BAB I. MATRIKS
BAB II. DETERMINAN
BAB III. INVERS MATRIKS
BAB IV. PENYELESAIAN PERSAMAAN LINEAR SIMULTAN
BAB I. MATRIKS
Matriks berupa sekelompok bilangan yang disusun empat persegi dan dibatasi tanda
(
=
4 5 7
3 1 2
A
2
Penulisan :
(
(
(
(
=
mn m3 m2 m1
2n 23 22 21
1n 13 12 11
a a a a
a a a a
a a a a
A
Macam-macam matrik
1. Matrik Bujur Sangkar
Jika m =n
( ) 2 2
2 1
1 2
(
( ) 3 3
5 1 2
4 7 2
1 2 1
(
(
(
2. Matrik Segitiga Atas
Jika a
ij
= 0 untuk i > j
(
(
(
5 0 0
4 7 0
1 2 1
3. Matrik Segitiga Bawah
Jika a
ij
= 0 untuk setiap i < j
(
(
(
5 1 2
0 7 2
0 0 1
4. Matrik Dagonal
Jika a
ij
= 0 untuk i j
3
(
(
(
5 0 0
0 7 0
0 0 1
5. Matrik Skalar
Jika a
ij
= 0 untuk i j dan a
ij
bernilai sama untuk i = j
(
(
(
7 0 0
0 7 0
0 0 7
6. Matrik Satuan (Identitas)
Jika a
ij
= 0 untuk i j dan a
ij
= 1 untuk i = j
(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
I
3
I
n
= matrik identitas dengan ukuran n x n
OPERASI MATRIKS
1. Kesamaan dua matrik
A = [a
ij
]
B = [b
ij
]
A = B jika a
ij
= b
ij
untuk setiap i dan j dan kedua matrik mempunyai ukuran yang
sama.
2. Penjumlahan
A = [a
ij
]
B = [b
ij
]
C = [c
ij
]
4
A + B = C jika a
ij
+ b
ij
= c
ij
untuk setiap i dan j dan kedua matrik mempunyai
ukuran yang sama.
(
=
(
+
(
18 16 14
10 11 9
12 11 10
9 8 7
6 5 4
1 3 2
3. Perkalian
(a) Perkalian dengan bilangan skalar
(
=
(
28 20
12 8
7 5
3 2
4
= bilangan skalar
A = [a
ij
]
B = [b
ij
]
B = A jika b
ij
= a
ij
untuk setiap i dan j
(b) Perkalian dua matrik
A = [a
ij
]
B = [b
ij
]
C = [c
ij
]
C = A B jika
=
=
n
1 k
kj ik ij
b a c untuk setiap i dan j
Syarat untuk dilakukan perkalian antar matrik adalah jumlah kolom matrik
pertama = jumlah baris matrik kedua.
(
=
(
(
(
71
31
4
7
3
6 5 4
1 3 2
A(230) B(31) C(21)
Jika A (mn), B (pq) dan p = n maka C (mq)
5
c
11
= a
11
b
11
+ a
12
b
21
+ a
13
b
31
=
=
n
1 k
kj ik ij
b a c ; n adalah jumlah kolom matrik I atau jumlah baris matrik II.
C
ij
= a
i1
b
1j
+ a
i2
b
2j
+ + a
in
b
nj
k=1 k=2 k=n
(
=
(
(
(
57 38 20 71
23 19 9 31
4 1 1 4
5 4 2 7
2 3 1 3
6 5 4
1 3 2
Secara umum : AB BA
4. Matrik transpose
A = [a
ij
]
B = [b
ij
]
B = A
T
jika b
ij
= a
ji
untuk setiap i dan j
(
=
(
4 1
3 2
4 3
1 2
T
A B
b
11
= a
11
; b
12
= a
21
; b
21
= a
12
; b
22
= a
22
(
(
(
=
(
(
(
9 6 3
8 5 2
7 4 1
9 8 7
6 5 4
3 2 1
T
Soal!
Hitunglah:
a. 4A + AB
b. A
T
B - BI
3
c. A
2
I
3
Dengan:
6
(
(
(
=
2 4 3 -
3 1 - 2
1 2 1
A dan
(
(
(
=
5 1 - 1
1 3 2
2 1 1
B
Penyelesaian:
a.
(
(
(
=
(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
+
(
(
(
= +
16 23 5
30 8 11
13 14 10
8 7 7
18 4 3
9 6 6
8 16 12
12 4 8
4 8 4
5 1 1
1 3 2
2 1 1
2 4 3
3 1 2
1 2 1
2 4 3
3 1 2
1 2 1
4 AB 4A
b.
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
10 9 8
22 8 2
13 9 1
5 1 1
1 3 2
2 1 1
15 8 9
23 5 4
11 10 2
1 0 0
0 1 0
0 0 1
5 1 1
1 3 2
2 1 1
5 1 1
1 3 2
2 1 1
2 3 1
4 1 2
3 2 1
BI B A
3
T
c.
7
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
12 2 1
5 16 9
9 4 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
13 2 1
5 17 9
9 4 2
1 0 0
0 1 0
0 0 1
2 3 1
4 1 2
3 2 1
2 3 1
4 1 2
3 2 1
I A
3
2
8
BAB II
DETERMINAN
Determinan matrik A diberi lambang atau notasi det A atau |A|
Nilai determinan suatu matrik merupakan bilangan skalar.
Determinan didefinisikan pada matriks bujur sangkar.
Cara menghitung nilai determinan:
I. Ukuran 2 2
(
=
d c
b a
A
Nilai |A| = det A = ad bc
Contoh:
2 3 2 4 1
4 3
2 1
= =
(
II. Ukuran 3 3
Perkalian elemen searah diagonal
(
(
(
=
i h g
f e d
c b a
A
Nilai |A| = det A, dilakukan sebagai berikut:
9
bdi - afh - ceg - cdh bfg aei
h g i h g
e d f e d
b a c b a
+ + =
(
(
(
(
(
(
Keterangan:
= dijumlahkan
= dikurangkan
Catatan: Menghitung nilai determinan dengan cara ini hanya berlaku untuk
matrik 3x3, tidak dapat dilakukan bila ukuran 4x4 atau lebih.
SOAL
7 5 3
4 3 2
3 2 1
= ?
Penyelesaian:
1 2 3 1 2
2 3 4 2 3 21 24 30 27 20 28 0
3 5 7 3 5
= + + =
Matrik yang determinannya = 0 disebut matrik singular
(
(
(
7 5 3
4 3 2
3 2 1
Selisih det = 0 disebut non singular
10
Sifat determinan:
1. Nilai determinan suatu matriks tidak berubah jika matriks tersebut ditranspose
|A
T
| = |A|
2. Nilai determinan akan berubah tanda bila salah satu baris atau kolom
dipertukarkan dengan baris atau kolom lain.
0 5 2
4 2 1
1 2 3
4 2 1
0 5 2
1 2 3
4 2 1
1 2 3
0 5 2
= =
3. Nilai determinan akan berubah menjadi k kali jika setiap elemen suatu baris
atau kolom dikalikan dengan k.
4 7 2 1
1 7 2 3
0 7 5 2
4 2 1
1 2 3
0 7 5 7 2 7
7
4 2 1
1 2 3
0 5 2
=
=
MINOR DAN KOFAKTOR
Minor
Minor dari matrik A [a
ij
] = M
ij
M
ij
adalah matrik yang berasal dari matrik yang baris ke-I dan kolom ke-j
dihilangkan.
Misal:
(
(
(
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a
a a a
a a a
A ; M
12
= ?
M
12
: dari matrik A, baris ke-1 dan kolom ke-2 dihilangkan.
(
=
33 31
23 21
12
a a
a a
M
11
(
=
32 31
12 11
23
a a
a a
M
(
=
23 22
13 12
31
a a
a a
M
Kofaktor
A
ij
= (-1)
i+j
|M
ij
|
Dengan i : nomor baris
j : nomor kolom
Misal:
(
(
(
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a
a a a
a a a
A
Maka:
( )
33 21 31 23
31 23 33 21
33 31
23 21 2 1
12
a a a a
a a a a
a a
a a
) 1 ( A
=
=
=
+
12 13 3 1
31
22 23
12 23 13 22
a a
A ( 1)
a a
a a a a
+
=
=
Nilai determinan matrik A dapat dihitung dengan menggunakan minor M
ij
dan
kofaktor A
ij
- Ekspansi baris pertama atau kedua
12
23 23 22 22 21 21
13 13 12 12 11 11
A a A a A a A
A a A a A a A
+ + =
+ + =
- Ekspansi kolom pertama
32 32 22 22 12 12
A a A a A a A + + =
CONTOH SOAL
1. Hitung determinan matriks di bawah ini dengan minor dan kofaktor
(
(
(
1 5 1
4 3 2
3 2 1
Penyelesaian:
- Cara 1
Mengitung nilai minor dan kofator dilanjutkan dengan ekspansi baris
1
4 3
3 2
A
13
1 5
3 2
A
17
1 5
4 3
A
31
21
11
= + =
+ = =
= + =
8
1 1 13 2 ) 17 ( 1
A a A a A a A
31 31 21 21 11 11
=
+ =
+ + =
- Cara 2, langsung ekspansi baris ke-3
13
8
1 10 1
3 2
2 1
1
4 2
3 1
5
4 3
3 2
1 A
=
+ =
+ + =
2. Hitung determinan dari (4x4)
(
(
(
(
2 0 3 1
3 1 1 2
5 2 0 1
1 3 1 2
Penyelesaian
(
(
(
(
(
+ +
+ +
+ +
+ +
2 0 3 1
3 1 1 2
5 2 0 1
1 3 1 2
Ekspansi baris ke-2
1 3 1 2 3 1 2 1 1 2 1 3
A 1 1 1 3 0 2 1 3 2 2 1 3 5 2 1 1
3 0 2 1 0 2 1 3 2 1 3 0
1 3 1 1 3 2 1 1 2 1 2 1 3 2 1
1 1 3 1 1 2 2 1 3 2 1 5 2 1 1 2 1
3 0 2 3 0 1 3 2 1 3 1 3 0 1 3
(1 1 2 3 3 3 1 1 3 3 1 2) 2(2 1 2 1 3 1 1 2 3 1 1 1 2 3 3 1 2 2)
5(1 1 1 3 2 3 3 1 1 2 1 3)
(2
= + +
= +
= + + +
+ +
= 27 3 6) 2(4 3 6 1 18 4) 5(1 18 3 6)
20 20 50
50
+ + + + +
= + +
=
3. Hitung determinan dari
14
(
(
(
(
2 1 3 2
3 2 0 1
1 1 2 2
0 1 3 0
Penyelesaian:
(
(
(
(
(
+ +
+ +
+ +
+ +
2 1 3 2
3 2 0 1
1 1 2 2
0 1 3 0
- Ekspansi baris ke-1
2 1 1 2 1 1 2 2 1 2 2 1
A 0 0 2 3 3 1 2 3 1 1 0 3 0 1 0 2
3 1 2 2 1 2 2 3 2 2 3 1
2 1 1 2 1 2 2 1 2 2
3 1 2 3 1 2 1 1 0 3 1 0
2 1 2 2 1 2 3 2 2 3
3(2 2 2 1 3 2 1 1 1 1 2 2 2 3 1 1 1 2) 1(2 3 2 1 1 3 2 3 3 2 1 2)
3(8 6 1 4 6 2) 1(12 3 18 4)
9 7
16
= +
= +
= + + + +
= + + + +
=
=
- Ekspansi kolom ke-1
15
2 1 1 3 1 0 3 1 0 3 1 0
A 0 0 2 3 2 0 2 3 1 2 1 1 2 2 1 1
3 1 2 3 1 2 3 1 2 0 2 3
3 1 0 3 1 3 1 0 3 1 3 1 0 3 1
2 0 2 3 0 2 1 2 1 1 2 1 2 2 1 1 2 1
3 1 2 3 1 3 1 2 3 1 0 2 3 0 2
2(3 2 2 1 3 3 3 3 1) (3 1 2 1 1 3 3 1 1 1 2 2) 2(3 1 3 3 1 2 1 2 3)
2(12 9 9) (6 3 3 4) 2(9 6
= +
= +
= + + +
= + + + 6)
24 2 6
16
= + +
=
OPERASI BARIS ATAU KOLOM
Nilai determinan tidak berubah jika salah satu baris / kolom, elemennya ditambah
dengan suatu bilangan skalar dikalikan elemen baris atau kolom yang lain.
Contoh:
(
(
(
7 5 1
4 3 2
3 2 1
Hitung determinannya!
Operasi baris: Ob(21)(-2) elemen baris ke-2 ditambah dengan (-2) kali elemen
baris pertama
Penyelesaian
16
7 5 1
2 1 0
3 2 1
7 5 1
3 ) 2 ( 4 2 ) 2 ( 3 1 ) 2 ( 2
3 2 1
7 5 1
4 3 2
3 2 1
=
+ + + =
- Dengan determinan biasa
1 2 3 1 2
0 1 2 0 1 [1 ( 1) 7 2 ( 2) 1 3 ( 1) 1 1 ( 2) 5)
1 5 7 1 5
2
= +
=
- Dengan ekspansi kolom ke-1
2
) 15 14 ( ) 10 7 (
7 5
3 2
1
7 5
3 2
0
7 5
2 1
1
7 5 1
2 1 0
3 2 1
=
+ + =
+
- Dengan Ob (31)(-1) untuk hasil (matrik) Ob (21)(-2)
4 3 0
2 1 0
3 2 1
3 ) 1 ( 7 2 ) 1 ( 5 1 ) 1 ( ) 1 (
2 1 0
3 2 1
7 5 1
2 1 0
3 2 1
=
+ + +
=
17
Penyelesaian:
Dengan ekspansi kolom ke-1
2
) 6 4 ( 1
4 3
2 1
1
4 3 0
2 1 0
3 2 1
=
+ =
=
SOAL
1.
(
(
(
(
2 1 3 2
3 2 0 1
1 1 2 2
0 1 3 0
Hitunglah determinannya!
Penyelesaian:
(
(
(
(
2 1 3 2
3 2 0 1
1 1 2 2
0 1 3 0
Dengan Operasi kolom: Ok (23)(-3)
Jawab:
(
(
(
(
+
+
+
+
2 1 1 ) 3 ( 3 2
3 2 1 ) 3 ( 0 1
1 1 1 ) 3 ( 2 2
0 1 1 ) 3 ( 3 0
(
(
(
(
2 1 0 2
3 2 6 1
1 1 1 2
0 1 0 0
Dengan ekspansi baris 1
18
2 1 1 2 1 1 2 1
1 1 6 3 1 1 6 3 1 6
2 0 2 2 0 2 2 0
1 [2 ( 6) 2 ( 1) 3 2 1 ( 6) 2 ( 1) 1 2]
24 6 12 2
16
=
= +
= + +
=
2. Dari soal contoh setelah Ob (310(-1) dilakukan Ob(32)(3)
(
(
(
4 3 0
2 1 0
3 2 1
Penyelesaian:
(
(
(
=
(
(
(
+ + +
2 0 0
2 1 0
3 2 1
) 2 ( ) 3 ( 4 ) 1 ( 3 3 0 ) 3 ( 0
2 1 0
3 2 1
Dengan sifat matrik segitiga atas |A| : elemen diagonal
Maka:
|Matrik di atas| = 1(-1)(-2) = 2
3. Hitunglah determinan dari
(
(
(
(
2 3 2 4
4 2 3 1
2 5 4 2
3 3 2 3
dengan Ok (13)(-1) dan Ok(43)(-1)
Penyelesaian
19
(
(
(
(
=
(
(
(
(
+ +
+ +
+ +
+ +
1 3 2
2 2 3 3
3 5 4 3
0 3 2 0
3 ) 1 ( 2 3 2 3 ) 1 ( 4
2 ) 1 ( 4 2 3 2 ) 1 ( 1
5 ) 1 ( 2 5 4 5 ) 1 ( 2
3 ) 1 ( 3 3 2 3 ) 1 ( 3
Dengan ekspansi baris ke-1
3 5 3 3 4 3 3 5 3 3 5 3 4 3 3 4
2 3 2 2 3 3 3 2 2 3 2 2 3 2 3 3 3 2 3 3
1 3 1 1 2 1 1 3 1 1 3 1 2 1 1 2
28
+ = +
=
20
BAB III
INVERS MATRIKS
A = [a
ij
]
B = [b
ij
]
B dikatakan invers A jika AB = BA = I
Invers matrik A diberi simbol A
-1
atau
A
1
Misal:
A = 2
B =
AB = 2 = 1
BA = 2 = 1
Ax = B
x = B/A
Ax = B
x = A
-1
B
Sifat:
1. (A
-1
)
-1
=A
2. (AB)
-1
= B
-1
A
-1
Cara menghitung matrik invers
A det
A adjoin
1
=
A
Adjoin A adalah transpose dari matriks kofaktor A.
21
Contoh:
Jika
(
(
(
=
5 1 1
2 4 0
4 3 2
A , maka A
-1
= ?
Jawab:
Menghitung kofaktor
18
5 1
2 4
A
11
=
(
+ =
= -4.5 - 2.(-1) = -20 +2 =-18
2
5 1
2 0
A
12
=
(
=
4
1 1
4 0
A
13
=
(
+ =
11
5 1
4 3
A
21
=
(
=
14
5 1
4 2
A
22
=
(
+ =
5
1 1
3 2
A
23
=
(
=
10
2 4
4 3
A
31
=
(
+ =
4
2 0
4 2
A
32
=
(
=
8
4 0
3 2
A
33
=
(
+ =
Menghitung adjoin A:
(
(
(
=
(
(
(
=
(
(
(
=
8 5 4
4 14 2
10 11 18
A A A
A A A
A A A
A A A
A A A
A A A
A Adjoin
33 23 13
32 22 12
31 21 11
33 32 31
23 22 21
13 12 11
T
22
46 -
40 - 4 -10
5(-8) (-1)(-4) 1(-10) A det
=
+ =
+ + =
(
(
(
(
=
(
(
(
=
46
8
46
5
46
4
46
4
46
14
46
2
46
10
46
11
46
18
8 5 4
4 14 2
10 11 18
46
1
A
1 -
Cek!
3
I
1 0 0
0 1 0
0 0 1
5 1 1
2 4 0
4 3 2
46
8
46
5
46
4
46
4
46
14
46
2
46
10
46
11
46
18
=
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
Contoh:
1. Berapa matrik invers untuk matrik
(
4 3
2 1
Jawab:
(
=
1 3 -
2 - 4
A adjoint
A
11
= 4
A
21
= -2
23
A
12
= -3
A
22
= 1
Det A = -2
Maka:
(
(
=
(
2
1
2
3
1 2
1 3
2 4
2
1
A
1
Cek!
(
=
(
(
(
1 0
0 1
4 3
2 1
2
1
2
3
1 2
Rumus sederhana untuk 2x2:
(
=
(
a c
b d
bc ad
1
d c
b a
A
1
1
2. Berapa invers matrik dari
(
(
(
7 5 2
6 4 1
2 3 1
Jawaban
1
7 5 2
6 4 1
2 3 1
(
(
(
24
11
4 6
A 2
5 7
(
= =
(
2
7 5
6 4
A
11
=
(
+ =
5
7 2
6 1
A
12
=
(
=
3
5 2
4 1
A
13
=
(
+ =
11
7 5
2 3
A
21
=
(
=
3
7 2
2 1
A
22
=
(
+ =
1
5 2
3 1
A
23
=
(
=
10
6 4
2 3
A
31
=
(
+ =
4
6 1
2 1
A
32
=
(
=
1
4 1
3 1
A
33
=
(
+ =
det A = 1(-2) + 3(5) + 2(-3) = 7
maka:
(
(
(
=
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11
1
a a a
a a a
a a a
A det
1
A adjoint
A det
1
A
Maka:
7 1 7 1 7 3
7 4 7 3 7 5
7 10 7 11 7 8
1 1 3
4 3 3
10 11 2
7
1
A
1
25
Cek!
A
-1
A = I
1 0 0
0 1 0
0 0 1
7 5 2
6 4 1
2 3 1
7 1 7 1 7 3
7 4 7 3 7 5
7 10 7 11 7 8
=
3. Berapa invers matrik dari
(
(
(
=
7 5 1
4 3 2
3 2 1
B
Jawaban
(
(
(
=
7 5 1
4 3 2
3 2 1
B
1
7 5
4 3
B
11
= =
10
7 1
4 2
B
12
= =
7
5 1
3 2
B
13
= =
1
7 5
3 2
B
21
= =
4
7 1
3 1
B
22
= =
3
5 1
2 1
B
23
= =
1
4 3
3 2
B
31
= =
2
4 2
3 1
B
32
= =
1
3 2
2 1
B
33
= =
1 3 7
2 4 10
1 1 1
b b b
b b b
b b b
B adjoint
33 23 13
32 22 12
31 21 11
= =
2
21 20 1
5 1
3 2
3
7 1
4 2
2
7 5
4 3
1 A Det
=
+ =
+ =
2 1 2 3 2 7
1 2 5
2 1 2 1 2 1
1 3 7
2 4 10
1 1 1
2
1
B adjoint
B det
1
B
1
=
=
Cek!
B
-1
B = I
1 0 0
0 1 0
0 0 1
7 5 1
4 3 2
3 2 1
2 1 2 3 2 7
1 2 5
2 1 2 1 2 1
=
Metode Operasi Baris
(
(
(
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a
a a a
a a a
A
27
(
(
(
= =
33 32 31
23 22 21
13 12 11
1
b b b
b b b
b b b
A B
(
(
(
(
3
I A
33 32 31
23 22 21
13 12 11
1 0 0
0 1 0
0 0 1
a a a
a a a
a a a
Dengan operasi baris diupayakan agar terbentuk matrik sebagai berikut
(
(
(
33 32 31
23 22 21
13 12 11
b b b
b b b
b b b
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Dengan demikian matrik B = [b
ij
] merupakan invers dari matriks A = [a
ij
]
Contoh:
Hitunglah nilai invers dari matriks berikut
(
(
(
(
7 5 1
4 3 2
3 2 1
Jawab:
(
(
(
(
3
I A
1 0 0
0 1 0
0 0 1
7 5 1
4 3 2
3 2 1
Langkah Operasi baris
1. Membentuk matriks segitiga atas.
2. a
21
dijadikan nol.
3. Baris ke-2 ditambah dengan (-2) baris ke-1 (baris ke-2 + baris ke-1 kali 2
atau O
21
(-2))
(i)
28
(
(
(
+ + + + +
+ + + + +
1 0 ) 1 ( 0 1 ) 1 ( 0 3 ) 1 ( 4 2 ) 1 ( 5 1 ) 1 ( 1
0 0 ) 2 ( 1 1 ) 2 ( 0 3 ) 2 ( 4 2 ). 2 ( 3 1 ) 2 ( 2
0 0 1 3 2 1
) 1 ( O II.
) 2 ( O I.
II II II II II
I I I I I
31
21
(
(
(
1 0 1 4 3 0
0 1 2 2 1 0
0 0 1 3 2 1
(ii)
( ) (
(
(
+ + +
+
1 ) 1 ( ) 3 ( 0 ) 2 ( ) 3 ( ) 1 ( 4 ) 1 ( ) 3 ( 3 0
0 ) 1 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 2 ( 4 ) 1 ( ) 2 ( ) 1 ( ) 1 ( 0
0 0 1 3 2 1
) 3 ( O IV.
) 1 ( O III.
IV IV IV
2
1
IV
III III III III
32
2
(
(
(
1 3 7 2 0 0
0 1 2 2 1 0
0 0 1 3 2 1
(iii)
( ) (
(
(
+ + + +
VI
2
1
VI
2
1
VI
2
1
VI
2
1
V V V V
2
1
3
23
) ( 1 ) ( ) 3 ( ) ( ) 7 ( (-2) 0 0
) 1 )( 1 ( 0 3 ) 1 ( ) 1 ( ) 7 ( ) 1 ( 2 ) 2 ( ) 1 ( 2 1 0
0 0 1 3 2 1
) ( O VI.
) 1 ( O V.
(
(
(
2
1
2
3
2
7
1 0 0
1 2 5 0 1 0
0 0 1 3 2 1
(iv)
(
(
(
+ + + +
2
1
2
3
2
7
VII VII VII VII
21
1 0 0
1 2 5 0 1 0
1 ) 2 ( 0 2 ) 2 ( 0 ) 5 ( ) 2 ( 1 3 1 ) 2 ( 2 1
) 2 ( O VII.
29
(
(
(
2
1
2
3
2
7
1 0 0
1 2 5 0 1 0
2 4 11 3 0 1
(v)
(
(
(
+ + + +
2
1
2
3
2
7
VIII
2
1
VIII
2
3
VIII
2
7
VIII
13
1 0 0
1 2 5 0 1 0
) )( 3 ( ) 2 ( ) )( 3 ( ) 4 ( ) )( 3 ( 11 1 ) 3 ( 3 0 1
) 3 ( O VIII.
(
(
(
2
1
2
3
2
7
2
1
2
1
2
1
1 0 0
1 2 5 0 1 0
0 0 1
SOAL
Hitung matrik invers dari
(
(
(
7 5 2
6 4 1
2 3 1
30
BAB IV
PENYELESAIAN PERSAMAAN
LINEAR SIMULTAN
Persamaan Linear
Persamaan yang memunyai pangkat tertinggi variabel = 1
Contoh:
ax b 0 + = (1.1)
ax by cz d + + =
(1.2)
1 1 2 2 n n
a x a x ... a x b + + + =
(1.3)
x : variabel persamaan 1.1
x, y dan z : variabel persamaan 1.2
1 2 n
1 2 n
x , x , , x : variabel
a , a , , a : koefisien persamaan 1.3
b : konstanta (ruas kanan)
Persamaan Linear Simultan:
Beberapa persamaan linier yang penyelesaiannya harus dilakukan secara
serentak (simultan).
Penulisan persamaan linear simultan secara umum:
11 1 12 2 n n 1
21 1 22 2 2n n 2
n1 1 n2 2 nn n n
a x a x a x b
a x a x a x b
a x a x a x b
+ + + =
+ + + =
+ + + =
31
Dapat ditulis
11 12 1n 1 1
21 22 2n 2 2
n1 n2 nn n n
a a a x b
a a a x b
a a a x b
( ( (
( ( (
( ( (
=
( ( (
( ( (
AX = B
Keterangan:
A = Matrik koefisien
X = Matrik variabel
B = Matrik konstanta
Macam persamaan linear
AX =B Jika: B = 0 homogen
B 0 non homogen
Penyelesaian persamaan linear simultan:
Menghitung nilai masing-masing variabel yang memenuhi semua
persamaan yang ada.
Metode penyelesaian:
1. eliminasi dan substitusi
2. cramer
3. invers matrik
4. iterasi
Macam penyelesaian: Jika (det 0) persamaan mempunyai jawab tunggal.
Jika (det = 0) persamaan bisa mempunyai jawab banyak
atau bisa tidak punya jawab.
CONTOH SOAL
Persamaan linier simultan terdiri dari 2 persamaan dengan 2 variabel
Selesaikan persamaan linier simultan
32
3x + 5 y = 13
x + y = 3
Penyelesaian:
Eliminasi
3x 5y = 13 1
x + y = 3 3
3x 5y = 13
3x 3y = 9
2y = 4
y = 2
x = 1
+
+
+
Subtitusi
3x 5y = 13
x + y = 3 x = 3 - y
3 (3 y) 5y = 13
9 3y 5y 13
2y 4
y 2
x 1
+
+
+ =
=
=
=
Cramer : untuk determinan 0.
3x 5y 13
x y 3
3 5 x 13
1 1 y 3
+ =
+ =
( ( (
=
( ( (
33
13 5
3 1
2
x 1
3 5 2
1 1
= = =
3 13
1 3
4
y 2
3 5 2
1 1
= = =
Invers Matrik
Ax = B x = A
-1
B
1
1 5
5 1
1 5 1 3
1
2 2
A
3 5 1 3 3 2 1
2 2
1 1
(
( (
(
(
= = =
(
(
5 1
x 13
2 2
y 3 3 1
2 2
13 15
2 2
13 9
2 2
1
2
(
( (
(
=
( (
(
(
(
=
(
(
=
(
Persamaan linier simultan terdiri dari 3 persamaan dengan 3 variabel
1. Selesaikanlah:
2x 5y 2z 7
x 2y 4z 3
3x 4y 6z 5
+ =
+ =
=
Eliminasi:
2x 5y 2z 7 1 2x 5y 2z 7
2x 4y 8z 6
x 2y 4z 3 2 ....... (iv)
9y + 10z = 1
+ = + =
+ =
+ =
34
x 2y 4z 3 3 3x 6y 12z 9
3x 4y 6z 5
3x 4y 6z 5 1 ....... (v)
10y 6z = 4
+ = + =
=
=
9y 10z 1 10 90y ( 100)z 10
90y 54z 36
10y 6z 4 9
46z = 46
z 1
+ = + =
=
=
=
Substitusi nilai z ke dalam persamaan
10y 6z 4
10y 6 1 4
10y 10
y 1
=
=
=
=
Substitusi nilai z dan y ke dalam persamaan
x 2y 4z 3
x 2 1 4 1 3
x 2 4 3
x 5
+ =
+ =
+ =
=
Jadi penyelesaian persamaan di atas, x = 5; y = 1 dan z = 1.
Contoh beberapa macam penyelesaian:
1. Selesaikan
3x 2y 5
x y 2
+ =
+ =
Penyelesaian
3x 2y 5 1 3x 2y 5
x y 2 2
2x 2y 4
x 1
y 1
+ = + =
+ =
+ =
=
=
Jawab tunggal
Dua garis lurus saling berpotongan.
2. Selesaikan
35
2x 3y 7
4x 6y 13
+ =
+ =
Penyelesaian
2x 3y 7 2 4x 6y 14
4x 6y 13 1
4x 6y 13
0x 0y 1
+ = + =
+ =
+ =
+ =
Tidak punya jawab
Dua garis lurus sejajar.
3.
3x 2y 8 2 6x 4y 16
6x 4y 16 1
6x 4y 16
0x 0y 0
= =
+ =
+ =
+
+ =
Jawab banyak nilai x dan y yang memenuhi.
Dua garis berimpit.
3x 2y 8 =
x y
0 4
8
0
3
Maka dimisalkan:
x p
8 3p
y
2
=
=
Cramer, syaratnya determinan 0
3x 2y 5
det 1
x y 2
+ =
=
`
+ =
)
2x 3y 7
det 0
4x 6y 13
+ =
=
`
+ =
)
Dalam koordinat x - y, persamaan linear dapat digambarkan sebagai garis
lurus.
Persamaan linear dengan 2 variabel
36
garis lurus berimpit dengan satu bidang datar
garis lurus pada koordinat x - y
5
2
1
2
x y
0
1 1
2
x y
0 2
1 1
2 0
Contoh:
1. Selesaikanlah
x 2y 3z 12
3x 6y z 42 det 0
y z 5
+ + =
+ + = =
`
+ =
)
(1) ... x 2y 3z 12 3
(2) ... 3x 6y z 42 1
+ + =
+ + =
3x 6y 9z 36
3x 6y z 42
8z 6
3
z
4
+ + =
+ + =
=
=
37
( )
y z 5
3
y 5
4
3
y 5
4
23
4
+ =
+ =
= +
=
( ) ( )
x 2y 3z 12
23 3
x 2 3 12
4 4
23 9
x 12
2 12
11
x
4
+ + =
+ + =
+ =
=