu sangt ing susahipun. Nuntn dhawah dhatng kula amundhut bantu tiyang Kumpni. Kumndur amangsuli, saudara, yn makatn, kula utusan ngaturi priksa dhatng ing Batawi rumiyin. Sasampuning rampung nggn kula pirmbagan. Radn Sindurja sarta bupati sakawan lajng pamit bidhal. Kumndur inggih sampun ambktani barang warni-warni badhe katur ing sang prabu, lampahipun Ki Sindurja sampun dumugi ing Kartasura, lajng sowan ing sang prabu angaturakn ing wiwitan dumugi wkasan. Sang nata mirng aturipun Ki Sindurja sakalangkung ngungun, lajng dhawah dhatng Radn Sindurja dikakakn ambucal sabbtipun Martapura, sang nata botn karsa angabdkakn. Amangsuli cariyosipun Panmbahan Rama maraspuhipun [maraspuh...] --- 431 ---

[...ipun] Trunajaya kala bdhahipun ing Kadhiri, sapjahipun Trunajaya Panmbahan Rama wau lumajng, botn wontn ingkang sumrp. Ing mangke Panmbahan Rama addunung wontn ing dhusun Mlambang tanah rdi kidul, sarta anluk-nlukakn tiyang dhusun sakiwatngning ngriku, sampun kathah kang sami suyud wau, adaml tatngr panggang ayam minngka asor ungguling prang, yn Panmbahan Rama badhe unggul prangipun, panggang ayam punika amsthi sagd gsang malih sarta kaluruk, yn badhe kawon prangipun inggih taksih atulus dados panggang, sarng sampun adaml ttngr makatn, Panmbahan Rama nuntn anggtak dhatng panggang, panggang ayam lajng mabur sarta kaluruk. Balanipun sami eram sarta sami pitados, yn badhe unggul prangipun. Anuntn ulam lele sajodho kadkkakn ing pinggan, dipun kn mnk galugu, ulam lele wau inggih lajng mancolot dhatng wit kalapa, mnk manginggil dumugi ing pupus. Balanipun Panmbahan sangsaya sangt eramipun. Kala samantn Panmbahan Rama sampun kathah balanipun. Misuwur ing tanah sakiwatngning ngriku. Yn sakalangkung sakti. Anuntn katur ing sang prabu, sang nata enggal parentah dhatng Tumnggung Jangrana, kalih Tumnggung Mangkuyuda, tiga Natayuda, dikakakn anglurugi dhatng Mlambang, Tumnggung [Tumng...] --- 432 --[...gung] ttiga inggih lajng bidhal sabalanisun.[1] Wondene Panmbahan Rama inggih sampun sumrp, yn badhe dipun inggahi ggaman saking ing Kartasura, nuntn parentah dhatng rencangipun anama Rngga Dhadhapan. Rngga Dhadhapan, kowe amapagna mungsuh kang saka ing Kartasura, bala kabh padha adunn prang, nungganga jaran sarta wwuda, pcut iki unkna, lan kowe clathua pcut larut, aja mnng-mnng, amsthi bakal mnang prangmu. Rngga Dhadhapan matur sandika sarta anampni pcut. Lajng parentah ambidhalakn ggaman. Balanipun sadaya inggih sami wicantn pthut[2] larut, gumuruh swaranipun. Bala ing Kartasura anadhahi, botn dangu balanipun Panmbahan Rama kathah ingkang pjah, sakantunipun sami lumajng, Rngga Dhadhapan pcutipun lajng kabucal, badhe nyandhak waos sumja ngamuk, kaslak dipun karocok ing kathah sampun pjah, bala ing Kartasura nuntn sami lumbt dhusun ing Mlambang, sumja badhe anypng Panmbahan Rama. Wondene Panmbahan Rama wau sarng sumrp balanipun sampun sami tumps, lajng lumbt ing sanggar malngan. Wontn ing ngriku Panmbahan Rama amgng napas, lajng sirna, bala ing Kartasura anuntn anjarah saisining dhusun, sarta angubrs Panmbahan Rama, nanging botn pinanggih, lajng sami bidhal mantuk [mantu...] --- 433 --[...k] dhatng ing Kartasura, sampun katur ing sang prabu yn Panmbahan Rama ical, botn kantnan palajngipun. Sang nata sakalangkung ngungun. Botn antawis lami ing tanah rdi Kidul wontn tiyang tapa satunggil, turunipin Kyai Agng Giring, ingkang gadhah dawgan kang dipun ombe dhatng Kyai Agng Matawis rumiyin. Tiyang tapa wau anama Ki Wanakusuma, sangt anggnipun ambantr tapanipun, panjanipun supados katurunan wahyu, sagda jumnng nata amngku ing tanah Jawi sadaya, gntos waris. Mila makatn Ki Wanakusuma wau sumrp ing jangjinipun Kyai Pamanahan kalihan Ki Agng Giring, benjing yn turunipun Ki Pamanahan ingkang jumnng nata sampun kaping pitu, punika suka yn dipun gntosana turunipun Ki Agng Giring, mngka ing mangke sampun turunipun kaping nm. Mila Ki Wanakusuma sangt nggnipun ambantr tapanipun. Ki Wanakusuma wau agadhah anak jalr kkalih, anama Jayaparusa kalih Jayallana, punika tansah dipun bujuk dhatng mbanipun anama

Ardikarun, dipun aturi angrbat nagari ing Kartasura, gntos waris. Putra kkalih wau inggih amiturut. Lajng anluk-nlukakn tiyang dhusun sakiwatngn ing ngriku sarta angubalakn ing kasktnipun. Ttiyang dhusun kathah kang sami kerut, amargi kenging ing kmat ing nglmu singkir, kala samantn [samant...] --- 434 --[...n] sampun kathah balanipun, antawis gangsal wu. Jayaparusa sarta Jayallana lajng sami sowan dhatng ingkang rama sarwi matur, rama, kula anyuwun idi sampeyan. Kula badhe ngrbat nagari ing Kartasura gntos waris. Ingkang rama angandika, kulup, bcik sarhna dhingin, krana ing samngko durung mangsane, kurang saturunan. Wruhanamu, mulane aku tapa iki, ya kowe kang sun tapakake, supaya kowe kalilanan dening Allah jumnnga ratu ing tanah Jawa, sarhning samngko durung mangsane, luwih bcik bantrn nggonmu tapa bae, karpmu iku kna diarani wong anggege mngsa, manawa ora lastari, dene wong mangun prang iku luwih gampange, yn wis mangsane. Ingkang putra matur, rama, kula amksa, botn kenging sampeyan palangi, manawi sampeyan botn karsa tindak, inggih kula kalihan pun adhi kemawon kang badhe nglurug dhatng ing Kartasura, amung kagungan sampeyan bandera Waring kula suwun, badhe kula bkta prang. Ingkang Rama angandika, kulup, manawa kowe ora kna dakpalangi, aku ya mngsa tegaa. Kyai Wanakusuma lajng amndht bandera Waring, kaparingakn ingkang putra, Jayaparusa anampni, bandera Waring lajng mabur dhatng ing awang-awang nuntn sirna, Jayaparusa matur, rama, kados badhe unggul prang kula, [ku...] --- 435 --[...la,] pratandhanipun, dene bandera Waring malsat dhatng antariksa. Ingkang rama ngandika, kulup, saka rmbuganmu ngarani, nanging aku gawkna jolang, bakal daktunggangi milu prang ing sira. Ingkang putra matur sandika, lajng parentah adaml jolang sarta angundhangi balanipun, yn badhe tumuntn anglurug dhatng Kartasura, sarng sampun samkta nuntn bidhal. Sakalangkung kathah balanipun. Ingkang dados pangajngipun baris Ki Ardikarun, putra kkalih wontn ing tngah sarta numpak kapal. Ki Wanakusuma kapikul ing jolang sawingkinging baris. Jayaparusa lan Jayallana samargimargi tansah angubalakn kasktnipun, anynggut alang-alang tuwin rumput. Lajng kasbar ing siti, nuntn dados tiyang sarta sami anypng ggamaning prang, mila balanipun yn tiningalan sakalangkung kathah, padhusunan ingkang kamargenan sami risak kajarah-rayah, ttiyang dhusun sami ngungsi ing nagari Kartasura, sampun katur ing sang prabu, yn wontn mngsah dhatng saking rdi Kidul, balanipun sakalangkung kathah. Sang nata enggal anglmpakakn para bupati sabalanipun, inggih sampun sami baris wontn ing alun-alun. Sang nata sampun tdhak wontn ing paglaran. Botn dangu mngsah dhatng wontn ing palaraban. Lajng sami ngamuk. Bala Kartasura anadhahi, arame --- 436 --prangipun. Bala Kartasura kathah kang pjah, nuntn Pangeran Pugr anglambung saking lr sarta abdinipun kalih dasa lajng ngamuk. Bala Wanakusuman kathah kang pjah, Jayallana anuntn sumja mdalakn kasktn, nanging botn wontn dados, kakn manahipun, lajng ngamuk kalihan dhuwung, Pangeran Pugr sinudukan botn pasah, Pangeran Pugr lajng mals kalihan waos Kyai Palrd. Jayallana tatas iganipun sampun pjah. Jayaparusa lajng ngamuk, dipun tadhahi balanipun sang prabu tiyang Bugis anama Singabarong, kancanipun Bugis kawandasa, tiyang Bugis wau kathah kang pjah dening

Jayaparusa, Jayaparusa inggih nuntn pjah dening tiyang Bugis. Nanging tiyang Bugis botn sumrp, yn punika gustining mngsah, bathangipun Jayaparusa katilar, angamuki balanipun kemawon. Nuntn wontn abdinipun sang prabu lurah pakbonan, anama Nayatruna, nyuwun pamit ing sang prabu sumja badhe ngamuk ing mngsah, inggih sampun kalilan. Nayatruna lajng mnk ing wit waringin inggil, awas aningali yn Jayaparusa sampun pjah, dene[3] tiyang Bugis jisimipun katilar, Ki Nayatruna enggal malorod amurugi jisim, nuntn kakthok gulunipun. Sirahipun kabkta kaaturakn ing sang prabu, sarta aturipun Nayatruna asamudana yn Jayaparusa pjah dening [de...] --- 437 --[...ning] piyambakipun. Sang nata sarng mirng aturipun Ki Nayatruna sarta aningali sirahipun Jayaparusa, sakalangkung suka, Ki Nayatruna lajng kajunjung dados wadana pamajgan, kaparingan nama Tumnggung Rajamnggala. Wondene Pangeran Pugr wau taksih ambujng angamuk balanipun Jayallana, Ki Wanakusuma sarng sumrp yn putranipun kkalih sampun sami pjah, Ki Wanakusuma lajng sirna saking jolang, tiyang ingkang ngrmbat tuwin balanipun sans inggih sampun sami lumajng, Pangeran Pugr nuntn wangsul, sowan ing sang prabu sarta ambkta jisimapun[4] Jayallana, sadhatngipun ing ngarsane ingkang raka lajng ngabkti, ingkang raka angrangkul jngga sarwi angaras lungayanipun. Sang nata tansah anggunggung dhatng ingkang rayi, pangandikanipun alon. Adhi mas, ingsun drma bae jumnng nata, mungguh paparentahaning tanah Jawa mngsa bodhoa sira, nggonira angreka angrhake ingsun wus pitaya marang sira. Ingkang rayi matur sakalangkung nuhun. Wondene mustakanipun Jayallana lan Jayaparusa lajng dikakakn manjr wontn ing margi parapatan. Sarng antara sataun sang nata utusan dhatng ing Japara sarta mawi srat. Ungling srat, amundhut bantu tiyang Kumpni, badhe andikakakn anggbag ing Pasuruan. Ingkang kautus anama Scanagara, inggih [ing...] --- 438 --[...gih] sampun mangkat saking ing Kartasura. Sang nata nuntn dhdhawah dhatng Pangeran Cakraningrat kalihan Tumnggung Jangrana, andikakakn ngalurug dhatng ing Pasuruan adaml sandining prang kados ingkang sampun kalampahan. Pangeran Cakraningrat sarta Jangrana inggih sampun mangkat saking ing Kartasura sabalanipun kalihan tiyang mncanagari sadaya. Wondene lampahipun Ki Scanagara inggih sampun dhatng wontn ing Japara, sarta amaringakn srat dhatng kumndur, kumndur sasampuning maos srat lajng wicantn dhatng Ki Scanagara, Kiyai, dika antni ontn ing Japara ngriki kriyin. Kula badhe kengkenan dhatng Btawi anyuwun bantu ingkang dados pamundhutipun sang prabu. Kumndur lajng anglampahakn srat katur ing gurnadur jendral ing Btawi. Gurnadur jendral sarng sampun nampeni srat saking Japara, enggal anglampahakn Kumpni wolung atus. Litnanipun wolu, kapitanipun sakawan, ttindhihipun anama Mayor Burham, prawira sarta digdaya, lampahipun sampun dumugi ing Japara, kumndur enggal nggnipun amthuk. Mayor Burham sakumpninipun sampun binkta dhatng loji sarta singahan, wontn ing ngriku tigang dintn. Mayor wicantn dhatng kumndur, kumndur, aku iki dikakakn bdhah ing Pasuruan, anykl marang Si Surapati, awit [awi...] --- 439 --[...t] tka karsane sang prabu, sabab sang nata wis kawalahn nggone arp ambdhah ing Pasuruan. Dene aku ya bakal banjur marang ing Pasuruan bae. Kumndur alon amangsuli,

mayor, yn kowe kudu banjur marang Pasuruan. Utusane sang prabu iki gawann pisan. Mayor wicantn malih, iya bcik, tak gawane tunggal prau lan aku. Mayor Burham lajng bidhal sakumpninipun mdal ing laut. Ki Scanagara inggih tumut. Lampahipun baita sampun dumugi muwara Madura, kndl ing ngriku. Kala samantn wontn putranipun Pangeran Cakraningrat jalr satunggil anama Radn Dmang Pasisir amthuk dhatng ing muwara, Mayor Burham sakumpninipun kabkta mntas dhatng dharatan sarta sinuguhan, waradin sami tuwuk sadaya, Radn Dmang sangt nggnipun ngurmati dhatng tiyang Kumpni, wontn ing ngriku tigang dalu tigang siyang, mayor wicantn alon dhatng Radn Dmang, saudara Radn Dmang sangt tarima kasih kula nggn sampeyan nyanggata[5] dhatng tiyang Kumpni sadaya, dene lampah kula punika kautus ing tuwan jendral, bbantun[6] prang dhatng Pasuruan, inggih saking karsanipun sang prabu ing Kartasura. Radn Dmang alon amangsuli, tuwan, yn makatn, kula badhe tumut sarta attuwi ing kangjng rama, bapak kula, wau sampun lami nggnipun [nggnipu...] --- 440 --[...n] prang wontn ing Pasuruan, inggih awit saking karsanipun sang nata, dikakakn ambdhah ing Pasuruan. Mayor sakalangkung suka manahipun sarta wicantn. Inggih sakalangkung prayogi sampeyan sarng kalihan kula, suwawi nuntn mangkat. Radn Demang lajng parentah dhatng balanipun angrakit ggamaning prang, sarng sampun samkta lajng bidhal dhatng ing Surabaya mdal ing dharatan sumja dhatng ing Pasuruan. Kumpni lumampah ing wingking, bala Madura ing ngajng sarta pitdah margi. Kacariyos Ki Dipati Cakraningrat kalihan Tumnggung Jangrana kang sami prang ngantos wontn ing Pasuruan. Ing sabn dintn bdhil-bindhil, kndlipun yn wanci srap srngenge, yn wanci enjing sami wiwit prang malih, nanging botn wontn ingkang sami pjah, sabab botn wontn ngangge mimis, sarta sabn ing wanci dalu Ki Tumnggung Wiranagara anyilibakn balanipun, sowan dhatng pasanggrahanipun Ki Dipati Cakraningrat, sami arrmbagan. Yn sampun wanci bangun enjing lajng mantuk dhatng kithanipun ing Pasuruan punapa dene ing sabn mngsa garbg Ki Tumnggung Wiranagara wau inggih botn pgat nggnipun atur upkti ing sang prabu, tuwin sabarang wawdalanipun nagari ing Pasuruan inggih kaaturakn ing sang prabu. Kala samantn Ki Dipati Cakraningrat mundur prangipun anbih saking kitha Pasuruan, [Pasurua...] - -- 441 --[...n,] sumja ngasokakn balanipun. Dene Ki Tumnggung Wiranagara inggih sampun adaml pacalang anjagni yn wontn baris Kumpni dhatng sarta tansah angatos- atos. Kawuwusa lampahipun Mayor Burham sarta Radn Dmang Pasisir, sampun dumugi tapl wats ing Pasuruan, arrp ngasokakn balanipun. Wondening Ki Tumnggung Wiranagara inggih sampun dipun aturi pariksa ing balanipun ingkang dados pacalang wau. Ki Tumnggung Wiranagara sarng mirng tiyang Kumpni dhatng sangt suka ing manahipun, sabab sampun lami nggnipun ngajng-ajng, sumja awor gtih kalihan Kumpni, lajng bidhal saking kitha sabalanipun sumja mthukakn prangipun tiyang Kumpni, lampahing bala gumuruh asurak-surak, angajab enggala tmpuh ing prang, botn dangu bala Kumpni dhatng, andaldg kados toya mdal saking rong, Kumpni lajng ngarutug ing sanjata, mimis mindha garimis, ing paprangan ptng dening kukus. Ki Wiranagara sabalanipun lajng sami anusup ing kukus, angamuk kalihan dhuwung tuwin waos. Sakalangkung rame prangipun bala, sabab sami purunipun. Bala Pasuruan tuwin

bala Kumpni kathah ingkang pjah, dangu-dangu bala Kumpni sampun sami pjah sadaya, ingkang taksih gsang watawis amung kawan wlas, sampun sami --- 442 --lumajng. Radn Dmang Pasisir sarng aningali tiyang Kumpni tumps, sakalangkung suka, lajng narik pdhang sarta angabani balanipun, majng sarnga ngamuk. Bala Pasuruan kathah kang pjah, Radn Dmang sabalanipun sami angamuk punggung, botn sumrp ing wadi, sabab drng dipun jarwani dhatng ingkang rama. Ki Tumnggung Wiranagara sarng aningali balanipun kathah pjah amargi dipun amuk tiyang Mduntn, Ki Wiranagara sakalangkung kagt, sarta sangt npsu, sru wicantnipun. Hh bocah Pasuruan, wong Madura iki nja prang ttmnan apa saking durung sumurupe, apa dhasar dijarag, anglirake ing wasesa gustine, payo padha walsn, aja wdi. Bala Pasuruan enggal sami majng, angamuk rampak, bala Madura anadhahi, sakalangkung rame prangipun. Bala Madura kathah kang pjah, Radn Dmang Pasisir dipun waos dhatng Ki Bun Jaladriya, lambungipun tatas, sampun pjah, sarta mbanipun kkalih anama Jangpati kalih Mangkewuh inggih sarng pjah lan gustinipun. Bala Madura sarng aningali gustinipun pjah, lajng sami ambyuk angamuk liwung, botn wontn nja gsang, inggih lajng tumps sadaya, ing wingking taksih anggili botn kndhat-kndhat. Kacariyos wontn kapenakanipun Pangeran Cakraningrat, adhinipun dening Radn Trunajaya kang sampun pjah, --- 443 --anama Radn Trunadilaga, sakalangkung wantripun. Sarng aningali Radn Dmang pjah lajng ngamuk sabala tuwin santananipun. Bala ing Pasuruan kathah ingkang pjah, Radn Trunadilaga dipun pasr mawi upas dhatng bala Pasuruan, kenging lambungipun rahipun summbur, lajng kantaka dhawah ing siti. Anuntn wontn santananipun anama Radn Durgajaya, kalih Panji Wanngpati, tiga Panji Wanngskar, sakawan Panji Dipanagara, priyantun sakawan wau lajng sami ngamuk liwung, bala Pasuruan kathah kang pjah, Radn Durgawijaya kagt aningali, yn Radn Trunadilaga kantaka kenging upas pasr, enggal dipun purugi lajng kasepak ing suku sarta wicantn sru, adhi Trunadilaga, yagene kowe prang karo wong rucah bae kongsi mati, apa kowe dudu trahing Brawijaya Majapait. Tangia, ayo ngamuk. Radn Trunadilaga kagt lajng lnggah, tatunipun sampun saras sami sakala, sarta wicantn, kakang Durgajaya, payo padha ngamuk. Radn Durgajaya amangsuli, adhi, awakmu lrbna dhisik. Aku ora-orane sumja mundur sarta aku sksenana, ing samangsane aku ora bisa bdhah ing Pasuruan. Amsthi guluku dakpagas dhewe. Radn Durgajaya sarta Trunadilaga lajng sami ngamuk malih lan sabalanipun, gumulung angrbat mngsah, bala ing Pasuruan kathah [ka...] --- 444 --[...thah] ingkang pjah, sabab kkathahn mngsah, Ki Tumnggung Wiranagara sabalanipun anuntn sami lumajng angungsi salbting btng Pasuruan sarta tutup kori, bala Madura anglud sumja ngrangsang biting, Radn Trunadilaga sru nggnipun ssumbar saking sanjawining biting, hh budhaking Kumpni mtua, ayo padha prang, aja inp lawang, yn kowe wis wdi ing aku, nututa takbnda. Anuntn wontn utusanipun Pangeran Cakraningrat anama Radn Panji Dipapraja, ambkta bala kathah, sadhatngipun ing paprangan, eram aningali tilas ramening prang, lajng enggal amurugi dhatng Radn Trunadilaga sarta Durgajaya, Radn kkalih nuntn pitakn. Kakang Dipapraja, kowe iki apa ttulung ing prang arp ambalni[7] Radn

Dmang Pasisir utawa sanak-sanakmu kang wis padha mati prang, mulane aku aprastya, ing samangsane aku ora bisa bdhah ing Pasuruan, guluku bakal dakpagas dhewe, sabab bangt wirangku. Radn Panji Dipapraja sarng mirng sakalangkung ngungun, alon nggnipun wicantn. Adhi Durgajaya lan adhi Trunadilaga, kapriye polahmu iku, dene adhimu Radn Dmang kongsi mati utawa wong Madura ya akh kang padha mati, apa kowe ora sumurup, yn prang iki ggorohan. Radn Durgajaya anyntak. Ah ngndi ana --- 445 --wong prang ggorohan, rak lagi clathumu iki, ayo padha ngamuk, btng iki padha diunggahi. Balanipun sami dipun parentahi angrangsang btng, Radn Panji Dipapraja enggal angjpi balanipun, kinn anyikp dhatng Radn Durgajaya, inggih sampun dipun cpngi, Radn Dipapraja alon amituturi, adhi Durgajaya, sarhning npsumu, yn kowe ora sumurup, nagara ing Pasuruan iki wadining ratu, manawa kowe klakon angrusak ing Pasuruan, kowe prasasat angrusak ing sang prabu, angur ayo padha mundur, angaturi uninga ing Pangeran Cakraningrat. Akathah-kathah nggnipun pitutur Radn Panji Dipapraja wau, Radn Panji Durgajaya sampun sarh galihipun. Tumuntn sami bidhal sabalanipun. Sadhatngipun ing pasanggrahan ing ngarsane Pangeran Cakraningrat, Radn Panji Dipapraja lajng anyungkmi sukunipun Pangeran Cakraningrat, matur sarwi nangis. Kula angaturi uninga yn putra sampeyan Radn Dmang Pasisir pjah wontn ing paprangan. Tiyang Maduntn inggih kathah ingkang pjah, lumajng angungsi salbting biting, witning yn sampuna kula tumuntn dhatng, ing Pasuruan kados kalampahan bdhah, wadining ratu badhe kalingkab, awit saking prastyanipun pun Durgajaya. Akathah-kathah aturipun Radn Panji Dipapraja [Dipapra...] --- 446 --[...ja] wau, Sang Pangeran Cakraningrat sarng mirng sakalangkung ngungun, alon nggnipun ngandika, Dipapraja, baya wis pinsthi karsa Allah patine anakku, amarga bangt nggone bodho, apa manh Si Durgajaya iku cangkme calbang-calbung, glis tmn mtokake basa kang larang, yn adat trahing wong Majapait ora kna ambalni calathu kang wus kawtu, msthi nuli dilakoni. Radn Durgajaya sarng mirng enggal nyandhak sking, jangganipun lajng kapagas piyambak, namung pasah sakadhle, rahipun sampun mdal, punika namanipun pagas sarat. Supados basanipun kang sampun kawdal sampun ngantos botn kalampahan. Nuntn wontn utusanipun Ki Tumnggung Wiranagara ing Pasuruan sarta mawi srat. Tmbunging srat Ki Tumnggung Wiranagara anyuwun pangapuntn ingkang kathah-kathah dhatng Pangeran Cakraningrat. Amargi pjahipun Dmang Pasisir. Pangeran Cakraningrat inggih sampun amangsuli srat dhatng Radn Tumnggung Wiranagara, suraosing srat, Pangeran Cakraningrat sampun narima pjahipun ingkang putra, amargi saking drng sumrp ing wadi. Ki Tumnggung Wiranagara sarng sampun maos srat wangsulan, sakalangkung suka manahipun sarta ical kuwatosipun. Sabab sangt nggnipun ajrih dhatng Pangeran Cakraningrat. Kala samantn Pangeran Cakraningrat [Cakraningra...] --- 447 --[...t] lajng utusan dhatng ing Kartasura sarta mawi srat, angaturi uninga ing sang prabu, yn putranipun pjah wontn ing paprangan. Srat katur ing sang prabu, sang nata sakalangkung ngungun, lajng adhdhawah dhatng para bupati, sami andikakakn kintun salawat awarni arta, bupati satunggil-tunggilipun ngalih atus ringgit. Sang nata piyambak amaringi pitung atus ringgit. Arta wau inggih sampun katampn dhatng Pangeran Cakraningrat.

Kacariyos Sang Prabu Mangkurat, sampun kagungan putra jalr satunggil, nanging knct sukunipun. Sampun kaangkat nama Pangeran Dipati Anom. Pinuju satunggiling dintn sang nata animbali ingkang putra dhatng ing dalmipun. Sang nata alon angandika, kulup, sarhning sira wus diwasa lan ing besuk sira ora wurung anggntni marang panjnngan ingsun. Sira dibisa angmpk atine pamanira adhi Mas Pugr, karo Si Cakraningrat, katlu Si Jangrana, kapat Si Rngga Yudanagara ing Samarang, wruhanira wong papat iku kang minngka pikukuhe nagara ing Kartasura, sira aja wani-wani anglarakake atine, nggonira bakal jumnng nata upamane wong gawe tampah, pamanira dhimas Pugr kang minngka wngkune, kang minngka jjt utawa anamane bupati tlu iku, dene tgse manawa wong papat iku ana kang rngat atine [a...] --- 448 --[...tine] ing salah sawiji, amsthi nggonira jumnng nata ora kapenak, bakal akh prang, wong cilik padha susah atine, dene manawa sira bisa angmpk atine wong papat iku, amsthi tulus nggonira jumnng nata, tutug ing sabarang karsanira, sarta nagaranira raharja, mulane mngkono satmne bangt sumlanging atiningsun, andlng tatkonira, ing samangsane tatkonira kang ala iku ora sira marni, ingsun ora tega tinggal karaton marang sira. Akathah-kathah pamulangipun sang prabu wau, sarta amulang pratingkah jumnng nata utawi suraosing Srat Asthabrata, Nitipraja, Panitisastra, inggih sami kawulangakn sadaya, Pangeran Dipati Anom mirng pamulangipun ingkang rama akathah-kathah, lajng tumungkul asmu waspa sarwi alon matur, rama prabu, kula mugi angsala pangstu dalm, sagda anglampahi wulang dalm wau sadaya. Sang nata angandika malih, kulup yn sira wis miturut marang ingsun, ing mngko sarhning sira wus diwasa, sira bakal ingsun kramakake olh anake wadon adhi Mas Pugr, kaya-kaya patut dadi jatukramanira, ewadene bcik sira anontonana dhewe marang Kapugran. Pangeran dipati matur sandika lajng mangkat dhatng ing Kapugran. Kacariyos Pangeran Pugr sampun apputra --- 449 --kalih wlas. Pambajngipun stri, sakalangkung ayu warninipun sarta sampun diwasa, anama Radn Ajng Lmbah, kalih Radn Mas Sudira, tiga Radn Mas Surya, sakawan Radn Mas Msir, gangsal Radn Mas Papa, nnm Radn Mas Sungkawa, pitu Radn Mas Sngka, wolu Radn Mas Sudama, sanga Radn Ayu Ayunan. Sadasa Radn Impun, ingkang kkalih taksih alit. Kala samantn Pangeran Pugr pinuju lnggah ing pandhapi, ingadhp para putra, kagt aningali Pangeran Dipati Anom dhatng, Radn Mas Sudira enggal amthuk dhatng regol. Pangeran Dipati Anom kaaturan lajng dhatng ing pandhapi, Pangeran Pugr amthuk ing sawatawis tindak, anuntn sami tata lnggah, Pangeran Pugr alon angandika, kadingarn anggr, kowe marene, ora nganggo awh wruh dhisik. Bangt gugupe atiku. Pangeran Dipati Anom matur saha smbah, paman, kala wau kula dipun dhawahi raka dalm, andikakakn dolan mariki. Pangeran Pugr sarng mirng lajng sumrp yn badhe anontoni dhatng ingkang putra, Pangeran Pugr anuntn angjpi ing Radn Mas Sudira, Radn Mas Sudira inggih lajng tampi ing smunipun ingkang rama, enggal lumbt ing dalm, amanggihi ingkang bak ayu, dipun aturi angladosna pasgah gantn. Radn [Ra...] --- 450 --[...dn] Ajng Lmbah awrat niyatipun, nanging kapksa dhatng ingkang ibu tuwin ingkang sadulur, inggih nuntn lumampah, sarwi ambkta pasgah gantn. Nanging botn

karsa salin busana ingkang sae, ambombrong kemawon, sarta basngut ulatipun. Sadhatngipun ing ngajngan inggih angaturakn pasgah gantn ing ngarsanipun Pangeran Dipati Anom. Nanging anuntn enggal wangsul lumbt ing dalm. Pangeran Dipati Anom kalanipun aningali dhatng sang rtna, dangu nggnipun kami tnggngn, sangt nggnipun kasmaran. Awit sang putri sangt ayunipun, amindha widadari ing Suralaya, Pangeran Dipati Anom alon matur dhumatng ingkang paman Pangeran Pugr, paman, putra dalm adhi Ajng Lmbah sampun pintn ing yuswanipun, Pangeran Pugr amangsuli, nggr, aming kack rong taun tuwa kowe. Pangeran Dipati Anom anuntn pamit kondur angadhaton. Sadhatnge ing ngarsane ingkang rama lajng dinangu, kapriye, apa sira wis wruh ing rupane arinira. Ingkang putra matur, kula sampun aningali dhatng adhi Ajng Lmbah, sarta kula inggih sampun snng, ing mangke kula sumngga ing karsa dalm. Sang nata angandika, sira ya bakal nuli ingsun dhaupake, nanging wkas ingsun, sira dibisa momong, sabab bakal bojonira iku sadulurira nak-sanak. Prasasat sadulurira [sadulur...] --- 451 --[...ira] dhewe. Ingkang putra matur sandika, sang nata nuntn parentah dhatng ingkang garwa, andikakakn accawis badhe rrngganing pangantn tuwin para dipati inggih sami kadhawahan amakajangan wontn ing alun-alun. Sarng sampun sami mirantos, enjingipun lajng kaningkahakn wontn ing kadhaton. Ing sontnipun para bupati sagarwanipun andikakakn sami murugi pangantn stri dhatng Kapugran, sarta ambkta joli. Wondene Radn Ajng Lmbah inggih sampun pinaesan, badhe sangt ing pamoponipun, nanging pinksa dhatng ingkang rama kalihan kang ibu, mila Radn Ajng Lmbah wau badhe mopo, sabab sampun sumrp ing wwatkanipun Pangeran Dipati Anom. Asring panastn, ewan, nyalunthang, brancah sarta digung, dados sang putri wau ing batos sangt ing prihatosipun. Sadhatngipun ingkang sami mthuk, sang putri sampun katitihakn ing joli, lajng binkta dhatng ing kadhaton, kaudhunakn wontn sangajngipun ing korining dalm kadhaton. Kangjng Ratu Mangkurat enggal amthuk. Pangantn stri nuntn dipun kanthi astanipun. Sang prabu inggih sampun anganthi pangantn jalr, lajng kapanggihakn. Anuntn kabkta dhatng ing jrambah, sami kalnggahakn ing pangkonipun sang prabu, sang nata sadangunipun [sadangunipu...] --- 452 --[...n] amangku pangantn, botn kndl-kndl nggnipun ammulang dhatng ing pangantn jalr stri, supados atuta nggnipun ajjodhon. Sasampuning sawatawis dangunipun pangantn lajng kadhawahan sami sare, sang nata tdhak kasukan dhatng ing pandhapi, dene ing sapknipun inggih lajng kaundhuh dhatng ing Kapugran, anuntn kakondurakn dhatng ing kadhaton malih. Kala samantn nagari ing Kartasura awis tdha, kathah tiyang sakit amargi kaluwn, tmah dados ing pjahipun, lajng kabubuh ing ggring, kathah ttiyang pjah, sang prabu sakalangkung susah ing galihipun. Ing wanci dalu animbali ingkang rayi Pangeran Pugr, sang nata alon angandika, adhi mas, kapriye kang dadi rmbugira, nagara ing Kartasura samngko bangt nggone rusak. Sapa kang kelangan kajabane ingsun namung sira, ing mngko mngsa bodhoa sira nggonira amurih supaya mulyaa ing nagara Kartasura, bisaa murah pangan lan ilanga sakhing ggring. Pangeran Pugr matur, yn makatn ingkang dados karsa dalm, kula nyuwun pamit badhe kesah, sumja andha ing Gusti Allah, mugi angsala pangstu dalm. Pangeran Pugr anuntn lumngsr saking ing ngarsane ingkang raka, sadhatngipun ing dalm, lajng salin busana cara santri [sa...]

--- 453 --[...ntri] ingkang asring papariman, anuntn mangkat piyambak kemawon. Sumja aningali sawarninipun pkn-pkn. Yn dalu ing sanggn- nggnipun tansah manngkung, sadhatngipun ing pkn Kapundhung Pangeran Pugr eram aningali, dene botn wontn tiyang wade skul. Ingkang sami dipun sade amung katela, jagung, uwi, gmbili tuwin canthl alas. Kang mindha santri pitakn dhatng ingkang sami wwadean. Bibi, punapa sababe dene botn wontn wong adol sga. Ingkang satunggil amangsuli, anama Nyai Cumbring, gus santri, apa kowe ora sumurup, yn nagara iki lagi tntrm saiki, awit sang prabu ing Kartasura tansah paprangan lan ingkang rayi Susunan ing Ngalaga, wong cilik orana kaur assawah, pijr uyang-uyung bae, barng wis kakumpulan ingkang rayi banjur larang pangan mngkene. Kang mindha santri sarng mirng lajng msm, karaos ing galihipun, dados sangsaya nggnipun prihatos. Pangraosipun Nyai Cumbring kajawat. Pangeran Pugr dipun jiyat kaajak mantuk dhatng griyanipun. Pangeran Pugr inggih anurut kemawon. Sadhatnge ing griyanipun, lajng kaaturan lnggah ing kalasa sarta kaladosan panganan ing sawontnipun. Nyai Cumbring lajng dhatng lpn, sumja arrsik. Kang mindha santri anuntn kesah, --- 454 --lampahipun lajng dhatng ing Matawis, anjujug ing masjid agng, wontn ing ngriku ing dalu anngkung, angs karsaning Hyang ingkang murwng pandulu, sarng ing wanci bangun enjing Pangeran Pugr angsal pitulunging Allah, wontn tompo pnakran uwos saking ing nginggil dhawah ing ngarsanipun, agngipun sakalapa, pangeran enggal anyandhak, sarta sangt suka ing galihipun. Sabab sumrp, yn angsal pitulunging Allah, ing wanci byar pangeran lajng dhatng ing pkn agng Matawis sarta ambkta tompo, anjujug tiyang wade uwos, lajng pitakn mnggah pangaosipun uwos ing satompo punika, wangsulanipun ingkang wade, pangaos pitung reyal. Pangeran Pugr angawis pitung wang, Pangeran Pugr wau lajng dipun sntak sarta dipun srngni, ing sabn dintn Pangeran Pugr padamlanipun makatn. Yn ing dalu anandha ing Allah, nanging tansah dipun uyak-uyak dhatng sawarnine tiyang wade uwos. Kala samantn botn antawis lami, lajng mirah tdha sarta sakathahing ssakit sampun sirna, Pangeran Pugr nuntn kondur dhatng ing Kartasura, sowan ingkang raka sang prabu angaturakn ing sasolahipun sadaya, sang nata mirng cariyosipun ingkang rayi angrs ing galihipun. Ing wusana sangt suka, sabab nagarinipun sampun mulya. --- 455 --Kacariyos Pangeran Dipati Anom, pinuju lnggah kalihan garwanipun wontn ing dalm, ingadhp ipenipun ingkang nama Radn Mas Sudira, dene ipe ingkang kathah-kathah botn wontn sowan, sabab botn wontn ingkang dipun rmni, amung Radn Mas Sudira piyambak ingkang dipun sihi, pangeran dipati andangu dhatng Radn Mas Sudira, Sudira, sadulurmu lanang kabh ing samngko apa wis padha dilih jnng tuwa marang kangjng paman. Radn Mas Sudira matur, adhi kula kang sampun ngalih nama sakawan. Radn Mas Papa angalih nama Radn Mas ntawirya, pun Msir nama Radn Mas Martataruna, pun Sungkawa nama Radn Mas Dipataruna, pun Surya anama Radn Mas Suryaputra, sansipun drng wontn salin nama. Pangeran dipati sarng mirng yn wontn nama Suryaputra, sangt ewa ing galihipun. Mila makatn, pangeran dipati wau dhasar sangt sngitipun dhatng Radn Mas Suryaputra, awit sangt bagusipun, kathah ttiyang kang sami angalm ing warninipun. Anuntn ngandika dhatng Radn Mas Sudira, Sudira, kowe mnyanga ing Kapugran, Si Suryaputra dhawuhana, yn daklih jnng Radn Wngsatruna. Radn Mas Sudira matur sandika, lajng mangkat. Radn ayu dipati sarng mirng sakalangkung sakit

galihipun sarta alon matur, kangmas, adhi kula dosanipun punapa, tiyang warninipun bagus, [bagu...] --- 456 - -[...s,] kok dipun salini nama kados tiyang dhusun. Sampeyan punika nyrwth sangt saking ttiyang kathah, dene kang kalimrahan, tiyang gadhah sadhrk punika amsthi dipun agngakn manahipun sarta winalungsung ing busana kang adi-adi, botn kados sampeyan makatn, kok mindhak anganiaya. Pangeran dipati angandika, adhi ajng, mulane adhimu iku daksalini jnng, yaiku pratandhane yn sadulurku, puluh-puluh kapriye, wong lagi mngkono kang dadi karpku. Radn ayu dipati sakalangkung ngangat[8] ing galihipun, lajng lumbt ing dalm sarta muwun. Wondene lampahipun Radn Suryakusuma inggih sampun dhatng ing ngarsanipun ingkang rama sarta matur. Kangjng rama, kula dipun utus ing kangmas Dipati Anom, andikakakn ndhawuhi ing sampeyan, yn pun Suryaputra samangke dipun salini namanipun, kanamakakn Radn Wngsataruna. Pangeran Pugr amangsuli, thole, kowe matura marang kangmasmu dipati, prakara nggone nyalini jnnge Si Suryaputra, aturku sandika, karodene kowe sarta adhi-adhimu kabh aja ana lara atimu marang Pangeran Dipati Anom. Krana iku gustimu, kaping pindho sadulur tuwa, wajib tinurut sabarang parentahe, apa manh [ma...] --- 457 --[...nh] wkasku marang kowe, sarhning kowe disihi ing Pangeran Dipati Anom, kowe aja kurang ing pangati-ati, wis, kowe muliha. Radn Suryakusuma lngsr saking ngarsane sang rama, sadhatngipun ing kadipatn lajng matur ing pangeran dipati. Kala samantn sang prabu utusan dhatng pabarisan ing Pasuruan sarta mawi srat. Suraosing srat, animbali Ki Dipati Cakraningrat lan sakancanipun bupati mncanagari kang sami baris ing ngriku, nanging bidhalipun saking ngriku margi ya kawon prang kalihan Surapati. Utusan wau inggih sampun dhatng wontn ing pabarisan. Srat sampun katampn ing Pangeran Cakraningrat, sakalangkung suka manahipun. Sabab nggnipun bbarisan wontn ing ngriku laminipun sampun sawindu, Pangeran Cakraningrat ing wanci dalu lajng utusan sarta mawi srat dhatng Surapati, suraosing srat, Surapati kapurih anggbaga prang dhatng piyambakipun. Surapati sarng sampun tampi srat enggal parentah angrakit ggamaning prang, ing enjingipun Surapati lajng bidhal saking kitha sabalanipun. Sadhatngipun ing pabarisan Gnthong lajng prang kalihan Pangeran Cakraningrat. Pangeran Cakraningrat sabalanipun dhadhal lumajng sadaya. Sumja mantuk dhatng ing Kartasura, pasanggrahanipun lajng binsmenan dhatng bala Pasuruan. Palajngipun --- 458 --Pangeran Cakraningrat sampun dumugi ing Kartasura, Pangeran Cakraningrat wau lajng katariman tilas garwanipun sang prabu, putra saking Giri anama Ratu Wetan. Kacariyos Pangeran Dipati Anom nggnipun palakrama botn atut. Tansah awawan pabn. Sabab pangeran dipati wau amundhut garwa slir kkalih, sangt dipun sihi, satunggil anakipun tiyang kalang, satunggilipun stri saking Ngonje tanah ing Toyamas. Ngantos supe dhatng garwanipun. Kajawi saking punika inggih asring rmn dhatng stri sansipun, sangt nggnipun brancah, sarta watkanipun botn kenging kapncok ngajng, panastn

sarta digung. Wondene slir kkalih wau sampun sami kainggahakn garwa, sangt andadosakn npsunipun radn ayu dipati, lajng purik dhatng Kapugran, tanpa pamit ingkang raka, wontn ing ngriku sang putri dipun pitambuhi kemawon dhatng ingkang rama, pangeran dipati inggih botn karsa andangu utawi animbali dhatng garwanipun, dados sang putri wau sangt nggnipun prihatos, yn siyang amanggn wontn ing patamanan, angllipur galihipun piyambak. Amung yn dalu kemawon kondur dhatng ing gandhok. Anuntn sang nata mirng yn garwanipun pangeran dipati purik dhatng Kapugran. Sang nata enggal animbali --- 459 --lurah suranata ttiga, anama Ki ngga, kalih Ki Sh, tiga Sarawdi, sami kautus dhatng Kapugran. Amariksa sababipun radn ayu dipati purik kalihan mundhut pola wasiyat ing Kapugran, kang nama Kyai Palrd kalihan Kyai Maesanular. Tiyang ttiga matur sandika, lngsr saking ngarsa dalm, sampun kpanggih kalihan Pangeran Dipati Pugr, utusan matur alon angaturakn ing dhawahipun prabu sadaya, Pangeran Pugr amangsuli, ngga, sh, kowe matura ing kakang prabu, prakara nggone purik radn ayu dipati aku ora ttakon. Salawase ana ing kene takpitambuhi bae, krana Pangeran Dipati Anom durung ana utusan amasrahake marang aku, sarhning kowe diutus bcik tmonana dhewe, aku wis anglilani, malbua marang kaputrn. Ki ngga sarta Ki Sh aturipun mopo. Pangeran Dipati Pugr ngandika malih, dene prakara pamundhute pola wasiyatku, samngko kris sarta tumbakku gawann bae, kakang prabu aturana mola dhewe. Dhuwung sarta waos sampun katampn dhatng utusan, lajng binta dhatng kadhaton. Sadhatngipun ing ngarsane sang nata utusan matur ing purwa madya wusana, sang nata sakalangkung ngungun. Utusan lajng angaturakn dhuwung kalihan waos wasiyat ing Kapugran. [Kapu...] --- 460 --[...gran.] Sang prabu sakalangkung duka dhatng ingkang ingutus. Dene purun-purun ambkta wasiyat, botn kalawan parentahipun sang prabu, abdi ingkang ambkta wau badhe kinn mjahi, dangu-dangu sang nata ngt lilih ing dukanipun, yn purunpurunipun ambkta wasiyat wau saking parentahipun Pangeran Pugr, sang nata enggal dhawah amangsulakn, amung mundhut pola kemawon, wasiyat inggih sampun kawangsulakn. Pangeran Pugr inggih sampun anyaosi pola, sang nata lajng dhawah dhatng pandhe, andikakakn daml dhuwung kalihan waos, anelad pola wau. Botn antawis lami sang prabu dhdhawah adaml sagaran sakidul kilning kadhaton. Ingkang anggarap tiyang sanagari Kartasura, tuwin tiyang pasisir mncanagari sami bbahbbahan. Botn lami nuntn dados sarta kaingonan baya, sang nata nuntn parentah anggiring buron wana ing Matawis, kapurugakn dhatng Kartasura, kaprnahakn sakilning sagaran, dipun krapyak. Pagiringipun buron wana wau urut margi mawi karajgan sarta kabthekan. Manjangan, kidang, kancil, banthng, jjawa sapanunggilanipun sampun sami dhatng wontn krapyaking sagaran. Amung sima kalihan clng sami pinjahan. Sang nata lajng parentah adaml masjid agng, kang tinelad Masjid Dmak. Botn lami --- 461 --masjid sampun dados, sakalangkung sae, sang prabu nuntn parentah dhatng ttiyang sanagari, andikakakn sami salat dhatng masjid ing sabn dintn Jumungah, kala

samantn inggih kalampahan. Ing sabn Jumungah ing masjid agng jjl tiyang ngantos balbr dhatng surambi. Kacariyos Radn Dipati Sindurja adarbe putra jalr satunggil, patutanipun kalihan ingkang rayi sang prabu randhanipun Trunajaya kang sampun pjah, putra wau anama Radn Sukra, sakalangkung bagus warninipun, amnthelang lampahipun, ambranyak kados putra Dyarawati,[9] tiyang sanagari Kartasura botn wontn kang nyamni bagusipun, ngantos dados panjang kidunging para pawstri, adaml brngta, utawi yn wontn tiyang mmantu, Radn Sukra wau prlu dipun aturi tumut angarak pangantn, kadaml ttingalan ing tiyang kang sami ngarak pangantn. Kala samantn Radn Sukra dipun suruhi ngarak pangantn attgar sangajngipun tiyang kathah, kang ningali sami kasmaran. Pangaraking pangantn wau mdal ing alun-alun. Pangeran Dipati Anom pinuju ningali momor tiyang kathah, pangeran kagt aningali ing tiyang bagus warninipun karngga ing busana, ttgar nlasakn tnaga sangajnge tiyang angarak pangantn. Pangeran andangu dhatng abdinipun. Ingkang kadangu matur psaja, pangeran enggal [eng...] --- 462 --[...gal] kondur, sarta dhawah animbali Radn Sukra, sabab sangt panasing galih aningali bagusipun. Radn Sukra sampun dhatng ing ngarsanipun sang pangeran, lajng kinn nypng sarta binsta, Radn Sukra ginitikan ing panjalin, jinjkan tinabokan ing tiyang kathah, maripat jinjlan ing smut cmng, Sukra asambat botn dosa sarta nyuwun pangapura druwili, pangeran amangsuli sru, kowe aja takon dosa, yagene polahmu sawnang-wnang, kaya kang duwe nagara, ttgar sangarping wong kathah, jaranmu ora wurung nunjang wong, wong akh iku baturku kabh, hh bocah ing kadipatn, Si Sukra gitikana manh, matane lbonana smut manh. Para abdi enggal tumandang, Sukra sambatipun ngaruara sarta nangis awaspa gtih, lajng botn ngt. Nuntn dipun usung kaslhakn satngahing radinan agng, panakawanipun Sukra enggal sami amndht. Sukra ginendhong binkta mantuk. Ingkang ningali sami wlas. Sadhatnge ing kapatihan ingkang rama tuwin kang ibu sami nangisi, Radn Arya Sindurja ing sakdhap mh supe ing galihipun, sumja angrurah ing kadipatn. Dene putranipun dipun niaya tanpa dosa, dangu-dangu ngt yn abdi, lajng lilih ing dukanipun. Ingkang putra enggal ingusadan, antawis pitung dintn waluywa [wa...] --- 463 --[...luywa] kados wingi uni, nuntn pamit dhatng ingkang rama sumja ngamuk dhatng ing kadipatn. Ingkang rama botn anglilani, Radn Sukra sangt cuwa ing manahipun, tansah angonta-onta dhatng pangeran dipati, ing pundi nggnipun badhe kpanggih Sukra botn ajrih, lajng angggabah balanipun tiyang Bugis, kathahipun pitung dasa, sumja dipun jak ngamuk, amung ngantos ngupados jalaran kemawon. Kala samantn Radn Sukra engt ing galih, yn garwanipun pangeran dipati purik, wontn ing Kapugran. Radn Sukra ngandika ing salbting galih, takjajale garwane pangeran dipati iku taksanake, supaya npsua marang aku, dadia jalarane nggonku bakal ngayoni. Radn Sukra nuntn animbali mbanipun jalr kkalih, anama Singanoda, kalih Patrawisa, Radn Sukra ngandika, bapa, kowe apa wis padha wruh warnane radn ayu dipati lan apa kowe sumurup sababe purik iku. mban kkalih matur, bandara, kula inggih sampun mirng saking pawartosipun prasanakan kula tiyang Kapugran. Mnggah warninipun radn ayu wau inggih sakalangkung ayu, dene nalaripun purik punika, awit kawon rbat sih

kalihan stri ppundhutan saking ing dhusun Ngonje, samangke sampun kainggahakn garwa, amung --- 464 --makatn prakawisipun. Radn Ayu wau salaminipun wontn Kapugran kados grah kapit. Ingkang raka tan animbali, mila ingkang rama botn karsa andangu, pamrihipun supados puruna kondur dhatng kadipatn, nanging radn ayu drng karsa kondur, dados samangke radn ayu wau ing sabn siyang tansah wontn panggung patamanan, katingal saking ing margi agng Kapugran, anglipur ing brangtanipun dhatng ingkang raka, bapa, dhawuhana bocahku gaml, jaranku kore putih Si Nirwati, sikile papat pisan wats dhngkul sarta buntut suri kuncunge konn ngumbah ing nila wardi, banjur konn ngabahabahi biludru[10] ijo. mban kkalih matur sandika. Radn lajng ngrasuk busana kang adiadi, akuluk cmng, sarta ngagm sumping skar sumarsana, saplik sisih, Radn Sukra dhasar bagus karngga ing busana. Ing wanci srngenge lumarab, Radn Sukra nuntn nitih kuda sumja tgar dhatng ing Kapugran ingiring rencang kalih wlas klbt mban kkalih, kudanipun anyirig. nggnipun ttgar maripit banon ing Kapugran wingking, wira-wiri ing ngriku kemawon. Kacariyos radn ayu dipati nggnipun wontn ing Kapugran sampun kalih wulan sarta kirang dhahar sare, warninipun wwah ayu, anglir gambar wwangunan. Wadana amindha wulan. Netranipun lir intn sinarawdi, [sinaraw...] --- 465 --[...di,] waja kados mirah sinundukan. Alis ananggal sapisan. Rema ktl cmng, ddgipun rspati, sme kang ningali sami kumsar, paningalipun lindri, anglir murca kindhpakn. Ing nalika punika sang putri pinuju lnggah ing ppanggungan, ingadhp mban stri kkalih, para nyai satunggil anyurni remanipun sarwi rimong sinjang jingga tinpi ing renda, sang rtna kagt aningali ing kakung nitih kuda nyirig, wira-wiri, kang angiring ragi tbih, sang putri alon ngandika dhatng mban. Sapa kang tgar iki, bola-bali ngetan ngulon lan angungak-ungak mrene, ayo padha andlng ing dhuwur bata kana. mbanipun matur, nggr, sampeyan sampun ngantos ningali mriku, ingkang tgar punika bilih raka dalm kangjng pangeran dipati, dados sampeyan badhe angsal lpat. Sang rtna angandika, kae dudu bojoku, katara kang ngiring ming sathithik. Yn bojoku kang ngiring msthi akh, lan aku mngsa panglinga, sanajan nganggoa cara guprnur, aku msthi ora pangling, wong ika anyar katon. Sang rtna enggal tumurun saking panggung sarwi mundhut ndha katrap ing banon. Sang rtna sampun minggah ngndha, jaja manglung sanginggiling banon, wadananipun katalorong soroting raditya ing wanci jam gangsal sontn. Gumbyar kadya wulan purnama sdhng andhadhari, kalih- kalihipun --- 466 --sarng nggnipun sami ningali, dangu nggnipun sami kamitnggngn. Sukra sangt nggnipun kasmaran dhatng radn ayu, sanalika kudanipun kndl. Sukra malongok. Sang rtna lajng akn dhatng mbanipun kang tumut mnk ing banon satunggil, kapurih pitakena dhatng Sukra, mban inggih enggal pitakn. Wong bagus, kula ingutus sang rtna andangu, jngandika punika sintn. Radn Sukra kagt, lajng amangsuli sarwi nyirigakn kapal. Kula putrane Radn Adipati Sindurja, nama kula kala rare pun Sukra, nama kula spuh Natadirja, nanging drng patos karan, taksih karan pun Sukra kemawon. Sang putri sarng mirng lajng ngandika sru, he, kalingane kowe Si Sukra, dene bangt

tmn nggonmu dksura sarta gumagus, ora rumngsa yn wong cilik, lan ora ngeman bagusmu, upama kowe kauningana marang kangmas dipati, amsthi dipothol gulumu, amarga solahmu bangt daladak, ora prnah. Radn Sukra wicantn sarwi msm. Dhuh wong ayu gustine pun Sukra, kula botn ajrih dhatng pun Knct, ngabn karosan tuwin kadigdayan. Ing sanggning kpanggih dhasar kula sdya agntos kris tuwin gntos waos, sok ugi gusti kula wong ayu asiha dhatng kula, kapandhinga bagusipun [bagusipu...] --- 467 --[...n] inggih taksih bagus kula. Sukra lajng nyamthi kuda, nyandr mantuk. Sadhatnge ing griyanipun tumurun saking titihan, aniba ing pasarean, sangt nggnipun brngta dhatng sang putri. Wondene radn ayu wau inggih nuntn kondur ing dalm, angandika dhatng mbanipun. Biyung, aku isih gtun, Si Sukra mau dakkira sida kedanan marang aku, upamane aku sida dipgat marang kangmas, aku apatut yn banjura laki Si Sukra. mbanipun matur, nggr, pamanah kula botn prayogi, sabab pun Sukra anaking bala, raka dalm putraning ratu, ewadene upami raka dalm sedaa inggih prayogi anmpah bbtahan. Sabab pun Sukra bagus, dhasar putraning ppatih, kaprnah sadhrk naksanak. Sang rtna gumujng suka. Kacariyos Radn Sukra, sawungunipun sare lajng rngng-rngng kkidungan, kados satngah ewah, ingkang kacipta amung putri ing Kapugran. mbanipun kkalih sami matur kathah-kathah, amurih sampun ngantos anglanturakn ing pikajnganipun, nanging Sukra botn keguh, malah sumja lampah dhustha dhatng ing Kapugran anyidrng rsmi, ing wanci dalu Sukra lajng dandos ccawtan, anyandhak karbin sarwi akalung krga. mbanipun matur, angggendholi sarwi nangis. nggr, sampun ngantos kalajngakn karsa sampeyan punika, sabab [sa...] --- 468 --[...bab] sangt nggnipun botn prayogi, kaping kalih, tiyang lampah makatn punika amsthi kdah mawi jaruman rumiyin, sarat ambucal arta utawi rajabrana, karsa sampeyan punika upamnipun tiyang mndht ulam ing toya, tiwas buthk toyanipun, ulam botn kenging, upami sampeyan kapara ing tiwas, badhe sangt ing nisthanipun. Radn Sukra amangsuli, iya bnr kowe, bapa, nanging aku mksa, sanajan aku tumka ing tiwas, sok uga wis andlng sadhela marang radn ayu. Sukra nuntn mangkat. mban kkalih atut wingking, sadhatngipun sajawining banon pagr ing Kapugran, kwdan ing marginipun. Kakn ing manah Sukra anangis. Karbin sarta krganipun binanting ing siti, mbanipun enggal anguculi sabuk, kaclupakn ing toya, lajng kauncalakn sumampir ing pagr banon. Sinjang karakt. Sukra marambat anurut wastra, nuntn malorod dhatng salbting pagr banon. mbanipun kantun wontn ing jawi, Sukra amatak aji llimunan. Nanging lajng sinambran ing pksi kolik, bnce, ttuhu. Kacariyos para putra ing Kapugran, anama Radn Mas ntawirya, kalih Radn Martataruna, Radn Dipataruna, sakawan Radn Mas Wngsataruna, gangsal Radn Mas Sngka, nm Radn Mas Sudama, ing wanci dalu --- 469 --drng wontn sare, sami kagt mirng ungling pksi wau, anyambri ing patamanan. Sami graita yn wontn pandung, enggal sami nganglang dhatng prnahing ungling

pksi, tanpa obor, Radn Mas ntawirya wantr ing galihipun, trang kang nurut banon. Radn Sukra uninga dhatng kang sami ngnganglang wau, enggal nyalimpt alingan wiwitan,[11] sumja wangsul mdal. Lampahipun anyampar ron aking kumrsk. Radn Mas ntawirya mirng swara kumrsk, enggal parentah mundhut obor, para rayi enggal amundhut obor, sampun dhatng, Sukra sampun mnk pagr banon marginipun wau, lajng aniba ing jawi, nuntn lumajng kalihan mbanipun. Nanging kalanipun marambat ing pagr banon katalorong ing obor, para putra sami awas paningalipun, lajng opyak wontn pandung, Radn Mas ntawirya enggal anglumpati pagr banon. Sampun dumugi ing jawi, lajng ambujng pandung, ingkang para rayi malumpat botn wontn bakit, nuntn sami mdal ing kori, sarta abdi ingkang sami caos, sumja sami nusul bujng pandung sarwi alok, gumdr swaranipun. Tiyang ing kapatihan inggih sami tandang sumja nygati pandung, oboripun kados raina, tiyang ing Kasindurjan sami kagt aningali [a...] --- 470 --[...ningali] Radn Sukra sarta mbanipun, sami mmpis-mmpis. Enggal sami dipun alingi kasingkirakn. Anuntn Radn Mas ntawirya dhatng ing ngarsane tiyang Kasindurjan. Tiyang Kasindurjan sami mndhak sarwi nymbah pitakn pawartos. Radn Mas ntawirya mangsuli, yn bujng pandung, plajngipun mariki. Tiyang Kasindurjan matur yn botn wontn. Radn nuntn kondur, kadhrkakn tiyang Kasindurjan. Kacariyos Radn Sukra, manahipun sangsaya sangt nggnipun brngta dhatng sang putri, ajng[12] adaml rrpn pitung pada kaaturakn ing sang rtna, ingkang dipun utus ngaturakn anama Nyai Tambakbaya, kang minngka jaruman. Rrpn inggih sampun katur ing sang rtna, lajng kasimpn sangandhaping karangulu, botn antawis lami kawartos ing ttiyang kathah, yn radn ayu dipati ammitra kalihan Sukra, pawartos punika katur ing Pangeran Dipati Anom. Pangeran dipati enggal akintun srat dhatng ingkang paman Pangeran Pugr, srat inggih sampun katampn. Unglipun. Kula angaturi uninga ing sampeyan, yn putra sampeyan adhi ajng samangke lampah culika, allawanan kalihan pun Sukra, sampun urup-urupan wastra, tuwin kintun-kkintunan samukawis. Pangeran Pugr sasampuning maos srat, pasuryanipun [pasuryani...] --- 471 --[...pun] abrit, sangt ing dukanipun. Enggal animbali para putra, Pangeran Pugr ngandika, thole Sudira, undangn bakyumu Si Lmbah. Radn Mas Sudira enggal lumampah dhatng ing gandhok. Pangeran ngandika malih dhatng putra Radn Mas ntawirya, kulup ntawirya, mngko samangsane bakyumu tka ing ngarpku kowe dikbat anggledhahana paturone bakyumu, manawa kowe nmu layang, sarupa- rupane, tumuli gawann mrene. Ingkang putra matur sandika. Botn dangu radn ayu dipati dhatng ing ngarsane sang rama, Radn Mas ntawirya sampun ambalengkrah pasareanipun kang bakyu, nuntn manggih srat rrpn, lajng kaaturakn ingkang rama, Pangeran Pugr sarng sampun nampni rrpn, lajng ngandika dhatng ingkang putra stri, Lmbah, sarhning kowe laki gusti, manawa ana kaluputanamu sandhangn dhewe, aja angggawa sadulur utawa wong atuwamu. Radn ayu dipati sarng mirng botn amangsuli, lajng kondur sarta muwun. Saunduripun radn ayu dipati Pangeran Pugr lajng amaos srat rrpn wau, pangeran sangt dukanipun, lajng ngandika dhatng ingkang para putra, baya wis pinsthi yn aku kawirangan tka ing anak wadon. Hh Sudira sarta anakku lanang kabh, dikbat bakyumu Si Lmbah untapna sadina iki, sarta bature wadon kang jnng Si Tambakbaya,

--- 472 --yn kowe padha ora nana kolu anguntapake, padha knaa ing supataku. Para putra matur sandika sarta sami muwun. Para garwa tuwin tiyang salbting dalm gumarumung sami nangis. Para putra wau sampun kpanggih kalihan ingkang bakyu, matur amundhut pjahipun. Radn ayu dipati angls galihipun, ngandika sarwi muwun. Sudira, kangjng rama iku ora nganggo titi pariksa, anggugu wwadule kangmas dipati bae, kowe matura ing kangjng rama, yn aku ora nglakoni culika sarta ora duwe niyat. Dene manawa kangjng rama mksa mundhut patiku, aku ya nyumanggakake, smbah kula bae aturna. Radn Sudira angatag dhatng Radn ntawirya, kapurih katura ingkang rama. Radn ntawirya inggih enggal matur dhatng ingkang rama, Pangeran Pugr agandika, ntawirya, kowe sarta sadulurmu kabh aja ana kang mandhg tumolh, mulane bakyumu dakukum saiki, supaya besuk ing ngakherat oleha pangapuraning Allah, lan anyupt pocapan. Karodene sapa anakku kang ora mngga anguntapake kna ing supataku. Radn ntawirya enggal wangsul dhatng gandhok, matur dhatng ingkang raka yn ingkang rama kkah ing karsa. Radn Ayu Lmbah sarng mirng lajng amuwun. Ingkang rayi rinangkul gntos, sarwi amamling kathah-kathah, [kathah...] --- 473 --[...-kathah,] anuntn siram kujamas, sarta aggnda, lajng lnggah sarwi kukup wadana, ingkang rayi kkalih astanipun tngn nyandhak cindhe, katangsulakn jangganipun ingkang bakyu, astanipun kang kiwa ngusapi waspa, ingkang rayi sansipun sami nypngi suku tuwin astanipun kang bakyu, sarta sami nangis. Radn Ayu Lmbah sampun seda amargi katangsulan jangganipun. Tuwin Nyai Tambakbaya inggih sampun pinjahan. Ing Kapugran tangis gumrah swaranipun, layon sampun pintak. Ing sasedanipun Radn Ayu Lmbah ingkang ibu enggal lumajng dhatng kadhaton, matur ing sang prabu wiwitan dumugi wkasan. Sang nata sarng mirng saklangkung kagt, tbah jaja sarwi ngusapi waspa, asrt pangandikanipun. Bok ipe, ya talah lakinira dene ora nganggo tutur marang ingsun. Karodene tka aninggal paribasaning wong, paribasaning wong iku, sagalakane macan, mngsa kolua matni marang anake, adhi mas iku kok kolu. Dangu-dangu sang prabu duka ing galihipun dhatng Sukra, lajng parentah animbali para bupati sabalanipun. Para bupati inggih enggal sami dhatng, sang nata lajng utusan dhatng Radn Sindurja amundhut pjahipun Sukra, utusan sampun lumampah, nanging enggal wangsul, sabab botn angsal margi, kori ing Kasindurjan dipun kunci, ing lbt [l...] --- 474 --[...bt] sami pacak baris. Sukra sumja soroh amuk dhatng ing kadipaten, ambelani radn ayu, Radn Dipati Sindurja tansah angampah sarta amituturi, Radn Sukra mksa badhe ngamuk. Radn Sindurja awlas ningali dhatng ingkang putra, klu ing galih sumja nglabuhi putra, lajng parentah angrakit ggaman. Wondene utusanipun sang prabu wau inggih sampun matur yn botn angsal margi, sabab Radn Sindurja sampun pacak baris, supe yn ngabdi saking sangting trsnanipun dhatng anak jalr amung satunggil. Sang prabu sarng mirng atur makatn saklangkung duka, lajng parentah dhatng para bupati, andikakakn ngrurah ing Kasindurjan. Ki Tumnggung Sumabrata enggal matur, gusti, bilih panjnngan dalm marngi, prayogi rayi dalm Radn Ayu Sindurja katimbalana dhatng kadhaton. Kadangua kadospundi ingkang badhe dados kaniyatane lakinipun. Sang nata anurut dhatng aturipun Ki Sumabrata, lajng dhawah dhatng lurah abdi stri, anama Wilaja kalihan Suwnda, andikakakn nimbali Radn Ayu

Sindurja, utusan enggal lumampah, kairing ing para bupati sabalanipun, kinn ngpung ing Kasindurjan. Inggih sampun kinpung, dene Nyai Wilaja kalihan Nyai Suwnda sampun sami lumbt. Radn Dipati Sindurja sakalihan kpanggih angrangkul Radn Sukra, [Su...] --- 475 --[...kra,] sabab Sukra sumja mdal ing Jawi angamuk. Nyai Wilaja sarta Nyai Suwnda lajng andhawahakn timbalan. Radn Dipati Sindurja, jngandika tmpaa timbalan dalm. Putra jngandika Radn Sukra kenging ing kukum molah, pinundhut ing sang prabu badhe pinjahan. Radn Sindurja dangu nggnipun anjtung, nuntn amangsuli, Nyai, dika matur ing sang prabu, bilih parng kula kemawon kenginga analangi pjahe pun Sukra. Nyai Wilaja sarng mirng wangsulan mngkatn, nuntn wicantn dhatng Radn Ayu Sindurja, yn dipun timbali ing sang nata. Radn Ayu enggal mangkat, kairingakn ing utusan. Sampun dumugi ing ngarsa dalm. Sang nata ngandika alon. Adhi ajng, sira tutura marang lakinira, yn dhwke arp nmu bcik sarta arp anjaluk uripe anake, konn tumuli seba ing ngarsaningsun. Samangsane ora mngkono, amsthi ingsun bakal tindak dhewe angrusak ing Kasindurjan. Radn Ayu Sindurja aturipun sandika enggal mantuk. Sampun sanjang dhatng lakinipun punapa ing sadhawahipun sang prabu sadaya, Radn Sindurja sangt kwdan ing galihipun, ing wusana anurut dhatng garwanipun. Nuntn wicantn dhatng ingkang putra sarwi ingaras mbunipun. nggr, kria ana ing omah bae, taksuwunake pangapura ing sang prabu. Radn [Ra...] --- 476 --[...dn] Sindurja lajng mangkat kalihan ingkang garwa, sowan dhatng kadhaton. Sadhatngipun wontn ing kori kamandhungan kapthukakn dhatng Ki Tumnggung Sumabrata, Radn Sindurja kapundhut dhuwungipun sarta kinubng para prajurit, rinksa wontn ing ngriku. Sang nata nuntn utusan dhatng bupati ingkang sami angpung ing Kasindurjan. Andikakakn mjahi Sukra, para bupati ingkang kadhawuhan wau sami kwdan, ajrih lumbt. Awit Sukra sampun pacak baris angatos-atos. Anuntn wontn santananipun Radn Sindurja, kaprnah paman dening Radn Sukra, anama Ngabi Mndaraka, punika kang sagah lumbt angipuk Sukra, Ngabi Mndaraka enggal mnk pagr banon, sampun dumugi ing lbt panggih kalihan Sukra, Ki Mndaraka lajng angrangkul dhatng Sukra sarwi nangis, sarta pitutur kathah-kathah, amurih icale npsunipun Sukra, sarta katanggl yn ngantosa manggih tiwas. Sampun dilalah Radn Sukra gampil manahipun, miturut dhatng Ki Mndaraka, balanipun lajng kabibarakn. Para bupati enggal sami lumbt. Sukra sampun cinpng, nuntn dn ombni upas, nanging botn tumama, enggal Ngabi Mndaraka angukl rambutipun Sukra, gulunipun dn idk sarta binthok. Radn Sukra sampun pjah, para --- 477 --bupati nuntn sami matur ing sang prabu yn Sukra sampun pjah, Radn Sindurja lajng linuwaran sarta kalilan mantuk. Kala samantn sang nata lajng amundhut putranipun stri Pangeran Pugr, anama Radn Ajng Impun kalihan kapenakanipun stri Radn Ayu Pugr, sami pinundhut putra ing sang prabu kadkkakn ing kadhaton. Sang nata lajng parentah ing para bupati, sami andikakakn ngusungi marym agng kang sami wontn ing Matawis, kabkta dhatng ing Kartasura, inggih sampun kalampahan. Kacariyos sang nata tampi srat saking guprnur jendral ing Batawi, anagih prajangjian, kala rumiyin sang prabu sagah anmpahi tlasing obat mimis kang kadaml prang tuwin balanjanipun sarta ajinipun Kumpni kang sami pjah salbting prang, sang nata sarng

sampun tampi srat sakalangkung pakwd ing galihipun, lajng andikakakn nimbali Pangeran Pugr kalihan Cakraningrat, tiga Radn Sindurja, sampun sami dhatng wontn ing ngarsa dalm. Sang nata angandika dhatng Radn Sindurja, Sindurja, sira kongkona marang ing Pasuruan. Si Surapati konn anglar jajahan, anlukna wong mncanagara, yn wus tkan sawetaning gunung lawu, ingsun tumuli anglakokake ggaman. Amapagake prange Si Surapati, --- 478 --kang sun tuduh anindhihi Mas Pugr, sarta wong Kartasura saparo, yn wis padha kalakon, sira tumuli amangsulana layang marang Batawi, warahn yn ingsun ora bisa mikir panagihe iku, krana lagi ewuh amapagake mungsuh, lan sira amundhuta bantu Kumpni, manawa wong Kumpni ora glm ambantoni apa gawene anagih. Sang prabu lajng ngandika dhatng Pangeran Pugr sarta dhatng Pangeran Cakraningrat. Adhi sakarone, kapriye kang dadi rmbugira, ing besuk manawa ana layang panagih manh wangsulan ingsun kapriye. Pangeran Pugr matur, kakang prabu, ing pamanah kula bilih panjnngan dalm pancn botn karsa amaringi, prayogi dipun wangsuli pasaja kemawon. Sarhning Panjnngan dalm sampun amaringi siti ing Pasundhan tuwin ing Carbon. Punika kemawon lrsipun sampun anykapi kadaml lintonipun wragating prang kang tlas. Radn Dipati Sindurja anyambungi, nggr, atur sampeyan punika inggih sampun lrs. Ananging sarhning raka paduka ingkang sinuhun sampun katrucut sagah amaringi ttmpah, kadospundi nggnipun nyld, dene nagari Pasundhan punika minngka ganjaran kemawon. Pangeran Pugr ngandika, mngkono iku gampang bae, sarhning ing tanah Jawa kabh iki kagunganing ratu, mungguh bumi --- 479 --kang dn anciki, banyu kang dn ombe, utawa sukt godhong sapanunggalane, iku apa ora akh pangajine, mungguh kakang prabu karsaa angrgani, apa maneh wong Kumpni nggone dagang ana ing tanah Jawa ya wis akh untunge sarta kajn. Wong Jawa ora ana kang wani nyikara, mngkono iku rak ska sawabe sang prabu, wong Kumpni yn ora angatokna sawabe kakang prabu luwih bcik lungaa tka ing tanah Jawa. Pangeran Cakraningrat sumambung, kakang mas, inggih lrs sampeyan, mnggaha tiyang bbrah tiyang sampun pinaringan umbalan. Inggih nuntn kesaha ingkang tbih, parandosipun yn prang inggih botn mntas piyambak, inggih ugi tiyang Jawi ingkang nglampahi prang, tiyang Kumpni amung ngtbi kemawon. sang prabu sarng mirng saklangkung suka ing galihipun, lajng ngandika dhatng Radn Sindurja, Sindurja, besuk samangsane sira ktmu lan si kumndur utawi si petor, yn pitmbung anagih, sira dikukuh bae, dene yn panagihe mksa, ing kono sdhnge nundhung tka ing tanah Jawa, dene yn narima sarta rumngsa ngmpk-mpk marang ingsun, ingsun ya anglulusake nggon ingsun prasanakan, awit ingsun diwkas marang kangjng rama swargi, dikakake tpung bcik karo wong Walnda, ing samngko [samng...] --- 480 --[...ko] sira dikbat anglakokna kongkonan marang Pasuruan. Yn ggaman ing Pasuruan wis tka sawetane gunung Lawu, adhi mas Pugr tumuli ingsun kone mangkat amapagna prang. Radn Sindurja kalihan Pangeran Pugr nuntn sami mundur saking ngarsanipun sang prabu, Radn Sindurja lajng nglampahakn utusan dhatng Pasuruan. Kacariyos Surapati sampun anglampahakn baris antawis tigang wu, ttindhihipun ingkang putra kkalih, samargi-margi tansah anjjarah, kndl masanggrahan ing Madiun.

Wondene Pangeran Pugr inggih sampun bidhal saking Kartasura, sarta bala ing Kartasura sapalih, lampahipun mdal ing Jagaraga, lajng campuh wontn ing Kalitambang bawah Madiun. Tiyang Pasuruan kawon prangipun, lumajng dhatng ing Caruban. Pangeran Pugr sabalanipun amasanggrahan wontn ing kitha Pranaraga. Gntos kacariyos sang prabu ing Kartasura grah lumpuh, sangt ngantos botn sagd miyos sinewaka, Pangeran Pugr sabalanipun sami katimbalan mantuk. Inggih sampun dhatng wontn ing Kartasura, antawis sataun grahipun sang prabu waluya, sang nata anadar ngrampog sima kathah sarta llumban ing sagara yasa kalihan para garwa, dene ingon-ingonipun [ingon-ingoni...] --- 481 --[...pun] baya sampun sami kapndhtan dhatng Radn Suryakusuma, nggnipun lumbt ing toya Radn Suryakusuma wau busananipun botn tls. Ingkang ningali sami eram. Nadaripun sang prabu wau inggih sampun sami kalampahan. Kala samantn nagari ing Kartasura sakalangkung gmah arja, Pangeran Dipati Anom sampun pputra sakawan. Pambajngipun anama Radn Mas Bumi, ingkang rayi nama Radn Mas Pannggak. Pandhadha nama Radn Mas Alit. Wuragilipun stri, anama Radn Ajng Sasi, sakawan pisan sami patutan saking garwa slir sarta sami pinundhut putra dhatng ingkang eyang sadaya, dene Radn Mas Bumi wau sampun kaangkat nama Pangeran Buminata. Kacariyos Pangeran Dipati Anom kapksa dhatng ingkang rama, kadhaupakn kalihan putri ing Kapugran Radn Ajng Impun, angarang ulu Radn Ayu Lmbah, dene kapenakanipun stri Radn Ayu Pugr katrimakakn dhatng kapenakanipun jalr Ratu Kancana, anama Radn Sumaningrat. Kala samantn sinngkalan 1623. Anuntn wontn kapenakanipun sang prabu, putranipun Pangeran Singasari swargi, anama Radn Mas Punta, punika anddagan wontn ing astana Tgal Arum, sumja ngraman. Sarng katur ing sang nata lajng kinn nypng, sarta [sar...] --- 482 --[...ta] sampun pinjahan. Sarng ing taun 1625, Radn Dipati Sindurja grah, andadosakn ing pjahipun. Dene ingkang kagntosakn dados ppatih Jawi aparentah tiyang satanah Jawi, Ki Tumnggung Sumabrata, ingkang nggntosi dados patih lbt, Ki Tumnggung Wiraguna. Kala samantn Pangeran Dipati Anom pinaringan wawnang amarentah para dipati sarta tiyang satanah Jawi, dados ppatih kkalih wau sabarang prakawis mawi ngaturi uninga ing Pangeran Dipati Anom. Wondene sang prabu ing sabnsabn inggih tansah amulang dhatng ingkang putra pratingkahipun tiyang jumnng ratu utawi tiyang agsang, sarta pinardi ambucala kalakuwanipun ingkang botn prayogi, punapa malih pinurih asiha dhumatng Pangeran Dipati Pugr kalihan dhatng Pangeran Cakraningrat, sampun ngantos adaml sakiting galihipun. Panggalihipun sang prabu supados ing tmbe lulusa nggnipun badhe anggntosi jumnng nata, mila makatn, sang nata wau sampun rumaos yn badhe puput yuswanipun, nanging sangt sumlangipun dhatng kalakuwanipun ingkang putra, mila sangt pamardinipun. Botn antawis lami sang prabu grah sangt, andadosakn ing sedanipun pinuju ing taun Alip ngka 1627. --- 483 --Babad Tanah Jawi Srat Ingkang Kaping 3

--- 484 --Sasedanipun Sang prabu Mangkurat Pangeran Dipati Anom lajng pinarak wontn ing srimanganti sarta ampakakn para bupati sabalanipun. Inggih sampun sami dhatng abaris ing alun-alun. Anuntn Sang Pangeran Pugr, kalih Pangeran Arya Mataram, tiga Pangeran Arya Panular anyuwuni lilah ing Pangeran Dipati Anom, sumja sami ngujung ing layonipun sang nata, Pangeran Dipati Anom inggih anglilani, pangeran ttiga inggih lajng sami lumbt anyungkmi ing layonipun sang prabu sarwi sami muwun. Kacariyos kalananganipun sang nata angadg, sarta wontn cahyanipun mancorong amung samarica, wontn ing sapucuking kalam. Nanging botn wontn ingkang uninga, namung Pangeran Pugr piyambak ingkang aningali, Pangeran Pugr wau enggal ancp cahya kang wontn sapucuking kalam. Sarng cahya sampun kaccp, kalam mantun angadg. Sampun pinsthi karsa Allah yn Pangeran Pugr ingkang badhe anggntosi jumnng nata, wondene jumnngipun nata Pangeran Dipati Anom punika ratu wwla kemawon. Layonipun sang nata sampun binrsihan, lajng binkta dhatng Mogiri, kadhrkakn bala ing Kartasura sawatawis. Ingkang angirit Radn Suryakusuma, garwanipun sang prabu kang nama Ratu Kancana inggih tumut andhrkakn dhatng Mogiri, sarta --- 485 --ambkta reyal swu, kas kaya saking panggaotanipun sang prabu piyambak, badhe kadaml salawat. Ing sapngkring layon Pangeran Dipati Anom parentah dhatng Ki Dipati Sumabrata, andikakakn mpak para bupati mantri wontn ing paglaran. Sabab badhe karsa jumnng nata anggntosi ingkang rama. Ki Sumabrata matur, gusti, prayoginipun amaringana uninga dhatng tiyang Kumpni rumiyin, bilih rama dalm seda, sarta aparinga uninga yn panjnngan dalm karsa jumnng anggntosi nata. Pangeran dipati amangsuli, besuk yn ingsun wis jumnng bae bakal awh wruh, samngko ingsun ora karsa awh wruh, sira dikbat anglumpukna kancanira kabh, ingsun dandan dhingin, tumuli miyos ing paglaran. Ki Sumabrata matur sandika lajng mdal anglmpakakn mantri bupati sadaya tuwin para khaji sarta pangulu punapa dene sarip satunggil, gurunipun sang nata swargi, saking nyalatakn layon drng ngantos sami mantuk, lajng sami sowan ing paglaran. Botn antawis dangu Pangeran Dipati Anom miyos saking kadhaton, ginarbg ing pawongan, sami angampil upacara kaprabon. Pangeran Pugr sarta ingkang rayi pangeran kkalih amthukakn ing sitinggil. Pangeran Dipati Anom matur dhatng Pangeran Pugr, paman, kula [ku...] --- 486 --[...la] badhe karsa jumnng nata, mugi sampeyan idini. Pangeran Pugr mangsuli sndika sarta jumurung. Pangeran Dipati Anom lajng tdhak dhatng paglaran, pinarak ing dhdhampar, ingkang sowan sampun sami ppak. Pangeran Pugr nuntn jumnng sawingkinge pangeran dipati sarwi ngandika sru, sarupaning wong ing Kartasura kabh, padha anksenana, yn Pangeran Dipati Anom saiki takjunjung nata angrh ing tanah Jawa kabh, ajjuluk Kangjng Susuhunan Mangkurat, Senapati ing Ngalaga Sayidin Panatagama. Para bupati sapangandhap sami saur pksi jumurung, Ki Dipati Sumabrata enggal anyntak dhatng Pangeran Pugr, ah ampun kdah andika junjung, Pangeran Dipati Anom sampun sagd jumnng nata piyambak. Pangeran Pugr sarng mirng saklangkung wirangipun, kados botn sagd aningali ttiyang, ing dalm batos tansah anybut ngudu bilihi,[13] Ki Dipati Sumabrata sakancanipun para bupati mantri enggal sami ngaras ing sukunipun sang prabu, Pangeran Pugr sarta ingkang rayi kkalih sami assalaman. Sang nata nuntn

kondur angdhaton. Sarawuhe ing kadhaton lajng andhawahakn parentah dhatng tiyang sakadhaton, yn ingkang ibu Ratu Kulon samangke kanamakakn Ratu Agng. Kacariyos putranipun sang prabu ingkang sampun seda amung satunggil sang --- 487 --nata punika, patutanipun kalihan Ratu Kulon. Garwa sansipun botn wontn patutan. Mila makatn, Ratu Kulon punika sangt dursila ing manahipun. Yn wontn marunipun ingkang wawrat lajng dipun sanjani, wawratipun lajng ical sami sakala. Kala samantn pinuju ing dina Rspati sang prabu anyar miyos sinewaka, anjunjung panakawanipun kkalih, paranakan Cina ing Samawis anama Ki Pusparaga, kaangkat nama Tumnggung Jayaningrat, sarta abdinipun ing kadospatn inggih kathah kang sami jinunjung lnggah, sang nata lajng parentah dhatng Ki Sumabrata, andikakakn kintun srat paring pariksa dhatng kumndur ing Japara kalihan Kapitan Knol ing Samawis, bab sedanipun ingkang rama sarta nggnipun anggntosi jumnng nata. Ki Sumabrata matur sandika. Sang prabu nuntn ngandika bisik-bisik dhatng Ki Sumabrata, Sumabrata, mungguh nggon ingsun jumnng nata iki apa ana kang dadi sumlang, agawe pakewuhing ati. Ki Sumabrata matur, pangraosing manah kula amung priyantun satunggil ingkang dados sumlang, nanging kula ajrih amastani. Sang nata msm sarwi ngandika, iya ingsun wus sumurup kang dadi sumlangira iku, ora liya amung Si Paman Pugr, nanging panduganingsun yn putrane wadon isih ingsun wngku, kaya ora klakon aduwea cipta ala. --- 488 --Ki Sumabrata matur, gusti, mngkatn punika sangsaya gampil anglampahakn, kadursilan annungkul amurih pjah, sabab tiyang arbat karaton punika amsthi botn angetang anak stri, saupami Pangeran Pugr akn dhatng garwa dalm, kapurih anyedanana ing panjnngan dalm. Pandugi kula inggih badhe kalampahan. Sang nata sarng mirng aturipun Ki Sumabrata, dilalah lajng kasupn ing wawlingipun ingkang rama swargi, anggga aturipun Ki Sumabrata. Kala samantn pinuju sidkah pitung dintnipun ingkang rama, garwanipun sang prabu putri ing Kapugran lajng kaantukakn dhatng ingkang rama Pangeran Pugr, dene ingkang kainggahakn dados garwa, slir saking Onje, kaparingan nama Ratu Kancana. Kacariyos ingkang sami andhrkakn layon dhatng Magiri,[14] sarng layon sampun kinubur, lajng sami mantuk dhatng Kartasura, amung Ratu Mangkurat taksih kantun angaosakn kalihan para santri kathah, wondene Radn Suryakusuma botn purun mantuk, lajng apacak baris wontn ing dhusun Ngenta-enta tanah Matawis, anlukakn tiyang sakiwa tngn ing ngriku, dipun purih kondur dhatng abdinipun kamispuh anama Ki Surngga, radn botn purun, pangandikanipun, Surngga, yn kangmas pangeran dipati anggntni jumnng nata, aku [a...] --- 489 --[...ku] suthik mulih, wis psthi jagad bakal rtu, krana kangmas dipati iku budine bangt ala, kagawa tka biyunge, dudu turun Mataram. Wis dilalah swargi uwa prabu ora pputra karo garwane kang padha turun Mataram. Kangmas dipati dhewe ya wis dilalah nggone jjodhon karo sadulurku ora tutug. Iku mratandhani yn bakal sirna wijine, luwih bcik aku jumnnga nata dhewe, dene bgja utawa cilaka, iku ana ing awakku dhewe, lan wis wiyahe yn wong ngrbut nagara, yn kalah sirna, yn mnang psthi ngukup. Hh Kakang

Surngga, nuli dikbat anluk-nlukna wong tanah Mataram utawa ing Pagln. Lan misuwurna yn saiki aku jumnng nata ajjuluk Prabu Panata Agama. Radn Surngga matur sandika. Kala samantn sampun kathah tiyang ingkang sami suyud, agng bbarisanipun, sarta sampun angreka kadhaton tuwin alun-alun wontn ing dhusun Ngentangenta. Kangjng Ratu Mangkurat sarta tiyang sa-Magiri sami kagegeran. Ratu Mangkurat angili mangetan dhatng ing Gunung Kidul, anjog ing dhusun Masaran, lajng kondur dhatng ing Kartasura, sampun katur ing sang prabu yn Radn Suryakusuma balela sarta sampun kathah balanipun. Sang nata sangt duka dhatng Pangeran Pugr, katrka saking pangajanipun ingkang rama, sang prabu lajng parentah dhatng Ki --- 490 - -Sumabrata, paman Pugr timbalana dienggal saanakbojone, yn wis tka banjur bthekana ana ing paseban ngalun-alun, aja sira whi nganggo ggaman. Ki Sumabrata enggal utusan nimbali, Pangeran Pugr sagarwaputranipun inggih sampun dhatng wontn ing paglaran. Ki Sumabrata lajng andhawahakn timbalan dalm, sarta amundhut agmanipun. Pangeran Pugr inggih botn suwala, sampun asrah dhuwung, dalasan para putra tuwin para abdinipun inggih sampun sami asrah gaman, amung Radn Mas ntawirya ingkang drng asrah dhuwung, andik netranipun, wadananipun abrit. Para bupati ebah sami angantos-antos. Pangeran Pugr enggal andhawahi dhatng ingkang putra, ntawirya, krismu pasrahna, sanajan kowe dipatenana ya aja suwala, sarhning kowe ora dosa, amsthi patimu sahid. Balik yn kowe bngga, amsthi bakal duraka ing ratu, lan yn kowe ora srah ggaman kna ing supataku. Radn ntawirya sangt ajrih dhatng ingkang rama, sampun pasrah dhuwung, Pangeran Pugr saputragarwanipun tuwin para abdi lajng sami kabthekan, ing jawi karksa ggamanipun para bupati, Pangeran Pugr saputragarwanipun saklangkung mamlas. Siyang dalu sami anangis sarta annutuh dhatng Radn Suryakusuma. --- 491 --Para bupati ingkang sami rumksa ing kabthekan tuwin Ki Dipati Sumabrata ing sabn sontn sami ttgar maripit pabthekan sarta sami wicantn mmiringi ammirang dhatng Pangeran Pugr. Wondene Pangeran Pugr inggih sangt jarm ing galihipun. Botn karsa dhahar utawi sare, tansah andha pangapura sarta pitulunging Allah, bilih wanci dalu sangt nggnipun nkung angningakn tingal. Yn ing dintn Snn tuwin Kmis, Pangeran Pugr siram kujamas, arrsik, madhp ing karsanipun sang prabu manawi badhe anlasi. Kacariyos sang nata sampun parentah anglurugi kraman Radn Suryakusuma, inggih sampun kalampahan. Radn Suryakusuma kawon prangipun, sabab kkathahn mngsah, balanipun kathah kang pjah, nuntn lumajng dhatng tanah Pagln. Bala ing Kartasura lajng sami mantuk. Sang prabu pinuju miyos sinewaka, angrmbag badhe sumja anlasi Pangeran Pugr. Ki Sumabrata matur ajrih ing walatipun. Amsthi badhe daml rngkaning nagari. Ki Tumnggung Wiraguna sumambung, upamnipun arak sakopi, bilih dipun ombe tiyang satunggil amsthi ngndmi, yn dn ombe tiyang kathah amsthi tawa. Nuntn kasaru dhatngipun ingkang sami nglurug. Matur yn unggul prangipun. Radn Suryakusuma lumajng mangiln. Sang nata saklangkung suka, lajng --- 492 ---

parentah ambujnga ing sapurugipun Radn Suryakusuma, ingkang kadhawahan inggih enggal mangkat. Kala samantn Ki Sumabrata nuntn matur anyuwunakn pangapura Pangeran Pugr, sabab kraman Radn Suryakusuma sampun kawon prangipun. Akathahkathah aturipun Ki Sumabrata wau nggnipun amurih icale dukanipun sang prabu dhatng Pangeran Pugr. Sang nata inggih lajng amarngi, alon pangandikanipun. Iya wis, luwarana paman Pugr, nanging pundhutn tokide yn angajanana ngraman marang putrane kabh, sarta dhawuhana ngalih omah cdhak ing alun-alun. Ki Sumabrata matur sandika, lajng dhatng ing pabthekan. Pangeran Pugr sampun kapundhut katmnanipun. Sarta kadhawahan ngalih, adalma cakt ing alun-alun, lajng linuwaran. Pangeran Pugr wau inggih sampun ngalih padalman. Gntos kacariyos nagari ing Batawi, ingkang dados guprnur jendral anama Hirpk Husdiman, kala samantn tampi srat saking kumndur ing Japara, angaturi pariksa yn pisrat saking ing Kartasura, amaringi pariksa yn Sang Prabu Mangkurat sampun seda, putranipun kang nama Pangeran Dipati Anom sampun anggntosi jumnng nata, nanging nggnipun paring pariksa sampun antawis lami saking gnipun jumnng, wtawisipun --- 493 --kumndur, sang prabu enggal punika sumja amdhot nggning prasanakan kalihan Kumpni, botn anglastantunakn jangjnipun ingkang rama swargi kalihan Kumpni. Tuwan gurnadur jendral lajng pirmbagan kalihan tiyang agng-agng ing Batawi, para tiyang agng wau sampun sami amastani yn sang prabu ttp cidra ing jangji, nuntn sami rmbag sumja anglampahakn kadursilan ingkang rmit, amurih sedanipun sang nata. Kala samantn lajng sami ngupados tnung, inggih sampun angsal isaratipun tlas gangsal kthi reyal. Tnung sampun nate adaml pjahipun para ratu ing sabrang, ing nalika punika tnung wau awarni jalma, agngipun sapra unthing, panjanging suku sacngkal. Rambutipun gambal,[15] tagang gotongan, tnung sampun lumaksana dhatng ing Kartasura, nyiluman amor angin, anjujug ing kadhaton wanci tngah dalu, sang nata pinuju mdal ing plataran prabayasa. Tnung sarng aningali sang prabu nuntn tumurun saking jumantara, anjngglg ing ngarsane sang prabu, sang nata sangt kagt, githokipun mangkarag, sariranipun gumtr, sang nata nuntn angintn yn kalangnanipun Panmbahan Senapati ing Mataram rumiyin. Lajng purun pitakn. Kowe iku sapa, dene gdhemu angluwihi, apa kowe Si Juru Taman, kalangnane eyang Senapati biyn. Tnung matur sru, aku --- 494 --dudu Juru Taman, aku tnunge wong Walnda, kang dadi raja ing tanah Jawa apa kowe. Sang nata sarng mirng saklangkung ajrih sarta dhrodhog, gugup nggnipun mangsuli, dudu aku kang dadi raja, dene kang dadi nata amngku ing tanah Jawa kaprnah pamanku, kadhatone ing Kapugran, lor bnr ska ing kene. Tnung enggal kesah, sang nata lga galihipun. Marasipun sampun ical. Lampahing tnung sakdhap netra dumugi ing Kapugran. Anjujug ing latar panpn. Pangeran Pugr amarngi turas ing latar ngriku, kagt aningali ing jalma botn kaprah agngipun. Pangeran sampun angintn yn punika brkasakan. Pangeran lajng amatak donga sepi, amurugi tnung sarta pitakn. Kowe iki setan apa jim, dene gdhemu kagila-gila. Tnung sumaur, aku tnung Walnda, sapa kang dadi ratu ing tanah Jawa. Pangeran amangsuli, ratuku ana ing kadhaton. Tnung wicantn malih sarwi nyntak. Ah aku mau saka ing kadhaton. Ana wong siji kang nmoni ing aku, atutur marang aku yn ratune ana ing kene, malah kaprnah pamane lan kang tutur iku. Pangeran sarng mirng lajng msm sarwi ngandika, ansaallah ya ingsun kang

jumnng nata amngku ing tanah Jawa, kowe sumja apa tkamu ing kene. Tnung amangsuli, ana kang kongkon marang aku, angadu kasktn [ka...] --- 495 --[...sktn] lan ratu Jawa, yn ratune wis kalah mati dening aku, nuli balane kabh dakkon numps marang sarupaning wong Jawa. Pangeran Pugr msm sarwi ngandika, lah payo tkakna kasktnmu, kowe iki llmbut sumja sikara. Pangeran Pugr lajng amatak donga bsmah sarta donga bala srwu tuwin donga sansipun. Tnung lajng ngalumpruk. Badanipun awarni rare alit, kajuwat-kajuwit botn sagd wicantn, mripatipun pucicilan. Pangeran Pugr ngandika malih, saiki kowe wis kalah kasktnmu, nuli lungaa dikbat, balia marang panggonamu ing sabrang, lungamu ngalora nurut Gunung Kndhng kana, ana ing ddalan aja ganggu-ganggu marang sarupaning wong, sabab wong tanah Jawa batur kabh, yn kowe ora tumuli lunga, apa kowe nganti dakdulang ing tai lingsang. Tnung enggal kesah mangalr nurut rdi Kndhng, kang kamargenan kathah ttiyang sakit rumab. Kala samantn sampun tatas raintn. Sang nata lajng utusan anlik Pangeran Pugr grah utawi botnipun. Utusan inggih sampun wangsul, matur yn pangeran taksih wilujng, botn ewah taksih kados sabn. Sang nata sangt ngungun. Kacariyos putranipun sang prabu ingkang pambajng seda, pannggakipun jalr sampun kaangkat nama Pangeran Mangkunagara, [Mangku...] --- 496 --[...nagara,] ingkang rayi kaangkat nama Pangeran Mangkuningrat. Radn Dipati Sindurja atilar putra jalr satunggil, sampun kajunjung nama Tumnggung Sindurja, santananipun sang nata saking kang ibu anama Radn nggadimja kaangkat nama Pangeran Balitar. Kala samantn amarngi sidkah satus dintnipun sang prabu kang sampun seda, para bupati sami lumbt ing kadhaton sarimbit, sarta sami nyipng. Kacariyos wontn garwanipun anm Pangeran Cakraningrat, ayu warninipun, drng pputra, anama Radn Ayu Pakuwati, pants sallewanipun. Sarng kauningan sang prabu lajng ingapusan dhatng pajungutan. Sadhatnge ing ngriku lajng kagujg, pinksa katunggil sare, radn ayu badhe mopo, nanging botn kuwawi nymbadani karosanipun sang prabu, dados anangis sarta jlih-jlih, sarng sampun radn ayu nuntn mantuk, sarta mrbs mili, sadhatngipun ing pondhokan Pangeran Cakraningrat sawg nguwt puyuh, kagt aningali garwanipun dhatng, puyuh lajng kalbtakn ing kurungan. Pangeran enggal mthukakn. Pangeran kagt aningali garwanipun mrbs mili, enggal pitakn. Garwanipun amangsuli blaka yn kawasesa ing sang prabu, pangeran sarng mirng saklangkung duka, pasuryanipun abrit, andik paningalipun. Sakala agadhah [aga...] --- 497 --[...dhah] cipta sumja angrurah ing kadhaton. Dangu-dangu pangeran emut wawlingipun sang nata swargi, kinn angmong ing sang prabu punika, pangeran lilih ing dukanipun. Lajng utusan angaturi Ki Tumnggung Jangrana ing Surabaya, inggih sampun dhatng wontn ing ngriku, Pangeran Cakraningrat ngandika, kakang Jangrana, ing saiki aku sumja amalik tingal, sabab sang prabu solahe acalunthangan, ayo padha angipuk Pangeran Pugr, diangkat jumnng nata, sabab iku kang alus budine, asih marang bala, patut yn jumnnga nata. Ki Tumnggung Jangrana inggih lajng klu kemawon. Sabab sampun

mirng pawartos yn ing Surabaya badhe kadadosakn kkalih. Pangeran Cakraningrat kalihan Ki Jangrana ing wanci dalu lajng sami sowan dhatng Kapugran, sampun kpanggih, ingancaran lnggah panpn. Pangeran Pugr alon ngandika, adhi, sakarone kadingarn, kowe padha mrene bngi-bngi, ana karpmu apa. Pangeran Cakraningrat matur blaka yn sakit manahipun dhatng sang nata, lajng angipuk sarta angggasah dhatng Pangeran Pugr, ingaturan jumnng nata, angrbata nagari ing Kartasura, dene ingkang dados ggbaging prang inggih Pangeran Cakraningrat sarta Ki Tumnggung Jangrana ingkang anyagahi. Pangeran Pugr alon amangsuli, kang ora-ora, adhi, koucapake, lan yn [y...] --- 498 --[...n] wong wani-wani ing ratu, iku ora bcik kang bakal tinmu, krana ratu iku minngka warananing Allah, karo dene adhi, aku ora duwe sja angndhih nagara ing Kartasura, amung niyat momong bae marang kang dadi ratu. Pangeran ing Sampang matur, kaka mas, pangandika sampeyan punika inggih lrs, bilih sang prabu anglulusna wwlingipun ingkang rama swargi, mngka dhatng sampeyan sampun anganiaya, dhatng ing kula sawiyah-wiyah makatn. Pun kakang Jangrana punika inggih sakit manahipun. Lajng kathah-kathah pangipukipun Pangeran Cakraningrat wau, wangsulanipun Pangeran Pugr kagalih rumiyin. Gntos kacariyos Ki Rngga Yudanagara ing Samawis, sangt nggnipun prihatos. Amirng pawartos yn sang prabu kagungan abdi kkasih paranakan Cina, sampun kaangkat nama Tumnggung Jayaningrat sarta agadhah panyuwun dados bupati wontn ing Samawis. Sang prabu inggih badhe amarngi. Kala samantn Ki Rngga ing Samawis lajng utusan ngaturi srat dhatng ing Pangeran Pugr, ingkang dipun utus mantri kkalih, anama Tanpanaha kalih Sawunggaling, sadhatngipun ing Kartasura anjujug ppatih ing Kapugran, anama Strajaya, inggih lajng kaaturakn ing gustinipun. Srat lajng kawaos, suraosipun, Ki Rngga angaturi [angatur...] --- 499 --[...i] uninga yn Kapitan Knol ing Samawis dalasan para Kumpni kang wontn ing tanah Jawi sadaya sami sakit manahipun dhatng sang prabu, awit kalanipun jumnng nata botn mawi pratela dhatng tiyang Kumpni, ing mangke tiyang Kumpni angajng-ajng ing Pangeran Pugr lolosa saking Kartasura, tumdhaka dhatng ing Samawis. Wontn ing ngriku badhe kaangkat jumnng nata dhatng tiyang Kumpni. Pangeran Pugr sasampuning maos srat sakalangkung lga galihipun. Utusan lajng dipun ganjar busana sapangadg kalih pisan, pasangonipun mitung reyal, sarta sampun pinaringan wangsulan. Pangeran Pugr nuntn ngt dhatng Pangeran Cakraningrat. Utusan saking Samawis kinn ngntosi. Pangeran Pugr enggal dhawah animbali Pangeran Cakraningrat kalihan Tumnggung Jangrana, inggih sampun sami dhatng wontn ing Kapugran. Lajng inguncalan srat kang saking Samawis. Sang dipati kkalih sasampuning maos srat sangt bingah ing manahipun. Angraos yn angsal kanthi, utusan lajng dn pangadg dhatng Pangeran Cakraningrat sarta yatra nyadasa reyal. Ki Tumnggung Jangrana inggih maringi makatn. Pangeran Pugr sampun amaringi wangsulan srat. Sarta angintuni lorodan rasukan dhatng Ki Rngga ing Samawis. Pangeran Cakraningrat inggih angintuni srat dhatng ing Rngga, [Rng...] --- 500 ---

[...ga,] utusan sampun msat saking Kartasura. Priyantun ttiga wau lajng sami pirmbagan. Pangeran Cakraningrat matur alon. Kakang mas, ing pundi panggenan kang sampeyan rmni anglmpakakn ggaman. Pangeran Pugr angandika, adhi mas, lungaku tka ing Kartasura aku bakal jumujug ing Dmak. Ing kono nggonku sumja jumnng nata, sarta akklumpuk bala, dene wong Kumpni tulung ya bcik, nanging aku bakal prasabn bae. Pangeran ing Sampang matur, yn karsa sampeyan sampun kncng, kula badhe pamit mantuk dhatng ing Maduntn angrumiyini, badhe akklmpak ggaman. Dene pun kakang ing Surabaya angantunana, sampun ngantos ngatawisi sarta rumksa ing sampeyan ing kabatosan. Sarng sampun giliging rmbagipun sang dipati kkalih lajng mantuk dhatng pondhokipun. Enjingipun Pangeran Cakraningrat sowan ing sang prabu anyuwun pamit sumja tuwi nagarinipun, asngados botn lami nuntn wangsul. Sabab sangt sumlangipun yn anilara lami-lami ing sang prabu, aturipun Pangeran Cakraningrat wau botn katawis yn ngandhut wwados. Wondene sang prabu inggih botn pisan kagungan panggraita, yn Pangeran Cakraningrat sakit manahipun. Sabab kamokalakn yn garwanipun puruna blaka, pangandikanipun alon. Paman, [Pama...] --- 501 --[...n,] kula gih anglilani, nanging ampun lawas-lawas. Nuli andika bali, kalih dene pondhokane paman saene ontna kang nnggani, pun bibi salah satunggil prayogine tinilara. Pangeran Cakraningrat matur yn garwanipun kdah sami tumut. Sang nata lajng amaringi pasangon pitung atus reyal. Pangeran Cakraningrat nuntn lngsr saking ngarsane sang prabu, sadhatnge ing pondhokan lajng bidhal lan sagarwa putra tuwin balanipun sadaya, lampahipun sampun dumugi ing Sampang, lajng tata-tata sarta anggganjar dhatng balanipun. Ing sabn dintn tansah angggulang pratingkahing prang. Kacariyos Pangeran Dipati Pugr, ing sabn dalu tansah ankung angs karsaning Allah, kala samantn sampun angsal samitaning[16] Allah kalilan jumnng nata, anuntn botn antawis lami Radn Suryakusuma ingkang dados kraman kacpng dene[17] Arya Banyakwidhe, amargi dipun bujuk. Radn Suryakusuma dn bronjongi, sampun misuwur ing ttiyang sanagari Kartasura, yn Radn Suryakusuma kacpng, Pangeran Pugr sarng mirng pawartos mngkatn, enggal amarentahi ing balanipun tuwin para garwa putranipun sadaya, yn pangeran sumja lolos. Parentahipun kadadak sarng sadalu, usrg pating kalsik. Para putra sami gugup, solahipun awarni-warni, wontn kang ngmban putra, [pu...] --- 502 --[...tra,] wontn kang bbondhetan kalihan sliripun. Sawnh mandhi waos sarwi kkalung karbin. Ing wanci pukul kalih dalu, ing taun 1628 Pangeran Pugr lolos, mdal ing kori bbutulan, lan saputragarwanipun tuwin ingkang abdi sadaya, gumardg swaranipun, angalr ngiln. Kadet[18] ingkang sami kamargenan, sarta sami sumrp yn Pangeran Pugr lolos. Tiyang ingkang sami sumrp wau lajng sami ngaturi uninga ing llurah bklipun. Nuntn katur dhatng Ki Dipati Sumabrata, Ki Sumabrata enggal lumbt dhatng kadhaton. Sampun kapanggih kalihan wadana kang kmit tuwin lurah abdi stri, Ki Sumabrata akn amungu sang prabu, sang nata inggih sampun kawungu, nuntn tdhak amanggihi Ki Sumabrata, Ki Sumabrata inggih sampun matur yn Pangeran Pugr lolos. Sang nata sarng mirng saklangkung gugup, enggal amundhut bndhe Kyai Bicak. Nuntn tinabuh, binarung kalihan ttg. Tiyang sanagari Kartasura ggr abilulungan. Sami anarka yn Pangeran Pugr ngamuk dhatng kadhaton. Para bupati mantri sabalanipun pating balbr lajng sami baris ing korining kadhaton tuwin ing alun-alun. Saking bantripun

swaraning bndhe tuwin swaraning tangara sansipun, ingkang sawg lolos sami mirng, lampahipun sawg dumugi [du...] --- 503 --[...mugi] ing Cpaga, sangt sami gugupipun. Pinlak[19] ing lampahipun mdal ing Knr, sumja anjog ing Ngampl. Radn ntawirya binondhetan ing sliripun, kudanipun ingmotan barang, sarng mirng swaraning bndhe momotan dn tatasi, slir katumpakakn ing kuda, sarta kinn mangku karbin. Radn amandhi talmpak wontn ing wingking. Radn Wngsataruna dharat angmban putra jalr sawg umur sataun, anama Mas Bladho, patutanipun kalihan slir Bok Karoh, slir inggih tumut lolos katumpakakn kapal. Mnggah Mas Bladho wau, ing ngakiripun nama Pangeran Riya Mangkunagara. Lampahipun dumugi sakidul Ngampl tatas raina, Radn Wngsataruna ginugujng ing kathah, sabab kang dipun angge ngmban putranipun calana, dipun nyana sinjang. Pangeran Pugr lajng parentah anata lampah, rrepot kadkk ngajng, sawontnipun ingkang sami nypng ggaman kadkk ing wingking, ingkang nindhihi Kiyai Strajaya kanthi para putra, sarta sampun sami angatos-atos. Wondene sang prabu ing Kartasura inggih sampun ambodholakn baris. Para bupati pasisir kalihan mncanagari, ttindhihipun Ki Tumnggung Jangrana, kinn anututi Pangeran Pugr, ingkang dados cucuking baris Ki Tumnggung Jangrana, lampahipun sampun [sa...] --- 504 --[...mpun] untap-untapan kalihan Pangeran Pugr, nanging samangsanipun Pangeran Pugr katingal, Ki Jangrana lajng angrindhikakn lampahipun. Pangeran Pugr sampun langkung ing lpn Tuntang, kartg nuntn binubrah, Pangeran Pugr bamban ing lampahipun. Bala kang anututi mingr mdal Bahrawa anjog ing Jambu. Pangeran Pugr sampun ngrumiyinakn utusan dhatng Samawis, amaringi pariksa ing Ki Rngga Yudanagara, utusan inggih sampun dumugi ing Samawis asanjang dhatng Ki Rngga, Ki Rngga sarng mirng saklangkung gugup, enggal anglampahakn Ki Dmang Sawunggaling kalihan Ki Dmang Tanpanaha kinn mthuk ing Pangeran Pugr sarta binektanan kuda tundhan kalihan jagul kang badhe angrmbat rrepot. Ki Rngga lumampah ing wingking, mampir ing loji, panggih kalihan Kapitan Knol, asanjang yn Pangeran Pugr lolos saking ing Kartasura, samangke sampun wontn ing margi, sarta dn bujung ing bala Kartasura, Kapitan Knol saklangkung gugup sarta bingah, wicantnipun, kyai, dikbat tulungana, manawa slak kacandhak marang bala Kartasura, karo dene yn parng Pangeran Pugr iku aturana mrene, sanajan karsa amadg nata, ya anaa ing Samarang kene, dene yn kudu anjujug liyane, ing Samarang ya orana[20] kang mnging, sabab ing pulo Jawa iki wajibe kabh, nanging yn kna purihn [purih...] --- 505 --[...n] mrene bae, kowe dn bisa ngipuk. Ing samangsane Pangeran Pugr iku anurut marang ing aturmu, karsa tdhak marang ing Samarang kene, amsthi kowe bakal tinarima marang jendral utawa marang Kumpni kabh, kowe prasasat angilangake susahe wong Walnda, krana kang dadi ratu ing Kartasura saiki kpaung. Kyai Rngga msm sarwi anyagahi nuntn mangkat. Wondene lampahipun Ki Dmang Sawunggaling kalihan Dmang Tanpanaha inggih sampun kapthuk kalihan Pangeran Pugr, Ki Dmang angaturakn kuda tundhan sarta sikp. Rrepot ing Kapugran sampun sami karmbat tuwin katumpakakn ing kuda, Pangeran Pugr sakalangkung trustha ing galih, sarta rumaos kapotangan dhatng Ki Rngga, alon

pangandikanipun. Sawunggaling, si thole rngga samngko ana ing ngndi, Sawunggaling matur yn wontn ing wingking, pangeran nuntn bidhal, asipng ing Ungaran sadalu, enjing nuntn mangkat, dumugi ing Pudhakpayung kpthuk kalihan Ki Rngga, Ki Rngga enggal ngrangkul sukunipun sang pangeran, matur sarwi nangis, sabab botn angintn yn pangeran tumuntn lolos sarta wilujng, pangeran angaras mbunipun Ki Rngga, sampun sami tata lnggah, Ki Rngga angaturi skul sarta dhaharan kathah, pangeran saabdinipun [saabdini...] --- 506 --[...pun] sampun sami ndha, tuwuk sadaya. Pangeran Pugr ngandika dhatng Ki Rngga, anak ingsun Ki Rngga, kapriye kang dadi rmbugira, ingsun bakal banjur marang ing Dmak. Ing kono nggon ingsun bakal sumja jumnng nata, lan angntni si adhi ing Sampang lan ing Surabaya. Ki Rngga matur, gusti, prayogi jumnng nata wontn ing Samawis. Sanajan angntosana rayi sampeyan ing Sampang, inggih sae wontn ing Samawis. Sabab sangt ing kuwatos kula bilih sampeyan botn akanthi tiyang Wlandi, dhasar tiyang Wlandi punika sugih, prakosa sarta guna, pitados yn kabuhna ing prang, inggih sarat dipun bang sawatawis. Mila makatn, tiyang Jawi punika kathah ingkang botn wilujng manahipun. Kalih dene bokmnawi tiyang Wlandi wau kenging ing pangbangipun sang prabu ing Kartasura, kapurih sampun ngantos malu dhatng ing sampeyan. Tmahanipun sampeyan gadhah mngsah kkalih, mila prayogi dipun rukt katdhanan tulung, dene bilih sampun karumiyinan ing pangbangipun sang prabu, tiyang Kumpni melik, botn malu dhatng sampeyan, inggih kula kang angrmbat[21] prakawisipun. Tiyang Kumpni badhe kula pangkring, kados makatn wicantn kula, yn wong Kumpni ora glm ttulung, Pangeran Pugr ya wis klar dhewe ngrbut karaton [karato...] --- 507 --[...n] ing Kartasura, sabab wis duwe kanthi wong Madura, sarta wong pasisir ya wis padha suyud, amsthi wis santosa, ora susah nganggo wong Kumpni, makatn gusti, ingkang badhe dados wicantn kula, sarta amsthi badhe nthng pandhanipun epahaning prang tiyang Kumpni. Pangeran Pugr sarng mirng enggal angrangkul dhatng Ki Rngga, alon pangandikanipun. Anak ingsun Ki Rngga, ya bnr aturira, lan sakhe prakaraningsun iki ya wis mngsa bodhoa sira, ingsun nurut ing sira bae, amung panjaluk ingsun, sira dikbat awha wruh marang si adhi ing Sampang, yn ingsun wis tka ing Samarang, lan amratelakna sarta ttarenana kang dadi karpira iku kabh. Ki Rngga matur malih, inggih gusti, punika prlu sangt. Sabab rayi sampeyan ing Sampang punika badhe dados agulaguling prakawis sarta agul-aguling prang. Anuntn sami mangkat saking Pudhakpayung, Ki Rngga sampun ngrumiyinakn utusan, asuka pariksa dhatng Kapitan Knol. Kapitan Knol sarng tampi pratelaning utusan inggih enggal mthuk dhatng Paterongan. Numpak kreta sarta ambkta prajurit drahgundr wolung dasa, wondene Wlandi sansipun utawi tiyang Jawi ing Samawis sampun sami kadhawahan tata angapit margi agng badhe angurmati rawuhipun [rawuhi...] --- 508 --[...pun] Pangeran Pugr. Wondene lampahipun Pangeran Pugr inggih sampun rawuh ing Paterongan, kpanggih kalihan Kapitan Knol attabean. Anuntn sakathahing rrepot karumiyinakn, anjujug griyanipun Ki Rngga, pangeran kalihan Kapitan Knol nuntn

bidhal saking Paterongan anitih kreta ginarbyg ing prajurit drahgundr wolung dasa, sarawuhipun ing Samawis lajng ingurmatan ungling marym sarta sanjata ambalambalan. Binarung kalihan ungling tambur tuwin gamlanipun tiyang Jawi, pangeran anjujug ing loji, nuntn tdhak saking kreta attabean kalihan para upsir, sampun tata sami lnggah, Kapitan Knol alon matur, kangjng pangeran, sarawuh sampeyan ing Samawis kula kalihan tiyang Kumpni sadaya raosing manahipun lir amanggih mas sardi Marapi, punapa malih tiyang Kumpni upamnipun mina kasatan toya sampun lami, ing mangke kabanjiran ing toya, salira sampeyan kang minngka toya, abdi sampeyan tiyang Kumpni saklangkung asrp sarta nikmat raosing manahipun. Kangjng pangeran manthuk, sarta mangsuli trima kasih, Kyai Rngga nuntn wicantn dhatng Kapitan Knol. Saudara, kangjng pangeran punika sampun ngantos kadangon wontn ing ngriku, sabab mntas llampah, amsthi sangt ing sayahipun, badhe kula [ku...] --- 509 --[...la] aturi lrp ing griya kula, dene sakathahe ing prakawisipun inggih kula kemawon ingkang ngrmbat, botn susah dhatng kangjng pangeran. Pangeran Pugr inggih nuntn tdhak saking loji, kapitan angtrakn dhatng griyanipun Ki Rngga, wondene Ki Rngga inggih lajng angaturakn bale griyanipun. Piyambakipun amasanggrahan ing jawi, para putra tuwin para abdi ing Kapugran sampun sami pinrnah, Ki Rngga nuntn anglampahakn utusan sarta mawi srat dhatng ing Maduntn mdal ing laut. Wondene bala ing Kartasura ingkang sami ambujng Pangeran Pugr sampun sami wangsul dhatng ing Kartasura, angaturakn tiwasing sang prabu, yn Pangeran Pugr botn kacandhak sarta sampun dipun tadhahi dhatng tiyang Kumpni kalihan Ki Rngga, pinthuk ing margi, lajng binkta dhatng nagari Samawis. Sang nata sarng mirng saklangkung susah ing galihipun. Kala samantn kasarngan ing tanah Rdi Kidul wontn kraman anama Wirawngsa, sarng katur ing sang prabu lajng kinn anglurugi, kraman Wirawngsa sampun kawon prangipun sarta lajng pinjahan. Anuntn ingkang sami nglurugi kraman Radn Suryakusuma dhatng sarta ambkta Radn Suryakusuma dn bronjongi, sadhatngipun ing Kartasura radn lajng kinunjara, gunjaranipun[22] mawi kaluruban rajut. Mila --- 510 --mngkatn, Radn Suryakusuma wau kawartos yn skti, supados sampun ngantos ucul saking pagunjaran. Kacariyos utusanipun Ki Rngga ing Samawis, sampun dhatng wontn ing Sampang, sampun angaturakn srat. Pangeran Cakraningrat sarng sampun maos srat saking ing Samawis, sakalangkung suka ing galihipun, lajng parentah adaml pratndha ing pambilikipun, anlukakn tiyang saurutipun pulo Maduntn. Nuntn misuwur saking nagari Kartasura, yn Pangeran Cakraningrat balela, Ki Tumnggung Jangrana enggal nyuwun pamit ing sang prabu, asngadi badhe anjagni nagarinipun ing Surabaya. Sang nata inggih lajng anglilani, Ki Tumnggung Jangrana nuntn budhal sabalanipun, ggancangan, jujug ing Sampang, sampun kpanggih kalihan Pangeran Cakraningrat, lajng sami rrangkulan. Pangeran angandika, kakang, bangt kangnku marang kowe sarta kuwatir. Ki Jangrana amangsuli, kula salamine sampeyan tilar, sabn sowan sang prabu tansah angatos-atos. Ki Jangrana lajng nyariyosakn kalanipun Pangeran Pugr lolos. Ingkang tinuduh anyenopatni baris kang bbujng piyambakipun. Pangeran Cakraningrat sarng mirng nuntn gumujng ngakak, sarwi ngandika, wis dilalah kang tinuduh [tinu...] --- 511 ---

[...duh] amburu kok kowe, Pangeran Pugr mngsa kacandhaka. Ki Jangrana wicantn malih, kalih dene sang prabu ing sapunika kula sawang cahyanipun sampun ical, warninipun pthak, kados Cina pinuju muls wtngipun. Pangeran angakak malih, dangu nggnipun sami ggujngan angraosi awonipun sang prabu, nuntn apirmbagan. Pangeran angandika, kakang, kang dadi karpku samngko, aku bakal anonjok layang marang Si Surapati, takwhe wruh yn aku bakal anjungjung nata Pangeran Pugr, dhwke apa bakal amitulungi sang prabu apa tumambuh bae, samangsane Si Surapati sumja amitulungi marang sang prabu, ing Pasuruan bakal dakgcak tumuli, supaya aja angregoni pikir, yn dhwke apitambuh iya sokur. Ki Tumnggung Jangrana inggih jumurung, Pangeran Cakraningrat nuntn anglampahakn utusan dhatng Pasuruan. Sratipun Pangeran Cakraningrat sampun katampn dhatng Surapati, sarta sampun dipun wangsuli, suraosing srat wangsulan, prakawis karsanipun Pangeran Cakraningrat, badhe angadgakn ratu ing Pangeran Pugr, punika Surapati botn purun tumut-tumut. Sabab arbatan nagari sami ingkang gadhah wajib. Panyuwunipun Surapati amung ing Pasuruan kemawon, sampun ngantos kaungkih-ungkih. Pangeran Cakraningrat sampune maos [ma...] - -- 512 --[...os] srat angsulan saklangkung lga galihipun. Nuntn ngandika dhatng Tumnggung Jangrana, kakang, kowe muliha marang Surabaya, siyagaa sarta angirupana nagara kang cdhak-cdhak. Yn ana kang bngga gckn. Dene nagara kang urut pasisir, besuk yn mangkat marang Samarang bae padha sinampe bari lumaku. Ki Tumnggung Jangrana inggih lajng bidhal. Pangeran Cakraningrat nuntn tata-tata bala, rajabrana ing Sampang winutahkn, kadaml anggganjar sarta ambusanani bala, punapa malih nagari sauruting pulo Maduntn urunanipun sampun sami ngalmpak wontn ing ngriku, watawis kathahe balanipun Pangeran Cakraningrat pitung wu, sarta sampun pinatah-patah kang pancn mdal dharat utawi kang badhe mdal ing laut. Ingkang anindhihi bala ingkang mdal dharat, tanaya ing Sampang kkalih, anama Radn Sasradiningrat kalihan Radn Suradiningrat. Ttindhihipun kang mdal ing laut Pangeran piyambak. Anuntn sami bidhal. Wondene Tumnggung Jangrana sadhatngipun ing Surabaya, inggih lajng anlukakn nagari kang cakt ing ngriku, sampun sami nungkul. Amung bupati ing Lamongan kang lumajng dhatng Kartasura, Ki Tumnggung Jangrana nuntn angrakit ggamaning prang, balanipun tigang wu, ttindhihipun ingkang rayi ttiga, anama Jayapuspita, kalih Kartayuda, --- 513 --tiga Surnggana, sarng sampun samkta nuntn bidhal mdal dharat. Ki tumnggung mdal ing laut sarng kalihan Pangeran Sampang. Palajngipun tumnggung ing Lamongan sarng dumugi ing Kartasura lajng matur ing sang prabu, yn Ki Jangrana ambalik mngsah ing sang prabu, gotong kalihan Pangeran Cakraningrat, sumja ambiyantoni Pangeran Pugr, sarta sampun ambidhalakn ggaman dhatng ing Samawis. Sang nata sarng mirng atur makatn, sangt ing dukanipun kaworan prihatin. Lajng parentah sawarninipun bupati pasisir sami katundhung mantuk, anjagni nagarinipun piyambakpiyambak, sarta sang nata anglampahakn Ki Tumnggung Mandurarja kalihan Tumnggung Wirastra, tiga Wirawngsa kinn bantu dhatng Dmak lan sabalanipun. Dene ingkang kabantokakn dhatng Tgal Arya Banyakwidhe kalihan Tumnggung Toyamas. Ingkang dhatng Kaliwungu santananipun sang prabu saking kang ibu anama Pangeran Balitar, akanthi Ki Tumnggung Mangkuyuda lan Natayuda, inggih sampun sami bidhal sabalanipun. Sang prabu lajng anglampahakn utusan anama ntagopa amaringi srat dhatng Kapitan Knol ing Samawis, suraosipun. Sang nata amundhut

bbujnganipun kang nama Pangeran Pugr. Ki ntagopa enggal mangkat saking ing Kartasura. Gntos kacariyos nagari ing Samawis, wontn kumisaris [kumi...] --- 514 --[...saris] saking ing Btawi satunggil, kalihan kumndur ing Japara inggih wontn ing ngriku, tiga Kapitan Knol. Ing sabn dintn tansah bicara kalihan Rngga kang minngka wakilipun Pangeran Pugr, dene ingkang dados karsanipun kumisaris, botn anganggp dhatng Pangeran Pugr, sabab pangeran wau sampun adaml piawon dhatng tiyang Kumpni, Ki Rngga kapurih angupadosa dharah Matawis sansipun, ingkang prayogi badhe kajunjung sang nata, nanging Ki Rngga kkah, kdah angdgakn nata Pangeran Pugr kemawon, andadosakn ruwding prakawis. Tuwin kang saking Samawis dhatng Batawi inggih botn kndhat-kndhat. Nanging botn sagd angrampungakn prakawis. Kala samantn Kapitan Knol, kalih kumndur ing Japara, tiga Ki Rngga ing Samawis sami tinimbalan dhatng ing Batawi, inggih sampun sami mangkat numpak baita. Sadhatngipun ing Batawi lajng sami wiwit bicantn[23] malih wontn ing ngarsanipun gurnadur jendral, sarta para rad, tuwin Wlandi agng-agng ing Batawi, dlr satunggil wicantn dhatng Ki Rngga, Kyai Rngga, sarhning awakmu iku pparon, saparo Jawa, saparo Walnda, kowe taktari, tutura ing satmne, mungguh kang dadi karsane gurnadur jendral utawa para rad kabh, ora amrayogakake yn andadkna ratu ing Pangeran [Pa...] --- 515 --[...ngeran] Pugr, krana wis duwe llabt ala, kang sapisan wis anglakoni dadi kraman, ajnng Sunan Ngalaga, sarta amatni marang wong Walnda, kapindho wis ngumum, ing nalika patine Kapitan Tak, iku saka Pangeran Pugr kang amitulungi marang Si Surapati, apa ora nyata mngkono iku, dene karsane gurnadur jendral sarta para rad, yn dhasar Sunan Mangkurat Mas kang dadi ratu saiki, ttela ora nja tpung bcik karo wong Walnda, luwih bcik kowe angupayaa darah Mataram liyane, kang prayoga diangkat ratu, amung Pangeran Pugr bae aja. Ki Rngga msm sarta matur, tuwan, ingkang sampeyan dhawahakn punika inggih sayktos sadaya, nanging botn lrs. Sabab kalanipun Pangeran Pugr anama Sunan Ngalaga, punika arbat nagari kalihan saduluripun piyambak. Dene tiyang Walandi kang sami pjah salbting prang ngriku, awit amitulungi dhatng Sunan Mangkurat. Dene kala pjahipun Kapitan Tak, punika inggih sayktos saking Pangeran Pugr, nanging anglampahi saking parentahipun Sunan Mangkurat. Sarhning Pangeran Pugr wau angabdi dhatng ingkang raka, amsthi ajrih yn botn anglampahana sabarang parentahipun. Wondene bilih tiyang Kumpni botn purun anjunjung nata sarta botn malu, amsthi Pangeran Pugr jumnng [ju...] --- 516 --[...mnng] nata piyambak. Sabab sampun gadhah andl-andl Pangeran Sampang, akanthi tiyang sapulo Madura sadaya, kalihan Tumnggung Jangrana ing Surabaya, punapa malih tiyang urut pasisir inggih sampun suyud sadaya dhatng Pangeran Pugr, amsthi kuwawi yn angrbata karaton ing Kartasura, botn susah mawi tiyang Kumpni, wondene kala lolosipun saking Kartasura, Pangeran Pugr wau sumja malajng dhatng ing Dmak. Wontn ing ngriku nggnipun badhe jumnng ratu, tdhakipun dhatng Samawis punika awit saking atur kula, kula aturi mundhut tulung dhatng Kumpni, mila makatn, sarhning kula dados pitadosing Kumpni, sastu ing sasagd-sagd kula amurih ing tmbe tiyang Kumpni sagda kringan sarta angsala kauntungan. Kapitan Knol kalihan

kumndur ing Japara anyambungi wicantn, anglrsakn aturipun Ki Rngga, mila makatn, ing samangsanipun tiyang Kumpni botn purun amitulungi tuwin botn anjunjung nata dhatng Pangeran Pugr, pamanahipun kumndur ing tmbe tiyang Kumpni badhe amanggih pakwd nggnipun wontn ing tanah Jawi, aluhung tumuta anjunjung nata sarta anyantosanana ing prang, trkadhang angsal epahan ngari, sarta ttp nggnipun wontn ing tanah Jawi. Gurnadur jendral sarta para rad botn wontn kang wicantn malih, --- 517 --Ki Rngga lajng kars, dipun gdhong. Kacariyos Ki Rngga nggnipun dipun gdhong tigang Ngahad, ing sabn-sabn dipun wdalakn katodhi, nanging Ki Rngga taksih kncng, aturipun botn ewah-ewah, kala samantn sampun linuwaran. Ki Rngga kalihan kumndur, tiga Kapitan Knol sampun sami kalilan mantuk dhatng ing Samawis. Inggih nuntn sami bidhal numpak baita, lastantun dumugi ing Samawis. Botn antawis lami nuntn wontn srat saking Batawi dhatng kumisaris kang wontn ing Samawis. Ki Rngga nuntn dipun timbali dhatng loji, kang minngka wakilipun Pangeran Pugr, awit saking aturipun Ki Rngga Pangeran Pugr botn suka kpanggih piyambak kalihan tiyang Kumpni, supados sampun ngantos kenging dipun pangangkah dhatng tiyang Kumpni. Sadhatngipun ing loji Ki Rngga dipun ddahi srat karampungan kang saking Batawi, yn gurnadur jendral sarta para rad sampun sami angidni nggnipun badhe jumnng ratu Pangeran Pugr, sarta sagah amitulungi ing prang, ananging gadhah panyuwun nagari ing Japara, kalih ing Dmak, tiga ing Tgal, kalihan anyuwun ttmpah rginipun tiyang Kumpni yn wontn kang pjah prang, sarta wragad salbting prang, punapa malih badhe prajangjeanipun tiyang Kumpni kalihan ratu ing tanah Jawi inggih kaddahakn [kaddahak...] --- 518 --[...n] dhatng Ki Rngga. Wangsulanipun Ki Rngga, sadaya wau inggih sampun dipun sagahi, namung srat badhe prajangjean kalihan ttmpah salbting prang, punika badhe karmbag kalihan Pangeran Cakraningrat rumiyin. Sabab drng dhatng wontn ing Samawis. Kalihan Ki Rngga anyuwun idinipun tiyang Kumpni badhe angdgakn bandar dharat, supados bangginipun anykapana kasanggkakn ing karsanipun kang dados ratu, kumasaris [24] inggih sampun anglilani. Kala samantn nggnipun badhe angangkat ratu amung angntosi dhatngipun Pangeran Sampang kemawon kalihan para bupati pasisir, sarta angupados dintn kang dipun snngi Pangeran Pugr. Anuntn wontn utusanipun sang prabu ing Kartasura, anama ntagopa amatdhakakn srat dhatng Kapitan Knol, suraosipun, sang nata amundhut bbujnganipun kang nama Pangeran Pugr. Kapitan Knol sarng sampun tampi srat lajng wicantn. Kongkonan, kowe matura marang ratumu, Pangeran Pugr tkane ing Samarang wong Kumpni ora angundang, awit karsane dhewe, banjur anlukake wong pasisir kabh, wong Kumpni ora dahwn. Sabab ing tanah Jawa iki duwke dhewe, dene yn ratumu wani konn nykl dhewe, wis muliha, aku ora [o...] --- 519 --[...ra] mangsuli layang. Utusan enggal mantuk. Sadhatngipun ing Kartasura lajng matur ing sang prabu, yn wangsulanipun Knol saklangkung nynyngit. Sang nata mirng aturing utusan sangt ing dukanipun, nanging botn kantnan kang dipun dukani, lajng

badhe anlasi ssakitan Radn Suryakusuma, nanging botn kalampahan. Sabab sabn Radn Suryakusuma badhe dipun pjahi, rdi Marapi lajng murub, swaranipun angggirisi, kala samantn Radn Suryakusuma sampun linuwaran sarta kaangkat nama Pangeran Bi, pinaringan llnggah sabin swu karya. Kacariyos Pangeran Cakraningrat kalihan Tumnggung Jangrana sabalanipun, sampun sami dhatng wontn ing Samawis. Utawi para bupati pasisir sabalanipun inggih sampun dhatng ing Samawis. Amung ing Dmak, Kaliwungu lan ing Tgal ingkang maksih bngga, drng purun sowan. Kala samantn praja ing Samawis sauruting llurung tuwin pasabinan patgilan kbak tiyang sadaya, punapa malih para pandhita, ngulama, para khaji inggih sampun sami ngalmpak. Panmbahan Wujil ing Adilangu inggih sampun wontn ing ngriku, nanging saduluripun kkalih sami krm pjah ing laut. Wondene sangajnge pasanggrahanipun Pangeran Pugr sampun karakit alun-alun tuwin taratag, waringin [wari...] --- 520 --[...ngin] kurun sakmbaran. Sarng ing dintn Snn, taun 1629, Pangeran Pugr ingaturan miyos pinarak ing dhampar wontn ing taratag. Kumasaris lnggah tngnipun, kumndur kalihan Kapitan Knol lnggah sakiwanipun pangeran, sinambungan para upsir, Pangeran Cakraningrat sarta para bupati sapangandhap tuwin para khaji sapanunggilanipun punapa malih para putra sami sowan ing ngarsa, bala Kumpni baris ing alun-alun. Pangeran Cakraningrat lajng ngadg sarta wicantn sru, sarupaning kancaku bupati sapangisor kabh, utawa para khaji sapanunggalane kabh, padha angestokna, yn ing sadina iki Kangjng Pangeran Pugr jumnng nata, amngku ing tanah Jawa, kaidn ing kangjng tuwan gurnadur jendral sarta para rad ing Batawi, ajjuluk Kangjng Susuhunan Pakubuwana Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Saidin Panatagama. Tiyang kang sami sowan sadaya asaur pksi, para khaji, pandhita, ngulama sami donga jumurung, bala Kumpni lajng sami urmat ngunglakn marym sarta sanjata ambal-ambalan. Awor swaraning gamlan sarta tambur, kados mcahakn kuping, kumasaris sapanunggilanipun lajng sami ttabean. Para bupati tuwin para putra gntos-gntos angaras sukunipun sang prabu, sang nata nuntn kondur masanggrahan. Ing sadintn [sadi...] --- 521 --[...ntn] punika ugi ngantos dumuginipun arame swaranipun kang sami suka-suka, sanggn-nggn gumuruh. Ing sansing dintn sang prabu anyar miyos sinewaka, anjunjung nama Pangeran Cakraningrat, kaparingan nama Panmbahan Cakraningrat, sarta amadanani bupati pasisir sadaya tuwin bupati saurutipun pulo Madura, Ki Tumnggung Jangrana kaparingan nama Dipati Jangrana, kadadosakn kaliwon, sosoranipun Panmbahan Cakraningrat. Ki Rngga Yudanagara ing Samawis kajunjung nama Dipati Sura Adimnggala, sarta kaparingan angrh siti dhusun urut margi agng ingkang saking Samawis dumuginipun ing Kartasura. Ki Strajaya ppatih ing Kapugran kadadosakn ppatih amarentah tiyang satanah Jawi, kaparingan nama Dipati Cakrajaya. Ki Banyakpatra kadadosakn patih lbt, kaparingan nama Tumnggung Kartanagara. Abdi ing Kapugran dalasan gaml sampun sami jinunjung lnggahipun sadaya, wontn kang dados tumnggung, mantri, ing sapantsipun piyambak-piyambak. Anuntn para putra sami kaangkat nama sadaya, Radn Wngsatruna kaangkat nama Pangeran Dipati Anom Amngkunagara, Radn Mas Sngka anama Pangeran Dipati Purbaya, Radn Mas Sudama

anama Pangeran Dipati Balitar, Radn Mas ntawirya anama Pangeran Prangwadana, Radn Mas Martataruna anama [a...] --- 522 --[...nama] Pangeran Dipati Snta, Radn Mas Dipataruna anama Pangeran Dipataruna. Putranipun Panmbahan Cakraningrat ingkang pambajng kaangkat nama Tumnggung Natadiningrat. Saduluripun anm Dipati Jangrana kkalih sami kajunjung lnggah, ingkang spuh kagmpalakn siti swu karya ing Surabaya sarta kapatdhan nama Arya Jayapuspita, adhinipun kadadosakn bupati ing Lamongan, kapatdhan nama Panji Surngrana. Sang nata nuntn parentah dhatng Tumnggung Rksanagara kalihan Tumnggung Wiranagara kinn anggbag bala ing Kartasura kang baris sakiduling nagari ing Tgal, kinanthn tiyang Kumpni sawatawis, ttindhihipun Lutnang[25] Jaisman. 1. sabalanipun. (kembali) 2. pcut. (kembali) 3. dening. (kembali) 4. jisimipun. (kembali) 5. nyugata. (kembali) 6. bbantu. (kembali) 7. ambelani. (kembali) 8. rngat. (kembali) 9. Dwarawati. (kembali) 10. baludru. (kembali) 11. wit-witan. (kembali) 12. lajng. (kembali) 13. bilahi. (kembali) 14. Mogiri (dan di tempat lain). (kembali) 15. gimbal. (kembali) 16. sasmitaning. (kembali) 17. dening. (kembali) 18. Kagt. (kembali)

19. Ginlak. (kembali) 20. ora ana. (kembali) 21. angrmbag (dan di tempat lain). (kembali) 22. kunjaranipun. (kembali) 23. wicantn. (kembali) 24. kumisaris (dan di tempat lain). (kembali) 25. Lutnan (dan di tempat lain). (kembali)

--- 523 --Kapitan Knol kadhawahan anggbag bala Kartasura kang baris ing Dmak, angirit Kumpni sabrgada, akanthi bala Madura swu, ttindhihipun ingkang putra panmbahan anama Radn Suradiningrat kalih Radn Dmang, bala ing Surabaya swu, ttindhihipun Panji Surngrana, ingkang tinuduh anggbag bala ing Kartasura kang baris ing Tugu tanah Kdhu, Kapitan Gusman ambkta Kumpni sabrgada, kanthi bala Madura swu, bala Surabaya wolung atus, ttindhihipun Radn Tumnggung Natadiningrat kalihan Arya Jayapuspita, sadaya wau sarng ing angkatipun. Wondene ingkang dhatng ing Tgal inggih sampun campuh prang, bala ing Kartasura lumajng. Ingkang dhatng ing Tugu saklangkung rame prangipun. Sabab sami ing purunipun. Mngsah rewang kathah ingkang pjah, ttindhihipun bala ing Kartasura Ki Tumnggung Mangkuyuda lan Natayuda tansah anrgakn bala, gumulung sarng magut. Bala Madura Surabaya tadhah, kang sampun pjah dn idak kemawon. Bala Kumpni anulungi ngarutug ing sanjata, bala ing Kartasura gulagpan kathah kang pjah, nuntn sami lumajng arbat gsang. Wondening bala ing Kartasura kang baris ing Dmak, ttindhihipun Ki Arya Mandurarja, kalih Tumnggung Wirastra, tiga Wirawngsa inggih sampun tmpuh prang, bala ing Kartasura sumja pngkuh, nanging botn tahan kajawahan mimisipun bala Kumpni sarta kathah kang pjah, lajng dhadhal angungsi ing Tmbiring, inglud dhatng bala Kumpni tuwin bala Madura, bala ing Kartasura lumajng sumja mantuk dhatng ing Kartasura. Bala ing Pakubuwanan sarta Kumpni sampun sami wangsul dhatng ing Samawis. Palajngipun ingkang sami kawon prang sampun sami dumugi ing Kartasura, matur ing sang prabu yn kawon prangipun. Sabab aprang kalihan Kumpni, kalih dene Pangeran Pugr samangke sampun jumnng ratu anama Kangjng Susuhunan Pakubuwana, tiyang saurutipun pasisir tuwin Madura sampun sami suyud, sarta sampun sami ngalmpak wontn ing Samawis, kathahing --- 524 --bala tanpa wilangan. Ing samangsan-mangsanipun[1] badhe tumuntn bidhal ambdhah ing Kartasura. Sunan Mangkurat Mas sarng mirng pawartos makatn angls ing galihipun sarta awuyungan. Ing batos sangt kaduwung nggnipun anyakitakn galihipun Pangeran Pugr rumiyin. Nanging ing lairipun sangt duka, lajng parentah dhatng kkasihipun paranakan Cina, anama Tumnggung Jayaningrat. Andikakakn baris wontn ing Ungaran, amptana margi, mila Ki Tumnggung Jayaningrat, ingkang pinatah abaris ing ngajng piyambak. Sabab kathah balanipun tiyang ttumbasan. Bugis, Makasar, Bali tuwin Cina,

inggih awit saking karsanipun Sunan Mangkurat Mas. Sarta Ki Jayaningrat wau sangt nggnipun dipun pitados dhatng sang nata, Ki Jayaningrat inggih sampun mangkat saking Kartasura, sarta kinanthenan bupati kkalih sabalanipun. Dumuginipun ing Ungaran lajng abbiting sarta ajjagang. Sunan Mangkurat Mas nuntn parentah malih dhatng Ki Dipati Sumabrata, kinn baris ing Salahtiga, sarta para bupati mncanagari, Banyumas, Kdhu, Bagln, tuwin para bupati ing nagari Kartasura sabalanipun kinrig, kinn sami baris ing Salahtiga, kang minngka senapatining prang Ki Dipati Sumabrata, inggih sampun sami mangkat. Lampahing ggaman andaldg kados toya mdal saking rong, sadhatngipun --- 525 --ing Salahtiga[2] lajng abbiting wontn ing Kalicacing, bala kathah sami tata pakuwon. Untabing bala kados kapuk kapracondhang ing samirana, saklangkung agng barisipun. Dene ingkang tinuduh abaris ing Bayalali para santana sadaya ttindhihipun Pangeran Arya Mataram, punika ingkang sagah angmbari prangipun Sunan Pakubuwana, mila sangt dn ugung dhatng Sunan Mangkurat Mas. Gntos kacariyos nagari ing Samawis, sakalangkung rja, rintn dalu tansah sami kasukan. Bala ing Kartasura sampun kathah ingkang sami nungkul dhatng ing Samawis. Sunan Pakubuwana ing sabn dintn Sptu miyos watang kalihan para bupati mantri, yn ing dintn Snn Kmis miyos sinewaka, sabibare sinewaka lajng kasukan badhayan, sarta babksan gambuh para bupati sarta para putra sami gntos-gntos. Pangeran Dipati Anom ambksa rangin, ttandhing kalihan panmbahan. Kang aningali sami kasmaran. Nuntn wontn putranipun mantu stri Ki Dipati Samawis, anama Bok Martayuda, ingkang jalr dados carikipun sang prabu, sampun darbe putra kkalih, Bok Martayuda wau yn ing Samawis sampun anglangkungi ayunipun. Kala samantn Bok Martayuda sowan ing sang prabu aningali kang sami babksan. Sarng aningali bksanipun pangeran dipati, [dipa...] --- 526 --[...ti,] sangt gnipun kasmaran, kumyus karingtipun, glungipun lukar, mripatipun kumdhp tsmak. Lajng dipun jawil dhatng rencangipun stri anama Biyang Garm, kaajak lnggah nyans. Pangeran dipati sumrp ing solahipun Bok Martayuda wau, sabibaring bksan lajng amurugi, sarta sagah badhe dhatng griyanipun ing wanci dalu, Bok Martayuda inggih sampun mantuk. Sarng ing wanci dalu Ki Martayuda kmit ing pasanggrahanipun sang nata, pangeran dipati sampun tdhak mriku kpanggih kalihan Bok Martayuda, andumugkakn sakarsanipun. Ki Martayuda kang sawg kmit wau botn sakeca manahipun. Nuntn mantuk sumja nyambangi griya, sarng dugi ing griya mirng swaraning tiyang jalr wicantnan kalihan semahipun. Nuntn kainjn. Botn pandung yn pangeran dipati, Ki Martayuda kanggg nggnipun npsu, lajng adhhm-dhhm saking ing jawi, pangeran dipati sarng mirng dhhm, enggal mdal ing korining griya wingking, lumajng ambdhah pagr. Ki Martayuda enggal lumbt ing griya, Bok Martayuda mthukakn sarwi dhodhok ing siti, Ki Martayuda nuntn angukl glungipun kang stri sarta jinjkan, linarak, tinapukan jinagur, tinabokan, sinotho. Ingkang stri nangis anjrit sarta wicantn. Aku nuli ukumn mati, wong dhasar nyata culika --- 527 --tindakku, mung aja[3] kollara bae. Ki Martayuda sumaur sarwi mmisuh, aja susah kojaluk, mngko kowe msthi takpatni, nanging daklara dhingin. Ki Martayuda nuntn nyandhak kursi, dn antbakn dhatng kang stri, Bok Martayuda kantu, gumuling ing siti, Ki Martayuda lilih npsunipun. Nuntn katilar tilm mujung. Bok Martayuda ngt

lajng tangi, sarng aningali ingkang jalr tilm nuntn mdal saking griya, sumja purik dhatng pasanggrahanipun sang prabu, lampahipun wontn ing margi tansah ssambat pangeran dipati, dene anilar lumajng botn darbe wlas. Sarng wanci byar dumugi pasanggrahan dalm. Bok Martayuda lajng sowan dhatng pramswarinipun sang prabu, kang nama Ratu Pakubuwana, matur ing kawitan dumugi wkasan. Sori na[4] saklangkung ngungun, nuntn enggal matur dhatng sang prabu, sang nata sarng mirng saklangkung gugup, enggal utusan animbali Ki Martayuda, Ki Martayuda pinanggih taksih tilm, nuntn ginugah dhatng utusan. Inggih lajng tangi tumuntn sowan alnggah tumungkul. Sang nata alon ngandika, kulup Martayuda, bojonira purik marene, tutur yn kopala, amarga clor lan si dipati, kang iku kulup, muga aja dadi sake pikirmu, mupusa yn lagi kna rncananing iblis, amurih pcahe wong saduluran. Dene yn [y...] - -- 528 --[...n] sira wis cuwa marang rabinira ingsun kang anglironi, sira amilihana bocah ingsun wadon kang ana sajroning pasanggrahan iki kabh, ndi kang sira snngi ya ingsun paringake, akathah-kathah pangrapunipun sang prabu wau. Ki Martayuda sarng mirng andikanipun sang nata lajng lilih npsunipun, atmahan waspa, kaemutan yn ngabdi, anuntn matur, gusti, bilih amarngi lga galih dalm, abdi dalm bojo kula kemawon kula suwun malih. Sang nata angandika, iya sokur kulup. Nanging wkas ingsun, bojonira aja sira larani bae, lan aja sira sakake atine. Martayuda matur sandika. Sang nata lajng dhdhawah dhatng ingkang garwa, andikakakn maringakn Bok Martayuda, Bok Martayuda inggih sampun kawdalakn, sarta akathah-kathah pawulangipun sang pramswari, kalihan pinaringan arta tuwin busana, Ki Martayuda inggih sampun mantuk sarimbit. Kacariyos wontn Wlandi dhatng ing Samawis saking ing Batawi, anama Amral Spilman, ambkta Kumpni gangsal atus, sampun kpanggih kalihan sang nata lajng attabean. Tuwan Amral matur, sinuhun, kula dipun utus ing pun kaki gurnadur jendral angaturakn tabenipun sarta tabenipun para rad sadaya, kaping kalih pun kaki jendral angintuni rajabrana awarni-warni [awarni...] --- 529 --[...-warni] katur ing panjnngan dalm sarta para putra sadaya, kaping tiga, kula sarta Kumpni gangsal atus kabantokakn ing panjnngan dalm, mugi kaabna prang, ingkang kaping sakawan, bilih ing panjnngan dalm marngi, pun Kapitan Knol kainggahakn komasaris, kalih ing Samawis ngriki badhe kadekekan kumndur, dene ing Japara badhe kadekekan petor kemawon. Ingkang kaping gangsal, pun Adipati Sura Adimnggala kalilanana botn sowan ing sabn kala mngsa, yn botn sarng kalihan kumndur ing Samawis. Punapa malih panuwunipun kaki jendral, tulusa nggnipun pawong sanak sang nata kalihan tiyang Wlandi, ing sapancoronging wulan, sagbyaring surya gning pawong sanak sampun ngantos ewah, sarta sintn kang sumja adaml awon, sampun ngantos amanggih raharja. Sang nata mangsuli trima kasih, sarta sampun amarngi ingkang dados aturipun Amral wau sadaya, nuntn ing loji Samawis ngunglakm[5] marym ambal-ambalan. Amral lajng angaturakn buk prajangjean satunggil, kacpng Amral piyambak satunggil. Kala samantn nggnipun prajangjean pinuju ing dintn Kmis ping, 29 wulan, Jumadilawal taun Jimawal, 1629. Anuntn Ki Tumnggung Jayaningrat kang abaris ing Ungaran angaturi [a...] --- 530 ---

[...ngaturi] ngaturi srat panungkul dhatng susuhunan ing Samawis, sarta anyagahi padhanging margi, ananging gadhah panuwun siti dhusun ing Bahrawa, sang nata inggih sampun amarngi. Sang prabu lajng parentah dhatng panmbahan tuwin dhatng para bupati sadaya, kinn sami samkta ing prang, sang nata badhe tumuntn ngalurug dhatng ing Kartasura, panmbahan alon matur, bilih amarngi sang nata sampun ngantos tdhak ngalurug piyambak, eca-eca kasukan wontn ing Samawis, ingkang ambdhah ing Kartasura kula kalihan pun Adipati Surabaya kemawon. Sabab drng lga manah kula, yn kula drng agntos lawung kalihan pun Knct. Ing saupami kula botn sagd ambdhah ing Kartasura, aluhung kula mantuka aran, dene yn ing Kartasura sampun bdhah, kula inggih tumuntn wangsul amondhongi ing sang nata. Sang prabu alon amangsuli, yayi panmbahan utawa yayi ing Surabaya, ya wis ingsun tarima ing sakhe prastyanira, nanging karsaningsun kudu wruh ing gblage badanira yn kapupu ana ing adilaga. Panmbahan sarta Dipati Jangrana lajng tumungkul, botn sagd mangsuli saking sangt asihipun sang prabu, anuntn mundur saking ngarsane sang nata angundhangi bala samktaa ing prang, sarng balanipun sampun ppak sarta sampun samkta, lajng bidhal saking Samawis. Lampahing --- 531 --bala anggrgut, ingkang dados panganjur bala Madura, nuntn kasambatan bala Surabaya, sang nata munggng tngah amangku bala Kumpni, anitih kuda gula gsng, bala pasisir wontn ing wingking, ggamanipun yn tiningalan saklangkung asri, apindha skar sataman. Balanipun sang nata awarni-warni, tiyang sabrang lan tiyang Jawi kathahipun tanpa wilangan, kados mndhung allampah, sang nata nuntn lrp wontn ing Ungaran. Pangajnging bala sampun dumugi ing Lopait. Kala samantn Tuwan Komasaris knol wicantn dhatng Amral. Amral, mngko jam lima sore ayo padha seba marang sang prabu, aku arp nynyuwun, mupung spi para bupati ana ing pondhoke dhewe-dhewe, yn ana Ki Dipati Samarang mngsa olha. Amral anuruti, sarng ing wanci jam gangsal sontn kumasaris kalihan Amral sami sowan ing sang prabu, sang nata pinuju lnggah piyambak. Komasaris alon matur, sinuhun, awit saking parentahipun jendral, kula akalihan tiyang Kumpni sadaya kinn sumaos ing karsa dalm, kaabna prang, sanajan pjaha awor kalihan siti inggih botn gumingsir, nanging mugi wontna sih kawlasan dalm, amaringi uwos swu koyan ing sabn taun, dados saingonipun tiyang Kumpni ingkang rumksa ing panjnngan dalm. Sintn [Sint...] --- 532 --[...n] malih ingkang kuwajiban sansipun panjnngan dalm, utawi ingkang dipun ajngajng tiyang Kumpni sadaya inggih amung kkucah dalm, sarta ttpipun wontn ing tanah Jawi. Sang nata botn mangsuli pangandika, amung manthuk kemawon. Amral kalihan komasaris lajng sami nyrat pratndha, kaaturakn sang prabu, sarta anyuwun tndha astanipun sang prabu, yn sampun amarngi ing panuwun wau, Amral kalihan komasaris sampun mundur saking ngarsa dalm. Sarng dumugi pondhokipun lajng angunglakn marym kaping pitu, angurmati yn panuwunipun wau sampun angsal. Para bupati sami kagt, anarka wontn mngsah, enggal sami sowan ing sang prabu, sang nata inggih lajng wwartos dhatng para bupati, Ki Dipati Sura Adimnggala sarng mirng sangt ggtun, sarwi matur annutuh, punapaa panjnngan dalm wau botn animbali kula, ing saupami kula wontna,[6] panyuwunipun tuwan komasaris wau kados botn angsal. Kalih dene panjnngan-dalm sumrpa, watkipun tiyang Kumpni punika saklangkung naracak. Yn angsal bancik lajng minggah ing pundhak. Tgsipun, bilih dipun lgani manahipun wwah-wwah ing pikajnganipun. Sang nata sangt ngungun,

alon nggnipun ngandika, puluh-puluh kapriye, ki besan, wong wis katrucut ingsun saguhi, ing buri [bu...] --- 533 --[...ri] bae ingsun ati-atine. Sang nata lajng pirmbagan bab prang, angandika dhatng Panmbahan Cakraningrat. Adhi mas, sarhning pawartaning mungsuh kang baris ana ing Salahtiga ngluwihi akhe, bitinge bangt santosa, miranti saggamane, iku adhi, sapa prayogane kang digawe cucuking prang. Panmbahan matur, bilih amarngi kalihan karsa dalm, anak kula pun Suradiningrat kemawon dadosa cucuking prang, akalihan pun Jayapuspita, tiga pun Panji Surngrana, ambktaa bala Maduntn sarta bala Surabaya ppilihan kalih wu kemawon, ingkang purun angrangsang biting, sang nata lajng ngandika dhatng Radn Suradiningrat, kalih Arya Jayapuspita, tiga Panji Surngrana, kulup Suradiningrat sarta Adi sakarone, sira padha ingsun karsakake dadi cucuking prang, dene wkas ingsun, yn sakira sira kuwalahn angungsia marang ingsun, aja angamuk, eman mnawa mati, sanajan sira matia barng balaningsun, ingsun ora sumja kri mati lan sanak ingsun kang padha asih marang ingsun. Priyantun tiga sarng mirng pangandikanipun sang nata lajng sami brbs mili, sarta sami pratignya, yn botn sagd angrbat biting, bingah sami pjaha wontn samadyaning ranagana.[7] Sang prabu sarng mirng enggal tdhak saking nggnipun lnggah, priyantun ttiga sami karangkul gntosgntos, sarta [sar...] --- 534 --[...ta] alon ngandika, wis, sira padha mangkata, ingsun dongakake salamt. Priyantun ttiga lajng mangkat kalihan bala tigang wu, gambira manahipun dhasar sami br ing kuwann. Wondene sang prabu lajng pirmbagan kalihan para bupati tuwin para satriya, mnggah ingkang dados karsanipun sang nata inggih saupami kawon prangipun, botn karsa pradandosana malih, sumdya seda wontn ing adilaga, para bupati tuwin satriya inggih sampun sami gilig pirmbagipun, sabiyantu sarnga pjah, sang prabu nuntn parentah anata lampahing bala, ingkang minngka pamugarining[8] prang panmbahan kalihan Ki Dipati Jangrana, sarng sampun karakit nuntn bidhal. Ingkang dados panjawat kiwa tngn Ki Dipati Jangrana kalihan panmbahan. Ingkang dados dhadha bala Kumpni, sang nata wontn wingkingipun bala Kumpni, sarta rinksa bala Maduntn kalih wu wontn sakiwatngnipun sang nata, bala pasisir lumampah ing wingking gumuruh swaraning bala awor ttabuhaning prang, samargi sami surak-surak. Gntos kacariyos Ki Patih Sumabrata lan sakancanipun para bupati, ingkang sami bbarisan wontn ing Kalicacing, sampun mirng pawartos yn ggaman ing Samawis sampun bidhal, kathahipun tanpa wilangan, sumja ambdhah ing Kartasura, ki patih nuntn parentah anata [ana...] --- 535 --[...ta] bala sarta anata marym, lela, kalataka sapanunggilanipun, dipun papanakn wontn ing balowartining biting, ki patih sumdya mthuk prang saking salbting biting kemawon. Kancanipun para bupati sami kapundhut prastyanipun, supados sampun wontn kang ngucira prangipun. Bilih wontn ingkang galigab badhe kapjahan piyambak dhatng ki patih, para bupati inggih lajng sami sumaur pksi, sarta sami jangji ndhog sapatarangan, sarnga pjahipun. Ki patih nuntn parentah dhatng Ki Banyakwidhe kalih Pangeran Balitar, kinn dados pacalang lan sabalanipun. Ingkang kadhawahan inggih lajng mangkat sarta sami angatos-atos.

Botn dangu bala Maduntn sarta Surabaya dhatng, lajng campuh prang, bala ing Kartasura sami gila aningali tandange mngsahipun, nuntn lumajng angungsi ing biting, bala Maduntn ambujng, biting ing Kalicacing sampun katingal, kathahing bala tanpa wilangan, anggamng mindha mndhung, angbki ara-ara sakiwatngning biting, Arya Jayapuspita sarng aningali kathahing mngsah saklangkung eram sarta gdhg-gdhg. Alon nggnipun wicantn dhatng balanipun. E bocah ing Surabaya sarta wong Madura, dialon nggonmu lumaku, wong tlung wu iki dudu bobote amungsuh --- 536 --wong samana, msthi bakal ora dadi salilid. Bcik angntni bala Kumpni ing buri. Panji Surngrana amangsuli, kakang Jayapuspita, sampun kkathahn pikir, mngsah kang katingal punika inggih sayktos yn anglangkungi kathah, nanging bilih kula timbang kalihan sihipun sang prabu dhatng kula taksih kirang mngsah. Arya Jayapuspita kalihan Radn Suradiningrat msm, lajng sami nrgakn bala, gumulung sarta surak. Bala ing Kartasura anadhahi sarta sami nyumt marym ingkang sami wontn ing biting tuwin sanjata botn kndl. Bala Madura tuwin Surabaya kathah kang pjah kenging mimis. Rbah pating sulayah, nanging dn idak kemawon, majng anurut kukus. Sang prabu sarng mirng swaraning sanjata, ambal-ambalan kados rdi rbah, lajng ginlak lampahipun. Sang nata sarng aningali bala Madura tuwin Surabaya kangelan sangt nggnipun angrbat biting, sabab katulak drsing mimis. Sang nata enggal nyandhak agmanipun waos Kyai Plrd, pinandhi ing asta, sumja tumut angrampit biting. Bala Madura kalih wu kang sami rumksa sakiwatngnipun sang prabu, sarng aningali sang nata sumja nyalirani ngrbat biting, enggal sami majng anglancangi sarwi surak, tumut angrangsang biting. Panji Surngrana, kalih Arya Jayapuspita, tiga Radn Suradiningrat [Su...] --- 537 --[...radiningrat] sarng aningali balanipun kathah kang tatu tuwin pjah botn sagd mals. Priyantun ttiga enggal sami tdhak saking kuda, ngrumiyini tummpl ing biting, balanipun enggal sami ngrangsang biting, sami anjat lawung, yn sinawang kados sompil ngrubung watu, bala Kartasura sakeca nggnipun nadhahi saking sanginggiling biting, marym tuwin sanjatanipun botn kndhak-kndhak, swaranipun kados rdi rbah, angobahakn bantala, ing paprangan ptng dening kukus. Dangu-dangu bala Madura tuwin Surabaya sampun sami lumbt ing biting, tandangipun lir sami[9] angrbat daging, bala Kartasura panggah, pjah sanjata, atarung waos, pdhang tuwin dhuwung, pating barkuh swaranipun, awor ssambatipun ingkang sami tatu, kumncranging pdhang, cklking watang, arame prangipun, wangke tumpang-tinumpang, kang prang sami ngidak bbathang, priyantun ttiga wau sami liwung pangamukipun. Sariranipun kuthah rah, bala kumpni sami ngarutug ing sanjata tuwin marym. Mngsah kang wontn sakiwatngning biting kathah kang pjah, kenging mimisipun bala Kumpni. Panmbahan Cakraningrat ingkang dados panjawat kalihan Ki Dipati Jangrana inggih prang kalihan bala Kartasura kang dados panjawat, arame prangipun kathah kang sami pjah, Ki Patih Sumabrata sadangunipun sakeca lnggah sarta pinayungan. [pinayung...] --- 538 --[...an.] Sarng sumrp yn bitingipun sampun kalbtan bala Maduntn, ki patih enggal ngadg sarwi nrgakn bala, bala Kartasura ambyuk sarng mangsah, kang aprang bangun rukt malih. Kacariyos bala ing Surabaya sarta Madura ewon kang sami pjah, bala ing Kartasura inggih ewon ugi, sabab sami purunipun. Anuntn bala Kartasura kang dados

panjawat dhadhal, lumajng sadaya, panmbahan sabalanipun sumja nangkbi mngsah kang wontn ing biting, Ki Patih Sumabrata awas aningali yn barisipun linikung, ki patih enggal nyengklak kuda, lumajng atilar bala, bala ing Kartasura kang taksih gsang inggih lajng nututi lumajng sapurug-purug pating balsar, bala ing Pakubuwanan suka sami bbandhang. Palajngipun Ki Patih Sumabrata sampun dumugi ing Bayalali, kang baris ing ngriku para santana ttindhihipun Pangeran Arya Mataram. Punika kang sagah nanggulang prangipun Susuhunan Pakubuwana, mila sangt dn ugung dhatng Sunan Mangkurat Mas. Bilih mnang prangipun kabang badhe kapasrahan bang-bang pangalum-alum ing tanah Jawi sadaya sarta llnggah sabin salksa, kala samantn pangeran sawg sakeca lnggah, kagt aningali Ki Sumabrata dhatng abiyas ulatipun. Pangeran gugup nggnipun pitakn. Ki Sumabrata sanjang yn kawon prangipun sarta giris aningali --- 539 --tandangipun bala Madura nggnipun ngrangsang biting kados rewnda, tan mundur dening mimis, ppjahipun ewon. Anuntn tlikipun Pangeran Arya Mataram dhatng, aturipun sami ugi kalihan Ki Sumabrata, kalih dene aturing tlik, yn sang nata samangke makuwon ing Salahtiga, balanipun warni-warni tanpa wilangan, angbki ara-ara tuwin patgilan. Sang nata wau sampun rmbag sabiyantu kalihan balanipun sadaya, yn saupami katmpr prangipun botn karsa mundur apradangdosan malih, sumja ttumpsan wontn ing paprangan, dalasan ingkang para garwa inggih sumja bela pjah. Pangeran Arya Mataram sarng mirng angns manahipun sarta aclum ulatipun. Ki Sumabrata sampun mangkat mantuk dhatng Kartasura. Pangeran lajng apikir salbting galih, aku iki bakal mungsuh lan sadulur, kang dakiloni kaponakan, mungguh ing tindake cdhak sadulur, angur aku gawea bbcik dhingin marang kakang prabu. Pangeran nuntn anglampahakn utusan dhatng Salahtiga, abdinipun anama Wngsamnggala kinn angaturakn prastyanipun, sarta kathah-kathah wwlingipun. Ki Wngsamnggala sampun mangkat. Gntos kacariyos sang nata ingkang makuwon ing Salahtiga, sawg sineba ing balanipun. Sang nata --- 540 --andangu pratingkahing prang kala angrbat biting, Arya Jayapuspita, kalih Radn Suradiningrat, tiga Panji Surngrana sami matur ing kawitan dumugi wkasan. Sang nata sarng mirng saklangkung suka, priyantun tiga lajng sami ginanjar busana nyapngadg, mawi waos tuwin dhuwung sasaput prantinipun. Sarta botn kndl-kndl panggunggungipun dhatng priyantun ttiga wau. Anuntn Panmbahan Cakraningrat matur yn wontn utusanipun Pangeran Arya Mataram. Utusan sampun tinimbalan sarta matur, kawula ingutus rayi dalm Pangeran Arya Mataram, angaturakn ingkang pjah gsang, anungkul ing panjnngan dalm, nanging mawia samudana prang sakdhap. Wondene padhange ing margi rayi dalm ingkang anyagahi, sarta badhe angesahakn Sunan Mangkurat Mas saking kadhaton. Sang nata amangsuli, yn mngkono dhimas wis ora sida nggone bakal angayoni marang ingsun. Sira tutura marang adhi mas, mungguh nggone tluk ya wis ingsun tarima, wis sira muliha. Utusan nuntn wangsul dhatng Bayalali aggancangan. Sampun kpanggih kalihan gustinipun, matur ing kawitan dumugi wkasan. Pangeran Arya Mataram saklangkung suka galihipun. Lajng parentah anata bala, badhe amthuk prang, balanipun para santana sampun sami angatos-atos. Saking kathahing [kathah...]

--- 541 --[...ing] bala saking Bayalali barisipun ngantos dumugi ing Knthng. Wondene Susunan Pakubuwana inggih sampun bidhal saking Salahtiga sabalanipun. Ingkang dados panganjur taksih bala Madura lan Surabaya, samargi-margi tansah surak-surak, Carabalnipun angungkung, awor swaraning tambur, lampahipun sampun dumugi Knthng, bala Madura sarng aningali mngsah enggal sami nmpuh purun, angrbat mngsah, bala ing Kartasura gila ningali, senapatinipun sampun ngrumiyini lumajng, balanipun inggih nuntn nututi lumajng, gumarubyug salang tunjang, swaranipun kados ngobahakn siti, ggaman tuwin dandosan kathah-kathah kang tinilar, bala Madura sarta Surabaya suka sami ambbandhang. Palajngipun Pangeran Arya Mataram sampun dumugi ing Asm. Dene kang baris ing ngriku Ki Tumnggung Wiraguna sarta para bupati lbt sadaya, sami abbiting wontn ing ngriku, sabab karsanipun Sunan Mangkurat Mas badhe amthuk prang wontn ing Asm. Sampun gganjar dhatng prajuritipun, tuwin abdinipun kala taksih kadipatn inggih sampun sami dipun ganjar ing arta tuwin busana kang adi-adi, rajabrana ing kadhaton winutahakn dhatng abdi, sarta sampun sami baris wontn ing alun-alun, sami angajng-ajng unggule prangipun Pangeran [Pa...] --- 542 --[...ngeran] Arya Mataram, sabab punika ingkang dados andl-andlipun Sunan Mangkurat Mas. Botn wontn kang nyana yn ambalenjani. Pangeran Arya Mataram wau sarng dhatng wontn ing Asm lajng wicantn sru dhatng tiyang kathah taksih numpak kapal. He wong Kartasura kabh, dikbat padha lumayua, aku wis ora kuwawa amungsuh wong Kumpni sarta wong Madura, gustimu ora wurung bakal kendhang, kang ngiringake sapa. Ki Tumnggung Wiraguna lan bala kang sami baris ing Asm lajng sami dhadhal lumajng sadaya, wondene Pangeran Arya Mataram wau inggih sampun dumugi ing kadhaton, kpanggih kalihan sang prabu, atbah jaja sarwi nygut,[10] sru nggnipun matur, anak prabu, pun bapa katiwasan, nggn kula prang kawon, sabab amngsah dede ssanggan. Bala sampeyan kathah kang pjah, kula yn sampuna ngt atilar sampeyan kados inggih anmahi pjah, sabab mngsah kula ewon kathahipun. Sasolahipun kados tiyang potang kasngitan. Dene paman jngandika Kangmas Pugr inggih sampun supe ing sadulur, kalimput ing kawibawan. Wondene parentahipun Cakraningrat kalihan pun Jangrana mngkatn dhatng balanipun. Hh bocah Madura lan Surabaya, samangsane sira olh anykl para santana ing Kartasura, aja ana koprajaya, [kopra...] --- 543 --[...jaya,] padha wudanana bae, banjur tunggangna kbo bari mungkur, pcutana saka buri, dene ratune yn kacandhak ya banjur wudanana mngkono, pandugi kula panganjuring mngsah sadintn punika dhatng wontn ing ngriki, mila suwawi nuntn enggal kendhang, arbat gsang, pintn banggi ing benjing yn sagd wangsul dhatng Kartasura malih, samangke sokugi taksih agsang, kula ingkang rumksa ing wingking sampeyan, dados kawaling prang. Susuhunan Mangkurat Mas sarng mirng atur makatn sangt kagegeran galihipun. Lajng parentah dhatng para garwa tuwin para putra kinn sami pradandosan. Otr tiyang sakadhaton sami nangis pating jalrit. Sunan Mangkurat Mas inggih tansah annggak waspa, nuntn mdal saking kadhaton sagarwaputranipun. Para bupati mantri inggih sami andhrk ingkang sami trsna, kala jngkaripun Sunan Mangkurat Mas, ing dintn Kmis tanggal ping 7 wulan Jumadilakir, taun Jimawal ngka 1629. Lampahipun Sunan Mangkurat Mas ngetan lrs mdal ing Lawiyan, sumja anjog ing Kaduwang, wondene Pangeran Arya Mataram, kalih Pangeran Panular, tiga Pangeran

Natakusuma mikantun, botn tumut kendhang, lajng sami dhatng Kalitan, sumja mthuk ing Sunan Pakubuwana sarta ambkta sasgah kathah. --- 544 --Gntos kacariyos Susuhunan Pakubuwana amasanggrahan ing Mojolgi, balanipun tiyang Madura utawi tiyang Surabaya samargi-margi tansah angrrayah ambboyong, cucuking prang sampun dumugi ing Kalitan. Panmbahan Cakraningrat, kalih Dipati Jangrana, tiga Tuwan Amral Spilman, sampun ngrumiyini dhatng ing Kalitan, kpanggih kalihan pangeran ttiga wau, sampun sami tata lnggah, Amral pitakn dhatng pangeran ttiga, pangeran, Sunan Mangkurat Mas samangke wontn pundi, Pangeran Arya Mataram mangsuli, nyariyosakn ing kawitan dumugi wkasan. Tuwan Amral saklangkung suka manahipun. Amral sarta para bupati lan sabalanipun sampun sami dhahar ssgahipun pangeran tiga, wradin sarta tuwuk sadaya. Amral tuwin panmbahan sarta para bupati sabalanipun nuntn bidhal, sumja dhatng kadhaton. Bala Madura tuwin Surabaya lajng sami anjjarah ambboyong sajawining kadhaton tlas. Kathah solahipun nggnipun sami suka-suka bala kang mnang prang, Amral sadhatngipun ing alun-alun eram aningali marym agng-agng, dene botn kadaml mthuk prang, Amral lajng minggah ing sitinggil sumja lumbt ing kadhaton, nanging kori brajanala kinunci, Amral sarta para bupati ajrih mngakakn, [mngakak...] --- 545 --[...n,] nuntn sami wangsul dhatng paglaran. Amral wicantn dhatng panmbahan. Panmbahan, sampeyan kantun wontn ing ngriki, sarta para bupati kadhawahana nata balanipun ngapit-apit margi, kula badhe wangsul amthuk sang nata. Amral nuntn mangkat. Panmbahan enggal marentahi ing para bupati, balanipun kinn sami baris ngapit-apit margi. Kacariyos Susuhunan Pakubuwana sampun bidhal saking ing Mojolgi, anitih dipngga, pinlanan asri, dipngga wau nggnipun atur-atur raja ing Siym dhatng Sunan Mangkurat Mas. Sarng dumugi ing Samawis dipun anggrak dhatng Ki Dipati Sura Adimnggala, dipngga dn aturakn ing Susuhunan Pakubuwana. Lampahipun sang nata sampun dumugi ing Asm. Kpthuk kalihan Amral, Amral matur, yn pura kpanggih spi, sang nata ingaturan lajng angadhaton. Sang prabu saklangkung suka lajng ing lampahipun. Sarawuhipun ing alun-alun bala Kumpni sarta bala Jawi lajng sami urmat ngunglakn sanjata tuwin marym ambal-ambalan. Tambur salomprt sarta gamlan gumuruh swaranipun. Sang nata lajng minggah ing sitinggil, kandhg wontn ing kori gapit. Kuncining kori sampun katatas dhatng Amral. Sang nata lajng angadhaton saputragarwanipun. Kala ngadhatonipun Susuhunan Pakubuwana [Pa...] --- 546 --[...kubuwana] gntos dintn kemawon kalihan jngkaripun Sunan Mangkurat Mas. Wondene para bupati sabalanipun inggih lajng sami amangsuli pagriyanipun lami, Susuhunan Pakubuwana wau lastantun nggnipun jumnng nata wontn ing Kartasura. Gntos kacariyos Pangeran Ngabi, kala kendhangipun Sunan Mangkurat Mas sagah dhrk, angkatipun sarng, nanging lajng nyimpang angili dhatng dhusun ing Wdhi sagarwaputranipun. Sarng mirng pawartos, yn ingkang rama sampun ngadhaton nagari ing Kartasura, Pangeran Ngabi wau nuntn sowan ing Kartasura sagarwaputranipun. Kalihkalihipun saklangkung bingah, sabab botn nyana yn taksih sami gsang.

Amangsuli cariyosipun Sinuhun Pakubuwana kala mangkat saking Samawis, putranipun jalr katilar wontn ing ngriku satunggil sabalanipun sarta ibunipun ingkang garwa sang prabu, putra wau andling prang, anama Pangeran Prangwadana, sakalangkung tguh sarta digdaya, milanipun tinilar saking panyuwunipun tiyang Wlandi, ing samangsanipun sang prabu sampun unggul prangipun, angadhaton ing Kartasura, putra wau katimbalana, kala samantn sang pangeran mirng pawartos, yn ingkang rama sampun mnang prangipun, sampun ngadhaton ing Kartasura, nanging dilalah sang prabu kasupn, botn utusan [utu...] --- 547 --[...san] nimbali dhatng ingkang putra ngantos antawis lami, sang pangeran wau lajng pradandosan sarta ingkang ibu, sumja bidhal dhatng ing Kartasura, Alprs tiyang Wlandi ingkang jagi ing Samawis angggendholi, sang pangeran kaaturan sumne, angntosana utusanipun ingkang rama, sang pangeran inggih piturut.[11] Kacariyos ing sabn-sabn pangeran sumja bidhal, Alprs tansah matur angggendholi makatn. Pinuju satunggaling dintn sang pangeran sampun pradandosan. Alprs tiyang Wlandi matur angggendholi, Pangeran Prangwadana sampun kakn galihipun, dhasar watakipun panasbaranan. Alprs wau lajng pinarjaya, jaja trus ing gigir lajng pjah, sang pangeran nuntn bidhal sabalanipun sarta ingkang ibu, nanging botn karsa kondur dhatng Kartasura, sabab ajrih dhatng ingkang rama, nglalu ing galihipun, tmah lajng marang ing Kdhu, kndl ing dhusun Kabakalan, siti dhusun kagunganipun ingkang rama kala kapugranipun. Wontn ing ngriku Pangeran Prangwadana angayuti ttiyang siti dhusun. Pangeran sumja ngraman. Sampun kathah balanipun wtawis gangsal wu. Anuntn Tuwan Amral ngaturi uninga ing sang nata, yn ingkang putra amjahi Alprs Wlandi, lajng apacak baris wontn ing Kdhu, sang prabu sarng mirng atur makatn, sangt lingsmipun [lings...] --- 548 --[...mipun] dhatng tiyang Wlandi, tmah duka dhatng ingkang putra, lajng parentah dhatng Ki Dipati Sujanapura, kinn marang Kdhu angipuki ingkang putra. Sang nata parentah malih dhatng panmbahan sarta Dipati Jangrana, kinn mbujng ing Sunan Mangkurat Mas. Ingkang sami kadhawahan nuntn mangkat. Wondene lampahipun Dipati Sujanapura sampun dumugi ing Kdhu, Pangeran Prangwadana sampun kenging dn bujuk, binkta dhatng ing Kartasura, lajng dipun sedani amargi linawe jangganipun. Ingkang ibu kdah bela, inggih sampun pjah linawe. Wondene lampahipun panmbahan kang sumja bbujung Sunan Mangkurat Mas, sampun ngancik ing dhusun Kabangkekan. Sunan kendhang wontn ing Laroh, sarng sumrp yn dn bbujung dhatng tiyang Maduntn, Sunan Mangkurat Mas enggal mangkat saking Laroh, lumajng mangetan anjog ing Kaduwang, para bupati tuwin para mantrinipun kathah kang nungkul dhatng panmbahan. Kdhik kang taksih dhrk ing Sunan Mangkurat Mas. Panmbahan Cakraningrat sabalanipun sampun wangsul dhatng ing Kartasura. Kala samantn nagari ing Kartasura sampun tntrm, tiyang alit sami sakeca manahipun. Awit sang prabu ajg parentahipun sarta asih ing bala, balanipun inggih ajrih asih, Tuwan Amral sampun kalilan mantuk dhatng Samawis sakumpninipun, sarta Ki Dipati [Dipa...] --- 549 ---

[...ti] Sura Adimnggala kinn anjagni Kumpni ing Samawis. Wondene ingkang taksih kantun wontn ing Kartasura Tuwan Kumasaris Knol kalihan Kumpni kalih atus, rumksa ing sang prabu, ttindhihipun kapitan satunggil. Ing dintn Rspati sang nata miyos sinewaka, para bupati, mantri, santana, putra sampun ppak sadaya, sang nata andangu panggenaning mngsah, Panmbahan Cakraningrat matur, putra dalm Sunan Mangkurat Mas lumajng dhatng tanah Kaduwang, mantri bupatinipun kathah kang sami nungkul ing panjnngan dalm, amung kantun Ki Patih Sumabrata, kalih Mandurarja, tiga Wiraguna, sakawan Mangunnagara, gangsal Arya Tiron sabalanipun. Amung punika kang taksih atut wingking ing putra dalm. Sang nata angandika dhatng Ki Dipati Cakrajaya, Cakrajaya, sakhe bupati mantri ttlukan padha lungsurana kalungguhane, amung Ki Tumnggung Mangkuyuda, karo Natayuda, tlu Si Sindurja, papat Si paman Natakusuma isiha padha dadi bupati, dene adhi mas Arya Mataram lan adhi mas Arya Panular mingsiha ttp kaya dene panjnngane kakang prabu suwargi, kadene Si Wiracana sun gawe wadana gdhong sisiha Si Citrasoma, putraningsun Pangeran Dipati Anom sun paringi llungguh bumi limang wu karya, Ki Dipati Purbaya lan Ki Dipati Balitar nlung wu, [...] --- 550 --[...wu,] Pangeran Ngabi rong wu, Ki Dipanagara sarta Ki Upasnta sun paringi llungguh nywu karya. Ki Patih Cakrajaya matur sandika, sang nata kondur angadhaton. Kawuwusa Sunan Mangkurat Mas sampun utusan mundhut bantu dhatng Surapati ing Pasuruan. Surapati inggih enggal ambantoni wtawis tiyang kalih wu, ingkang dados ttindhih ppatihipun kkalih, anama Ngabi Lor lan Ngabi Kidul. Sampun kpanggih kalihan Sunan Kendhang wontn ing Kaduwang, patih ing Pasuruan lajng nyuwun pamit sumja bdhah ing Kartasura, Sunan Kendhang inggih anglilani, patih ing Pasuruan sabalanipun lajng mangiln. Samargi-margi tansah ngrrayah, kndl masanggrahan ing dhusun Ngluyu, ajng-ajngan kalihan bala Madura ing Kartasura. Wondene Sunan Kendhang wau lajng dhatng ing Pranaraga, samargi-margi tansah sih-sinihan kalihan para sliripun, kathahipun kawan dasa wolu, stri sansipun inggih kathah kang sami binkta kendhang. Sarawuhipun ing Pranaragi amasanggrahan ing dalmipun Radn Martawngsa bupati ing Pranaragi, wontn ing ngriku anggung cangkrama ing wana lan ing toya lan para garwanipun, botn wontn mntra-mntra yn kendhang, lajng amundhut garogolan kidang mnjangan. Radn Martawngsa inggih sampun [sampu...] --- 551 --[...n] anyawisi, Sunan Kendhang lajng tdhak dhatng grogolan kalihan para garwanipun. Nuntn munggah ing ppanggungan. Sunan Kendhang sangt suka ing galihipun aningali sangsam kathah, enggal mnthang langkap, jmparing lumpas, sangsam satunggil kacundhuk ing jmparing, ambrak[12] kapisanan. Radn Martawngsa enggal lumbt ing grogolan sarta bkta rencang sawtawis. Sdyanipun Radn Martawngsa sangsam wau kapndht badhe kinn nymblh ing kaum. Sunan Kendhang sarng aningali saklangkung dukanipun, kagalih angrsahi nggnipun kalangnan. Lajng parentah dhatng balanipun babgtan saking Kartasura kinn nypng ing Radn Martawngsa, inggih sampun cinpng, binkta dhatng ngajngan, lajng dipun kabiri, Radn Martawngsa aniba tan emut, nuntn tinilar kondur masanggrahan. Radn Martawngsa lajng rinmpa tinangisan dhatng para santananipun sarta sami wlas, dene sapele dosanipun. Sawnh wicantn. Sanak-sanakku kabh, ayo padha angamuk marang Sunan Kendhang mngko bngi, sabab iku ratu dajalanat. Suprandene ing Kartasura wis ana kang jumnng nata, sabar lila ing

donya, asih ing bala. Para santananipun Radn Martawngsa sampun sami gilig ing rmbag, tuwin sakathahe bala ing Pranaragi inggih sampun sami kklmpakan wontn ing wana, angrakit --- 552 --ggamaning prang. Anuntn Ki Patih Sumabrata sumrp ing prakawis wau, enggal matur ing gustinipun. Sunan Kendhang saklangkung gugup galihipun, lajng bidhal saking Pranaragi wanci dalu, lampahipun kassa pating baccr, sumja ngili dhatng Madiun, ttiyang Pranaragi nuntn sami nututi, kang kacandhak pinjahan lajng prang wontn ing wana Gaglang, bala Kasunanan kathah kang pjah, nuntn sami lumajng dhatng ing Madiun. Wondene Ngabi Lor lan Ngabi Kidul kang sami baris ing Luyu wau, inggih sampun campuh prang kalihan bala ing Kartasura, bala Pasuruan kathah kang pjah, sabab kathahn mngsah. Ngabi Lor lan Ngabi Kidul nuntn lumajng sabalanipun, anjog ing Jagaraga, lajng dhatng Madiun. Bala ing Kartasura ambujng ngantos dumugi Madiun. Ngabi Lor lan Ngabi Kidul sampun kumpul kalihan Sunan Kendhang, nuntn sami lumajng dhatng nagari Daha, dene bala ing Pranaraga inggih sampun kumpul kalihan bala ing Kartasura, sami pacak baris wontn ing Madiun. Kacariyos sang prabu ing Kartasura tampi srat saking gurnadur jendral ing Batawi, suraosing srat, sang nata dipun aturi andhawahna parentah, ambbujung sapurugipun Sunan Kendhang, sarta ambdhaha nagari Pasuruan, anumps Surapati lan saanakputunipun. [saana...] --- 553 --[...kputunipun.] Tuwan jendral inggih anyawisi bala Kumpni wolung atus. Ingkang badhe dados ttindhih Komasaris Knol. Sang nata kapanujon ing galih, lajng parentah dhatng Panmbahan Cakraningrat. Adhi mas, sira ngluruga marang Pasuruan, sarta Si Jangrana, bupati pasisir kiwa tngn sira gawaa kabh, anjujuga ing Surabaya, banjur kumpula lan si komisaris sarta bala Kumpni ana ing kono. Sang nata ngandika malih dhatng Pangeran Dipati Purbaya, kulup Purbaya, sira milua nglurug, bala ing Kartasura sira gawaa saparo, mtua ing Pranaraga, saanane wong mncanagara gawann kabh, kang mingsih bngga ngidhp ing Sunan Kendhang gitikn ing prang. Ingkang sami dhinawuhan matur sandika, panmbahan sampun prajangjean kalihan Pangeran Purbaya, benjing patmpuhing prang botn tulung-tinulungan, anuntn sami mundur saking ngarsanipun sang prabu apradandosan. Sarng sampun samkta lajng sami bidhal saking ing Kartasura, Pangeran Dipati Purbaya ngidul ngetan mdal Kaduwang anjog Pranaragi, panmbahan sarta Dipati Jangrana mdal ing Samawis, lajng nurut pasisir, anjog ing Surabaya, wontn ing ngriku sampun kumpul kalihan Komasaris Knol tuwin bala Kumpni wolung atus, lajng sami bidhal nja dhatng Pasuruan. Kathahing --- 554 --bala tanpa wilangan. Kala samantn sinngkalan 1630. Kawuwusa Ki Tumnggung Wiranagara ing Pasuruan sampun mirng pawartos yn dipun lurugi bala Jawi sarta Kumpni, kathahipun tanpa wilangan. Ki tumnggung saklangkung

suka manahipun, lajng bidhal lan sabalanipun wtawis salksa, sumja mthukakn mngsah dhatng Bangil. Sadhatngipun ing ngriku anata barisipun sarta sami angatosatos. Panmbahan sarta bala Kumpni inggih sampun dhatng ing Bangil, ajng-ajngan kalihan bala ing Pasuruan. Komasaris sarng aningali Surapati mthuk prang, sangt suka manahipun, enggal anata Kumpninipun dados dhadha, panmbahan sarta Ki Jangrana dados panjawat kiwa tngn. Lajng tmpuh prang rame, bala Kumpni tuwin bala Madura sarta pasisir kathah kang pjah, bala Pasuruan inggih kathah kang pjah, bangke amblasah wontn kang tumpang-tinumpang, saklangkung rame prangipun. Bala Madura atusan kang pjah, bala Kumpni wolung atus wau kathah kang pjah lan ingkang taksih gsang, amung bala Surabaya sakdhik ingkang pjah, tuwan komasaris sarng aningali prangipun Dipati Surabaya, lajng angyktosi ing batos, kakintn nggnipun prang ggorohan kemawon. Anuntn kasaput ing dalu, ingkang [ing...] --- 555 --[...kang] prang sapih sami mundur, bala Kumpni sarta tiyang Madura ngns manahipun. Surapati lan sabalanipun inggih sami giris manahipun. Sabab balanipun salksa wau wtawisipun ingkang taksih gsang amung kawan wu, Surapati mundur alon-alonan anitih kuda wasta pun Pakling, ginarbyg ing bala, tiyang Kumpni amariymi saking katbihan. Kala samantn Surapati katiban mimis kancana walikatipun kiwa, agnging mimis sajruk lgi, Sang Dipati Wiranagara jumbul, botn pasah, nanging karaos sakit. Dipati Wiranagara sangt npsu, angingr kuda sumja ngamuk malih, balanipun sami angggendholi, sabab sampun wanci dalu, benjing-enjing siyang kemawon ingaturan magut prang malih, sing[13] dipati inggih miturut nuntn mundur dhatng kithanipun. Wondene tuwan komasaris sakumpninipun lajng mantuk dhatng ing Samawis. Panmbahan sarta para bupati sabalanipun mantuk dhatng Kartasura, panmbahan wau sampun anglampahakn utusan sarta mawi srat dhatng Pangeran Dipati Purbaya amratelakakn yn kawon prangipun, tiyang Kumpni tuwin tiyang Madura kathah kang pjah, Pangeran Purbaya ingaturan kondur dhatng Kartasura, sampun ngantos lajng dhatng Pasuruan. Utusan enggal mangkat. --- 556 --Kacariyos Pangeran Purbaya abaris ing dhusun Glathik talatah ing Kadhiri, ajng-ajngan kalihan balanipun Sunan Kendhang, ttidhihipun anama Tumnggung Katawngan ing Kadhiri, Pangeran Purbaya wau tampi dhawuhipun sang prabu ing Kartasura, kinn bujuki Tumnggung Sumabrata, Pangeran Purbaya inggih sampun anglampahakn utusan sarta mawi srat dhatng Ki Sumabrata kang sawg dhrk Sunan Kendhang wontn ing kitha Kadhiri, utusan inggih sampun kpanggih sarta nyukakakn srat. Ki Sumabrata enggal amaos srat, suraosipun, Ki Sumabrata, jngandika tinimbalan rama prabu dhatng Kartasura, kangjng rama karsa amals kasaenan dika, sabab kalanipun kangjng rama binthekan rumiyin amargi saking atur dika dhatng Sunan Mangkurat. Wontn pabthekan ngriku kangjng rama sangt nggnipun nynyuwun ing Gusti Allah, supados jumnnga nata, ing mangke sampun kalampahan jumnng nata, mila kangjng rama wau sumja mals ing sih andika, akathah-kathah pangipuk kang mungl ing srat wau. Ki Sumabrata sasampuning maos srat sangt bingah ing manahipun. Nuntn akn pradandosan dhatng anak bojonipun. Sarng wanci dalu Ki Sumabrata lolos saking ing kitha Kadhiri, anilar gustinipun, sampun kpanggih kalihan Pangeran Dipati Purbaya, nuntn kinn lajng dhatng [dha...] --- 557 ---

[...tng] ing Kartasura sarta binktanan mantri ingkang rumksa ing margi, sadhatngipun ing Kartasura anjujug ing Ki Patih Cakrajaya, lajng dn irid sowan ing sang prabu, Ki Sumabrata wau sampun kattpakn dados bupati ing nagari Kartasura. Wondene Pangeran Dipati Purbaya inggih lajng campuh prang kalihan Tumnggung Katawngan. Balanipun Ki Tumnggung Katawngan kathah kang pjah, nuntn lumajng dhatng kitha Kadhiri, Sunan Kendhang sangt giris manahipun, enggal lumajng ngidul ngetan. Pangeran Purbaya sumja anglud palajngipun Sunan Kendhang, nuntn kpthuk utusanipun Panmbahan Cakraningrat, amratelakakn yn gnipun prang kalihan Surapati kawon. Pangeran Purbaya ingaturan kondur dhatng Kartasura. Pangeran Purbaya sarng sampun tampi pratela makatn, inggih nuntn bidhal kondur dhatng ing Kartasura sabalanipun. Gntos kacariyos Ki Tumnggung Wiranagara ing Pasuruan. Saunduripun saking prang walikatipun kadhawahan mimis marym, andadosakn sakitipun sangt, botn sagd ebah, sang dipati nuntn mamling dhatng para putra tuwin para santananipun. Anak-anakku kabh utawa sanak-sanakku, besuk yn aku tinkakake ing jangji, jisimku pndhmn ratann bae, aja kodokoki maejan utawi kkijang,[14] kang --- 558 --supaya wong Walnda aja kongsi sumurup marang ing kuburku, karo dene wkasku, ing saturun-turunku besuk aja ana kang tpung bcik lan wong Walnda, ing samangsane ana kang tpung bcik lan wong Walnda knaa ing supataku aja nmu slamt. Ki Tumnggung Wiranagara wau nggnipun sakit antawis pitung dintn, lajng pjah, layon sampun binrsihan, nuntn pintak kados wwlingipun wau, sanginggiling pakuburan mawi dinekekan ttanman, supados sampun ngantos katawis yn pakuburan. Ing sapjahipun Ki Tumnggung Wiranagara atilar putra jalr ttiga, sampun sami diwasa, pambajngipun nama Mas Surahim, sampun anggntosi ingkang rama, anama Dipati Wiranagara, adhinipun sampun anama Radn Surapati, wuragilipun anama Radn Suradilaga, nanging ki dipati wau rsah pambkanipun, asring anjamah para bibinipun. Mila botn digdaya kados kang rama. Sarng sampun antawis kalih taun saking pjahipun Surapati, sang prabu ing Kartasura parentah dhatng Panmbahan Cakraningrat, kalih Dipati Jangrana, tiga Pangeran Purbaya, kinn sami nglurug dhatng Pasuruan malih, wondene tuwan komasaris sakumpninipun inggih sampun dhatng wontn ing Kartasura, ingkang pancn angrmbat obat mimis sapanunggilanipun tiyang Kdhu tuwin [tuwi...] - -- 559 --[...n] Pagln. Ingkang anyunggi uwos tdhanipun tiyang Kumpni Dipati Japara, tiyang ing Madura tuwin Surabaya anjagni waos kncng, tgsipun, anglampahi prang. Sadaya wau mangkatipun sarng, lampahipun dados satunggil, saklangkung agng barisipun, anjujug ing Wirasaba, sumja anggbag barisipun Sunan Kendhang wontn ing Kadhiri. Wondene Sunan Kendhang sarng mirng wartos yn dipun lurugi, enggal lumajng angungsi dhatng ing rdi dhungkul. Pangeran Purbaya sarta bala Kumpni lajng bidhal dhatng Kadhiri, ing Kadhiri sampun spn. Anuntn lampahipun dumugi ing rdi Carat. Amasanggrahan alami wontn ing ngriku, Ki Dipati Sujanapura ing Japara sakit sangt, nuntn kaantukakn. Sarng dumugi ing Japara lajng pjah.

Kacariyos putra ing Pasuruan, kang nama Radn Surapati kalih Radn Suradilaga sami dhatng ing Dhungkul, ambkta bala swu, anyuwun idinipun Sunan Kendhang, sumja mthukakn mngsah, Sunan Kendhang inggih angidni sarta amaringi ttindhihing prang, putranipun jalr kkalih, anama Pangeran Pakunagara kalih Pangeran Pakuningrat. Sawontnipun bala babktan saking Kartasura binktakakn sadaya, nuntn sami bidhal, mdal ing rdi Antang lajng mangalr. Wondene Pangeran Purbaya sabalanipun tuwin bala Kumpni --- 560 --inggih sampun bidhal saking rdi Carat, lampahipun alon-alonan. Anuntn bala ing Pasuruan wau dhatng anrajang saking wingking, balanipun Pangeran Purbaya anadhahi sarwi lumampah, bala Pasuruan kathah kang pjah, Radn Surapati lan Suradilaga rumaos botn kaconggah, lajng mundur lan sabalanipun, mantuk dhatng Pasuruan. Sunan Kendhang sampun kpanggih wontn ing ngriku, kumpul kalihan Ki Dipati Wiranagara. Pangeran Purbaya sarta bala Kumpni lajng anurut salasahipun bala Pasuruan wau, bala Pasuruan botn wontn sumrp yn dipun kodhol. Lampahipun Pangeran Purbaya sampun dumugi ing Pasuruan. Sang Dipati Wiranagara sakalangkung kagt, gugup sami pradandosan lan sabalanipun, nuntn bidhal. Lajng campuh prang wontn sajawining kitha, bala Kumpni angarutug ing sanjata tuwin marym. Bala Madura sarta Surabaya anangkbi saking kiwa tngn. Bala Pasuruan kathah kang pjah, sabab kaclakuthak prangipun sarta karoban mngsah, sang dipati sasdhrkipun sampun sami lumajng dhatng Malang, Sunan Kendhang inggih botn pisah, kala bdhahipun Pasuruan taun 1631. Pangeran Purbaya sarta tuwan komasaris Kumpninipun sampun malbt kitha Pasuruan, amasanggrahan [amasanggra...] --- 561 --[...han] lami wontn ing ngriku, tiyang ing ngriku sampun kathah kang sami mantuk sarta tntrm manahipun. Tuwan komasaris nuntn akn ngupadosi pakuburanipun Surapati Untung, sakathahe pakuburan sami binalengkrah, nanging botn pinanggih, anuntn tuwan komasaris andhawahakn undhang-undhang dhatng ttiyang ing ngriku, sintn kang manggihakn pakuburanipun Ki Untung ginanjar reyal swu, botn lami lajng wontn tiyang ingkang anddahakn pakuburan wau, mila botn katawis, sabab rinadin kemawon, ing nginggil dinekekan ttanman. Tiyang ingkang anddahakn wau sampun pinaringan ganjaran reyal swu sarta sangt bingahipun. Pakuburan enggal dhinudhuk. Jisim sampun kpanggih taksih wtah, kacariyos pjahipun Surapati wau sampun antawis kalih taun. Nanging jisimipun taksih wtah, gandanipun wangi angambar, tuwan komasaris saklangkung suka manahipun. Jisim lajng binusanan, linnggahakn ing kursi, ingkang aningali sami eram. Tuwan komasaris kalihan para pangagngipun Kumpni lajng sami ttabean kalihan jisim, sami wicantn yn Ki Untung prajurit sayktos, dados satruning Kumpni, tuwan komasaris lajng parentah angurmati jisim. Kumpni enggal sami ngunglakn marym ambal-ambalan. Jisim lajng binsmi, nanging botn mmpan, [mmpa...] --- 562 --[...n,] awali-wali pabsmnipun wau, inggih botn pasah, tuwan komasaris saklangkung bramantya, enggal mndht arak kathah, jisim siniram ing awis sarta binsmi, sampun kobong gsng dados awu, sakathahe tiyang Kumpni lajng sami mndht awunipun Ki Untung sakdhik-sakdhik. Tuwan Komasaris parentah adaml loji ing Gmbong, inggih

sampun dados, saklangkung santosa, sampun dinekekan marym sarta jinagn Wlandi, tuwan komasaris sarta Kumpni sapalih nuntn bidhal mantuk dhatng Samawis mdal ing laut. Wondene Pangeran Purbaya inggih bidhal kondur dhatng Kartasura mdal dharat, kadhrkakn Kumpni sapalihipun wau, para bupati sabalanipun inggih pinalih, ingkang saduman taksih kinn bbarisan ing ngriku, ingkang saduman dhrk konduripun Pangeran Purbaya, Panmbahan Cakraningrat nyimpang, sumja mantuk dhatng ing Sampang, wontn ing margi nandhang grah sangt. Sarng lampahipun dumugi ing Kamal, padhusunan ing Madura, panmbahan lajng seda, layon sampun binrsihan wontn ing ngriku, linajngakn pintak ing Sampang, putra wayahipun panmbahan wau lajng sami bidhal, anusul lampahipun Pangeran Purbaya, tumut sowan ing sang prabu, lampahipun Pangeran Purbaya wau inggih sampun dumugi ing Kartasura. --- 563 --Sang nata lajng parentah dhatng ingkang putra kang nama Pangeran Dipati Balitar, kinn gntos anglurug sarta binktanan bala ing Kartasura sapalih, Pangeran Balitar nuntn bidhal dhatng Pasuruan, sampun kumpul kalihan para bupati kang sami bbarisan wontn ing ngriku, Pangeran Balitar sarta bupati sabalanipun nuntn bidhal saking Pasdhahan, sumja ambdhah ing Malang, saklangkung agng ggamanipun. Wondene kang wontn ing Malang wau Sunan Kendhang kalihan Dipati Wiranagara, tiga Surapati, sakawan Suradilaga, sampun sami sumrp yn dipun lurugi, lajng sami mapan sajawining kitha lan sabalanipun. Botn dangu bala ing Kablitaran dhatng, lajng campuh prang, saklangkung rame, mngsah drng kathah kang pjah, bala ing Kartasura sami riwut pangamukipun. Ngabi Lor kalihan Ngabi Kidul, tiga Ki Bun Jaladriya sampun sami pjah, dening Ngabi Wirasantika mantri ing Kartasura utawi para andl-andlipun Surapati inggih sampun sami pjah sadaya, Ki Dipati Wiranagara lan sadhrkipun sampun sami lumajng dhatng satngahing wana, Sunan Kendhang lumajng dhatng ing rdi Dhungkul. Pangeran Balitar sabalanipun kathah nggnipun angsal jarahan utawi bboyongan, lajng masanggrahan wontn ing ngriku. Wondene palajngipun Sunan Kendhang sarng dumugi --- 564 --ing Dhungkul, lajng kenging ing pagring, balanipun kathah kang pjah, lajng ngalih dhatng ing Balitar, wontn ing Balitar Sunan Kendhang nuntn utusan dhatng Surapringga, sumja nungkul dhatng tiyang Kumpni, sarta mawi srat. Utusan inggih enggal lumampah, saungkuring utusan Sunan Kendhang tampi utusan saking Pangeran Balitar anyuwun wasiyat karaton, kang warni bndhe Bicak, dhuwung Kyai Balabar, waos Kyai Baru, rasukan Kyai Gundhil. Wangsulanipun Sunan Kendhang sumaos benjing yn sampun wontn ing Surabaya, wasiyat karaton badhe kasukakakn dhatng Pangeran Balitar. Wondene utusanipun Sunan Kendhang kang dhatng ing Surabaya inggih sampun kpanggih kalihan kumndur sarta ngaturakn srat. Kumndur sampuning maos srat sangt suka manahipun, lajng wicantn. Kongkonan, kowe matura marang gustimu, yn parng takaturi marang Surabaya, besuk yn wus rawuh ana ing kene sakarsane msthi takjurungi, sanajan karsaa jumnng nata ana ing Kartasura manh, aku iya nyaguhi. Utusan enggal pamit wangsul, sampun kpanggih sarta matur ing gustinipun. Sunan Kendhang saklangkung suka, anuntn mangkat sagarwaputranipun, sarta abdi sawontnipun inggih kabkta sadaya, lampahipun sampun dumugi ing Surabaya, kumndur --- 565 ---

enggal mthuk. Sunan Kendhang sampun binkta dhatng padalmanipun Dipati Surabaya sarta sangt kinurmatan dhatng Kumpni tuwin dhatng sang dipati, Sunan Kendhang saputra garwa tuwin abdi saklangkung suka manahipun. Tuwan kumndur alon matur sarwi angrrpa, sinuhun, bilih amarngi galih dalm, mugi lajnga tdhak dhatng Samawis, apanggiha kalihan tuwan komasaris. Benjing yn sampun wontn ing Samawis, amsthi panjnngan dhatng jinunjung nata malih amngku ing tanah Jawi, angadhaton ing Kartasura. Sunan Kendhang sarng mirng aturipun tuwan komasaris, saklangkung suka galihipun. Botn sumrp yn badhe kenging apus saking gunanipun tiyang Kumpni. Anuntn wontn utusanipun Pangeran Balitar malih anyuwun wasiyat karaton. Sunan Kendhang sumaur cugal.[15] Tutura marang Sudama, besuk yn aku wis ngadhaton ing Kartasura takwhake dhewe. Utusan inggih sampun mantuk. Anuntn wontn utusanipun sang prabu ing Kartasura dhatng kumndur, amundhut Ki Wiraguna, kalih Ki Mandurarja, tiga Arya Tiron, sakawan Ki Pulangjiwa, gangsal Ki Mangunnagara, tuwan kumndur inggih botn lnggana, lajng kapasrahakn dhatng Pangeran Balitar kang sawg wontn ing Malang, nanging Ki Pulangjiwa wontn ing margi minggat, kacandhak lajng pinjahan. --- 566 --Kacariyos Sunan Kendhang sampun kaangkatakn saking Surabaya, mdal ing laut, linajngakn dhatng ing Batawi lan sagarwaputranipun kala ing taun 1632. Wondene Pangeran Balitar sarng sampun anampni tiyang gangsal saking Surabaya, inggih enggal linajngakn dhatng Kartasura sarta binktanan srat, suraosipun angaturi uninga, yn nagri bang wetang sampun suyud sadaya, para anakipun Surapati sampun sami lumajng dhatng ing wana, lan angaturi uninga, yn sakathahing wasiyat sami binkta Sunan Kendhang dhatng sabrang, dipun suwun dhatng Pangeran Balitar botn suka. Utusan wau inggih enggal mangkat sarta andhrkakn jarahan tuwin bboyongan. Sadhatngipun ing Kartasura anjujug Ki Patih Cakrajaya, lajng kaaturakn ing sang prabu, sang nata sasampuning maos srat, saklangkung suka sarta sangt ngungun. Nuntn ngandika dhatng Ki Patih Cakrajaya, Cakrajaya, bangt pangungun ingsun, sabab pusaka karaton digawa anak prabu kabh, nanging wruhanira, sanadyan sakhing pusaka ginawa kabh, sok mingsiha masjid ing Dmak karo astana ing Adilangu, amung loro iku ugre pusaka ing tanah Jawa, karodene sira nuli kongkonan marang ing Malang, putraningsun Ki Balitar timbalana mulih lan sabalane kabh. [ka...] --- 567 --[...bh.] Patih Cakrajaya matur sandika, lajng anglampahakn utusan dhatng Malang, Pangeran Balitar inggih enggal bidhal sabalanipun. Sadhatngipun nagari ing Kartasura lajng sowan ingkang rama sang prabu, sang nata saklangkung bingah ing galih, kpanggih kalihan ingkang putra wuragil kkalih unggul ing prangipun. Anuju ing dintn Snn sang nata miyos sinewaka, anjunjung lnggah Ki Wirasantika kaganjar nagari ing Jipang, kaparingan nama Tumnggung Surawijaya, sarta kadaml Wadananipun bupati mncanagari sadaya, Ki Citrasoma kadadosakn Dipati ing Japara, Ki Jayaningrat kadadosakn Dipati ing Pakalongan. Ki Pusparudita ing Batang, Ki Wirasmita kaangkat dados Tumnggung ing Wirasaba, wondene nagari Maduntn kapra tiga, ingkang saduman kaparingakn putranipun pambajng Panmbahan Cakraningrat, kang nama Sasranagara, kalih nama Pangegan[16] Cakraningrat. Dene ingkang kalih duman kaparingakn dhatng wayahipun jalr panmbahan, anama Suryawinata kalih

Sasrawinata, wondene tiyang gangsal kang saking Surabaya wau sami kalorodan kalnggahan sarta namanipun bupati, sang prabu lajng kondur saking sinewaka. Kacariyos kapitan Wlandi ingkang jagi ing Kartasura sowan dhatng ing kadhaton kalihan Ki Patih Cakrajaya, angaturakn srat saking jendral ing Batawi, sampun [sampu...] --- 568 --[...n] tinampn ing sang prabu lajng winaos. Suraosipun, tuwan jendral anyuwun pjahipun Ki Dipati Jangrana ing Surabaya, sabab kawastanan sakuthu kalihan Surapati kang sampun pjah, pratandhanipun kala prang ing Pasuruan, tiyang Kumpni sarta tiyang Madura kathah kang pjah, amung balanipun Ki Dipati Jangrana botn wontn kang pjah, bilih sang prabu botn anuruti panuwunipun jendral wau, tiyang Kumpni sumja amutungi gnipun pawong sanak kalihan sang prabu. Sang nata sarng sampun maos srat, sangt susah ing galihipun. Sabab bupati andl-andling prang kasuwun pjahipun. Kapitan sarta ki patih sampun sami kinn mantuk. Ing dalunipun sang prabu animbali Ki Patih Cakrajaya, kalih Ki Dipati Cakrasoma, tiga Ki Tumnggung Wiracana, sang nata angandika alon. Cakrajaya, Wiracana, Citrasoma, layang tka jendral iki prakara gdhe, anjaluk patine Jangrana, iku bangt susahe galih ingsun. Krana Si Jangrana iku andl-andl ingsun, prasasat bahuningsun kiwa, lan ora nana kaluputane marang ingsun. Iku kapriye kang padha dadi rmbugira. Ki Cakrajaya sarta bupati kkalih wau sami tumungkul, botn sagd angaturi rmbag. Sang nata angandika malih, yn kaya mngkono Cakrajaya, sira kirima layang, anjaluka --- 569 --rmbug marang Si Adipati Sura Adimnggala ing Samarang, lan layange jendral wangsulana, prakara panjaluke iku, iya bakal ingsun turuti, nanging ingsun mundhut sarh ing sawatara, krana nagara ing Surabaya iku gdhe, Si Jangrana sugih bala sarta abndha santana, upama ingsun kasapa amsthi ya kna, nanging ora wurung agawe rusake prajaningsun. Wis, wangsulana mngkono bae layange si jendral. Ki Cakrajaya sarta kancanipun kkalih nuntn mundur saking ing ngarsa dalm. Ing enjingipun Ki Patih sampun amangsuli sratipun jendral, tinampn dhatng kapitan. Punapa malih srat ingkang dhatng ing Samawis tuwin kang dhatng Surabaya inggih sampun sami kalampahakn dhdhmitan. Wondene ingkang dhatng ing Samawis inggih sampun katampn dhatng Ki Dipati Sura Adimnggala sarta sampun winangsulan, sampun katur ing sang prabu, suraosipun. Kula pun Adipati Sura Adimnggala kapundhutan rmbag prakawis tiyang Kumpni gnipun nyuwun pjahipun Adipati Jangrana, ingkang punika atur wangsulan kula, saupami pinaringna, amsthi dados susahipun galih dalm. Sabab pun Adipati Jangrana punika dados pikukuhipun nagari dalm. Upami botn pinaringna, amsthi tiyang Kumpni sami sakit manahipun ing panjnngan dalm. Dados kawula nyumanggakakn punapa [pu...] --- 570 --[...napa] ingkang dados kkncnganipun galih dalm piyambak. Sang nata sasampuning maos srat kang saking Samawis, sangsaya mng galihipun. Kacariyos srat dalm ingkang dhatng Surabaya inggih sampun katampn dhatng Ki Jangrana, suraosipun. Sang prabu aparing pariksa, yn piyambakipun kasuwun pjahipun dhatng tiyang Kumpni, sang nata anyarah ingkang dados kkncnganipun Ki Jangrana, bilih Ki Jangrana sumja mragagah, sang nata inggih angidni. Ki Dipati Jangrana sarng

sampun maos srat, sangt gnipun jngat.[17] Nanging lajng sarh manahipun. Enggal animbali mantrinipun kkasih anama Wiratanta, sangt limpat ing panggraita, sarta ingkang rayi sang dipati ttiga anama Arya Jayapuspita, kalih Panji Surngrana, tiga Panji Kartayuda, priyantun sakawan wau lajng sami pinaringan ningali srat saking Kartasura. Ingkang rayi ttiga sarng sampun maos srat, lajng sami anangis sarwi sami nungkmi sukunipun sang dipati, matur sarta ngusapi waspa, kakang, sampeyan botn dosa dhatng sang prabu tuwin dhatng Kumpni, suwawi sami mragagah, aluhung pjaha wontn paprangan. Ki Wiratanta matur, sang dipati, pjah sampeyan prayogi sampeyan sumanggakakn. Sampeyan sampun ngantos balela ing ratu, anututa kemawon. Mila mngkatn, ing samangsanipun [samangsa...] --- 571 --[...nipun] sampeyan sumja balela, amsthi turun sampeyan sadaya botn badhe andarbni nagari ing Surabaya, amsthi badhe kaliya lan badhe adaml risakipun nagari dalm, para santana sampeyan sarta ttiyang sa-Surabaya anmahi tiwas. Saupami sampeyan nutut angamungakn sarira sampeyan piyambak, ing wingking sami wilujng. Nanging ingkang rayi ttiga wau kdah nanggulang ing mngsah tiyang Kumpni, sabab kamanah sang dipati botn dosa. Sang dipati angandika, adhi-adhiku kabh, wis, padha mnnga, bobot timbang ana ing aku dhewe, pituture si kakang Wiratanta iki bnr, ing wkasan slamt. Sanajan aku nmahana mati, sok uga anak sadulurku kabh padha tulusa mukti. Sang dipati tumuntn pamit dhatng ingkang garwa sarta angarasi ing putranipun jalr kang taksih rare anama Jaka Tangkban. Sarwi angusapi waspa, sang dipati lajng bidhal dhatng ing Kartasura, para santananipun sami tumut. Sadhatngipun ing Kartasura anjujug padalmanipun pondhok ing Surabayan. Sang dipati ngantos kalih wulan nggnipun wontn ing Kartasura, drng wontn punapa-punapa, ing sabn dintn Snn Kmis sang dipati arrsik, lajng sowan dhatng paglaran, madhp ing ngarsanipun sang prabu. Anuntn tuwan komasaris dhatng anrang prakawis punika, nanging [na...] --- 572 --[...nging] taksih sinanggi krami dhatng sang prabu, sang nata tansah anantun dhatng sang dipati mnggah kkncnganipun. Atur wangsulanipun sang dipati botn ewah, anyumanggakakn pjahipun kemawon. Namung adhinipun kang nama Arya Jayapuspita kasuwunakn anggntosana kalnggahanipun dados bupati ing Surabaya, sang nata inggih sampun amarngi ingkang dados panyuwunipun. Kala samantn pinuju ing dintn Kmis para bupati mantri sampun sami sowan wontn ing paglaran. Sang Dipati Jangrana inggih sampun sowan, para santananipun sami tumut. Sang dipati tinimbalan dhatng kadhaton. Sarng dumugi kori ing Kamandhungan lajng pinthukakn ing llurah Martalulutan Singanagara, Sang Dipati Jangrana pinarjaya, jaja trus ing gigir lajng pjah. Arya Jayapuspita kang wontn ing paglaran sumrp, yn kakangipun sampun pjah, lajng angjpi balanipun. Bala ing Surabaya nuntn sami dhatng, kang wontn ing pondhokan, saglar sapapan sami abaris ing panggungan, watawis kalih wu, para bupati mantri kang sami wontn ing paglaran, ebah sami angatos-atos, anarka yn badhe dados prang. Anuntn Ki Tummnggung Sumabrata mdal saking kadhaton, angmban timbalan dalm dhatng Ki Arya Jayapuspita, [Jayapuspi...] --- 573 --[...ta,] Ki Jayapuspita, paknira pinaringan wruh, yn kakangira ing biyn bisa anjumnngake nata ing sang prabu, samngko kakangira wis pinatenan ing sang prabu

tanpa dosa, aja dadi sake ati paknira, paknira ginntkake dadi bupati ing Surabaya. Arya Jayapuspita sarng mirng sangt ing krodhanipun. Nanging pinkan, tmah nangis anggrro, mukanipun tinutupan usap tangan. Kang ningali sami wlas. Anuntn matur bbisik dhatng Ki Sumabrata, Kyai Sumabrata, timbalan dalm wau sadaya inggih sampun saklangkung ing panuwun kula, nanging kula anyuwun lila dalm. Sarhning kula sumrp, yn pjahipun pun kakang punika dede saking karsanipun sang prabu, awit panyuwunipun Kumpni ingkang aniaya, punika kula sarta tiyang Surabaya sadaya badhe sami bela pjah, bilih sang nata anglilani, ing sadintn punika kula sumja ngamuk dhatng tiyang Wlandi kang wontn ing Kartasura ngriki. Ki Sumabrata enggal wangsul lumbt matur ing sang prabu, sang nata sarng mirng aturipun Ki Sumabrata saklangkung pugt galihipun. Lajng andhawahi kyai pangulu tuwin suranata, ktib lawan modin, kinn sami anddonga, supados liliha krodhanipun Ki Arya Jayapuspita, Ki Sumabrata nuntn mdal malih, andhawahakn timbalan dalm dhatng Ki Arya, Ki Jayapuspita, ing panuwun paknira mau sang --- 574 --prabu boya anglilani, wikan mngko, yn baris paknira wus mtu ska panangkilan. Ki Arya lajng bidhal sabalanipun saking pasowan ing wanci lingsir kiln. Lampahipun alon kados amilang tindak. Sarng dumugi sakiduling masjid agng lajng sami nolih, abaris ngajngakn alun-alun. Anuntn sang prabu utusan malih, Ki Jayapuspita, paknira andikakakn baris kang adoh ska ngalun-alun. Yn barisira wus adoh, bokmanawa sang nata karsa angrojongi marang paknira. Ki Jayapuspita inggih lajng ambudhalakn barisipun ing wanci srap srngenge, mangalr anjog ing pakundhn. Arrp wontn ing ngriku. Ing wanci dalu Ki Tumnggung Sumabrata dhatng kautus ing sang prabu, amatdhakakn srat kalihan busana sapatadhahan sarta arta kalih wu ringgit. Sampun sami tinampn dhatng ki arya, unglipun ingkang srat, kulup Jayapuspita, ing samngko sira sun gntkakn marang kakangira, dadi bupati ing Surabaya, sira tumuli muliha marang Surabaya, nagara ing kono sira tataa sarta angayumana sanak sadulurira, supaya tntrma atine, besuk ing samangsane wong cilik wis padha kapenak atine, ingsun anjurungi ing kaniyatanira, bakal ambelani patine kakangira. Ki Jayapuspita sarng sampun [sa...] --- 575 --[...mpun] maos srat, lajng sujud ing siti sarwi anangis. Sabab napsunipun kapapas dening agnging sihipun sang prabu, wangsulanipun Ki Arya saklangkung nuwun sarta sandika, nuntn bidhal mantuk dhatng ing Surabaya sabalanipun. Sadhatngipun ing Surabaya lajng atata-tata ggamaning prang sarta adaml bingahing balanipun. Tiyang ing padhusunan jalr stri sami kapardi ngibadah kalihan ngaos Kur'an. Ing samangsanipun tiyang padhusunan wau sami purun smbayang, lajng kalpatakn ing paos tuwin takr turun sapanunggilanipun. Malah asring tampi pparing, dados kathah ttiyang padhusunan kang sami kapradikakakn. Ttiyang bawah ing Surabaya jalr stri sami ajrih asih dhatng Sang Dipati Jayapuspita, tuwin tiyang ing nagari sans inggih kathah ingkang sami aggriya ing Surabaya, awit sami trsna dhatng sang dipati, ambkipun sabar sarta sagd angecani manahing bala, dana bojanipun lumintu, sinngkalan 1633. Kacariyos sang prabu amrnata kalnggahanipun para bupati mantri, kawangsulakn kados kala alam Matawis. Anuntn Pangeran Natakusuma bupati ing Kartasura pjah, sampun kagntosan ing anakipun jalr, kaparingan nama Pangeran Arya Pringgalaya. Taksih tunggil taun ing dhusun Ngenta-enta wontn tiyang kraman anama Ki Mandana, mantunipun Ki Gdhe ing Pacukilan. [Pacukila...]

--- 576 --[...n.] Sampun kathah balanipun sarta sampun adaml mantri bupati, anuntn dipun lurugi dhatng Ki Jayawinata bupati ing Matawis. Ki Jayawinata kawon prangipun, enggal lumajng dhatng ing Kartasura, ngaturi uninga ing sang prabu. Sang nata inggih enggal aparentah dhatng Pangeran Pringgalaya, kinn anglurugi kraman Ki Mas Dana, kacpnga gsang, sabab sang nata kagungan punagi, ing samangsanipun Ki Mas Dana wau kacpng gsang, badhe kadaml tontonan, karampog ing dom dhatng ttiyang sanagari Kartasura. Pangeran Pringgalaya nuntn bidhal sarta kinanthenan bupati ing Kartasura sapalih lan sabalanipun. Sadhatngipun ing Ngenta-enta lajng campuh prang, tiyang kraman kathah kang pjah, Ki Mas Dana lumajng angungsi ing rdi Barabudhur, Pangeran Pringgalaya sabalanipun anglud. Rdi nuntn kinpang, Ki Mas Dana sampun kacpng, lajng binkta mantuk dhatng Kartasura, kaaturakn ing sang prabu, sang nata nuntn angundhangi ing ttiyang sanagari, sami kadhawahan dhatng ing alun-alun sarta sami ambktaa dom. Ki Mas Dana lajng kaugr wontn sangandhaping waringin kurung, nuntn karampog ing dom. Ngantos tigang dintn waradinipun tyang[18] sanagari nggnipun angrampog. Nuntn kakthok gulunipun, sirah kapanjr. Sasampuning pjah Ki Mas Dana, maraspuhipun kang nama Ki Gdhe Pacukilan katur ing --- 577 --sang prabu yn sumja balela, sang nata inggih enggal parentah anglurugi, Ki Gdhe sampun cinpng lajng pinjahan. Anuntn Ki Tumnggung Kartanagara nggnipun dados Patih lbt kamantunan. Padamlaning patih kadadosakn satunggil, wontn Ki Patih Cakrajaya, angingrakn ing tiyang satanah Jawi. Botn antawis lami sang nata parentah dhatng Ki Tumnggung Wiracana, andikakakn bangun masigid[19] Dmak, nyalini sirapipun. Sang nata ambktani arta swu ringgit dhatng Ki Wiracana, kinn daml waragad. Ki Wiracana inggih enggal mangkat. Masigid sampun kabangun sinalinan sirapipun. Wondene lamine panggarapipun amung tigang wulan. Kala samantn sinngkalan 1634. Ki Tumnggung Wiracana sampun mantuk dhatng ing Kartasura, lajng sakit andadosakn ing pjahipun. Kalnggahanipun wadana gdhong sampun kagntosan ing sadhrkipun. Dene ingkang kadadosakn Wadana kaparak kiwa tngn, Pangeran Dipati Balitar. Sarng sampun antawis kawan taun malih, sang nata ammantu wayah sami wayah, putranipun Pangeran Dipati Anom pambajng jalr, anama Den Mas Damar kadhaupakn kalihan putranipun stri Pangeran Balitar, anama Radn Ajng Wulan. Ananging Radn Mas Damar wau timur mila [mi...] --- 578 --[...la] kapndht putra dhatng Pangeran Dipati Purbaya, sarta sangt ing trsna kalihkalihipun. Kala dhaupe panganten wau saklangkung agng bawahanipun. Atut nggnipun akrama, Radn Mas Damar lajng kaangkat nama pangeran riya, kaparingan llnggah sabin swu karya, kala panggihe pangantn sinngkalan 1639. Anuntn Radn Tirtakusuma ing Winongan ambalik, sumja mngsah ing sang prabu, sampun abdhah[20] nagari Pasuruan. Bupati ing Pasuruan anama Ki Tumnggung Jadita, sampun lumajng dhatng ing Kartasura, sang nata enggal parentah dhatng Ki Tumnggung Kartanagara sarta para bupati mncanagari, kinn ambdhah ing Winongan.

Inggih sampun kalampahan. nggnipun ambdhah ing Winongan ngantos tigang wulan. Radn Tirtakusuma lumajng dhatng ing Lumajang, anak rabinipun sami binoyongan, rajabrananipun kajarahan, kitha ing Winongan binsmenan sadaya, Ki Tumnggung Kartanagara sakancanipun mantuk dhatng ing Kartasura sarta ambkta jarahan tuwin bboyongan. Ki Tumnggung Jadita lajng tinuwk wontn ing alun-alun Kartasura, dosanipun tiwas anggnipun rumksa nagari ing Pasuruan, botn purun amthukakn prangipun tiyang ing Winongan. Kacariyos Arya Jayapuspita, kala sampun anggntosi [ang...] --- 579 --[...gntosi] kakangipun dados dipati ing Surabaya, nggnipun sowan dhatng ing Kartasura amung sapisan, pinuju ing wulan Mulud. Bala ing Surabaya kinrig binkta sadaya sarta saggamaning prang, wtawis kathahipun gangsal wu, utawi adhinipun jalr kkalih inggih binkta, anama Panji Kartayuda kalih Panji Surngrana, sami ambkta bala nywu. Sang nata kalanipun aningali Ki Arya Jayapuspita sabalanipun samakta saggamaning prang, saklangkung suka ing galihipun. Lajng angundhangi ing tiyang sanagari Kartasura, kinn anylut ukiraning dhuwung ing salaka utawi ing kancana, inggih sampun kalampahan sarta saklangkung prayogi, wiwitan kala samantn wontnipun ukiran kaslut. Ki Jayapuspita wau gnipun wontn ing Kartasura botn lami, tumuntn mantuk dhatng Surabaya, botn purun sowan malih, sumja balela. Sang prabu tumuntn uusan[21] Ki Tumnggung Sumabrata kalih Ki Ngabi Wiramnggala animbali Ki Jayapuspita dhatng ing Surabaya, gnipun wontn ing Surabaya samadya cndra, nanging Ki Jayapuspita tansah sumados kemawon. Ki Sumabrata kalih Ki Wiramnggala sumrp yn sinanggi krami, tumuntn mantuk dhatng Kartasura matur ing sang prabu, sang nata enggal akintun srat dhatng kumndur ing Samawis, aparing pariksa yn Ki Jayapuspita [Jayapuspi...] --- 580 --[...ta] mogok, sumja balela, utusan kang ambkta srat enggal lumampah, sampun kpanggih kalihan kumndur. Tuwan kumndur sarng sampun maos srat, sangt gugup ing manahipun, lajng mangkat dhatng ing Surabaya mdal ing laut. Wondene Ki Jayapuspita wau ing sapngkripun Ki Sumabrata lajng parentah dhatng adhinipun kang nama Panji Surngrana, kinn wiwit ambdhah ing Garsik. Panji Surngrana inggih lajng bidhal sabalanipun tiyang ing Lamongan, mdal ing Giri, anjog ing Garsik lajng prang angrangsang biting, nanging botn kenging karbat. Panji Surngrana sabalanipun mundur dhatng ing Lamongan. Anuntn tuwan kumndur dhatng wontn ing Surabaya, kpanggih kalihan Sang Dipati Jayapuspita, saklangkung sinuba-suba, kumndur pitakn bab Panji Surngrana nggnipun anginggahi ing Garsik. Wangsulanipun Ki Jayapuspita apitambuh sarta sagah badhe andukani dhatng adhinipun. Kumndur pitakn malih sabapipun botn purun sowan dhatng ing Kartasura, wangsulanipun Ki Jayapuspita, inggih sagah tumuntn sowan. Kumndur sarng mirng wangsulanipun Ki Jayapuspita makatn, sarta sangt nggnipun angurmati dhatng piyambakipun. Saklangkung pakwd manahipun. Lajng parentah ambangun btng ing Garsik. Sarng sampun dados, kumndur tumuntn [tumu...] --- 581 --[...ntn] mantuk dhatng ing Samawis.

Ing sapngkripun tuwan kumndur Panji Surngrana lajng utusan minta sraya dhatng nagari Bali, mdal ing Samawis. Botn dangu tumuntn dhatng, kathahipun kawan atus. Ttindhihipun anama Dewa Kaloran. Dhatngipun lajng anukup ing Garsik. Ttiyang ing Garsik ggr, sami lumajng ing sapurug-purug. Sabab botn wontn nyana yn wontn mngsah dhatng ing wanci dalu, rajabrananipun tlas kajarah karayah, sabdhahipun nagari Garsik Dewa Kaloran sabalanipun mantuk dhatng ing Bali sarta jangji benjing badhe wangsul. Panji Surngrana inggih kathah nggnipun anyukani rajabrana, kinn angaturakn rajanipun. Kacariyos Sang Dipati Jayapuspita, aparentah dhatng adhinipun kkalih, sami kinn wiwit anlukakn tiyang mncanagari tuwin tiyang ing pasisir, sadhrk kkalih sami bbahbbahan. Panji Kartayuda angirid bala swu, lajng anggbag nagari Japan. Inggih sampun nungkul. Lajng dhatng Wirasaba, bupatinipun spn, anglmpak dhatng Kadhiri sumja mapag prang, ing Wirasaba sampun katanman bupati dhatng Panji Kartayuda, Panji Kartayuda sabalanipun lajng dhatng Kadhiri, wontn ing ngriku pinthuk prang, tiyang Kadhiri kawon, Bupatinipun lumajng dhatng ing Kartasura. Wondene Panji [Pa...] --- 582 --[...nji] Surngrana inggih angirid bala swu, anggbag ing Sidayu, pinthuk prang rame, kathah papjah, ing Sidayu sampun bdhah, Panji Surngrana lajng mingr anggbag ing Jipang, inggih sampun bdhah, Bupatinipun kaplajng, sabab kadrojog botn sumrp. Panji Surngrana nuntn wangsul anggcak ing Tuban, sampun kancikan dhatng Panji Surngrana sabalanipun. Bupati ing Tuban lumajng dhatng ing Kartasura. Kacariyos sang prabu ing Kartasura, pinuju miyos sinewaka, para bupati pasisir, mncanagari, ing Kdhu, Banyumas ppak sadaya, tuwin para bupati ing nagari Kartasura sarta putra santana inggih sampun ppak, ing paglaran jjl botn wontn slanipun. Ki Patih Cakrajaya matur, yn Ki Dipati Jayapuspita sastu balik, sampun angirup-irup tanah pasisir tuwin mncanagari, kang bngga ginbag ing prang, ing Japan, Wirasaba, Kadhiri, Jipang sampun bdhah, punapa malih ing Sidayu kalihan ing Tuban inggih sampun karisak dening tiyang Surabaya. Sang nata ngandika sru, Cakrajaya, dikbat awha wruh marang kumndur ing Samarang, sarta anjaluka bantu bala Kumpni, lan sira dhewe ngluruga, angirida wong pasisir kabh, mtua ing Samarang, lan Ki Tumnggung Kartanagara dhawuhana nglurug marang Surabaya, mtua ing Jagaraga, anindhihana prange --- 583 --bocah mncanagara. Ki patih matur sandika, sang nata kondur angadhaton. Ki Patih kalihan Ki Tumnggung Kartanagara lajng pradandosan, sarta sampun anglampahakn srat dhatng ing Samawis. Sarng sampun samakta, Ki patih nuntn bidhal sabalanipun dhatng ing Samawis, kndl wontn ing ngriku angntosi bala Kumpni kang saking Batawi. Wondene Ki Tumnggung Kartanagara inggih sampun bidhal, mdal ing Jagaraga, angirid bala mncanagari sadaya, amung bupati ing Garobogan kapthil tumut ing ki patih, Bupati Garobogan kkalih, anama Suryawinata, Sasrawinata, wayahipun Panmbahan Cakraningrat suwargi, kala rumiyin sampun kadadosakn bupati ing Madura, nanging botn lami lajng kalih dhatng garobogan. Lampahipun Ki Tumnggung Kartanagara sampun ngancik ing dhusun Majaranu, bala mncanagari sampun sami kumpul tuwin Tumnggung Jipang inggih sampun anunggil. Saklangkung agng ggamanipun. Lajng tmpuh prang kalihan Panji Surngrana kang wontn ing kitha Jipang, balanipun Panji Surngrana kathah kang pjah, lajng mundur

sabalanipun dhatng ing Lamongan. Ing kitha Jipang sampun dipun nggni dhatng Ki Tumnggung Kartanagara. Kacariyos srayanipun Panji Surngrana samangke dhatng malih wontn ing Garsik, anama Dewa Kaloran. [Ka...] --- 584 --[...loran.] Ambkta bupati ttiga, anama Dewa Soka, kalih Dewa Sade, tiga Dewa Bagus. Balanipun tiyang Bali pitung atus. Dewa Kaloran sampun kpanggih kalihan Panji Surngrana, rmbagan badhe anginggahi ing Jipang malih. Ing Garsik ngriku wontn Juragan satunggil, saklangkung sugih, kathah rencangipun tiyang ttumbasan, anama Juragan Bali, ddgipun gagah prakosa, watkipun botn sabaran. Kaduk ing kapurunanipun. Nate prang ing sagantn. Ki Juragan wau sampun kadadosakn pamuking prang dhatng Panji Surngrana, sarta kathah ing pangbangipun. Anak bojonipun sami kadekekakn ing Surabaya, kadaml cpngan. Supados Ki Juragan sampun ngantos angoncati salbting prang, Panji Surngrana nuntn bidhal sabalanipun, sumja anggbag ing Jipang, sarta ambkta tiyang Bali satus. Ki Juragan sarencangipun ttumbasan kadaml pangajnging prang, sadhatngipun ing Jipang lajng prang rame kalihan Ki Tumnggung Kartanagara sarta bala mncanagari, papjahipun kathah, Ki Tumnggung Kartanagara sarta tiyang mncanagari lumajng, kndl ing dhusun Barongkol sakilning Jipang, amargi dipun amuk dhatng Ki Juragan sarencangipun. Ing kitha Jipang sampun kancikan dhatng Panji Surngrana sabalanipun. Anuntn Panji Surngrana tampi pratelane [pratela...] --- 585 --[...ne] balanipun, yn nagari Sidayu, ing Tuban sampun karbat dening ggaman pasisir, saking parentahipun Ki Patih Cakrajaya, samangke taksih wontn ing Samawis, sawg angntosi bala Kumpni, Panji Surngrana sarng mirng sangt npsu, nuntn parentah dhatng Ki Juragan Bali, kinn anglanggar mngsahipun kang wontn ing Sidayu sarta Tuban. Ki Juragan enggal mangkat, binktanan bala kalih wu, tiyang Bali skt. Lampahipun Ki Juragan sampun dumugi ing Sidayu, lajng campuh prang kalihan bala pasisir, Ki Juragan saklangkung wantr mudhun saking kuda, wontn ing ngajng angamuk sarencangipun. Kathah kang sami pjah, bala pasisir gila aningali tandang pangamukipun Ki Juragan sarta ttiyang Bali, nuntn sami lumajng dhatng ing Tuban, anglmpakakn bala sarta sami abbiting, ing Sidayu sampun kancikan ing Ki Juragan Bali. Ki Juragan sabalanipun anglud dhatng Tuban, sumja ngrangsang biting, bala pasisir anadhahi, Ki Tumnggung Tuban gadhah tiyang ttumbasan, kathahipun pitung dasa, lajng ingabn prang anadhahi prangipun Ki Juragan. Bala pasisir angbyuki saking kiwa tngn. Balanipun Ki Juragan kathah kang pjah, utawi babktanipun tiyang Bali skt wau sampun sami pjah sadaya, sabab kkathahn mngsahipun. Ki Juragan sabalanipun nuntn mundur lon-lonan, sarta lajng --- 586 --kengkenan asuka pariksa dhatng Panji Surngrana kang wontn ing Jipang. Panji Surngrana sarng tampi pratela, yn Juragan kawon prangipun. Enggal bidhal saking Jipang sabalanipun, sumja ttulung Ki Juragan. Ing sapngkripun Panji Surngrana kitha ing Jipang lajng dipun nggni malih dhatng Ki Tumnggung Kartanagara, sarta angrigi tiyang mncanagari, Ki Tumnggung Kartanagara barisipun sampun agng malih. Wondene lampahipun Panji Surngrana sabalanipun sampun dumugi ing Tuban. Lajng prang kalihan Tumnggung Tuban sarta bala pasisir, Panji Surngrana sabalanipun ngamuk liwung, bala

ing Tuban kathah kang pjah, Tumnggung Tuban sabalanipun lumajng dhatng Lasm, anglmpakakn balanipun kang sami lumajng, ing Tuban sampun kancikan dhatng Panji Surngrana. Anuntn bbantu saking Ki Patih Cakrajaya dhatng wontn ing Lasm, ttindhihipun Ki Dipati Citrasoma ing Japara sabalanipun, sarta ambkta bupati ing Kudus, Dmak, Pathi, ing Juwana sabalanipun. Sampun sami ngalmpak wontn ing Lasm. Barisipun saklangkung agng, lajng bidhal angrbat ing Tuban. Panji Surngrana sabalanipun lumajng dhatng Paronggahan. Sabab karoban kathah, lawan ing Tuban sampun karbat dening bala pasisir. Kacariyos bala Kumpni kang saking Batawi dhatng wontn [wo...] --- 587 --[...ntn] ing Samawis, kathahipun tigang brgada, jinisipun warni-warni, Wlandi, Ambon, Tarnate, Bugis, Makasar, ttindhihipun anama Amral Brikman. Punapa malih para bupati pasisir kang sakilning Samawis inggih sampun ppak wontn ing ngriku sabalanipun. Kala ing wktu punika ing Samawis saklangkung kathah ing ttiyang, jinisipun warni-warni. Sarng bala Kumpni sampun aso ing sawtawis, ingkang kalih brgada nuntn kabidhalakn mdal ing laut, ttindhihipun Kumndur Gobyo ing Samawis, kalih Kapitan Krasbun. Amral Brikman kantun ing Samawis sarta bala Kumpni sabrgada, Ki Patih Cakrajaya tumut mdal ing laut. Para bupati pasisir, ing Tgal, Pakalongan, ing Kndhal, Kaliwungu, ing Batang, sabalanipun kinn mdal dharat. Saklangkung agng lampahing ggaman. Lampahipun Ki Patih kalihan kumndur mampir dhatng ing Tuban, angntosi ggaman kang mdal dharat wau sarta anglmpakakn balanipun para bupati pasisir kang sampun wontn ing ngriku. Ki Patih lajng anglampahakn utusan dhatng Jipang animbali Ki Tumnggung Kartanagara kalihan tiyang mncanagari sadaya, kinn dhatng Surabaya, sampun ngantos angopni rriwukipun Panji Surngrana wontn ing margi, sarta kapsthi ing dintn dhatngipun wontn ing Surabaya, supados sarnga dhatngipun kalihan [kaliha...] --- 588 --[...n] ki patih. Utusan enggal mangkat, sampun dumugi ing Jipang, Ki Tumnggung Kartanagara inggih enggal bidhal kalihan bala mncanagari, ing Jipang tinilaran bala sawtawis, ttindhihipun Ki Tumnggung Surawijaya ing Jipang, lampahe ki tumnggung lan sabalanipun sampun dumugi ing Surabaya, atata pasanggrahan sarta abbiting wontn sakiduling kitha, nama ing dhusun Sapanjang, balanipun angbki ara-ara tuwin pasabinan. Wondene Ki Patih Cakrajaya kalihan kumndur sarta bala Kumpni ing sarng dhatngipun wontn ing Surabaya, anjujugi loji, ing ngriku sampun wontn btngipun alit, kajagn Kumpni kawan dasa, kala rumiyin sampun kainggahan dhatng ggaman ing Surabaya, nanging botn kenging, kumndur wau lajng abbiting malih, anuntn ggaman pasisir kang mdal dharat sami dhatng, kathahipun tanpa wilangan. Lajng sami abbiting tunggil Ki Patih Cakrajaya, untabing bala amblabar kados toya sagantn tanpa tpi, sarta sami angatos-atos. Bala Kumpni inggih sampun anata marymipun wontn ing btng, ki patih kalihan ti[22] Tumnggung Kartanagara lajng sami anglampahakn utusan, angaturi palapuran ing sang prabu. Gntos kacariyos Panji Surngrana kalihan Juragan Bali, kalanipun Ki Patih Cakrajaya dhatng wontn ing --- 589 ---

Tuban. Panji Surngrana sumingkir saking ing Paronggahan. Sarng ki patih sampun mangkat dhatng Surabaya, Panji Surngrana sarta Ki Juragan wangsul dhatng ing Paronggahan malih. Kala samantn Ki Juragan Bali apikir ing manahipun. Si panji iki kapriye, tuture marang aku nggone nglakoni prang iki awit saka parentahe sang prabu ing Kartasura, jbulane amungsuh ppatihe sang prabu sarta wong satanah Jawa, dadi aku iki milu wong duraka ing ratu, mngka ing kauripanaku iki anglakoni dagang kongsi dadi ing kasugihanaku, awit saka brkahe kang jumnng nata ing tanah Jawa, angur aku milua marang ki patih, trkadhang dadi kamulyane awakku. Ki Juragan lajng awad-awad sakit, botn ndha-ndha ngantos pitung dintn pitung dalu, nanging lajng sakit sayktos isingisingn. Sarng katur dhatng Panji Surngrana, Ki Juragan nuntn kinn mantuk dhatng Garsik saanakbojonipun. Lampahipun karmbat ing tandhu, sadhatnge ing griyanipun Garsik Ki Juragan enggal ndha skul, lajng saras sami sakala. Kacariyos srayanipun Panji Surngrana kang nama Dewa Kaloran, lan sabalanipun tiyang Bali, amakuwon ing Garsik. Dewa Kaloran wau pinuju ragi sakit. Nuntn angundang ing Ki Juragan Bali, Dewa [De...] --- 590 --[...wa] Kaloran pitakn pawartosing pabarisan. Ki Juragan inggih lajng wwartos kathahkathah, Dewa Kaloran sarng mirng sangt nggnipun jtung, nuntn wicantn dhatng Ki Juragan. Ki Juragan, bangt nggonku gtun angrungu pawartamu iku, dene calathune Si Panji nggone angundang marang aku awit saka parentahe Susunan Pakubuwana, ing wusana dadi mungsuhe, yn mangkono aku bakal tumuli mulih marang ing Nungsa Kambangan bae. Ki Juragan amangsuli, yn dika ajng mantuk, prayoga dika sanjang sarta anyuwuna pratndha dhatng Ki Patih Cakrajaya, bilih botn trang dhatng ki patih, pandugi kula dika botn angsal margi, sabab saurute pulo Madura puniku kaparentah ing Ki Patih Cakrajaya, mngka dika srayane Panji Surngrana, dadi mungsuhe wong satanah Jawa, yn botn kabnran, dika amsthi bakal nmu bilahi lan sabala dika kabh. Dewa Kaloran wicantn malih, Ki Juragan, aku amiturut apa kang dadi rhmu. Ki Juragan nuntn anglampahakn kengkenan angaturakn srat panungkul dhatng ki patih sarta amratelakakn ingkang dados pikajnganipun Dewa Kaloran, nggnipun badhe mantuk dhatng ing Bali sabalanipun, anyuwun pratandhanipun ki patih, supados wilujngipun wontn ing margi. Kengkenanipun Ki --- 591 --Juragan inggih sampun dumugi ing Surabaya, srat sampun kaaturakn. Ki patih sarng sampun maos srat, sangt suka ing manahipun. Lajng amangsuli srat animbali Ki Juragan sarta amaringi pratndha, yn sampun anglilani ing mantukipun Dewa Kaloran dhatng ing Bali lan sabalanipun. Ki Juragan sarta Dewa Kaloran sarng sampun anampni srat, enggal sami mangkat. Ki Juragan angatr ing margi, Dewa Kaloran sabalanipun lastantun dumugi ing Bali. Ki Juragan lajng dhatng Surabaya, ki patih kalihan kumndur sarng aningali ing warninipun Ki Juragan, sangt ing bingahipun. Ddgipun gagah prakosa sarta kathah rencangipun tiyang ttumbasan. Ki patih lajng anantun dhatng Ki Juragan, punapa purun kaabn prang amngsah Panji Surngrana, atur wangsulanipun Ki Juragan. Inggih purun. Ing pundi panggenanipun kpanggih botn ajrih amngsah prang kalihan Surngrana. Ki Patih lajng parentah dhatng bupati ing Tgal, kalih ing Kaliwungu, tiga bupati ing Barbs. Kinn angabn prang Ki Juragan dhatng ing Lamongan. Ingkang sami kadhawuhan enggal mangkat

sabalanipun, mdal ing Garsik. Lajng dhatng ing Lamongan. Kala samantn Panji Surngrana sawg mantuk saking Paronggahan, kagt kadhatngan ggaman saking --- 592 --Surabaya, lajng campuh prang, Ki Juragan dharat angamuk liwung sarencangipun. Bala ing Lamongan kathah kang pjah, sabab gugup tandangipun, botn nyana yn kadhatngan mngsah, anuntn bupati ing Tuban sabalanipun nangkbi saking lr, ggaman ing Jipang nangkbi saking kiln. Panji Surngrana sabalanipun kngsr saking kitha Lamongan. Lumajng dhatng satngahing wana, sangt pakwd papanipun. Balanipun botn wontn kang tluk satunggil-tunggila, kitha ing Lamongan sampun binsmenan. Ki Juragan sarta para bupati sabalanipun wau lajng wangsul dhatng ing Surabaya. Anuntn ki patih kalihan Ki Tumnggung Kartanagara tampi srat saking sang prabu, amundhut carikipun Ki Tumnggung Kartanagara, kang nama Saratruna, badhe kaabdkakn. Sabab sang nata rmn aningali ing sasratanipun. Carik Saratruna inggih nuntn kaangkatakn. Sarta ki patih kalihan ki tumnggung sami angaturi srat palapuran bab prang, sarta mratelakakn yn wontn juragan satunggil anama Juragan Bali, kathah rencangipun ttumbasan purun anglabuhi ing damlipun sang prabu, sangt kndlipun yn prang, utusanipun Ki Patih inggih sampun mangkat sarta andhrkakn Carik. Kacariyos adhinipun Dipati Jayapuspita, kang nama [na...] --- 593 --[...ma] Panji Kartayuda, ingkang abaris ing kitha Kadhiri, kala samantn mantuk dhatng Surabaya lan sabalanipun kalih wu, nanging botn lumbt ing kitha, balanipun pinrapat, lajng angriwuk bala ing Kartasura kang sami baris wontn ing dhusun Sapanjang. Ingkang wontn sajawining biting ing sabn dalu sami dipun kampaki tuwin ing wanci siyang inggih dipun inggahi, dhatngipun botn kenging katamtu, trkadhang wanci srap, tngah dalu, lingsir dalu, bangun enjing, wanci enjing, siyang inggih dhatng anggbag ing pasanggrahan. Nuntn sami wangsul dhatng ing wana, bala ing Kartasura sami giris manahipun. Yn dalu botn sakeca tilm. Bilih siyang botn wontn sagd kkrapa. Kacariyos malih utusanipun Ki Patih kang dhatng ing Kartasura, Ki Saratruna sampun kaaturakn ing sang prabu, lajng kaabdkakn, kadadosakn Lurah Carik, kaparingan nama Carik Bajra, sang nata inggih sampun amaringi srat wangsulan dhatng ki patih bab Ki Juragan Bali, andikakakn nggmpalakn siti dhusun ing Garsik karya tigang atus. Kinn maringakn dhatng Ki Juragan, sarta kapatdhanan nama Ngabi Tohjaya. Utusanipun Ki Patih sarng sampun anampni wangsulan dalm, enggal mangkat wangsul dhatng Surabaya, srat dalm sampun katampn dhatng ki patih sarta sangt bingah [bi...] --- 594 --[...ngah] ing manahipun. Ki Juragan Bali lajng kamupakatakn ing para bupati, yn kaparingan nama Ngabi Tohjaya, kapatdhan llnggah tigang atus karya siti dhusun ing Garsik. Anuntn ki patih rmbagan kalihan kumndur, sarhning sampun lami nggnipun dhatng wontn ing Surabaya, prayogi tumuntn lkas prang, ambdhah kitha Surabaya,

kumndur kapanujon manahipun. Lajng sami parentah anata baris. Ingkang kadadosakn panjawat kiwa bala pasisir kiwa, ttindhihipun Ki Dipati Jayaningrat. Ingkang dados panjawat tngn bala pasisir tngn, ttindhihipun Ki Dipati Citrasoma ing Japara, Ki Patih sabalanipun sarta bala Maduntn dados dhadha, tunggal kalihan bala Kumpni, botn pisah kalihan kumndur, anuntn bidhal saking pabitingan sumja marpk kitha, kathahing bala tanpa wilangan. Bala Kumpni yn sinawang kados mndhung allampah, bala pasisir kados toya sagantn ambalabar ngbki papan. Busananipun apindha skar sataman. Bala ingkang lumampah ing ngajng sami ambkta tingks jagang. Wondene Ki Dipati Jayapuspita ing Surabaya inggih sampun mdal saking kitha sabalanipun sumja mthuk prang, amapan wontn ing ara-ara dhusun Kapasan. Kathahing bala antawis wolung wu, ingkang kadadosakn [kadado...] --- 595 --[...sakn] panjawat kiwa adhinipun sang dipati wuragil anama Ngabi Jangrana, ingkang dados panjawat tngn putranipun Sang Dipati Jangrana suwargi anama Jaka Tangkban, taksih jaka kumala- kala, ingkang dados dhadha sakathahe pangulu, ktib, modin sapanunggilanipun, sami ngangge rasukan pthak, anyothe cundrik, nypng talmpak, wtawis kathahipun wolung atus. Ttindhihipun anama Ki Pangulu Khakim kalih Ki Pangulu Tambak Kaji, yn sinawang kados pksi kuntul sarawa, Sang Dipati Jayapuspita anjnngi wontn ing wingking, lnggah sarta pinayungan, ingadhp bala kang ngampil upacara. Ggaman ing Surabaya sampun ajng-ajngan kalihan ggaman pasisir utawi ggaman Kumpni, nanging tandhingipun jitus. Upaminipun tiyang Surabaya satunggil, mngsahipun satus. Bala ing Surabaya inggih botn ajrih aningali mngsahipun kathah, anuntn sami campuh prang, bala Kumpni angarutug ing sanjata tuwin marym. Kaum ing Surabaya sami mndhak. Sarng ing paprangan sampun ptng dening kukus, para kaum lajng sami mangsah sarwi surak, anusup kukus. Lajng sami prang rukt. Kathah kang sami pjah, utawi kang sami dados panjawat inggih sampun sami prang sakalangkung rame, swaraning sanjata sarta marym kados galudhug botn kndl-kndl awor swaraning surak tuwin pasambating [pasamba...] --- 596 --[...ting] tiyang kang kabranan, yn kamirngakn angggirisi, ing paprangan mili rah, wangke tumpang tindhih amindha pulo, kang minngka toyaning sagantn rah wau, putunganing watang amindha sarah, kang amindha mina tamng tuwin llayu sarta bandera, kathahe ingkang sami pjah tanpa wilangan. Bala Kumpni kalih brgada ingkang pjah ing paprangan ngriku sabrgada, bala pasisir sapanunggilanipun bala ing Kartasura ppalihan ingkang pjah lan ingkang taksih gsang, sarta bibrah tatanipun. Wondene bala ing Surabaya taksih kathah ingkang gsang lan ingkang pjah, sabab gilig ing kapurunanipun sami sumja prang sabil. Dados awrat ssanggnipun. Kacariyosakn wiwit nagari Majapait, wontnipun prang rame sarta kathahing ppjah botn anyamni prang Surabaya punika, bala Kumpni tuwin bala pasisir nuntn dhadhal sami lumajng angungsi ing bitingipun. Bupati ing Tgal kang nama Panji Wiranagara lan sabalanipun kalih atus kawan dasa botn purun lumajng, nuntn ingbyukan dening bala Surabaya, Panji Wiranagara lan sabalanipun wau sampun tumps sadaya, bala ing Surabaya sami wlas aningali ing kunarpanipun Panji Wiranagara, sabab bagus warninipun panggah ing prang, kunarpanipun lajng sami dipun sani. Wondene palajngipun [pala...] --- 597 ---

[...jngipun] bala pasisir wau kathah kang sami gbyur ing lpn. Tmah salong wontn kang pjah dening toya, Ki Ngabi Tohjaya sarencangipun dados pangawat kiwa sumdya panggah ing prang, nanging kls ing kathah, inggih nuntn lumajng nurut lpn. Sampun kpanggih kalihan ki patih wontn ing biting, Ki Tohjaya matur, ki patih sampun ngantos tumut ing prang, anjnngana wontn ing wingking kemawon, dadosa pangungsnipun bala kang sami lumajng. Ki patih sangt suka ing manahipun lajng anglempakakn bala kang sami lumajng wau sarta katata malih, tuwin prajuritipun ki patih piyambak inggih sampun katata. Anuntn bala ing Surabaya dhatng, sumja ngrangsang bitingipun ki patih, gumuruh sarwi surak, gamlanipun angungkung, lajng anmpuh, bala kapatihan sarta bala pasisir anadhahi, arame prangipun. Kathah kang sami pjah, Ki Tohjaya munggng ing ngarsane ki patih sarencangipun ngamuk liwung, kang tinarajang kathah kang pjah, bala pasisir sami lumajng angungsi ing ki patih, nuntn katulungan dhatng bala ing kapatihan. Bala ing pasisir lajng purun majng prang malih, ing sabn-sabn mngkab barisipun enggal tinulungan dhatng ki patih, dados kkah prangipun bala ing pasisir, bala ing Surabaya inggih sura prangipun. Ppjah anggulasah sak nggn-nggn. Anuntn Kumpni anulungi kalayan mariym saking ing btng, [b...] --- 598 --[...tng,] bala ing Surabaya kathah kang pjah, lajng sami mundur sabab kasaput ing dalu, Dipati Jayapuspita lajng anabuh gamlanipun wontn ing pabitinganipun, sarta sami asuka-suka, bala ing Kartasura kang sami mirng angns manahipun. Ki patih lajng angaturi uninga ing sang prabu kawrat ing srat. Yn kawon prangipun, balanipun kathah kang pjah, punapa malih kumndur inggih sampun kintun srat dhatng Amral Barikman kang wontn ing Samawis. Kala samantn sinngkalan 1643. Kawuwusa Panji Surngrana kalih Panji Kartayuda, sami bidhal sabalanipun wtawis kathahipun kawan wu, sumja nukub bala mncanagari kang sami baris wontn ing dhusun Sapanjang, kala samantn Tumnggung Surawijaya ing Jipang sawg dhatng abbantu mriku sabalanipun sarta ambkta ttdhan kathah, kang sami baris ing ngriku wau sami suka manahipun. anuntn ggamanipun Panji Surngrana kalih Panji Kartayuda dhatng, anukub wanci tngah dalu amaju tiga, bala mncanagari kagt, botn nyana ulng-ulngan kados gabah dn intri, sarta kathah kang pjah dening mngsah, ggaman tuwin barangipun sami tlas kapndht ing mngsah, Tumnggung Surawijaya tatu kenging pasr, Tumnggung Kartanagara sabalanipun badhe attulung, nanging sampun dipun ajangi, dados [dado...] --- 599 --[...s] botn sagd attulung, sarta balanipun kathah kang pjah dening mngsah, botn sagd amals. nggnipun prang wiwit tngah dalu ngantos ing wanci byar, sarng wanci enjing Panji Surngrana kalih Panji Kartayuda sabalanipun sami mundur dhatng ing wana, bala Kartasura sarta mncanagari sami ngns manahipun. Sarng wanci siyang Ki Tumnggung Surawijaya pjah, ing dalunipun Ki Tumnggung Kartanagara sabalanipun tiyang Kartasura sami ambolos. Enjingipun Panji Surngrana sabalanipun dhatng malih, bala mncanagari nungkul asrah bongkokan ggaman. Lajng kinn anututi kang sami ambolos wau, bala Kartasura kathah kang kacandhak pinjahan. nggnipun anututi wangsul ing Lamongan. Palajngipun Ki Tumnggung Kartanagara mdal ing Garsik. Sumja anjog ing Samawis. Sarta sangt karisakanipun. Kacariyos Amral Brikman, ingkang wontn ing Samawis. Sarng tampi srat saking Surabaya, yn Kumpni kawon prangipun, sarta nuntn aningali bala ing Kartasura kang

sami kaplajng wau, Amral anuntn mangkat ambkta Kumpni kalih brgada, sumja abbantu dhatng ing Surabaya mdal ing laut. Sadhatngipun ing Surabaya lajng mntas dhatng dharatan sakumpninipun. Sampun kpanggih akalihan kumndur tuwin ki patih, kumndur --- 600 --awwartos yn kawon prangipun. Amral lajng ambanting tapiyonipun. Enggal anyandhak smprong kadaml nymprong pabarisan ing Surabaya, Amral sarng aningali agngipun pabarisaning mngsah sangt eram, sarta agdhg-gdhg. Lajng wicantn dhatng Ki Patih Cakrajaya, ki patih, sangt eraming manah kula aningali agnge barising mngsah, salami kula prang wontn ing tanah Indhu ing sabrang, kula drng aningali kathahing mngsah kados punika, kula botn maibn yn awrat ing ssanggnipun. Kalih dene laminipun nggn sampeyan bbarisan wontn ing ngriki, tiyang Surabaya drng wontn kang nungkul satunggil-tunggila, ing saupami kula botna anglampahi ayahanipun sang prabu, kula pilalah wangsul saking wgah kula rumaos botn sagd ambdhah ing Surabaya. Kacariyos Amral wau lajng botn ndha-ndha ngantos tigang dintn tigang dalu, amung anisil pari kemawon. Bilih tilm anungsang, sukunipun kadkk ing inggil. Sarng sampun tigang dintn lajng wicantn dhatng ki patih, radn dipati, pandugi kula wontn pitulunging Allah dhatng kula, nagari ing Surabaya kados badhe bdhah dening kula, mila sampun ngantos maras galih sampeyan. Ki patih sakalangkung suka ing galihipun. 1. samngsa-mangsanipun. (kembali) 2. Salatiga (dan di tempat lain). (kembali) 3. ora. (kembali) 4. nata. (kembali) 5. ngunglakn. (kembali) 6. wontn. (kembali) 7. rananggana. (kembali) 8. pramugarining. (kembali) 9. sima. (kembali) 10. nybut. (kembali) 11. miturut. (kembali) 12. ambruk. (kembali) 13. sang. (kembali) 14. kkijing. (kembali)

15. sugal. (kembali) 16. Pangeran. (kembali) 17. rngat. (kembali) 18. tiyang. (kembali) 19. masjid (dan di tempat lain). (kembali) 20. ambdhah. (kembali) 21. utusan. (kembali) 22. Ki. (kembali)

--- 601 --Ki Patih lajng parentah dhatng Ki Ngabi Tohjaya, kinn anindhihi bala kang sami ngupaya uwos tuwin pantun sapanunggilanipun kang warni tatdhan dhatng padhusunan sakiwatngning ngriku, Ki Tohjaya wau kinanthenan tiyang ing Kudus satunggil anama Sirnayuda, sami kakndlanipun akalihan Ki Tohjaya, tiyang kkalih inggih lajng mangkat angirit tiyang kathah, sarta sampun angsal tatdhan kathah, tiyang ing bbarisan sami aym manahipun. Ki patih anuntn anglampahakn utusan animbali Pangeran Cakraningrat ing Madura, nanging botn sagd sowan. Sabab ing Madura pinuju prang agng, amngsah mantunipun kang anama Arya Dikara ing Pamkasan. Wondene ingkang dados nalaring prang, garwanipun Arya Dikara wau purik dhatng ing Maduntn. Lajng dipun kkahi dhatng ingkang rama Pangeran Cakraningrat. Ing sabn dintn tansah prang sarta kathah kang sami pjah, nanging tiyang Maduntn kathah kang sami ambalik tumut Arya Dikara. Pangeran Cakraningrat sangt kewran ing galihipun. Lajng parentah dhatng ingkang rayi kang anama Radn Suradiningrat, kinn ambdhah ing Pamkasan, kinanthenan santananipun anama Jangkewuh, sarta binktanan bala ing Maduntn sapalih. Radn Suradiningrat enggal bidhal sabalanipun. Sarng dumugi sajawining kitha Radn Suradiningrat sans [sa...] --- 602 --[...ns] pikajnganipun, melik ing kamuktn, supe ing kadang spuh, kait kalihan Jangkewuh, sumja ngndhih ingkang raka Pangeran Cakraningrat. Radn Suradiningrat wau lajng adaml srat katur ing Ki Patih Cakrajaya kalihan kumndur, amadulakn yn ingkang raka sumja ambalik mngsah ing sang prabu, bilih wontn pangajanipun ki patih, Radn Suradiningrat inggih sagah ambdhah ing Madura, akathah- kathah wwadulipun kang kalbt ing srat. Utusan enggal lumampah dhatng ing Surabaya, srat sampun katur dhatng ki patih sarta kumndur, ki patih enggal amangsuli srat. Radn Suradiningrat kinn anggbag nagari ing Maduntn, anypnga kakangipun. Sarta ki patih amarentahi tiyang Sumnp tuwin Pamkasan, sami ambiyantonana dhatng Radn Suradiningrat. Punapa malih kumndur inggih sampun amarentahi kapitan kapal satunggil anama Kapitan Kartas, kinn anjathok wontn muwara Madura, Kapitan Kartas sampun nypak wontn ing muwara Madura, punapa malih tiyang ing Sumnp tuwin Pamkasan

inggih sampun kumpul kalihan Radn Suradiningrat. Ttiyang ing Madura inggih kathah kang anungkul, dados Pangeran Cakraningrat kesisan bala. Kala samantn Pangeran Cakraningrat sampun sumrp yn ingkang rayi ambalik sumja ngndhih ing Madura, Pangeran sangt [sang...] --- 603 --[...t] nggnipun prihatin sarta kesisan bala, lajng utusan aminta sraya dhatng ing Bali. Anuntn Radn Suradiningrat sabalanipun dhatng angpung ing Madura, Pangeran ammpn salbting cpurinipun. Balanipun kantun nm atus. Ing sabn dintn sami anglolosi anungkul ing Radn Suradiningrat. Pangeran sangsaya ngns. Kang pinanggih ing galihipun sumja nungkul dhatng Kumpni kang wontn ing baita badhe lajng sowan dhatng ki patih, pangeran enggal anglampahakn utusan tluk dhatng Kapitan Kartas. Kapitan Kartas sarng anampni pratelaning utusan, sangt bingah ing manahipun, enggal winangsulan. Pangeran ingaturan lolos saking ing dalmipun, tumdhaka dhatng baita, utusan sampun mantuk matur ing gustinipun. Pangeran sangt bingah, lajng pradandosan sagarwaputranipun. Anuntn Radn Suradiningrat sabalanipun angrurah padalman ing Madura, Pangeran Cakraningrat sampun lolos mdal kori bbutulan sagarwaputranipun tuwin abdi ing sawtawis. Lampahipun sampun numpak ing baita konthing angunjal dhatng kapal. Pangeran minggah ing kapal rumiyin. Kapitan mthukakn sarta sangt ing urmatipun. Atata lnggah wontn ing petak, sarta urmat angunglakn mariym. Anuntn garwa putranipun sang pangeran minggah ing kapal. --- 604 --Kapitan enggal mthukakn sajawining petak, anyandhak astanipun radn ayu sarwi ancp jangganipun. Radn Ayu Cakraningrat sarhning drng sumrp ing adatipun tiyang Wlandi lajng anjrit. Sariranipun gumtr asambat ingkang raka. Pangeran Cakraningrat amirng panjritipun ingkang garwa sangt kagt, andik netranipun, mukanipun kados skar wora-wari bang, sangt ing krodhanipun. Enggal narik curiga, Kapitan Kartas sinuduk lambungipun trus pjah kapisanan aniba ing petak. Pangeran lan putranipun lajng angamuk. Kumpni sakapal ggr, pangeran kinarubut pinstulan, pindhangan, kinrbinan, nanging botn pasah, Kumpni kathah kang pjah, Wlandi galagala sami ttulung angbyuki, pangeran tinubruk ing kursi tiba lnggah, lajng pinoporan sarta ginbagan ing sorok. Rmak sariranipun lajng pjah saputranipun. Wlandi sakapal kathah kang pjah lan ingkang gsang, jisimipun sang pangeran lajng kinthok jangganipun. Gmbung binucal ing sagantn. Sirah binkta dhatng Surabaya lan garwa tuwin putranipun alit-alit. Dene kitha ing Madura lajng dipun broki ing Radn Suradiningrat. Lampahipun Kumpni kang ambkta sirahipun Pangeran Cakraningrat wau sampun katur dhatng Amral tuwin ki patih, sarta sangt ing ngungunipun. Ki patih enggal [engga...] --- 605 --[...l] anglampahakn utusan sarta mawi srat angaturi uninga ing sang prabu, wondene sang nata sarng anampni srat saking ki patih, inggih sakalangkung ngungunipun. Enggal amaringi wangsulan, sarta nuwala kapatdhakakn ing Radn Suradiningrat. Srat wangsulan sarta nuwala inggih sampun katampn dhatng ki patih tuwin Amral. Sarta sami sangt ing bingahipun sabab aturipun katarimah. Ki patih nuntn utusan animbali ing Radn Suradiningrat ing Madura lan sabalanipun, samaktaa saggamaning prang, utusan sampun dumugi ing Madura, Radn Suradiningrat

sarng tampi parentah, inggih enggal bidhal sabalanipun tiyang Madura Sumnp Pamkasan kinrig. Sarta lajng kamupakatakn yn kadadosakn bupati ing Madura, kaparingan nama Pangeran Cakraningrat. Amral sarta ki patih lajng parentah dhatng para bupati sabalanipun. Yn ing dintn Salasa badhe magut prang ambdhah ing Surabaya, kang sami kadhawahan matur sandika, sarng ing dintn Salasa inggih lajng bidhal saking ngriku anyakti bitinging mngsah sajawining kitha, Kumpni sampun adaml biting, amunggul balowartinipun, marymipun sampun tinata, ajng-ajngan kalihan bitinge mngsahipun. Para bupati pasisir tuwin ing Madura inggih sampun sami abbiting piyambak-piyambak. [piyambak-piyamba...] --- 606 --[...k.] Kumpni wau kathahipun kawan bragada, bala Surabaya sarng aningali Kumpni angangsk biting, lajng sami angatos-atos sarta amapanakn mariymipun. Nuntn sami prang mariym saking pabitingan. Dipati Jayapuspita minggah ing ppanggungan anabuh carabaln. Tuwan Amral aningali solahipun sang dipati angeca-eca, agdhg-gdhg. Lajng parentah anyipat mariym ppanggungan. Binendrong botn kndl-kndl. Nanging botn kenging, sang dipati taksih ngeca-eca anabuh carabaln, tuwin balanipun sadaya inggih botn wontn ingkang miris. Malah sami ura-ura, wontn kang anggambang tuwin calmpungan. Punapa malih yn wanci siyang para stri inggih sami angintun dhatng lakinipun kang sami wontn ing pabarisan pabitingan. Sarng katingalan dhatng tiyang Kumpni lajng kasipat ing mariym. Nanging botn wontn kang kenging, para stri wau inggih botn wontn kang ajrih, sakeca nggnipun sami lumampah sarwi anggendhong cnging[1] tuwin sumbul. Ing waktu punika pabarisan ing Surabaya prasasat abbiting pandonga ajjagang pamuji, mila makatn, ttiyang ing Surabaya jalr stri sadaya sami kaprdi salat sarta kaprdi angaji kitab Kur'an dhatng sang dipati, ing samangsanipun wontn kang amiturut ing parentah wau, lajng --- 607 --kalpatakn ing paos tuwin takr tdhak, malah sami tampi ganjaran. Yn pinuju tiyang padhusunan inggih sadhusun pisan kapradikakakn. Milanipun sadaya sami ajrih asih dhatng sang dipati, sarng prang punika sami nja anglabuhi pjah amals kasaenanipun sang dipati, dene nggnipun prang mariym punika laminipun pitung dintn pitung dalu, ttiyang ing Surabaya sami yuwana, botn wontn kang sami kadhawahan ing mimis. Punapa malih pamondhokanipun ingkang sami kadhawahan mimis gutuk api, mimis bum, inggih botn wontn kang pasah kabsmi, amargi sang kipati sangt kumandlipun ing Allah sarta sae ing pambkanipun. Anuntn kacariyos Panji Surngrana kalih Panji Kartayuda, nggnipun minta sraya tiyang ing Bali dhatng, pinanggihan wontn ing Lamongan anama Murah Panji Ballng, ambkta bala swu, sakalangkung sinuba-suba dhatng Panji Surngrana kalih Kartayuda sarta kathahing pangbangipun. Panji Surngrana sarta Kartayuda wau lajng sami angaturi uninga dhatng ingkang raka sang dipati, ingaturan amanggihana Murah Panji Ballng wau, sang dipati botn karsa amanggihi, nanging ingkang rayi kalih kinn abbingaha ing srayanipun. Supados sampun ngantos mutik mantuk dhatng ing Bali, ciptanipun sang dipati saupami benjing kassr prangipun, tiyang ing Bali [Ba...] --- 608 --[...li] wau badhe kenging kaabn prang, ciptanipun sang dipati makatn punika kalajng kasiku ing Allah, sabab suda pangandlipun ing Allah, angandl dhatng ssamining tiyang,

andadosakn icale yuwananipun salbting prang, pratandhanipun, kala sang dipati drng sumrp, yn ingkang rayi kkalih aminta sraya tiyang ing Bali, griya ing pabarisan Surabaya botn wontn kang kabsmi dening mimis, utawi tiyangipun inggih botn wontn kang sami kenging ing mimis. Sarng sang dipati anampni ing dhatngipun tiyang ing Bali wau, bala ing Surabaya lajng kathah kang sami kenging ing mimis. Griya ing pabarisan inggih lajng kathah kang sami kabsmi dening mimisipun tiyang Kumpni. Gntos kacariyos tuwan kumndur sarta Amral apirmbagan kalihan ki patih, tuwan kumndur wicantn dhatng ki patih, radn dipati, kadospundi prakawis prang punika, yn manggunga mmriyman kemawon, pandugi kula ing dalm sawindu botn sagd rampung prang puniki, obat mimis kula botn wande badhe tlas. Mnggahing rmbag kula prayogi prang dhadha, bilih kawon inggih sirna, yn mnang amsthi ngukup, nanging tumuntn wontn kawkasanipun. Kalih dene tiyang sampun botn kkirangan. Bala Kumpni tuwin bala Jawi sampun kathah, ggamanipun sampun mirantos. Kang dipun [dipu...] --- 609 --[...n] antosi punapa. Tuwin Amral kalihan ki patih kapanujon manahipun. Lajng sami parentah anata baris. Ingkang dados panjawat kiwa Pangeran Cakraningrat akanthi ttiyang ing Sumnp Pamkasan, ing Grsik Sidayu, para bupati pasisir sansipun sami dados panjawat tngn. Ki patih tunggil bala Kumpni dados dhadha, kathahing bala tanpa wilangan. Wondene Ki Dipati Jayapuspita inggih sampun sumrp yn mngsahipun mdal prang, balanipun sang dipati inggih sampun katata, lajng sami anabuh tangara magut ing prang, sakalangkung ramening prangipun, sabab sami ing purunipun. Swaraning sanjata sarta surak angobahakn bumi, dhawahing mimis amindha jawah, kunarpa amblasah sanggn-nggn. Bala Kumpni kang tumps kalih brgada, kapitan Wlandi kang pjah anama Kapitan Krasbun. Lutnangipun kang pjah kkalih, anama Pan Drlin, kalih Lutnang Pambandhm. Bala pasisir tuwin bala Madura kang pjah tanpa wilangan. Wondene bala ing Surabaya kathah ingkang pjah lan ingkang taksih gsang, bala kang sami pjah ing paprangan wau warni-warni, wontn kang pjah kenging ggaman, sawnh pjah ssingunn aningali kunarpa kathah, wontn kang pjah ambu-ambunn dening rah, wontn kang pjah sayah sarta kaluwn, sabab nggnipun prang sadintn muput. Anuntn [A...] --- 610 --[...nuntn] kasaput ing dalu, ingkang prang sapih sami mundur dhatng ing pabitinganipun. Sarng sans ing dintn Sang Dipati Jayapuspita sabalanipun atilar kitha, lumngsr dhatng sawetaning lpn, amapan baris wontn ing kori sakthng, kithanipun lajng dipun broki dhatng Kumpni tuwin ki patih, anuntn bbantunipun Kumpni saking Jakarta dhatng wontn ing ngriku, kathahipun kalih brgada, ttindhihipun anama Mayor Gustap, kalih Kapitan Pardms, tiga Lutnang Jakin, sakawan Kapitan Tonar. Anuntn tuwan kumndur wicantn dhatng ki patih tuwin dhatng Amral, angajak magut prang malih, sabab kumndur wau botn sabaran sarta sangt ing kndlipun. Ki patih sarta Amral anuruti, ing enjingipun lajng sami ambidhalakn ggaman. Tataning baris botn ewah, taksih kados sabn. Wdalipun saking kitha andaldg kados toya mdal saking rong. Wondene Sang Dipati Jayapuspita inggih sampun mdal saking kori sakthng sabalanipun, amapan wontn sakilning lpn. Balanipun pinartiga, kang saduman kadkk pangawat kiwa, ttindhihipun anama Jaka Tangkban. Kang saduman kadaml pangawat

tngn, ttindhihipun Ki Ngabi Jangrana, bala kang saduman dados dhadha, ttindhihipun sang dipati piyambak, tinunggilakn --- 611 --kalihan prajurit kaum. Sang dipati wau agadhah prajurit dulangmangap kalih wu, kinn rumksa wontn wingkingipun. Anuntn bala ing Kartasura sarta Kumpni dhatng, lajng tmpuh prang rame, swaraning sanjata kados rdi rbah, swaraning surak amindha ampuhan. Bala ing Kartasura tuwin Kumpni kathah kang pjah, bala ing Surabaya inggih kathah ingkang pjah, ramening prang sarta kathahipun kang sami pjah angungkuli ingkang sampun kalampahan. Pjah sanjata lajng sami prang rumakt. Tuwan kumndur sarta para upsir tandangipun mubat-mabit anrgakn bala, kang tinrajang ttumpsan. Sang Dipati Jayapuspita anglela wontn ing paprangan. Nanging taksih sakeca lnggah pinayungan sarwi udud. Arasukan pranakan pthak, udhng gilig wungu, anyamping limar, ingadhp lare alit angampil upt kalihan gantn. Tuwan kumndur sarng aningali dhatng sang dipati lajng angabani Kumpninipun, kinn ngarutug ing sanjata tuwin mariym. Nanging botn kenging, sang dipati angawe-awe sarwi wicantn. Kumndur, majua mrene, yn obat mimismu ntk usungana manh. Bala ing Surabaya ingkang dados panjawat tngn ttumpsan. Ki Ngabi Jangrana kapupu ing paprangan. Dene ingkang dados panjawat kiwa inggih sakalangkung rame prangipun, ttindhihipun anama [a...] --- 612 --[...nama] Jaka Tangkban. Balanipun kathah ingkang pjah, Jaka Tangkban wau sarng aningali Sang Dipati Jayapuspita kinarubut ing Kumpni, kinarutug ing sanjata, Jaka Tangkban enggal anilar pangamukipun, sumja amurugi dhatng panggenanipun sang dipati sarwi anumpak kapal. Nanging lampahipun kasangsang ing mimis tuwin jmparing sarta pasr, kapalipun Jaka Tangkban malumpat. Lajng anylaki sang dipati, matur sarwi nangis angaturi mundur, sang dipati angandika, thole, lrna dhisik, aja angamuk. Anuntn sang dipati ingaturan uninga dhatng balanipun, yn ingkang rayi Ki Ngabi Jangrana kasambut ing paprangan, balanipun tumps. Sang dipati sarng mirng enggal nyandhak waos karsa angamuk, sarwi angatag prajuritipun dulangmangap sarta prajurit talangpati kalih wu, ayo bocah dulangmangap talangpati, ngamuk barng lan aku, padha mrma bae cikbn ilang marasmu, ya iki patukoning swarga. Bala kang ingatag enggal mangsah, ambyuk angamuk rampak. Kang tinrajang kathah pjah, kang prang bangun rame malih. Para mantri tuwin prajurit kaum ing Surabaya sami matur dhatng sang dipati, sampun ngantos anyarirani prang, anjnngana saking wingking kemawon. Sabab balanipun taksih kathah sarta taksih sami purun. Sang dipati amangsuli, ing sadina iki aku ora kna padha --- 613 --kopalangi, ayo barng ngamuk. Para mantri sarta para kaum wau lajng sami anglancangi ngamuk. Anrajang bala Kumpni kathah ingkang pjah, Mayor Gustap angabani Kumpninipun kang sami angangge durbus kathahipun wolung dasa, kang tinmpuh ttumpsan, sinusunan ing gurnat lan gurnada, tiyang ing Surabaya sangsaya kathah ingkang pjah. Anuntn para garwanipun sang dipati tuwin para santananipun stri sami kamirngan, yn Ki Ngabi Jangrana pjah sarta bala ing Surabaya inggih kathah ingkang pjah, para stri wau lajng sami nusul dhatng ing paprangan atawan tangis, sami anggarumung sang dipati ingaturan mundur, atata-tataa rumiyin. Sabab balanipun sampun kathah ingkang sami pjah, akumpula kalihan Panji Surngrana punapa dene Panji

Kartayuda, nuntn majnga prang malih. Sang dipati sarng ginubl ing para arum, sangt kewran ing galihipun. Lajng mundur sabalanipun alon-lonan. Kumpni botn ambujng, angarutug ing sanjata saking katbihan sarta kasaput ing dalu, Kumpni sarta bala ing Kartasura sami wangsul dhatng kitha ing Surabaya, Sang Dipati Jayapuspita wangsul dhatng ing kori sakthng malih. Ing dalunipun Panji Surngrana kalih Panji Kartayuda sami sowan dhatng ingkang raka, sang dipati ingaturan lumngsr saking kori sakthng, anunggila kalihan Murah [Mu...] --- 614 --[...rah] Panji Ballng wontn ing Kapraban. Sang dipati alon amangsuli, adhi, aku durung glm anynyambat prang ing wong liyan. Samngko aku isih dhmn angadu prang wongku dhewe ing Surabaya, calathumu iku ya wis bnr, sabab wongku ing Surabaya ming sathithik sarta wis akh kang padha mati prang, mungsuhku wong saka tanah Jawa khe lksan, mbuh tikle lan balaku ing Surabaya, nanging aku ora miris. Ingkang rayi kkalih mksa angaturi kngsr, sang dipati lajng anantun dhatng para llurahing kaum. Sarhning badhe kumpul kalihan tiyang ing Bali, punapa botn ambatalakn ing sabilipun. Para kaum wau atur wangsulanipun sami pradongdi. Wontn ingkang matur yn botn pikantuk ing prang sabil. Sabab ttunggilan kalihan tiyang kapir. Satngah wontn ingkang matur pikantuk ing prang sabil, sanajan ttunggilan kalihan tiyang kapir, sabab amitulungi ing prang, amsthi botn ambatalakn ing sabil. Kalih dene pikantuk ombr angasokakn bala. Lajng kathah kang sami matur amrayogkakn kngsr, sang dipati klu ing tiyang kathah, lajng bidhal saking ing kori sakthng lan sabalanipun tuwin sarepot sadaya, kndl wontn kapraban kalih dalu, lajng dhatng ing kaputran. Wontn ing ngriku amasanggrahan. Murah Panji Ballng inggih [ing...] --- 615 --[...gih] wontn ing kaputran sabalanipun. Nanging pasanggrahanipun tbih kalihan sang dipati. Wondene tuwan kumndur kalihan Amral punapa malih ki patih inggih sampun sami sumrp, yn sang dipati kngsr dhatng ing kaputran. Kumndur angajak nglud. Amral kalihan ki patih botn angrmbagi, kumndur adrng pangajakipun. Ki patih sarta Amral anuruti, kumndur lajng bidhal ambkta Kumpninipun kalih brgada, Amral sarta ki patih tuwin para bupati botn wontn kang tumut, amung sami anguruni bala kemawon, antawis gangsal wu, lampahing barisipun kumndur sampun dumugi ing kaputran, pinthuk ing prang lrs. Baris ing Surabaya sumja mapan dhatng ing Wanakrama, panyananipun kumndur tiyang Surabaya sampun kanji, botn sumrp yn angglari, barisipun kumndur anglud. Sarng dumugi ing Wanakrama lajng pinthuk ing prang, Panji Surngrana kalihan Murah Panji Ballng anangkbi saking kiwa tngn. Bala Kumpni kathah kang pjah, sabab botn sagd mikantukakn mariym tuwin sanjatanipun saking pakwding papan, sarta lajng tinrajang saking ing ngiringan. Kumpni kang pjah sabrgada, lajng mundur allumbungan. Bala ing Surabaya anglud. Kumndur mobat-mabit tandangipun, nggnipun angabani angajngakn. Nanging barisipun botn kenging kaajngakn. [kaa...] --- 616 --[...jngakn.] Balanipun para bupati urunan wau sampun sami lumajng rumiyin dhatng ing kitha Surabaya, ki patih kalihan Tuwan Amral sarng sumrp yn kumndur kaplajng, enggal ambidhalakn barisipun sumja ttulung, lajng kpthuk campuh prang kalihan mngsah, barisipun kumndur sampun bnggang kalihan mngsah,

balanipun Surngrana kalihan Murah Panji Ballng anuntn mundur dhatng Wanakrama malih, ki patih sarta Amral sampun wangsul dhatng ing kitha Surabaya. Sarng sadintn punika ugi Tuwan Amral asksi dhatng ki patih bab karisakanipun bala Kumpni, amargi saking kumndur nggnipun angabn prang amuta tuli kemawon. Dados Kumpni kathah ingkang sami pjah sarta ki patih wau dipun tdhni tndha namanipun. Sabab Tuwan Amral badhe angaturi srat dhatng ing Batawi amadulakn kalpatanipun kumndur, panyuwunipun Amral, kumndur kakesahna saking pabarisan ing Surabaya, bilih panyuwunipun wau botn katurutan, Amral badhe mutung mantuk dhatng nagari Wlandi, sabab botn sagd yn ttunggilan padamlan kalihan kumndur. Ki patih inggih sampun anyukani tndha tangan sarta cap. Amral lajng kintun srat dhatng ing Batawi, botn antawis lami angsal wangsulan, katarimah ing aturipun. Kumndur katimbalan Prlos dhatng ing Batawi. [Bata...] --- 617 --[...wi.] Anuntn bbantu saking Kartasura dhatng wontn ing Surabaya, bupati ing Banyumas, ing Dhayaluhur, Pamrdn, ing Rema sabalanipun, ttindhihipun Ki Tumnggung Jayawinata sampun pinrnahakn pakuwonipun. Kacariyos srayanipun Pangeran Cakraningrat kang pjah wontn ing kapal, samangke dhatng wontn ing Madura, anjujug ing Tunjungan. Pangagngipun anama Dewa Ktut, ambkta bala tiyang Bali swu, sarng dumugi ing Tunjungan, Dewa Ktut angsal pawartos yn ingkang aminta sraya ing piyambakipun sampun pjah wontn ing baita kapal. Dewa Ktut sakalangkung ngungun, lajng parentah dhatng balanipun, kinn ambbahak nagari tuwin padhusunan ing Madura, bala ing Nungsakambangan inggih lajng anjarah angrayah, ttiyang ing Madura kagegeran, sami lumajng dhatng Surabaya sumja sami ngaturi uninga ing gustinipun. Kala samantn pabarisan ing Surabaya pinuju kndl, botn wontn ingkang prangan. Dene laminipun bala Kumpni sarta ki patih nggnipun bbarisan wontn ing Surabaya sampun sadasa wulan. Kala Sang Dipati Jayapuspita taksih wontn salbting kitha Surabaya pitung wulan. Sarng sang dipati kngsr dhatng [dha...] --- 618 --[...tng] Wanakrama punika laminipun sampun pitung wulan, lajng kndl botn pagutpinagut. Anuntn kacariyos tiyang ing Maduntn kang sami kaplajng wau, sampun dumugi ing Surabaya, lajng matur ing gustinipun wiwitan dumugi wkasan. Pangeran Cakraningrat enggal angaturi uninga dhatng ki patih sarta Amral. Dhawahipun ki patih, Pangeran Cakraningrat kinn mantuk dhatng Maduntn, angrbata nagarinipun. Pangeran matur malih, sarhning mngsah tiyang Bali kang wontn ing Maduntn amung sakdhik, nthng linawan ing prang, kula badhe anglampahakn adhi kula kemawon anama Radn Cakranagara, kala alit nama Radn Jimat. Kula piyambak prayogi wontn ing ngriki, sabab mngsah awrat ing ngriki. Ki patih sarta Amral inggih amarngi, Pangeran Cakraningrat lajng parentah dhatng Radn Cakranagara, kinn anggbag mngsah kang wontn ing Madura, binktanan bala swu, Radn Cakranagara sampun bidhal saking Surabaya, sarng dumugi ing Tunjungan lajng campuh prang rame, tiyang Madura tuwin tiyang Bali kathah kang sami pjah, ing sakndling prang Radn Cakranagara lajng dipun bujuk dhatng Dewa Ktut. Radn Cakranagara inggih sampun kenging kabujuk, kumpul kalihan Dewa

Ktut. Sakalangkung sinuba-suba, Radn Cakranagara lajng kaangkat nama Pangeran Cakraningrat, angbrki kitha --- 619 --ing Madura, tiyang ing ngriku sampun sami suyud. Ingkang kadadosakn ppatih nama Radn Sewanagara, kala samantn sampun katur dhatng Pangeran Cakraningrat kang wontn ing Surabaya, lajng katur dhatng Amral tuwin ki patih, yn Radn Cakranagara ambalik, kumpul kalihan tiyang ing Bali, sampun anama Pangeran Cakraningrat. Tuwan Amral kalihan ki patih tuwin para bupati sadaya lajng sami pirmbagan sumja amungkasi ing prang salah satunggil. Ingkang pinanggihing rmbagipun mngsah ing Madura kpanggih ing wingking, mngsah kang wontn ing Wanakrama kang badhe kapungkasan rumiyin. Tuwan Amral nuntn amarentahi Mayor Gustap, kinn anggbag mngsah ing Wanakrama, angirit Kumpni kalih brgada, sarta para bupati sabalanipun sadaya, Tuwan Amral kalihan ki patih botn tumut, kantun wontn ing kitha Surabaya sarta bala sawtawis. Ggamanipun tuwan mayor sampun bidhal saking ing ngriku, andaldg kados toya lpn banjir, kathahing bala tanpa wilangan. Bala Kumpni kados mndhung, kang minngka calrt gbyaring sanjata kasorotan ing raditya, busananipun bala Jawi awarniwarni kados skar sataman. Lampahing baris sampun dumugi ing Wanakrama. Wondene barisipun Sang Dipati Jayapuspita inggih sampun amapan sajawining [sajawi...] --- 620 --[...ning] pabitingan sarta prajurit Bali, ingkang anindhihi Panji Surngrana kalihan Panji Kartayuda, lajng campuh prang rame, kathah kang sami pjah, bbathang angglasah, balanipun Sang Dipati Jayapuspita aps prangipun, sabab kumpul kalihan tiyang Bali, sans kalihan kala drng kumpul. Dhasar karoban tandhing, para mantri sarta para santananipun sang dipati kathah kang sami pjah, balanipun Mayor Gustap amung sakdhik kang sami pjah, Sang Dipati Jayapuspita anjnngi saking ing pabitingan. Sarng aningali balanipun kathah kang sami pjah, lajng mdal angajngakn bala ing sakantunipun, nanging kados ssulung malbu ing gni, balanipun sang dipati lajng sami mundur dhatng ing pabitingan, sarta kasaput ing dalu, barisipun tuwan mayor kndl sajawining bitinge sang dipati ragi tbih, sjanipun tuwan mayor ing siyangipun malih badhe angrurah biting. Sarng ing wanci dalu Sang Dipati Jayapuspita ingaturan pirmbagan dhatng para santananipun. Sang dipati ingaturan kngsr dhatng ing Japan. Papanipun wiyar cakt lpn agng, prayogi yn kadamla tata-tata sarta kaklmpaka bala, sabab ing Wanakrama punika kasompokn. Sang dipati inggih miturut ing pirmbag wau, lajng angundhangi balanipun tuwin rrepot kinn sami pradandosan. Sarng ing wanci bangun [ba...] --- 621 --[...ngun] enjing sang dipati bidhal saking ing Wanakrama sabalanipun. Pandhe, sayang, tukang samak sapanunggilanipun botn kantun, tunggil rrepot sami lumampah ing ngajng, sang dipati lumampah ing wingking, kala samantn balanipun sang dipati antawis taksih pitung wu, sabab salamnipun prang punika balanipun sang dipati botn wontn kang tluk satunggil-tunggila, lampahipun sang dipati wau yn dipun sawang kados praja angalih panggenan. Tuwan mayor sarng sumrp, yn sang dipati oncat, lajng ambujng, sang dipati anadhahi sarwi lumampah, bilih Kumpni amlak balanipun sang dipati nolh angandhgi, Kumpni nuntn wangsul angbruki biting ing Wanakrama, lajng

mantuk dhatng ing kitha Surabaya. Lampahipun sang dipati sampun dumugi ing Japan. Lajng abbiting sarta anyani prajuritipun. Kala samantn Ki Patih Cakrajaya lajng apirmbagan kalihan Amral, prakawis mngsah kang wontn ing Madura, ki patih lajng amarentahi dhatng Pangeran Cakraningrat kinn angrbat nagarinipun ing Madura, sarta kkanthenan para bupati pasisir sawtawis sabalanipun. Ingkang kadadosakn senapati Mayor Gustap, ambkta Kumpni sabrgada, kapitanipun kkalih, kang satunggil anama Kapitan Bsing, kalih Kapitan [Kapita...] --- 622 --[...n] Tonar, anuntn sami bidhal saking Surabaya, sarng dumugi ing Madura lajng campuh prang wontn ing Malaya, balanipun Pangeran Cakraningrat tuwin bala pasisir kathah kang pjah dening tiyang Bali, nuntn tinulungan prajurit Kumpni, tiyang Bali kathah kang pjah, Dewa Ktut sabalanipun lumajng dhatng kitha ing Tunjungan, Kumpni sarta bala Madura anglud. Lajng campuh prang rame, kathah kang sami pjah, sarhning tiyang ing Bali karoban lawan. Dewa Ktut sabalanipun nuntn lumajng ngalr ngetan, lajng numpak baita, sumja mantuk dhatng ing Bali, Radn Cakranagara kalihan Radn Sewanagara binkta dhatng ing Bali, tuwan mayor sakumpninipun kathah nggnipun angsal jarahan tuwin bboyongan. Lajng binkta wangsul dhatng Surabaya, Pangeran Cakraningrat taksih angantun wontn ing Madura anata nagarinipun. Ki patih sarta Amral lajng anglampahakn utusan dhatng ing Kartasura angaturakn bboyongan saking Madura wau, sarta angaturakn putra garwanipun Pangeran Cakraningrat kang pjah wontn ing kapal. Utusan inggih sampun lumampah, botn lami nuntn wangsul dhatng ing Surabaya sarta ambkta nuwala sakawan. Kang kkalih kaparingakn dhatng Radn Suryawinata kalih Cakrawinata, kadadosakn bupati ing Surabaya, kang satunggil kaparingakn Ki Rngga --- 623 --Pramana, kadadosakn bupati ing Lamongan. Kang satunggilipun dhatng ppatih ing Jipang, kang anama Ki Sngka, kaganjar nagri ing Jipang, kaparingan nama Tumnggung Mataun. Sabab Ki Sngka punika panakawanipun sang prabu kala taksih kapugran. Priyantun sakawan wau inggih sampun kamupakatakn ing para bupati sadaya. Gntos kacariyos Sang Dipati Jayapuspita ingkang wontn ing Japan sasdhrkipun, sarta Murah Panji Ballng inggih wontn ing Jipang. Nanging pondhokipun tbih lan sang dipati, kala samantn Murah Paji adarbe panyuwun dhatng sang dipati, ingkang rayi kkalih, Panji Surngrana kalih Panji Kartayuda, punika kabucala namanipun panji, bilih sang dipati botn anuruti panyuwunipun, Murah Panji Ballng sumja mutung mantuk dhatng ing Bali lan sabalanipun. Sang dipati inggih anuruti, ingkang rayi satunggil sampun kalih nama Dmang Kartayuda, nanging Panji Surngrana sang dipati botn purun yn angliha namanipun Panji, sabab patdhanipun sang prabu kala wontn ing Samawis. Murah Panji inggih sampun narimah. Anuntn sang dipati parentah dhatng Dmang Kartayuda, kinn angirupi tanah mncanagari sawetaning rdi Lawu sadaya, Dmang Kartayuda inggih sampun lumaksana, ambkta bala dhomas. Ing tanah mncanagari sampun [sa...] --- 624 ---

[...mpun] nungkul sadaya dhatng Dmang Kartayuda, sarta sampun agng barisipun apakumpulan ing Madiun. Dmang Kartayuda lajng amatah mantri kkalih anama Ngabi Tambakbaya kalih Wiratanu, kinanthenan tiyang ing Pranaragi, kinn anlukakn ing Kaduwang, ing Wiraka, Smbuyan tuwin ing Pacitan. Mantri kkalih enggal bidhal. Ing tanah Kaduwang, Wiraka wau inggih sampun sami suyud. Ki Dmang Kartayuda sabalanipun lajng bidhal dhatng ing Jagaraga, apacak baris wontn ing dhusun Kiping, cucuking prang abaris ing Kalimungkung, tiyang ing Sukawati sawetaning bnawi sampun sami nungkul sadaya, wontn kang sami ngili dhatng ing Kartasura, ttiyang ing nagari Kartasura sami ggr, sarta sampun katur ing sang prabu, yn tiyang tanah mncanagari sami ambalik, tuwin tiyang ing Sukawati, Kaduwang, ing Laroh sampun sami nungkul dhatng mngsah, padhusunan kathah kang risak kajarah karayah. Kala samantn sang nata pinuju susah galihipun, sabab putranipun kkasih kang nama Pangeran Dipati Purbaya punika dados prakawis kalihan Kumpni, sarhning tiyang Kumpni wau sami anggadhahi kuwatos dhatng Pangeran Purbaya, dados agadhah panyuwun dhatng sang prabu, ggadhuhanipun Pangeran Purbaya tanah ing Banyumas, ing Dhayaluhur, ing Pamrdn, ing Rema, ing Bagln, [Bagl...] --- 625 --[...n,] punika sami dipundhuta tuwin mariymipun inggih kapundhuta, kori bbutulan ing kadhaton kang dhatng ing Purbayan kabuntua, supados sudaa kuwatosipun tiyang Kumpni, mila sang prabu sangt nggnipun prihatos. Sabab punika putra kkasih sarta andling prang, kinalulutan ing para kadang sarta ttiyang sanagari ing Kartasura. Sarng sang nata mirng yn mngsah sampun angancik sawetaning bnawi, lajng parentah dhatng ingkang putra kkalih kang anama Pangeran Dipati Balitar kalih Pangeran Dipanagara, Pangeran Balitar kinn angundurna mngsah kang wontn ing Kaduwang, kinanthenan bupati lbt sabalanipun sarta prajurit kaparak. Pangeran Dipanagara kinn amthukna mngsah kang wontn ing Kiping, binktanan tiyang Gowong, Kalang tuwin arahaning dhusun tanah Pajang, putra kkalih sarng nggnipun bidhal. Sarng lampahipun dumugi ing Samanggi, lajng ppisahan. Pangeran Balitar mangidul anjog ing Laroh, lajng dhatng ing Kaduwang, mngsahipun botn amthukakn prang, mundur dhatng ing Pranaragi. Wondene Pangeran Dipanagara mangalr, lajng apacak baris wontn ing dhusun Garompol, ajng-ajngan kalihan mngsahipun ing Mungkung, anuntn utusanipun sang prabu amatdhani srat. Sampun tinampn dhatng Pangeran Dipanagara, ungling ngalamatipun, [ngalamati...] --- 626 --[...pun,] kulup Dipanagara, layang iki aja sira ungkabi, banjur whna dhewe marang kakangira Si Dipati Jayapuspita, ing kono besuk sira wacaa wong loro. Pangeran Dipanagara sasampunipun maos ngalamat, lajng karaos ing galihipun, sabab kala rumiyin sampun dn lljmi dhatng ingkang rama, utawi kalanipun mangkat ngalurug punika inggih kadhawahan ambktaa garwa putranipun. Dangu-dangu sang pangeran amupus ing galih, madg suranipun sarta smu bingah, pangeran lajng animbali ipenipun anama Radn Wiradirja, kinn amanggih[2] Dmang Kartayuda kang abaris ing Kiping, Wiradirja wau sampun dn bisiki ingkang dados karsanipun sang pangeran. Radn Wiradirja enggal mangkat dhatng Kiping, sampun kpanggih kalihan Dmang Kartayuda, lajng amratelakakn ing sawwlingipun Pangeran Dipanagara, Ki Dmang Kartayuda sarng mirng sangt bingah ing manahipun. Radn Wiradirja sampun winangsulan lajng kinn mantuk. Sampun kpanggih kalihan gustinipun, matur ing kawitan dumugi wkasan. Ing sapngkripun Radn Wiradirja Ki Dmang Kartayuda lajng bidhal saking Kiping

sabalanipun. Sumja mthuk ing Pangeran Dipanagara, sarng lampahipun cakt kalihan barisan ing Garompol, lajng anitir bndhe sarwi surak-surak. Balanipun Pangeran Dipanagara ggr, lajng [la...] --- 627 --[...jng] sami atata baris. Pangeran ngandika sru, bocahku kabh, ajana obah, aku arp andlng dhewe marang mungsuh iku. Pangeran lajng anitih kuda, ingiring abdi pitu sami kkapalan, anyandr dhatng panggenaning mngsah, sampun kpanggih kalihan Dmang Kartayuda sarta sangt suka ing kalih-kalihipun. Dmang Kartayuda lajng anuduh bupati ing Madiun, kinn angrabasng pabarisan ing Garompol. Bupati ing Madiun enggal marpki pabbitingan. Pabarisanipun Pangeran Dipanagara ggr, sami lumajng ing sapurugpurug. Kantun para abdi tuwin garwa putranipun sang pangeran. Sampun sami pinondhongan dhatng bupati ing Madiun. Pangeran Dipanagara kalihan Dmang Kartayuda wau lajng dhatng ing Madiun. Ing dhusun Mungkung mriku taksih dipun dkki bbarisan ing sawtawis, ttindhihipun mantri kkalih anama Rngga Macanloka kalih Ki Kbo Kabiri. Sarng Pangeran Dipanagara sampun dumugi ing kitha Madiun, Ki Dmang Kartayuda lajng anglampahakn utusan dhatng ing Japan angaturi uninga ing sang dipati, yn Pangeran Dipanagara sampun kumpul kalihan piyambakipun, sumja kpanggih kalihan sang dipati, utusan sampun lumampah dumugi ing Japan. Sang Dipati Jayapuspita sarng anampni pratelaning utusan [utusa...] --- 628 --[...n] sakalangkung suka manahipun, enggal bidhal sabalanipun sumja mthuk ing pangeran. Murah Panji kang sawg dhatng ing Bali kathahipun swu, ttindhihipun anama Dewa Agung, inggih sami tumut mthuk. Sarng lampahipun dumugi antawis ing Kadhiri kalihan ing Japan, lajng rrp amasanggrahan. Wondene Pangeran Dipanagara kalihan Dmang Kartayuda inggih sampun bidhal saking Madiun. Para garwanipun sami katilar wontn ing ngriku, lampahipun sampun kpanggih kalihan Sang Dipati Jayapuspita, lajng sami rrangkulan, tuwin kalihan Murah Panji Ballng inggih sami bagk-binagkakn. Lajng sami tata lnggah, sang dipati matur alon sarwi msm. nggr, kula botn nyana yn kpanggih kalihan sampeyan. Bingahipun manah kula upamnipun tiyang sakit, mh dumugi ing antakanipun, anuntn waluya sadaya, sarawuh sampeyan punika kang minngka usada. Pangeran msm sarwi angulungakn srat bbktanipun. Sang dipati anampni lajng binuka, winaos gntos kalihan sang pangeran, suraosipun, kulup Jayapuspita, ingsun amaringi kanthi marang sira, adhinira Si Dipanagara, sarta ingsun wis anglilani marang sira amngkua ing tanah wiwit ing Gunung Lawu sapangetan ing Balambangan. Sira wngkua wong loro, [lo...] --- 629 --[...ro,] nanging aja kongsi nyorok sakuloning Gunung Lawu. Srat lajng gntos kawaos dhatng Murah Panji Ballng utawi Dmang Kartayuda sarta Surngrana, sadaya sami suka manahipun. lajng sami rrp wontn ing ngriku ngantos satngah wulan. Sarng satunggiling dintn sang dipati angundhangi ing balanipun sadaya, kinn sami anksni yn Pangeran Dipanagara kaangkat jumnng nata ajjuluk Panmbahan Hrucakra Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, amngku tanah sawetaning Gunung Lawu sapangetan, mangidul mangalripun tandhs sagantn. Sang

Dipati Jayapuspita asalin nama Dipati Panatagama, Panji Surngrana kaangkat nama Dipati Natapura, Dmang Kartayuda kaangkat nama Dipati Sasranagara, Jaka Tangkban kanamakakn Tumnggung Jangrana, panmbahan wau sampun dn aturi upacara kaprabon sarta bala pitung atus. Ingkang kawan atus tiyang Bali, ingkang tigang atus tiyang Surabaya, lajng sami pirmbagan bab prang, Sang Dipati Panatagama matur alon. Anggr, sampeyan kula aturi ngadhaton ing Kadhiri eca atine kemawon. Dene prakawis ing prang angmungna adhi kula kkalih, tiga pun Jangrana. Panmbahan amangsuli, kakang, kula botn purun angeca-eca, sumja ssinau supados sumrp [su...] --- 630 --[...mrp] pratingkahing prang, amung pun kakang Dipati Sasranagara tumuta ing kula, kula daml kanthi, dene tanah ingkang kula wngku wiwit ing rdi Lawu mangetan wats bnawi ing Kadhiri, wiwit bnawi ing Kadhiri sapangetan kula sumanggakakn pun kakang. Sang dipati inggih anyumanggakakn ing karsanipun panmbahan. Lajng sami bidhal ppisahan. Panmbahan sumja dhatng Madiun. Sang dipati wangsul dhatng Japan, lajng parentah dhatng Ki Dipati Natapura kalih Ki Tumnggung Jangrana, kinn banjl ing prang dhatng ing Surabaya. Ki Dipati Natapura kalih Ki Jangrana inggih enggal bidhal sabalanipun, abaris ing dhusun Sapanjang, ing sabn dintn tansah aprang, gntos luruglinurugan kalihan bala ing Kartasura tuwin Kumpni kang sami baris wontn ing Surabaya. Wondene Panmbahan Hrucakra kalihan Dipati Sasranagara inggih sampun dumugi ing Madiun. Ing ngriku sampun agng pabarisanipun. Dipati Sasranagara lajng amupakatakn dhatng tiyang ing pabarisan ngriku, yn Pangeran Dipanagara sampun jumnng nata, amngku tanah sawetaning rdi Lawu, angadhaton ing Madiun. Pamugarining prang Dipati Sasranagara. Kala samantn Pangeran Dipati Balitar, kang abaris ing Kaduwang, sampun mirng, pawartos yn ingkang raka Pangeran Dipanagara ambalik, sampun jumnng nata angadhaton [anga...] --- 631 --[...dhaton] ing Madiun. Pangeran Balitar enggal utusan angaturi uninga ing sang prabu, sang nata sarng sampun anampni pratelaning utusan, sakalangkung gugup galihipun. Lajng andhawahi bupati gdhong sabalanipun, kinn bantu dhatng ing Kaduwang, dhawahipun sang nata Pangeran Balitar andikakakn ngangsg dhatng ing Pranaraga. Lampahipun bupati gdhong wau sampun dumugi ing Kaduwang, Pangeran Balitar inggih lajng bidhal sabalanipun sumja ngangsg dhatng Pranaragi, pangajnging baris sampun dumugi ing dhusun Kandhg, antawisipun ing Pranaragi kalihan Madiun. Ingkang dados andlipun baris ing Kablitaran anama Ki Garwakndha, kalih Scadirana, tiga Panji Tohpati. Wondene Panmbahan Hrucakra inggih sampun sumrp, yn dipun lurugi, lajng bidhal sabalanipun saking ing Madiun. Ingkang dados ttindhihing baris Dipati Sasranagara, anitih maesa bule sampun nate dinaml prang, panmbahan anjnngi saking katbihan kemawon, sabab sangt lingsmipun dhatng ingkang rayi. Baris ing Kablitaran kalihan baris ing Madiun lajng campuh ing prang sakalangkung rame, kathah kang sami pjah, bala ing Madiun nuntn kaplajng, sabab prangipun rungakrungak, bala ing Kablitaran dipun tindhihi gustinipun piyambak. [pi...] --- 632 ---

[...yambak.] Milanipun sami kndl-kndl prangipun. Pangeran Balitar wau nuntn wangsul amasanggrahan ing kitha Pranaragi, baris ingkang dados pangajng taksih wontn ing dhusun Kandhg. Anuntn wontn utusanipun sang prabu animbali Pangeran Balitar, sabab sang nata grah sangt. Pangeran Balitar inggih nuntn bidhal sabalanipun aggancangan, sampun dumugi ing Kartasura. Kala samantn sang nata grahipun sangsaya sangt sarta sumrp yn badhe dumugi ing jangji, puput panjnnganipun. Lajng animbali Kapitan Wlandi ingkang jagi ing Kartasura anama Kapitan Jaswa, inggih sampun dhatng wontn ing kadhaton, alnggah cakt. Sang nata angandika, kapitan, layang ingsun iki dikbat kiriman marang ing Batawi, karo dene wkas ingsun marang sira, yn ingsun wis tinkakake ing jangji, putraningsun Ki Dipati Anom sira gntkna marang ingsun, ing saupama Ki Dipati Anom ora nana, iya Si Dipati Purbaya sira adgna nata, ing saupama putraningsun loro mau ora nana, Si Adipati Balitar kang ingsun lilani gumantia ingsun jumnng nata, yn tlu pisan ana, iya putraningsun kang tuwa dhewe sira angkata jumnng nata. Kapitan Jaswa matur sandika, lajng mdal anglampahakn srat enggal-enggalan. Sang nata anuntn animbali [animba...] --- 633 --[...li] putranipun sarta ingkang rayi kkalih, anama Pangeran Arya Mataram kalih Pangeran Arya Panular, sampun sami dhatng angadhp ing dagan. Pangeran kkalih lajng kaawe lnggah cakt. Sang nata ngandika bbisik. Adhi mas sakarone, wkas ingsun marang sira, yn ingsun wis tinkakake ing jangji, kang ingsun lilani anggntenana ingsun jumnng nata amngku ing tanah Jawa, putraningsun ttlu iku ing salah sawiji, ndi kang pinarng duwe bgja kalilan dening Allah, siji Ki Adipati Anom, loro Ki Purbaya, tlu Si Dipati Balitar, yn padha anane ya kang tuwa dhewe, sapa kang anggntni ingsun jumnng nata angmonga marang sadulure kabh, lan sira dibisa angmong marang anak-anakira kabh. Ingkang rayi kkalih matur sandika sarwi angusapi waspa. Sang nata angandika malih dhatng Pangeran Dipati Anom kalihan Pangeran Purbaya, kulup sakarone, ingsun titipi adhinira Si Balitar, aja kongsi padha sira larakake atine, wis padha dibcik kria. Sang nata nuntn seda, swaraning tangis gumrah, layon sampun siniraman sarta kasalatakn ing para khaji tuwin ngulama, lajng binkta kasarkakn ing Magiri, sinngkalan 1643. Sapngkring layon Pangeran Dipati Anom lajng angbrki [ang...] --- 634 --[...brki] ing kadhaton. Sarng ing dintn Snn para bupati mantri sapangandhap tuwin para putra santana sampun sami ppak sowan wontn ing paglaran, tuwin ki pangulu saprikancanipun para khaji ngulama inggih sampun sami sowan wontn ing paglaran. Anuntn Pangeran Dipati Anom miyos saking kadhaton, kkanthn asta kalihan Kapitan Jaswa, ginarbg ing para arum. Lajng pinarak ing dhdhampar gadhing wontn ing bangsal pangrawit, kapitan alnggah ing kiwanipun sang prabu, kapitan lajng maos srat kang saking Batawi, sarng sampun dumugi ing pamaosipun, Pangeran Arya Mataram lajng ngadg wontn ing wingkingipun sang prabu sarwi angandika sru, hh sarupane mantri bupati sapangisor kabh, padha anksenana, yn anggr Pangeran Dipati Anom anggntni ingkang rama jumnng nata amngku ing tanah Jawa, ajjuluk Kangjng Susuhunan Prabu Mangkurat Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Saidin Panatagama, angadhaton ing Kartasura, bala ing Kartasura sami sumaur pksi sadaya, kyai pangulu sapanunggilanipun sami andonga jumurung, bala Kumpni sarta bala Jawi lajng sami urmat angunglakn

mariym tuwin sanjata ambal-ambalan. Para santana bupati mantri lajng ngujung ing sukunipun sang prabu, sang nata anuntn kondur angadhaton. Wondene parentahipun [pa...] --- 635 --[...rentahipun] sang prabu punika inggih botn ewah, taksih kados ingkang rama swargi, utawi yn pinuju ing dintn Snn Kmis sarta Stu sang nata inggih miyos. Kala samantn sang nata utusan amatdhani srat dhatng Ki Patih Cakrajaya kang wontn ing Surabaya, aparing pariksa yn ingkang rama seda, sariranipun kang anggntosi jumnng nata, Ki Patih Cakrajaya kadhawahan ttpa baris wontn ing Surabaya, sampun ngantos mantuk yn drng sampurna prangipun. Utusan wau inggih enggal mangkat saking Kartasura. Sang prabu lajng anjunjung Ki Kartanagara kadadosakn ppatih lbt, minngka sisihipun Ki Patih Cakrajaya. Ki Martadipa kadadosakn bupati gdhong, kaparingan nama Tumnggung Mangunnagara. Carik Bajra kaparingan nama Tumnggung Tirtawiguna. Santananipun sang prabu saking ing Matawis, putranipun Pangeran Pringgalaya Matawis, anama Radn Natawijaya, kadadosakn panewu pamijn, kaparentah sang nata piyambak. Ki Tumnggung Sumabrata pjah, anakipun jalr kadadosakn mantri, anama Ngabi Kartinala. Kala samantn ingkang rayi sang prabu kkalih, ingkang nama Pangeran Dipati Purbaya kalih Pangeran Dipati Balitar, sami kapundhut upacaraning pangeran dipati, kataksihakn [kataksih...] --- 636 --[...akn] upacara kasantanan kemawon. Sarta ggadhuhanipun prajurit jagasura tuwin ggadhuhanipun nagari ing Balora inggih sami kapundhut ing sang prabu, Pangeran Dipati Balitar sangt sakit ing galihipun, kawwahan wontn ingkang ambbangus, abdinipun kang nama Ki Garwakndha, punika kang angadon- adoni awon. Pangeran Balitar kapurih angrbata karaton ing Kartasura, mila Ki Garwakndha wau makatn. Sabab anakipun jalr kang nama Ragum kinunjara ing sang prabu, dosanipun angrsahi ing kadhaton. Pangeran Balitar lajng angggabah bala sarta kaklmpak ggamaning prang, balanipun wtawis swu gangsal atus, winlg ing dana buja. Ing wanci dalu Pangeran Balitar angaturi ingkang paman Pangeran Arya Mataram. Inggih sampun dhatng pinanggihan ing dalm. Pangeran Balitar alon matur, paman, mila sampeyan kula aturi, kadospundi awak kula punika, dene tansah asakit manah kula, putra jngandika ki lurah punika sangt tmn nggnipun siya-siya dhatng kula, botn angestokakn wwlingipun kangjng rama swargi, wondene kula sastunipun inggih badhe supe ing sadhrk spuh, kula sumja angrbat karaton ing Kartasura. Pangeran Arya Mataram tbah jaja sarta amangsuli. Anggr, [Ang...] --- 637 --[...gr,] makatn punika botn prayogi, sabab sadulur spuh punika ggntosing bapa dhasar dados nata, wajib tinurut ing saparentahipun. Sarhning kula punika tiyang grang, pants yn dadosa ppalang, tiyang gaplok dados ppathok. Yn kenging kula aturi sampeyan sampun ngantos adaml rngkaning nagari, ing tanah Jawi prayogi kadamla kamuktn lan sasdhrk sampeyan. Amsthi agng barkahipun. Sampun ngantos wontn kang boncng[3] pikir, punapa malih raka jngandika Pangeran Dipanagara kang sampun

balela punika inggih prayogi kaaturana kondur dhatng Kartasura, atuta lan para sadhrkipun. Dados nagarinipun krta, tiyang alit eca manahipun. Pangeran Balitar angandika malih, paman, pangandika sampeyan punika inggih lrs. Yn kakang prabu botna[4] adaml sakiting manah kula, sarhning sangt nggnipun asiya-siya, ykti singa tiwasa arbat kamuktn. Dene sampeyan piyambak kdah anglrsakn kakang prabu, inggih sakarsa sampeyan, sampeyan mngsa ngilonana kula, sabab kula tiyang dama mskin. Amsthi sampeyan angiloni putra jngandika ki lurah, ingkang sagd ammunjung sarta amuktkakn ing tiyang spuh. Pangeran Arya Matasam[5] sumaur sarwi bngis. Ah nggih mpun punapa --- 638 --ing sakarsa dika, sarhning kula puniki tiyang spuh, inggih ammalangi ing karsa sampeyan ingkang botn pants. Bilih botn kenging inggih sumngga, tiyang bgja utawi cilaka badhe sampeyan lampahi piyambak. Nanging wling kula sampeyan attarosana dhatng raka jngandika Pangeran Dipati Purbaya, sabab punika sadhrk sampeyan spuh, kuwawi yn amitulungana dhatng sampeyan. Dhasar sugih bala digdaya ing prang, kinalulutan ing tiyang sanagari. Pangeran Balitar amangsuli, inggih paman, kula mngsa angungkurna ing sabarang prakawis dhatng kangmas Purbaya. Pangeran kkalih wau lajng sami dhatng ing Purbayan. Sadhatngipun ing ngriku lajng amratelakakn ingkang badhe dados kaniyatanipun Pangeran Balitar, Pangeran Purbaya sarng mirng sangt kewran ing galihipun. Agrng-grng sarwi angusap jaja, sangt wlas dhatng ingkang rayi Pangeran Balitar, sabab ingkang rama swargi awantos-wantos nggnipun anitipakn Pangeran Balitar, sampun ngantos sakit manahipun. Nanging Pangeran Purbaya wau sangt ing trsnanipun dhatng ingkang raka sang prabu, pangeran anuntn ngandika piyambak. Yn dakpikir- pikir, luput ing sakaro-karone, kakang prabu kurang pangmonge marang adhine, Si Balitar iki kurang panarimane. Pangeran Balitar matur dhatng Pangeran Arya --- 639 --Mantaram. Paman, kalanipun upacara kula kapundhut, botn dados sakipun manah kula, nanging sarng ggadhuhan kula siti dhusun sami dipun dhadhali, punika sangt sakiting manah kula, sabab andadosakn kkirangan ingkang kula tdha ing saanak bojo kula sarta rencang kula sadaya. nggnipun pirmbagan anuntn sami bibar, mantuk ing dalmipun piyambak. Pangeran Balitar wau inggih botn sagd ical sakiting galihipun, sarta botn kndhat nggnipun tata-tata ggamaning prang. Gntos kacariyos Panmbahan Hrucakra ingkang jumnng wontn ing Madiun. Sampun mirng pawartos yn ingkang rama seda, ingkang anggntosi jumnng nata Pangeran Dipati Anom. Panmbahan anuntn bidhal sabalanipun, sumja ngndhih karaton ing Kartasura, sarng dumugi sakilning rdi Lawu, lajng apacak baris wontn ing dhusun Pandonan tanah Sukawati, lajng adaml alun-alun sarta kadhaton, angimba ing Kartasura. Kacariyos malih Pangeran Balitar, sarng sampun kathah balanipun sarta pirantos saggamanipun, pangeran lajng utusan dhatng loji amratelakakn ingkang badhe dados karsanipun sarta anodhi kkncnganipun Kapitan Jaswa tuwin Kumpni ingkang sami jagi ing Kartasura [Karta...] --- 640 ---

[...sura] ngriku, wangsulanipun kapitan mandhg tngah, kongkonan, kowe matura marang gustimu, mungguh kang bakal dadi karsane iku wong Kumpni ora milu, sabab wong rbut nagara padha sadulure dhewe, dene wong Kumpni nggone ana ing tanah Jawa iki suwita golk kauntungan. Sapa kang unggul dakpanggul, sapa kang kalah aku amsthi anjarah, sapa kang ana ing kadhaton iya iku gustiku, yn upama Pangeran Balitar iku ammungsuhana lan wong liyane, amsthi ya dakrojongi sarta dakpitulungi ing prang, krana iku sadulure sang prabu gustine wong Kumpni, sarhning Pangeran Balitar sumja mmungsuhan karo sadulure dhewe, dadi aku sarta Kumpni kabh ora glm munasika, wis, matura mngkono bae. Utusan wau inggih sampun wangsul matur ing gustinipun. Pangeran Balitar mirng aturing utusan sakalangkung suka galihipun. Kala samantn Pangeran Balitar sampun gilig ing rmbag. Sabiyantu sarng pjah kalihan abdinipun para santri sarta khaji, kathahing balanipun wtawis kalih blah wu, lajng sami pradandosan. Sarng sampun sami samakta lajng bidhal ing wanci bdhug tiga, ingkang anindhihi baris ing ngajng Ki Garwakndha, kalih Scadirana, tiga Panji Tohpati, sakawan Kartabngsa, pangeran [pange...] --- 641 --[...ran] wontn ing wingking, lampahing baris mdal sakidulipun masjid agng, anjog ing alun-alun. Tiyang Kablitaran sami kibir amsthkakn, yn ing Kartasura badhe bdhah, Ki Garwakndha anjujug ing pakunjaran sakilning sitinggil. Mantri ingkang rumksa ing ngriku satunggil tinumbak sampun pjah, kancanipun sami lumajng dhatng ing kadhaton. Bala ing Kablitaran sami surak sarwi ambibrah pakunjaran. Anakipun Ki Garwakndha kang nama Ragum sampun kawdalakn. Tiyang salbting kadhaton sami ggr abilulungan. Bala ing Kartasura kang sami kmit lajng sami baris sangajngipun kori kmandhungan. Tumnggung kang kmit anama Mangunnagara lumajng dhatng loji, asuka uninga dhatng Kapitan Jaswa, sarta animbali prajurit Kumpni, kapitan inggih sakalangkung gugup manahipun. Enggal anglampahakn prajurit Wlandi kathahipun kalih Kumpni, sampun dumugi ing kori gapit. Lajng angarutug ing sanjata, bala ing Kablitaran sumja ngamuk. Nanging kasangsang ing mimis kathah, Ki Scadirana kalih Panji Tohpati sampun sami pjah, tiyang Kumpni bantunipun saking loji dhatng malih sarta ambkta marym. Pangeran Balitar sumja kiwul anrgakn bala, nanging katulak drsing mimis. Anuntn mundur lon-lonan wanci byar. Sumja lajng dhatng ing --- 642 --Kapurbayan. Kacariyos ibunipun Pangeran Balitar, inggih ibunipun sang prabu utawi Pangeran Purbaya anama Ratu Pakubuwana, sangt nggnipun kontrang-kantring, ssambat sang prabu ingkang sampun seda, ssambatipun botn sagd rumksa ing para putranipun, sami suwala apprangan sami saduluripun. Ratu Pakubuwana wau lajng minggah dhatng ing rdi salbting kadhaton anama rdi Kunci, ddamlanipun Sinuhun Mangkurat swargi, Ratu Pakubuwana ngandika sru dhatng Pangeran Balitar, kulup, dikbat angungsia marang kakangira Si Purbaya, wong Kumpni ora amburu marang sira, isih baris ana ing sitinggil anata mariym. Wondene palajngipun bala Kablitaran wau sampun dumugi ing Purbayan. Pangeran Balitar lajng lumbt piyambak, balanipun adhdhm[6] Ing enjing punika Pangeran Dipati Purbaya drng wungu, nanging kagt mirng swara gumrah sajawining dalmipun. Pangeran wungu lajng mdal kuthetheran. Sarng dumugi ing pandhapi, Pangeran Balitar enggal mthukakn. Pangeran Purbaya anjgrg.

Dangu botn sagd angandika, lathinipun kados kinunci, sabab sangt nggnipun gtun sarta wlas dhatng ingkang rayi, nanging sangt trsnanipun dhatng ingkang raka sang prabu, dados Pangeran [Pangera...] --- 643 --[...n] Purbaya wau sakalangkung kewran ing galihipun. Tumuntn nybut sarta angunjal napas. Alon nggnipun ngandika, adhi mas, wis aja nangis, ya aku ingkang anglabuhi marang kowe, tlungane kakang prabu, sabab wis mukti, nanging ayo padha lunga marang ing Mataram, atata-tata ana ing kono, rasaning atiku yn aku wis ana ing Mataram, kayakaya bala ing Kartasura pparon malah akh kang padha nusul milu ing aku. Pangeran Purbaya lajng angundhangi bala tuwin putra garwanipun, kinn sami pradangdosan. Karsanipun pangeran badhe bidhal ing sakala ugi, wondene putranipun sang prabu pambajng saking garwa slir, ingkang kapndht putra dhatng Pangeran Purbaya, anama Pangeran Riya, sampun kakramkakn angsal putranipun stri Pangeran Balitar, punika inggih tumut botn purun kantun. Sabab sampun sangt trsnanipun dhatng ingkang rama Pangeran Purbaya. Pangeran Purbaya wau sarng sampun nggnipun pradangdosan, lajng bidhal saputragarwanipun tuwin abdi jalr stri, garwa putranipun Pangeran Balitar inggih botn wontn ingkang kantun. Lampahipun mdal sakiduling kadhaton. Pangeran Purbaya lajng anuduh ing bala sawtawis, kinn ambsmni pasowan kidul. Bala ingkang sami kadhawahan inggih enggal tumandang, [tuma...] --- 644 --[...ndang,] ambsmni pasowan sarta amadungi korining kadhaton. Prajurit kaparak kang sami baris ing kori ngriku botn purun anglawan, sami nungkul sadaya, anuntn bala Kumpni dhatng angarutug ing sanjata, bala Kapurbayan lajng sami mundur lon-lonan, anututi gustinipun. Lampahipun pangeran kkalih wau sampun dumugi ing Drsanan, arrp sadalu, anuntn wontn abdinipun Pangeran Purbaya satunggil, tilas bupati ing Pathi, anama Mangunonng, anyuwun pamit dhatng ing Pathi, sumja kaklmpak bala, Pangeran Purbaya inggih anglilani, Ki Mangunonng lajng mangkat mangalr. Pangeran kkalih sarng enjing tumuntn bidhal saking ngriku, lampahipun sampun dumugi ing Matawis, anjujugi kutha Karta, tilas badhe kadhatonipun Kangjng Sultan Agung swargi, nanging drng ngantos kabanon, Kangjng Sultan Agung kaslak seda, ing kutha Karta wau lajng dipun nggni dhatng pangeran kkalih, kabthekan kareka kadhaton sarta kalih nama nagari ing Kartasari, ttiyang ing tanah Matawis sampun sami suyud. Ing Kartasari sampun agng bbarisanipun. Pangeran Purbaya nuntn anglmpakakn para tapa tuwin para ngulama para khaji sawontnipun nagari ing Matawis. Punapadene Kyai Wanagiri pradikan ing tanah Matawis inggih sampun ngalmpak [ngalmpa...] --- 645 --[...k] wontn ing ngriku, sarng satunggiling dintn pangeran kkalih wau miyos sineba ing balanipun. Para khaji sapanunggilanipun inggih sampun sami sowan. Pangeran Purbaya ngandika sru, sarupaning wong kang padha seba iki kabh anksenana, yn adhi mas Pangeran Dipati Balitar ingsun junjung jumnng nata, angadhaton ing Kartasari, ajjuluk Sultan Ibnu Mustapa Pakubuwana Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama. Para abdi sami saur pksi tuwin para khaji inggih lajng sami donga jumurung, Pangeran Purbaya enggal anarik astanipun ingkang rayi kalnggahakn ing dhdhampar gadhing, Pangeran Purbaya lnggah ing kursi wontn ing tngnipun sarwi undhang malih, yn sariranipun anama Panmbahan Senapatining Prang. Pangeran Riya kaangkat nama Pangeran Dipati Anom Amngkunagara, Ki Garwakndha kadadosakn

ppatih anama Tumnggung Jayabrata, Ki Wngsadirja kaangkat nama Tumnggung Wiranagara, Bngsapatra nama Dipati Lumarap. Ki Mas Grit anama Tumnggung Sindurja, sadaya abdi Kablitaran tuwin abdi Kapurbayan sampun sami jinunjung lnggah sapangkat-pangkat. Kyai Wanagiri kadaml kamispuh, kaanggp ing saaturipun. Panmbahan nuntn parentah anglar jajahan. Ki Tumnggung [Tu...] --- 646 --[...mnggung] Sindurja kinn anlukakn ttiyang ing Kdhu, Ki Tumnggung Martasura dhatng ing Toyamas saurutipun. Tumnggung kkalih wau inggih sampun lumampah, ingkang sami katlukakn sampun suyud sadaya. Dene ingkang katuduh dhatng ing tanah Pajang Ki Dipati Lumarap. Lajng abbiting wontn ing Drsanan. Ttiyang ing tanah Pajang utawi tiyang padhusunan sakiwatngning nagari Kartasura sampun kathah kang sami nungkul. Ki Dipati Lumarap wau sampun agng bbarisanipun. Kala samantn bala Kartasura, para bupati mantri tuwin tiyang alit kathah kang sami kesah tilar bale griyanipun, sami nusul dhatng ing Matawis suwita Panmbahan Purbaya, dados nagari ing Kartasura katingal suwng, balanipun sang prabu amung kantun bbktan saking kadipatn, lajng sami jinunjung ing lnggahipun. Wontn kang kadadosakn bupati, sawnh dados mantri, Ki Tumnggung Kartanagara kalih nama Dipati Mangkupraja, lajng kinn baris sakidul nagari Kartasura. Putranipun Pangeran Arya Panular kang anama Radn Suradiningrat kadadosakn ing senapati, angrig ttiyang sawetaning rdi Marapi, lajng apacak baris wontn ing dhusun Slap. Ing Kartasura wontn sudagar satunggil anama Pranasuta, sugih rajabrana sarta sugih --- 647 --tiyang ttumbasan, sami binalnja cara Kumpni, Ki Pranasuta wau sampun kajunjung nama Tumnggung Subrata, ing sabn dintn kinn anglarag dhatng padhusunan angupados ttdhan, uwos pantun sapanunggilanipun. Sabab ing salbtipun nagari Kartasura sangt nggnipun awis tdha, tiyangipun kathah kang sami kesah, nanging bala Kumpni saking ing Samawis sami dhatng andaldg kathahipun ewon, arumksa ing sang prabu, sami kaprnahakn wontn ing pasowan ngalun-alun. Pangagngipun kapondhokakn ing bangsal sakiwatngning paglaran. Ing alun-alun Kartasura kbk bala Kumpni jinisipun warni- warni. Anuntn sang nata anglampahakn utusan dhatng Surabaya sarta mawi srat amaringi pariksa sarta animbali ing Tuwan Amral kalihan Ki Patih Cakrajaya sakancanipun bupati, utusan enggal mangkat, sampun dumugi ing Surabaya, Amral kalihan ki patih sarng sampun sami maos srat sakalangkung ngungun. Botn anyana para pangeran sami rbat singgih, tmah dados risake nagarinipun. Amral kalihan ki patih nuntn amatah Kumpni sabrgada, kinn ttp baris wontn ing Surabaya, kinanthenan bupati ing Madura kalihan Tuban, Sidayu, ing Garsik, Nglamongan, sarta Ki Ngabi Tohjaya, ttindhihipun tiyang Kumpni [Kump...] --- 648 --[...ni] anama Kapitan Bsing, aliya saking punika kabkta dhatng ing Kartasura sadaya, Amral kalihan ki patih sarta para bupati sabalanipun anuntn bidhal.

Kacariyos wontn tiyang ttilasan bupati ing Kudus anama Pangeran Kudus, adhdhkah siti ing Dmak anama dhusun ing Pncawati, inggih lajng nama Pangeran Pncawati, punika angraman sampun ambdhah ing Dmak. Bupatinipun ing Dmak wontn ing Surabaya, ttiyang ing Dmak sami suyud sadaya, sami ajrih amthukakn prang, sabab Pangeran Pncawati wau gadhah pangabaran. Sarng Tuwan Amral kamirngan yn ing Dmak wontn kraman, anuntn bupati ing Dmak kkalih kinn enggal angrumiyini, bupati kkalih wau inggih enggal angrumiyini sabalanipun sarta sangt ing npsunipun. Sabab nggnipun baris wontn ing Surabaya sampun lami, sarng mantuk amanggih mngsah, lampahipun anggrgut. Pangeran Pncawati inggih sampun ingaturan uninga dhatng balanipun. Yn mngsahipun dhatng, Kumpni sarta Jawi, Pangeran Pncawati lajng amaringi isarat dhatng balanipun, supados lpata ing mimis. Pangandikanipun, sira kabh ajana wdi aprang karo wong Walnda, amsthi mimise padha piyak. Sabab wis ingsun ssarati. Balanipun [Balanipu...] --- 649 --[...n] inggih sami pitados. Lajng sami baris wontn ing alun-alun kathahipun swu, sami rasukan pthak sadaya, ttindhihipun putranipun jalr kkalih anama Sumadipura kalih Suradipura, lajng tmpuh prang rame kalihan barisipun Tumnggung Dmak. Nuntn kabubuh Kumpni dhatng, angarutug ing sanjata, bala ing Pncawati kathah kang pjah tuwin kataton Sumadipura kalih Suradipura sampun sami pjah, Pangeran Pncawati badhe ngamuk, kaslak kadhawahan mimis. Baunipun ingkang kiwa smpal. Lajng binayang para santananipun kabkta dhatng ing surambi, nuntn sami katilar lumajng, balanipun ingkang taksih sami gsang sampun larud sadaya. Tuwan Amral enggal amurugi dhatng surambi, lajng wicantn dhatng pangeran. Kowe mau dadi raja amngku ing tanah Jawa, yagene baumu smpal. Pangeran Pncawati nangis sarta gladrahan. Amral sakalangkung suka sarta wicantn malih, iki aku awh tmba prmati, supaya kowe tumulia jumnng raja. Pangeran lajng pindhang dhatng Amral, gulunipun tugl bt[7] sampun pjah. Amral sakumpninipun sarta para bupati sadaya asipng sadalu wontn ing ngriku, enjingipun bidhal dhatng ing Samawis. Wondene ingkang dados pangagng Kumpni ing Samawis [Sama...] --- 650 --[...wis] anama Komasaris Dulkup. Sakalangkung nggnipun angurmati sarta anyuba-nyuba dhatng ki patih tuwin para bupati sadaya. Gntos kacariyos Ki Mangunonng abdinipun Panmbahan Purbaya, ingkang anyuwun pamit kalanipun wontn ing Drsanan, sumja angupados sarta akklmpak bala dhatng ing Pathi, Ki Mangunonng wau samangke inggih sampun kathah balanipun sarta sampun ambdhah nagari ing Pathi, nanging Ki Mangunonng supe ing ubayanipun dhatng Panmbahan Purbaya, sabab sumrp badhe ing kadadosanipun. Ki Mangunonng wau lajng nungkul dhatng Ki Patih Cakrajaya tuwin dhatng Kumpni, inggih sampun katarimah ing panungkulipun sarta kattpakn dados bupati ing Pathi. Kacariyos Pangeran Arya Mataram alolos saking nagari Kartasura, sumja madg nata wontn ing Pathi, lampahipun dumugi ing Garobogan. Bupatinipun nungkul kemawon. Pangeran Arya Mataram lajng apacak baris wontn ing ngriku sarta anlukakn nagari sakiwatngnipun. Kala samantn ing tanah mncanagari sakalangkung rsah, sami bahakbinahak, bdhah-bindhah, sabab botn kantnan ing pangadhpanipun.[8] Wontn kang

tumut Panmbahan Hrucakra, wontn kang tluk dhatng Kumpni ing Surabaya, wontn kang - -- 651 --tumut Pangeran Arya Mataram. Sawg tumut mriku lajng katlukakn mriki, ttiyang alit sakalangkung bingungipun ing wktu punika. Anuntn sang nata utusan amatdhani srat dhatng komasaris ing Samawis. Ungling srat animbali Tuwan Amral sakumpninipun, badhe andikakakn ngalurug dhatng ing Matawis. Kaping kalihipun tuwan komasaris kadhawahan anggdhong Ki Patih Cakrajaya, dosanipun katrka angubungi[9] dhatng Pangeran Purbaya sarta Pangeran Balitar. Tuwan komasaris sarng sampun amaos srat, sakalangkung ngungun. Ki Patih Cakrajaya lajng kars kalbtakn ing gdhong, Tuwan Amral nuntn amurugi dhatng gdhongan, angrangkul dhatng ki patih sarta brbs mili, sabab sangt ing trsnanipun. Kalanipun wontn ing Surabaya rintn dalu tuwin yn prang botn pisah kalihan ki patih, Tuwan Amral alon nggnipun wicantn. Saudara, sampun kuwatos galih sampeyan. Yn dhasar sampeyan tmn-tmn nggn sampeyan rumksa ing nagari, amsthi Gusti Allah angganjar wilujng, krana sampeyan botn gadhah dosa dhatng sang prabu, sarhning kula sumrp prayogining panganggp sampeyan dhatng Kumpni tuwin dhatng sawarnining abdinipun sang prabu, ing benjing samangsanipun kula kpanggih kalihan sang --- 652 --nata, badhe amratelakakn awon sae sampeyan sarta ananggl. Ki patih amangsuli, tuwan, sangt tarima kasih kula ing katrsnan sampeyan dhatng kula, sampeyan sampun ngantos enggal-enggal matur dhatng sang nata, bokmanawi ammungu duka, kalih dene bilih katrka kula anynyambat dhatng sampeyan, dados kawastanan ajrih ing pjah, kirang pangandl kula dhatng ing Allah tuwin dhatng sang prabu. Tuwan Amral wicantn malih, inggih saudara, kintn-kintn punika wontn ing kula, nanging pandha kula sampeyan kemawon sampun ngantos sangt susah. Tuwan Amral nuntn mdal apradangdosan. Sarng sampun mirantos lajng bidhal sarta ambkta Kumpni awarniwarni, pinthuk dhatng Ki Dipati Mangkupraja wontn ing Toyadana, lajng kairit kpanggih kalihan sang prabu, sampun pinrnahakn sarta singahan. Sang nata sangt nggnipun anyuba-nyuba dhatng Amral. Gntos kacariyos Panmbahan Purbaya ing Matawis anglampahakn utusan dhatng ing Sukawati angaturi ingkang raka Panmbahan Herucakra kaaturan kumpul wontn ing Matawis. Nanging wangsulanipun Panmbahan Hrucakra, anyanggi krami, sabab rumaos sampun rosa sugih bala piyambak. nggnipun angaturi wau ngantos kaping tiga, inggih tansah nyanggi [nyang...] --- 653 --[...gi] krami kemawon. Panmbahan Purbaya kakn galihipun. Lajng utusan amaringi srat dhatng Sang Dipati Jayapuspita ing Japan. Suraosipun, amaringi uninga, yn Panmbahan Purbaya kalihan Pangeran Balitar sampun lolos saking ing Kartasura jumnng wontn ing Matawis. Kaping kalih Sang Dipati Jayapuspita kadhawahan angrisaka dhatng Panmbahan Hrucakra, sabab kaaturan kumpul dhatng ing Matawis botn purun. Utusan inggih enggal mangkat sampun dumugi ing Japan. Wondene Sang Dipati Jayapuspita sarng sampun maos srat saking ing Matawis sakalangkung ngungun. Ing wusana sangt bingah, sabab sangt asihipun dhatng Panmbahan Purbaya, sang dipati nuntn amaringi srat

dhatng ingkang rayi ingkang nama Dipati Sasranagara, kang dados andl-andlipun Panmbahan Hrucakra, kang sawg baris wontn ing dhusun ing Pandonan tanah Sukawati, ungling srat, kinn angoyak dhatng Panmbahan Hrucakra saking parentahipun Panmbahan Purbaya. Dipati Sasranagara sarng sampun anampni parentah saking ingkang raka, nuntn sawarninipun bala mncanagari sami dipun undhangi dhdhmitan. Utawi prajuritipun panmbahan kang saking Surabaya sarta ttiyang Bali inggih sampun sami jiniwitan. Dipun jak anilar ing panmbahan, [panmbah...] --- 654 --[...an,] angumpul ing panggenan sans ing wanci dalu nuntn sami bidhal kbut sarng sadalu, ingkang taksih kantun amung abdinipun bbktan saking Kartasura ing sawatawis. Panmbahan sarng sumrp sakalangkung gtun sarta ajrih, sarng wanci enjing Sang Dipati Sasranagara sabalanipun dhatng, gumuruh sami surak sarta anitir bndhe, sami anyakti biting, panmbahan sangt gugup. Enggal anyandhak jmparing mdal dhatng korining biting sarwi ngandika sru dhatng Dipati Sasra saking katbihan. Sasranagara, kowe apa bakal lali marang aku, elinga. Dipati Sasranagara sarng mirng nuntn mudhun saking kapal, angadg nymbah sarwi amangsuli sru, anggr, kula punika drmi anglampahi parentahipun rayi sampeyan Panmbahan Purbaya ing Kartasari, rhning sampeyan bngga ing parentahipun, kula kinn anyampuni dhatng sampeyan. Dipati Sasranagara lajng majng sarwi ngmbat waos. Panmbahan enggal nitih kapal lumajng kalihan garwa putranipun sarta abdi sawtawis pating puccr, sliripun pitu kantun sadaya, Dipati Sasranagara sabalanipun anjarahi saisining pabitingan. Slir ppitu wau sampun kapndht dhatng Dipati Sasranagara, kadaml sakajng-kajng. Sarng antawis tigang dintn, Ki Dipati Sasranagara kalananganipun mtung sapupu sarta risak. Anangis [Ana...] --- 655 --[...ngis] aruara, asambat nyuwun pangapura ing panmbahan. Amargi nggnipun adaml sawnang dhatng para sliripun. nggnipun sakit ki dipati wau pitung dintn lajng pjah, jisimipun lajng kabkta dhatng ing Japan ing para santananipun. Balanipun sami buyar. Wondene palajngipun Pangeran Hrucakra wau anjujug ing dhusun Smanggi cakt ing Baturana bawah ing Sala, dmang ing Baturana anama Dmang Kncng, enggal angaturi uninga dhatng ing Kartasura, wondene sang prabu inggih nuntn utusan angaturi kondur dhatng ingkang raka, sarta angintuni busana kalihan arta, nanging Pangeran Hrucakra sumados angntosi slir tuwin abdinipun ingkang taksih sami kantun. Sang prabu nggnipun angaturi dhatng ingkang raka wau ngantos kaping sakawan. Nanging tansah winangsulan makatn kemawon. Sang nata kakn galihipun. Dmang Kncng lajng kadhawahan angoyaka ingkang raka saking ing dhusun ngriku, Dmang Kncng nuntn ampak kalerehanipun tiyang urut ing bnawi, ing wanci dalu lajng sami dhatng ing dhusun Smanggi sarwi surak anitir bndhe, pangeran sarng mirng sakalangkung ajrih, enggal lumajng mangidul sagarwaputranipun. Sarng sampun siyang arrp wontn ing dhusun Gnting, ing dalunipun lajng tinukup dhatng tiyang ing dhusun. Barang gadhahanipun tlas kapndhtan. [kap...] --- 656 --[...ndhtan.] Garwanipun nandhang tatu, nuntn sami lumajng adharat kemawon, anusup-nusup ngidul ngiln kawlas asih, anjujug ing Tmbayat, kndl ing griyanipun

Pangeran Wngsadriya, Pangeran Wngsadriya inggih lajng angaturi uninga ing Panmbahan Purbaya dhatng Matawis, yn ingkang raka wontn ing griyanipun sakalangkung karisakan, botn mawi abdi amung kalihan putra garwanipun. Panmbahan Purbaya inggih enggal utusan amthuk tandhu kalihan kapal punapa malih busana sarta arta, Pangeran Hrucakra inggih nuntn bidhal saking ing Tmbayat. Sampun dumugi ing Kartasari, kpanggih kalihan ingkang rayi kkalih arrangkulan sarta sami muwun. Sarng sampun antawis lami Pangeran Herucakra lajng ingaturan bala dhatng ingkang rayi, nuntn dipun kn anglar jajahan mangetan. Pangeran Hrucakra nuntn bidhal sabalanipun anjujug ing Utr tanah Nglaroh, ttiyang dhusun sakiwa tngn ing ngriku inggih sampun sami suyud. Kacariyos Tuwan Amral, bidhal saking nagari Kartasura, sumja ambdhah ing Matawis, ambkta bala Kumpni kathah awarni-warni, dene ttindhihipun bala Jawi ing Kartasura Ki Dipati Mangkupraja, sakalangkung agng lampahing baris. Lajng amasanggrahan wontn ing --- 657 --Dilanggu, ajng-ajngan kalihan mngsah. Wondene ttindhihipun bala ing Matawis ingkang baris ing Drsanan ngriku anama Dipati Lumarap, sakalangkung brbudinipun, sagd amndht manahipun ttiyang alit. Utawi ttlukanipun kang anama Dmang Bbkl inggih sami kaagngakn manahipun. Ing sabn dintn kaajak tunggil ndha, mila ttlukanipun sadaya sami asih, sumja anglabuhi pjah, anuntn bbantu saking Matawis dhatng anama Tumnggung Wiranagara kalih Tumnggung Gajah Pramada sabalanipun. Sampun kumpul kalihan Dipati Lumarap. Lajng mundur abbiting ing Kalpu amrih papan kang prayogi. Wondene Panmbahan Purbaya sarta Sultan Balitar inggih sampun bidhal saking ing Kartasari, sakalangkung agng lampahing baris. Sultan Balitar anitih tandhu llawak, ginarbg ing para khaji tuwin para ulama sapanunggilanipun, sumja amthukakn prangipun Kumpni, lajng sami pacak baris wontn ing dhusun Sanaswu sarta lajng abbiting. Kacariyos Tuwan Amral kalihan Dipati Mangkupraja bidhal saking ing Dilanggu sarta bala Kumpni pitung kapitan. Lajng campuh prang kalihan bala ing Matawis wontn ing Kalpu, sakalangkung rame prangipun. Bala Kartasura sarta bala Matawis kathah kang sami pjah, anuntn Kumpni angarutug ing sanjata, bala Matawis kathah ingkang pjah, [p...] --- 658 --[...jah,] biting Kalpu sampun kalbtan dening Kumpni, Tumnggung Wiranagara lumajng, Ki Dipati Lumarap ingajak lumajng dhatng para santana tuwin para ttlukanipun botn purun. Wicantnipun, sanak-sanakku kabh, yn kowe padha wdi mati padha lumayua, aku dhasar dakniyati mati ana ing paprangan. Krana aku iki trahing wong pidak bndarakan,[10] jnngku biyn Si Bngsapatra, mngka samngko aku jnng Dipati Lumarap, kkasihe Panmbahan Purbaya, yn aku lumayua kna diarani wong ora wruh ing kabcikan. Sarhning gustiku bangt asihe marang aku, aku ora bisa mals. Kajaba ming pcahe kulitku lan wutahe gtihku kang dakwalsake, wis, kowe padha lumayua bae, aku dakngamuk dhewe. Tiyang ingkang dipun wicantni wau kathahipun slawe, lajng sami angamuk, golong anrajang barisipun Dipati Mangkupraja, kang tinrajang mawur, nuntn Kumpni attulung ngarutug ing sanjata, tiyang salawe wau sampun sami pjah sadaya, Ki Dipati Lumarap kabyukan ing mimis kathah inggih sampun

pjah, murdanipun tinigas. Sirah kaaturakn dhatng Kartasura, pajalranipun inggih tinigas. Lajng kapakakakn ing sagawonipun Amral anama Jakub, sampun nate binkta prang, sagawon wau lajng kalih nama Lumarap. --- 659 --Tuwan Amral sakumpninipun tuwin Dipati Mangkupraja lajng lampahipun, sumja dhatng Matawis. Sarng dumugi ing Tangkisan Amral kagt aningali ing ngajng wontn baris sakalangkung agng, lajng pitakn dhatng Mangkupraja mnggah ingkang baris punika, Ki Mangkupraja anyrpakn yn ingkang baris punika Panmbahan Purbaya kalihan Sultan Balitar, Tuwan Amral lajng anata Kumpninipun adaml glar, Dipati Mangkupraja sabalanipun kinn mdal ing Babanar, bala Kumpni kawdalakn satngahing padhusunan. Supados mngsahipun sampun ngantos aningali, kapurih kndla, sarta amatah bala sawtawis kinn lumampah ing wingking tbih ngobongana padhusunan. Wondene panmbahan sarta Sultan Balitar inggih sampun sumrp yn mngsahipun dhatng, lajng anata bala, panmbahan sabalanipun dados panjawat kiwa, Sultan Balitar dados panjawat tngn. Ingkang dados dhadha Pangeran Riya, bala Kablitaran sarng aningali mngsahipun botn kanthi Kumpni, sami gambira manahipun. Lajng anrajang purun. Bala Mangkupraja anadhahi, rame prangipun, kathah kang sami pjah, anuntn Kumpni mdal saking padhusunan attulung, angarutug ing sanjata, bala ing Kablitaran sami kagum. Botn wontn nyana yn Kumpni dhatng, Sultan Balitar [Ba...] --- 660 --[...litar] anyrgakn balanipun tuwin para santri, nanging kasangsang drsing mimis. Bala Kablitaran sami rbah pating sulasah kenging ing mimis, tuwin para santri wau inggih sampun sami pjah sadaya, panongsongipun Pangeran Balitar rbah kadhawahan mimis. Songsongipun malsat. Sultan Balitar sabalanipun anuntn lumajng. Pangeran Riya sabalanipun attulung, anadhahi prangipun Kumpni, Pangeran Riya wau anyandr angadhangi palajngipun tiyang Kablitaran, sarwi ngandika sru, hh wong Kablitaran, padha balia ngamuk daktulungi, yagene paman Balitar iku wong arp jumnng nata kok wdi mati lumayu andhisiki, mulane kangjng panmbahan mtu tka nagara ing Kartasura, amargi nglabuhi dhwke, ing wusana ora panggah ing prang, yn mngkono maratuwaku iku patut dikabiri bae. Akathah-kathah pangundhamananipun wau, nanging bala Kablitaran botn wontn ingkang sumaur, mksa sami lumajng kemawon. Pangeran Riya lajng anindhihi prange balanipun. Panmbahan Purbaya sarng sumrp, yn putranipun prang kalihan Kumpni, panmbahan sabalanipun enggal anmpuh saking ing iringan, lajng prang rukt. Balanipun panmbahan tuwin Kumpni kathah ingkang sami pjah, bangke amblasah, Kumpni lajng mundur sawtawis. Kumpni kang wontn [wont...] --- 661 --[...n] ing wingking enggal ambendrong mariym. Balanipun panmbahan kathah kang tatu tuwin pjah, botn sagd kiwul. Anuntn sami mundur lon-lonan. Kumpni anglud dumugi ing Kaliajir rrp wontn ing ngriku. Palajngipun panmbahan kalihan sultan sarng dumugi ing Kartasari, asipng sadalu, enjingipun bidhal saha bala tuwin putra garwanipun botn kantun. Ngalr ngiln anjog ing Kdhu, bala Kartasura kang baris ing Kdhu anama Tumnggung Mangkuyuda, kawon prangipun sarta nandhang tatu, lajng tluk dhatng panmbahan. Ttiyang ing Kdhu inggih sampun suyud sadaya. Wondene Tuwan Amral sakumpninipun wau sarta Dipati Mangkupraja angbrki ing Kartasari, wontn ing ngriku

tigang dalu, nuntn sami pirmbagan. Ki Mangkupraja wicantn dhatng Amral, tuwan, suwawi lajng ambujng dhatng panmbahan tuwin Sultan Balitar. Tuwan Amral alon amangsuli, saudara, kula botn purun yn ambujnga dhatng panmbahan sarta Sultan Balitar, timbalanipun sang prabu dhatng kula kala rumiyin, amung andikakakn ambdhah ing Kartasari, mngka ing mangke sampun kalampahan bdhah, amsthi kula wangsul dhatng ing Kartasura angaturi uninga ing sang prabu, kalih dene mngsah sampeyan punika dede tiyang Bali tuwin tiyang ing Madura, punika saduluripun [saduluri...] --- 662 --[...pun] sang nata tunggil rama ibu, pandugi kula sang nata inggih taksih kagungan pangeman ing karisakanipun. Milanipun kula ajrih yn angrumiyinana ing karsanipun sang prabu, dene benjing yn kula sampun amratelakakn ing dalm kula, mngka kadhawahan ambujng dhatng ingkang rayi, inggih sumngga sami wangsul malih. Ki Dipati Mangkupraja botn sagd amangsuli, sabab kaluhuran sabda, sarta lajng amiturut dhatng Amral. Anuntn sami bidhal mantuk dhatng ing Kartasura. Sarng panmbahan sarta sultan mirng pawartos, yn Kumpni sampun bidhal saking Matawis. Panmbahan sarta sultan sabalanipun wangsul dhatng ing Matawis. Anjujug ing dhusun Pamrsan sawetaning pkn agng sarta lajng akaklmpak bala. Kacariyos Tuwan Amral sakumpninipun sampun dumugi ing Kartasura, lajng sowan ing sang prabu, matur ing wiwitan dumugi ing wkasan. Sang nata sakalangkung suka, Tuwan Amral matur malih, sinuhun, bilih ing salajngipun panjnngan dalm taksih angarsakakn ing dalm kula, kula inggih anglampahi, sanajan ngantosa pjah kula inggih botn gumingsir, nanging kula gadhah panyuwun, mugi wontna pangapuntn dalm dhatng pun Dipati Cakrajaya, bilih wontn kalpatanipun, kula inggih ananggl. Supados kenginga kula daml [dam...] --- 663 --[...l] kanthi sabaya pjah. Sang nata sarng mirng aturipun Amral lajng lgg botn amangsuli. Ki Dmang Urawan anyambungi atur, gusti, aturipun Tuwan Amral makatn punika, sabab sumrp, yn pun Patih Cakrajaya wau rsik bbudinipun sarta tmntmn nggnipun rumksa ing nagari dalm. Kalanipun prang wontn ing Surabaya rintn dalu botn pisah kalihan pun patih, dene tiyang ingkang amadulakn ing panjnngan dalm punika botn lrs. Amung amurih kalpatanipun Patih Cakrajaya. Sang nata sarng mirng aturipun Ki Dmang Urawan lga galihipun. Anuntn angandika dhatng Amral. Amral, kang dadi panjalukira ingsun iya wis marngi sarta ingsun ya wis angapura marang Si Cakrajaya. Tuwan Amral matur malih, yn makatn, kula kalilanana lumampah dhatng ing Samawis. Pun Cakrajaya badhe kula luwari piyambak saking pagdhongan. Tumuntn kula bkta wangsul dhatng ing Kartasura ngriki. Sang nata angandika malih, iya Amral, ingsun anglilani, nanging sira aja lawas-lawas nuli balia mrene, lan balane Si Cakrajaya kang wis padha ana ing Kartasura kene gawann, paringna marang Si Cakrajaya manh. Tuwan Amral sakalangkung suka manahipun. Lajng mdal saking kadhaton apradangdosan. Ing enjingipun nuntn bidhal sarta ambkta balanipun [balanipu...] --- 664 --[...n] Ki Patih Cakrajaya, sadhatngipun ing Samawis ki patih sampun kaluwaran saking ing pagdhongan. Lajng aklmpak bala amundhut urunan bala dhatng para bupati pasisir,

kadaml prajuritipun ki patih, sabab Ki Patih Cakrajaya wau sumrp yn ttiyang nagari ing Kartasura kathah kang sami kesah atilar bale griyanipun. nggnipun akaklmpak bala wau badhe kadaml ngisni nagari ing Kartasura. Anuntn ki patih sarta Tuwan Amral angsal pawartos, yn Pangeran Arya Mataram lolos saking Kartasura, jumnng nata wontn ing Garobogan bawah ing Pathi, ajjuluk Sunan Kuning, sampun anluk-nlukakn nagari sakiwa tngn ing ngriku, Tuwan Amral kalihan ki patih nuntn amarentahi Ki Tumnggung Mangunonng ing Pathi, kinn tluk dhatng Pangeran Arya Mataram sarta sampun pinaringan basa wwadi, Ki Tumnggung Mangunonng inggih lajng tluk dhatng Pangeran Arya Mataram sarta sampun katarimah ing tlukipun, kagga ing aturipun. Gntos kacariyos Panmbahan Purbaya kalihan Sultan Balitar, ingkang wontn ing dhusun Pamrsan. Sarng sampun kathah balanipun, lajng bidhal saking ngriku, abbiting wontn ing Marbung, balanipun kinn sami anglar jajahan. Ingkang mangiln anglar jajahan ing Kdhu, ingkang mangalr anyakti nagari ing Kartasura, [Kar...] --- 665 --[...tasura,] padhusunan sakiwatngnipun ing Kartasura sami risak sadaya, ttiyang salbting nagari Kartasura sami kks manahipun. Sabab botn sagd angupados tdha dhatng sajawining nagari, lajng kathah kang sami kesah atilar bale griyanipun. Sang nata sakalangkung nggnipun sungkawa, anuntn wontn santananipun sang prabu saking ingkang ibu nama Radn Sntarja, sampun jinunjung lnggahipun, kaparingan nama Pangeran Mangkubumi, lajng kadadosakn senapati, kinn angundurakn mngsah kang cakt ing nagari Kartasura, Pangeran Mangkubumi inggih nuntn bidhal sabalanipun, amasanggrahan ing dhusun Kmlathn, sarta anglmpakakn arahan. Wontn ing ngriku Pangeran Mangkubumi amanggih marym alit satunggil. Lajng kadaml prangipun. Bala ing Mataram kawon prangipun. Sampun bdhah tbih saking nagari Kartasura, marym nggnipun manggih Pangeran Mangkubumi wau lajng winastanan pun Tundhung Mungsuh, kala samantn tiyang ing nagari Kartasura sampun sami asrp manahipun. Sabab sampun sagd ngupados tatdhan dhatng sajawining nagari llampahan sabdhug. Anuntn sang nata anglampahakn utusan dhatng ing Surabaya animbali Ki Ngabi Tohhjaya, utusan enggal mangkat. Kala samantn ing Surabaya taksih rame prang wontn ing tanah Sapanjang, --- 666 --bala pasisir amngsah Panji Surngrana, gntos larag-linarag. Utusanipun sang prabu wau anjujug Kapitan Bsing, Ki Tohjaya inggih nuntn kaangkatakn sarencangipun. Sadhatngipun ing Kartasura lajng tinimbalan dhatng kadhaton. Sang nata sangt rsp ing galihipun aningali Ki Ngabi Tohjaya, ddgipun gagah prakosa, taksih nm ambk sura, sang nata alon andangu, Tohjaya, pira khe baturira, Ki Tohjaya matur saha smbah, gusti, abdi dalm rencang kula tiyang ttumbasan namung wolung dasa, kang sapalih tiyang ing Bali, kang sapalih tiyang Jawi. Sang prabu anuntn amaringi sanjata skt, sandawa mimis kawan tong sarta busana kalihan arta, kinn angdum dhatng rencangipun Ki Tohjaya, sang nata angandika malih dhatng Ki Tohjaya, Tohjaya, sira tunggua marang ingsun. Sabab sira kawulaningsun dhewe nggon ingsun annmu, sira mondhoka ing kadipatn. Ki Tohjaya matur sandika, lajng mundur saking ngarsa dalm dhatng ing pamondhokan. Kacariyos Dipati Jayapuspita ing Japan, ing sapjahipun ingkang rayi kang anama Dipati Sasranagara, sangt nggnipun muring-muring, lajng animbali ingkang rayi Dipati

Natapura sabalanipun kang sawg baris wontn ing Sapanjang, kinn anglurug dhatng ing Kartasura, Dipati --- 667 --Natapura inggih nuntn mangkat anglurug dhatng ing Kartasura, ambkta bala pitung atus sarta tiyang mncanagari sadaya, lajng apacak baris wontn ing dhusun Picis, sakidul wetanipun ing Kartasura, padhusunan sakiwa tngn ing ngriku sami risak dipun jarahi, Dipati Natapura nuntn angaturi uninga dhatng ing Matawis. Panmbahan Purbaya sarng sampun anampni pratelaning utusan, sangt suka ing manahipun. Ki Dipati Natapura lajng dipun tarimani, ingkang katarimakakn Mas Ayu Tiknasari, Dipati Natapura sangt bingahipun. Dhasar gcul alit mila, lajng aparentah angangsg barisipun. Anyakti nagari ing Kartasura, ttiyang salbting nagari sami prihatin. Kacariyos Tuwan Amral kalihan Ki Patih Cakrajaya bidhal saking ing Samawis sabalanipun. Sarta ambkta para bupati pasisir sakilning Samawis. Ingkang sawetaning Samawis, amung bupati ing Dmak, kalih ing Kudus, tiga ing Japara, liyanipun saking punika taksih sami baris wontn ing Surabaya, sarhning Ki Cakrajaya wau sampun lami nggnipun baris wontn ing Surabaya, sadhatngipun ing Kartasura kathah kang sami annonton ing ggamanipun Ki Cakrajaya, sabab balanipun kathah busananipun sae-sae. Tuwan Amral kalihan ki patih nuntn sowan malbt ing kadhaton. --- 668 --Ki patih lajng anyungkmi sukunipun sang prabu sarwi nangis. Ssambatipun kados pawstri, ingkang sinambat ing tangis sang nata kang sampun seda, sang nata mirng sambatipun ki patih angrs galihipun, kagagas ingkang rama swargi, angandika sarwi nnggak waspa, wakane, wis mnnga, aja anangis. Ingsun mundhak milu anangis. Tuwan Amral sarng aningali sang prabu sampun ical dukanipun dhatng ki patih, pulih katrsnanipun kados ingkang wau-wau, Tuwan Amral sakalangkung suka manahipun. Alon nggnipun matur, sinuhun, sumngga panjnngan dalm tingali, pun patih puniki punapa gadhah manah sdhng ing panjnngan dalm punapa botn. Ing saupami kapjahana inggih botn suwala, nanging panjnngan dalm dados amjahi tiyang tanpa dosa, benjing malih panjnngan dalm sampun sok anggga aturing tiyang kang botn lrs. Ing saupami pun patih punika sayktos gadhah manah awon, amsthi kula enggal angaturi uninga ing panjnngan dalm. Sang nata amangsuli, Amral, iya bnr sira. Sang prabu lajng angandika dhatng ki patih, wakane, saiki sira mondhoka ing kadipatn bae, dene omahira dhewe sun watara wis rusak, krana nggonira aninggal wis lawas. Ki patih matur sarwi nmbah, bilih panjnngan dalm parng, kula badhe mantuk dhatng pagriyan kula --- 669 --piyambak. Sabab paningal kula sawarninipun abdi dalm ingkang sami ggriya tbih saking kadhaton sami ajrih anggriyani, manawi kula sampun mantuk, pandugi kula sami purun amangsuli pagriyanipun piyambak-piyambak. Dados ttp manahipun ttiyang alit, nagari dalm botn katingalan suwng. Amral matur anglrsakn ing aturipun ki patih, sang nata inggih sampun amarngi, Amral kalihan ki patih nuntn mdal saking kadhaton. Kala samantn botn antawis lami ttiyang ingkang sami ngili sampun sami mantuk dhatng pagriyanipun piyambak-piyambak. Ki Cakrajaya nuntn kalih nama Dipati Danurja. Sarng sampun antawis sawulan sang nata aparentah dhatng Arya Mandurarja, kinn ambantoni Ki Tumnggung Mangkuyuda, sabab kawon prangipun wontn ing Kdhu, kinanthenan Tumnggung Malang, kalih ing Barbs, tiga ing Tgal. Ki Tumnggung

Kandhuruwan kalih Ki Jayasudarga kinn angrbat ing Pagln. Tuwan Amral sakumpninipun kalihan Bupati Danurja, Dipati Mangkupraja tuwin para bupati pasisir anglurug dhatng ing Marbung, sadaya wau sarng ing bidhalipun. Lampahipun Tuwan Amral sampun dumugi ing Marbung, lajng abbiting ajng-ajngan kalihan bitingipun bala ing Matawis. Bupati ing Matawis kang wontn ing ngriku anama Ki Tumnggung Jayabrata, wondene Panmbahan [Pan...] --- 670 --[...mbahan] Purbaya, kalih Sultan Balitar, tiga Pangeran Riya sami agiliran wontn ing ngriku sarta sami adaml ppanggungan. Kala punika kang pinuju wontn ing biting Panmbahan Purbaya lajng sami aprang mariyman. Bala Matawis sami adaml jugangan. Supados sampun ngantos kenging ing mimis. nggnipun prang maryman wau sabn dintn botn kndl-kndl. Dene bala ing Kartasura ingkang dhatng ing Kdhu inggih sampun campuh prang, bala ing Matawis kawon, lumajng dhatng ing Matawis, bala Kartasura kang dhatng ing Pagln anama Kandhuruwan kalih Jayasudarga, ing Pagln inggih sampun karbat dhatng Kandhuruwan kalihan Jayasudarga, ttiyang ing ngriku sampun suyud sadaya. Kala samantn Ki Kandhuruwan angumpulakn para tapa akalihan para ajar, ingkang sami ahlul petangan. Kinn anjngka Panmbahan Purbaya kalih Sultan Balitar, punapa inggih alulus jumnng nata punapa botn. Mila Ki Kandhuruwan wau makatn, saking trsnanipun dhatng Panmbahan Purbaya, ing saupami sagda lulus jumnng nata, Ki Kandhuruwan sumja ambalik, anilar ing Sang Prabu Kartasura, nanging aturipun para tapa sarta para ajar wau sami anjngka yn badhe lbar ing llahan sarta botn wilujng, nanging benjing wayahipun Panmbahan Purbaya ingkang saking putranipun [putra...] --- 671 --[...nipun] stri, punika amsthi badhe jumnng nata angadhaton ing Ngadipala[11] bawah ing Sala cakt bnawi, sakalangkung agng karatonipun. Ki Kandhuruwan sarng sampun anampni pratelaning para ajar, nuntn anglampahakn utusan mawi srat adhdhmitan katur Panmbahan Surabaya, amratelakakn panjangkanipun para ajar wau, lampahipun ing utusan sampun dumugi ing Marbung sarta angaturakn srat. Panmbahan sasampunipun maos srat pratela, sakalangkung angls galihipun. Enggal animbali Tumnggung Wiranagara, lajng kaulungan srat saking Kandhuruwan wau sarta alon pangandikanipun. Wiranagara, pikirn unine layang iku, atiku bangt gone rubd. Ki Wiranagara enggal amaos srat. Sarng sampun tamat tumuntn matur, gusti, pamanah kula ungling srat punika sae, wondene awonipun, sarhning pun Kandhuruwan punika samangke taksih dados mngsah, bokmanawi adaml girisipun galih dalm kemawon. Ananging kala panjnngan dalm taksih timur ngantos sapriki pun Kandhuruwan wau panganggpipun dhatng ing panjnngan dalm sakalangkung sae sarta sangt trsna, nggnipun gadhah atur ingkang kawrat ing srat punika saking pangemanipun. Supados panjnngan dalm sampun ngantos kapara ing tiwas. Mila --- 672 --dados pakwd ing pamanah kula. Panmbahan ngandika, yn mngkono Wiranagara, kowe ngupayaa nujum ramal, kang bisa anjngka sadurunge kalakon. Undangn mnyang

ing ngarpku mrene. Ki Wiranagara matur, inggih gusti, kula gadhah sadherekan patinggi ing dhusun Palar, punika asring anglampahakn panujuman. Samangke inggih wontn ing pamondhokan kula. Ki patinggi enggal tinimbalan. Sampun dumugi ing ngarsanipun panmbahan. Ki Wiranagara wicantn, wakane patinggi, gustimu iki karsa sumrp kapintramu anjngka, matura ing satmne bae, aja nganggo wdi. Ki patinggi matur botn sagd. Ki Wiranagara wicantn malih, ki patinggi, yn kowe ora glm matur, amsthi kowe bakal bilai ing sadina iki. Ki patinggi matur malih, kula inggih purun matur ing sayktosipun. Nanging panyuwun kula, bilih ingkang badhe kula aturakn punika wontn ingkang botn prayogi, mugi gusti kula angapuntna dhatng kula. Panmbahan anyambungi pangandika anyagahi. Ki patinggi nuntn matur, gusti, ing panjngka kula panjnngan dalm tuwin rayi dalm kangjng sultan botn sagd lulus jumnng nata, sanajan darbea prajurit yutan. Nagari ing Kartasura kantun saaubing payung, inggih botn bdhah dening panjnngan dalm tuwin rayi dalm. Dene karsa [kar...] --- 673 --[...sa] dalm adaml prang punika badhe tanpa wkas, mindhak angrisakakn tiyang alit. Sabab panjnngan dalm tuwin rayi dalm botn kalilan ing Allah yn jumnnga nata amngku ing tanah Jawi, nanging panjnngan dalm ing benjing kagungan wayah jalr, miyos saking putra dalm wanodya, punika amsthi badhe jumnng nata angadhaton ing Sala utawi ing Ngadipala, sakilning bnawi, wiwitanipun mlas asih, wkasanipun pinunjul. Karatonipun angungkuli para lluhuripun ingkang sampun sami sumare, lamine karatonipun wolung dasa taun nuntn aps. Panmbahan alon andangu, patinggi, nggonmu duwe kawruh mangkono iku saka ing apa. Gusti, srap kula makatn punika awit saking kitab anama Suratul Nujum. Punika kitabipun. Panmbahan sarng mirng aturipun ki patinggi wau sangt nggnipun lgg, sarta nggnipun mangun prang lajng kmba, panmbahan nuntn bidhal saking btng ing Marbung, kondur dhatng ing Matawis, mundhut gilir kalihan Sultan Balitar, kang kinn kantun wontn ing biting Pangeran Riya kalihan Tumnggung Jayabrata, ing sabn dintn tansah sami prang mariyman. Trkadhang bala Kumpni mdal saking bitingipun ing Malinjon, sumja angrampid bitinging mngsahipun. Nanging botn sagd. Sabab papanipun sakalangkung pakwd [pa...] --- 674 --[...kwd] sarta kaltan lpn jurangipun lbt, sarta bala ing Matawis sangt ing pangatos-atosipun. Anuntn Tuwan Amral apirmbagan kalihan Ki Patih Danurja, sarhning padhusunan sakidulipun nagari ing Kartasura kathah ingkang risak, amargi dipun jarah rayah dhatng balanipun Surngrana kang baris ing Picis, utawi bala ing Kartasura kang sami wira-wiri dhatng pabarisan inggih asring dipun begali wontn ing margi, punika sami rmbag anyuwun Ki Ngabi Tohjaya dhatng sang prabu, kawdalna saking nagari anggbaga mngsah kang wontn ing Picis. Ki Patih Danurja wau inggih sampun anglampahakn utusan sarta mawi srat katur ing sang prabu, sang nata sarng sampun anampni srat, nuntn animbali Ki Ngabi Tohjaya, katantun punapa purun kaabn prang kalihan Dipati Natapura, atur wangsulanipun Ki Tohjaya purun, ing pundi panggenanipun kpanggih botn ajrih, sabab kala prang ing Surabaya inggih punika mngsahipun. Kalih dene pun Dipati Natapura punika tandangipun prang licik, kapurunanipun annungkul, botn purun prang dhadha, sans kalihan sadhrkipun kang nama Jayapuspita utawi Sasranagara, punika mnggaha sawung tangld purun gntos gbag-ginbag. Sang nata sarng mirng aturipun Ki Tohjaya [Toh...]

--- 675 --[...jaya] sakalangkung suka, Ki Tohjaya lajng kadhawahan anglurug tumut ki patih tuwin Tuwan Amral, kaparingan sangu kalih atus reyal sarta waos satunggil prabot jne, Ki Tohjaya tumuntn mangkat sarta kabktanan srat, kaparingakn Tuwan Amral kalihan ki patih, lampahipun Ki Tohjaya sampun dumugi ing Malinjon. Srat lajng kaparingakn dhatng Amral. Tuwan Amral sarng sampun maos srat sangt ing bingahipun. Lajng wicantn dhatng Ki Tohjaya, Ki Tohjaya, samngko bangt bgjamu, sang prabu bangt sihe marang kowe, karo dene dhawuhe sang nata ora anglilani yn kowe pisaha karo aku utawa karo bupati, lan jnngmu amsthi bakal daklbokake ing buk. Para bupati sarng sami mirng wicantnipun Amral sami suka manahipun sarta sami asih dhatng Ki Tohjaya. Ki Tohjaya nuntn kadhawahan dhatng Amral. Kinn ambdhah ing Tmbayat. Sabab botn purun nungkul, taksih angidhp dhatng Panmbahan Purbaya, Ki Tohjaya inggih tumuntn mangkat sabalanipun sarta kakanthenan bupati kkalih, anama Radn Natawijaya kalih Mangunnagara sabalanipun. Sarng dumugi ing Tmbayat, pinthukakn prang rame, tiyang ing Tmbayat kathah kang pjah, amargi dipun amuk dhatng Ki Tohjaya sabalanipun. Tiyang Tmbayat sami ngungsi --- 676 --dhatng ing masjid. Ki Tohjaya anglud. Kang kacandhak pinjahan. Radn Natawijaya angngtakn dhatng Ki Tohjaya wicantnipun, he adhi Tohjaya, ampun bangt gon dika siya-siya marang wong ing Tmbayat. Sabab punika padha trahing wali, kaya dene ing Giri tanah Surabaya. Ki Tohjaya sarng mirng wicantnipun Radn Natawijaya, lajng sila sarwi anymbah masjid kaping satus. Radn Natawijaya pitakn sarta gumujng, adhi Tohjaya, punapa dika nymbah ing masjid. Ki Tohjaya amangsuli, milanipun kula nymbah masjid. Bokmanawi wontn pangeran kang trah wali katut kula pjahi, supados kula sampun ngantos kenging ing walat. Radn Natawijaya utawi ingkang sami mirng lajng sami gumujng sadaya, nuntn sami wangsul dhatng ing Malinjon. Gntos kacariyos Ki Dipati Jayapuspita ing Japan, anandhang sakit sangt. Ki Dipati Natapura kang wontn ing Picis dipun utusi, sarng Dipati Natapura dumugi ing Japan, Sang Dipati Jayapuspita lajng pjah, balanipun sami bibar arbat pagsangan piyambakpiyambak. Srayanipun tiyang Bali inggih lajng sami mantuk dhatng ing Bali, dene para santananipun Sang Dipati Jayapuspita wau lajng sami anunggil akalihan Ki Dipati Natapura wontn ing Japan. --- 677 --Kacariyos Panmbahan Purbaya kang abbiting wontn ing Marbung, nggnipun ajngajngan kalihan Kumpni utawi bala ing Kartasura laminipun sampun wolung wulan. Ing sabn dintn tansah sami prang amariyman. Kala samantn Panmbahan Purbaya sarta bala ing sawtawis bidhal saking Marbung kondur dhatng ing Matawis. Karsa mundhut gilir ingkang rayi Sultan Balitar, nanging sarng dumugi ing Matawis lajng pradangdosan. Utawi Sultan Balitar sarta Pangeran Riya inggih lajng sami pradangdosan sagarwa putranipun tuwin balanipun sadaya, sumja lolos dhatng tanah ing mncanagari, sarng sampun samkta lajng bidhal saking ing Matawis. Arrp wontn ing dhusun Kbon Agung, panmbahan anuntn angutusi balanipun kang taksih wontn ing Marbung, kinn sami anilar bitingipun ing wanci dalu, sarng ing wanci dalu bala Mataram kang wontn ing biting inggih nuntn sami bidhal. Bala Kartasura tuwin Kumpni botn wontn kang sumrp. Ing sansipun dintn Tuwan Amral sumrap yn panmbahan sarta sultan sabalanipun sampun bidhal mangetan. Tuwan Amral sakumpninipun tuwin bala ing

Kartasura lajng sami anututi, anurut ing salasahipun. Lampahipun panmbahan mdal ing Manyaran, anjog ing Laroh, sampun kumpul kalihan Pangeran Hrucakra, [Hruca...] --- 678 --[...kra,] lajng mangetan mdal ing Kaduwang anjog ing Kamagtan. Wontn ing ngriku lampahipun katututan. Lajng prang kalihan Kumpni sakdhap. Panmbahan kawon, lumajng dhatng kitha ing Madiun. Kndl wontn ing ngriku sarta tata-tata. Wondene Tuwan Amral arrp wontn ing Kamagtan. Lajng pirmbagan kalihan ki patih sumja mantuk dhatng ing Kartasura, kang tinilar kinn baris ing ngriku Radn Arya Pringgalaya kalih Radn Natawijaya, kakanthenan bupati pasisir sawtawis. Sansipun punika sadaya sami kabkta mantuk dhatng ing Kartasura, lampahipun Amral sakumpninipun sampun dumugi ing Kartasura sarta sampun amratelakakn dhatng ing sang prabu salampahipun sadaya, Ki Ngabi Tohjaya lajng ginanjar nagari ing Lamongan, kapatdhanan nama Tumnggung Tohjaya, lajng kadhawahan mantuk dhatng ing Lamongan anataa nagarinipun sarta adamla prajurit. Tuwan Amral anuntn pirmbagan kalihan ki patih, kinn akintun srat dhatng Ki Tumnggung Mangunonng ing Pathi, kapurih bujuka Pangeran Arya Mataram kang jumnng nata wontn ing Garobogan. Pangeran Arya Mataram wau dipun aturi ing Tuwan Amral tdhak dhatng ing Japara, sagah badhe kaangkat jumnng nata amngku [a...] --- 679 --[...mngku] ing tanah Jawi, prajangjeanipun kalihan Kumpni anuruta kados prajangjeanipun Sinuhun Pakubuwana suwargi, nanging Tuwan Amral nyuwun epah nagari ing Surabaya kalihan ing Japara, tiga ing Dmak. Utusanipun ki patih ingkang ambkta srat inggih enggal lumampah, sampun dumugi ing Pathi, srat inggih sampun katampn dhatng Ki Tumnggung Mangunonng, srat lajng kaaturakn dhatng Pangeran Arya Mataram, sarta Ki Mangunonng akathah-kathah aturipun amurih pangeran puruna tdhak dhatng Japara, Pangeran Arya Mataram wau inggih lajng kamologn galihipun. Botn sumrp yn badhe kenging ing paekan. Enggal angundhangi balanipun, nuntn bidhal dhatng ing Japara, Ki Mangunonng botn kenging pisah. Wondene Tuwan Amral inggih sampun mangkat saking Kartasura sarta ambkta Ki Dipati Citrasoma ing Japara, dumuginipun ing Japara sarng kalihan rawuhipun Pangeran Arya Mataram. Kumpni ing Japara tuwin Tuwan Amral sangt nggnipun sugun-sugun dhatng Pangeran Arya Mataram. Pakurmatipun kasami kalihan sang prabu, pangeran sagarwa putranipun sami eca ing galihipun. Sarng sansipun dintn Pangeran Arya Mataram sarta putra tuwin mantunipun kathahipun wolu sarng dumugi salbting [sa...] --- 680 --[...lbting] loji lajng cinpngan, binkta dhatng pasisir, sinedanan wontn ing ngriku, sinngkalan 1645. Tuwan Amral nuntn wangsul dhatng ing Kartasura, sarta ambkta garwanipun Pangeran Arya Mataram tuwin putranipun ingkang sami taksih alit-alit. Sadhatngipun ing Kartasura lajng matur dhatng sang prabu ing kawitan dumugi wkasan. Sang nata sakalangkung suka ing galihipun sarta anarima sangt dhatng Amral. Tuwan Amral anuntn matur yn sumja ambujng ing sapurugipun panmbahan tuwin

Sultan Balitar, sang nata parng, lajng parentah dhatng ki patih, kinn amarentahi Ki Dipati Cakraningrat sarta para bupati pasisir, sami andikakakn dhatng ing Ngawi sabalanipun. Tuwan Amral inggih badhe dhatng ing Ngawi sarta bala Kumpni mdal ing Jagaraga, Radn Natawijaya kang baris wontn ing Magtan kinn angrig tiyang mncanagari, abarisa ing wana Gaglang sakidulipun Madiun. Ki patih wau enggal anglampahakn utusan dhatng Maduntn tuwin nagari pasisir mncanagari sadaya, para bupati ingkang sami kadhawahan parentah wau inggih enggal sampun sami dhatng wontn ing Ngawi sarta ing wana Gaglang, sakalangkung agng bbarisanipun. Anuntn sami angaturi uninga dhatng ing Kartasura. Wondene Tuwan Amral sarng sampun anampni pratela, [prate...] --- 681 --[...la,] yn para bupati sampun sami ngalmpak. Tuwan Amral nuntn bidhal ambkta Kumpni swu, bupati ing Kartasura kang binkta sapalih, ttindhihipun Radn Suradiningrat putranipun Pangeran Panular kalih Ki Dipati Mangkupraja, lampahipun sampun dumugi ing Ngawi, akumpul kalihan para bupati mncanagari tuwin pasisir, kathahing bala tanpa wilangan, lajng ngangsg dhatng ing dhusun Kakajang. Gntos kacariyos putra ing Maduntn kang nama Radn Jimat, kang binkta Dewa Ktut dhatng ing Bali rumiyin. Samangke sampun wangsul dhatng ing tanah Jawi, akumpul kalihan Ki Dipati Natapura, tumuntn sami rmbag sumja anunggil Panmbahan Purbaya, lajng sami bidhal saking ing Japan lan sabalanipun. Sadhatngipun ing Madiun panmbahan sakalangkung bingah ing galihipun. Ki Dipati Natapura lajng singahan dados pamugarining prang, panmbahan anuntn parentah anata baris sumja mthuk prang wontn ing dhusun Pagagakan. Milih papan kang wiyar sarta radin. Ingkang pinatah dados panjawat tngn Radn Jimat, binbahan mthukakn prangipun bala ing Madura sarta bala pasisir, Ki Dipati Natapura dados panjawat kiwa, amthukakn prangipun bupati ing Kartasura, ingkang dados dhadha panmbahan, badhe anadhahi prangipun Kumpni, sarng sampun [sampu...] --- 682 --[...n] sami rakit nuntn bidhal saking kitha Madiun. Sadhatngipun ing Pagagakan mngsahipun sampun mapan wontn ing ngriku, lajng tmpuh prang rame, kathah kang sami pjah, balanipun Pangeran Cakraningrat ing Maduntn sarng sami aningali dhatng Radn Jimat sangt nggnipun sami ajrih, sabab punika saduluripun gustinipun. Nuntn sami lumajng angungsi wingkingipun Pangeran Cakraningrat. Pangeran Cakraningrat sangt duka, anrgakn bala sarwi angandika, hh bocah Madura, aja ana kang wdi, Si Kacung ckln bae. Nanging bala ing Madura mksa mogok, lumajng dhatng ing wingkingipun prajurit Kumpni, bala ing pasisir klu sami lumajng, utawi bupati ing Kartasura ingkang aprang kalihan Dipati Natapura inggih sampun kaplajng, nuntn Kumpni anadhahi prangipun panmbahan. Sakalangkung rame sarta kathah kang sami pjah, panmbahan kawon prangipun. Nuntn mundur alon-alonan sarta kasaput ing dalu, sadhatngipun ing kitha Madiun lajng pradangdosan sumja kngsr mangetan, sarng sadalu punika ugi panmbahan sarta sultan bidhal saking ngriku lan sabalanipun, mdal ing siti Pranaragi lajng anjog ing Kadhiri. Anuntn anakipun Surapati ttiga sami sowan dhatng panmbahan wontn ing Kadhiri, inggih anama Surapati, kalih Suradilaga, tiga Tirtanata, sarta ambkta bala --- 683 ---

gangsal atus. Lajng kinn amthukakn Kumpni ingkang sami ambujng dhatng panmbahan. Wondene pambujngipun Tuwan Amral sakumpninipun tuwin bala ing Kartasura kndl wontn sakilnipun bnawi palabuhan. nggnipun masanggrahan wontn ing ngriku satngah wulan, ajng-ajngan kalihan anakipun Surapati ttiga wau, nanging lt bnawi, dene panmbahan sarta sultan inggih wontn ing kitha Kadhiri, sarng Tuwan Amral sumrp yn panmbahan taksih wontn ing kitha Kadhiri, botn tumut baris cakt bnawi ngriku, Tuwan Amral lajng anuduh Kumpni gangsal atus, ttindhihipun kapitan gangsal, anama Tonar, kalih Bngkol, tiga Kapitan Pambayi, sakawan Kapitan Buyung, gangsal Kapitan Jmbaran, kinanthenan Ki Tumnggung Tohjaya, kinn sami nyabrang bangawan ngandhap, lajng amenggok mangidul. Ingkang sami kadhawahan wau inggih enggal mangkat nyabrang ing bnawi. Sarng panmbahan sumrp yn wontn baris Kumpni badhe nubruk saking wingking, sangt nggnipun kagegeran. Anakipun Surapati ttiga wau lajng sami dipun timbali, badhe kinn amthukakn Kumpni kang sampun sami nyabrang bnawi. Sarng tuwan aningali baris sawetaning bnawi sampun bibar, Amral sakumpninipun sarta bala ing Kartasura lajng sami nyabrang mangetan. [ma...] --- 684 --[...ngetan.] Panmbahan sangsaya kuwur galihipun. Sabab mngsahipun maju kalih, panmbahan sarta sultan nuntn sami lumajng dhatng ing Malang, anakipun Surapati ttiga anadhahi prang sakdhap, anuntn nututi lumajng. Wondene Amral sarta bala ing Kartasura lajng angbrki kitha ing Kadhiri, ttiyang mncanagari sampun kathah kang sami nungkul dhatng Tuwan Amral. Amral nuntn adaml loji ing ngriku. Sarng nggnipun adaml loji sampun dados, Tuwan Amral lajng bidhal dhatng ing Surabaya ambkta bala Kumpni sapalih, kang sapalih taksih tinilar wontn ing Kadhiri kalihan bala ing Kartasura sadaya, sarta atilar ubanggi dintn nggnipun badhe ambdhah ing Malang, lampahipun Tuwan Amral mdal ing Japan. Ttiyang ing Japan tuwin sakiwatngnipun sampun sami nungkul sadaya dhatng Amral. Lajng sami binkta dhatng ing Surabaya, Tuwan Amral wau nggnipun wontn ing Surabaya botn lami, nuntn mangkat sumja anggbag ing Malang, dhatngipun wontn ing Malang sarng kalihan Kumpni tuwin bala ing Kartasura kang saking Kadhiri, lajng tmpuh prang sakdhap. Sultan Balitar lumajng dhatng ing Dhumpul. Panmbahan kalihan Pangeran Hrucakra sarta Dipati Natapura tuwin anakipun Surapati ttiga sami lumajng angusi ing Lumajang, sinngkalan 1646. --- 685 --Tuwan Amral sarta bala ing Kartasura sami angbrki ing Malang, wontn ing ngriku kaparag ing pagring, bala ing Kartasura tuwin Kumpni kathah kang sami pjah amargi sakit. Radn Suradiningrat kalihan Dipati Mangkupraja sami pjah, Tuwan Amral sakumpninipun tuwin bala ing Kartasura anuntn sami bidhal mantuk dhatng ing Kartasura sarta ambkta kunarpa kkalih wau. Ing sapngkripun Kumpni tuwin bala ing Kartasura, Sultan Balitar wangsul dhatng ing Malang malih, wontn ing ngriku grah andadosakn ing sedanipun. Layonipun anuntn binandhusa kabkta dhatng ing Kartasura, kang angiringakn layon garwa putranipun sarta Ki Tumnggung Jayabrata, nuntn sami mangkat saking ing Malang.

Kacariyos mantukipun bala ing Kartasura sarwi ambkta kunarpanipun Ki Dipati Mangkupraja kalih kunarpanipun Radn Suradiningrat. Sarng katur ing sang prabu sakalangkung ngungun. Ttilaranipun anak Ki Dipati Mangkupraja satunggil, lajng kadadosakn bupati, kaparingan nama Tumnggung Kartanagara. Anuntn Ki Dipati Sura Adimnggala ing Samawis pjah, nanging botn gadhah anak jalr, amung anak stri kemawon, sampun kaemahakn angsal kapenakanipun Dipati Sura Adimnggala anama Martayuda, Martayuda wau kala jumnngipun Sunan Pakubuwana wontn ing Samawis sampun kaabdkakn, [ka...] --- 686 --[...abdkakn,] kadadosakn carik. Inggih kaparingan nama Ngabi Martayuda, sarng ing sapjahipun Ki Dipati Sura Adimnggala punika Martayuda sumja angrbat kalnggahanipun. Nuntn agadhah panyuwun dhatng Tuwan Komasaris Dulkub. Tuwan komisaris inggih parng, Ki Mangkuyuda lajng kattpakn dados bupati ing Samawis. Nanging tuwan komasaris wau kasupn adatipun lampahing nagari, botn mawi ngaturi uninga sarta anyuwun lilah ing sang prabu tuwin ki patih. Sarng Ki Patih Danurja kamirngan, yn Ki Martayuda sampun dados bupati awit saking karsanipun tuwan komasaris, ki patih enggal anglampahakn utusan animbali Martayuda, Ki Marta sarng tampi dhawuh saking ki patih, enggal lumampah sowan dhatng ing Kartasura sarta angangge panganggenipun bupati, sadhatngipun ing Kartasura lajng amondhok ing kapatihan. Anuntn ki patih anglampahakn utusan dhatng tuwan komasaris ing Samawis sarta mawi srat. Ungling srat, ki patih pitakn dhatng komasaris, punapa tuwan komasaris purun adaml bupati, botn trang kalihan sang prabu, kaping kalih ki patih anyrpakn dhatng tuwan komasaris, yn Kumpni ing Samawis botn kaparingan wwnang yn amisesaa dhatng [dha...] --- 687 --[...tng] bupati ing Samawis. Naming padamlanipun kemawon ingkang kaparingakn dhatng Kumpni, dene bilih wontn kalpatanipun nggnipun jagi, tiyang Kumpni anglaporna dhatng Kartasura, sabab botn kawnangakn yn angukuma ing kalpatanipun. Tuwan komasaris wau sarng sampun maos srat, sangt nggnipun jtung, amargi dipun wus- wusakn dhatng ki patih, sarta kaduwung solahipun kang sampun kalampahan. Anuntn amangsuli srat. Suraosipun, angrrpa dhatng ki patih, supados sampun ngantos karpotakn dhatng Batawi, dene prakawisipun Martayuda, sarhning samangke sampun wontn ing Kartasura, aprasasat yatra sampun wontn ing kanthongipun ki patih, punapa ingkang dados karsanipun amsthi badhe kalampahan sarta tuwan komasaris angintuni barang warni-warni dhatng ki patih. Srat tuwin barang kintunan sampun sami katampn dhatng utusan. Nuntn mantuk dhatng ing Kartasura. Ki Patih Danurja sampun maos srat wangsulan saking komasaris sangt suka ing manahipun. Ki patih enggal sowan ing sang prabu angaturakn prakawis wau, sang nata sarng mirng pratelanipun ki patih, sakalangkung suka ing galihipun. Alon nggnipun ngandika, wakane, prakara iku mngsa bodhoa sira, sarhning Martayuda mau kaluputan [ka...] --- 688 --[...luputan] marang ingsun. Iya tumuli patrapana paukuman. Nanging aja sira patni, krana kangjng rama swargi wis prajangjean karo Si Dipati Sura Adimnggala, saturune

luputa ing ukum pati. Ki patih matur sandika, ki patih matur malih angaturakn ingkang badhe anggntosi bupati ing Samawis, anama Ngabi Strawijaya, sang nata inggih parng, ki patih tumuntn mdal saking kadhaton.o. 1. cthing. (kembali) 2. amanggihi. (kembali) 3. bncng. (kembali) 4. botn. (kembali) 5. Mataram. (kembali) 6. adhdhmitan. (kembali) 7. dhl. (kembali) 8. pangidhpipun. (kembali) 9. angububi. (kembali) 10. pdarakan. (kembali) 11. Kadipala (dan di tempat lain). (kembali)