Teori Dasar Matriks
Teori Dasar Matriks
BAB I. MATRIKS
BAB II. DETERMINAN
BAB III. INVERS MATRIKS
BAB IV. PENYELESAIAN PERSAMAAN LINEAR SIMULTAN
BAB I. MATRIKS
Matriks berupa sekelompok bilangan yang disusun empat persegi dan dibatasi tanda
2 1 3 baris ke-1
A
7 5 4 baris ke-2
k1 k2 k3
Bilangan yang menyusun disebut elemen matrik.
Elemen matrik : 2, 5, 7, 1, 3, 4
Ukuran matriks ditunjukkan dengan jumlah baris x jumlah kolom
Secara umum :
A a ij
dimana : aij
i = 1, 2, 3, , m
j = 1, 2, 3, , n
m : jumlah baris
n : jumlah kolom
Penulisan :
a 11
a
A 21
a m1
a 12
a 22
a m2
a 13 a 1n
a 23 a 2n
a m3 a mn
Macam-macam matrik
1. Matrik Bujur Sangkar
Jika m =n
2 1
1 2
2 2
1 2 1
2 7 4
2 1 5
3 3
1 2 1
0 7 4
0 0 5
3. Matrik Segitiga Bawah
Jika aij = 0 untuk setiap i < j
1 0 0
2 7 0
2 1 5
4. Matrik Dagonal
Jika aij = 0 untuk i j
1 0 0
0 7 0
0 0 5
5. Matrik Skalar
Jika aij = 0 untuk i j dan aij bernilai sama untuk i = j
7 0 0
0 7 0
0 0 7
6. Matrik Satuan (Identitas)
Jika aij = 0 untuk i j dan aij = 1 untuk i = j
1 0 0
I 3 0 1 0
0 0 1
In = matrik identitas dengan ukuran n x n
OPERASI MATRIKS
1. Kesamaan dua matrik
A = [aij]
B = [bij]
A = B jika aij = bij untuk setiap i dan j dan kedua matrik mempunyai ukuran yang
sama.
2. Penjumlahan
A = [aij]
B = [bij]
C = [cij]
A + B = C jika aij + bij = cij untuk setiap i dan j dan kedua matrik mempunyai
ukuran yang sama.
2 3 1 7 8 9 9 11 10
4 5 6 10 11 12 14 16 18
3. Perkalian
(a) Perkalian dengan bilangan skalar
2 3 8 12
4
5 7 20 28
= bilangan skalar
A = [aij]
B = [bij]
B = A jika bij = aij untuk setiap i dan j
(b) Perkalian dua matrik
A = [aij]
B = [bij]
C = [cij]
n
Syarat untuk dilakukan perkalian antar matrik adalah jumlah kolom matrik
pertama = jumlah baris matrik kedua.
3
2 3 1 31
4 5 6 7 71
4
A(230) B(31) C(21)
Jika A (mn), B (pq) dan p = n maka C (mq)
3 1 3 2
2 3 1
31 9 19 23
7
2
4
5
4 5 6
4 1 1 4 71 20 38 57
Secara umum : AB BA
4. Matrik transpose
A = [aij]
B = [bij]
B = AT jika bij = aji untuk setiap i dan j
T
2 1
2 3
3 4 1 4
A
B
b11 = a11; b12 = a21; b21 = a12; b22 = a22
T
1 2 3
1 4 7
4 5 6 2 5 8
7 8 9
3 6 9
Soal!
Hitunglah:
a. 4A + AB
b. ATB - BI3
c. A2 I3
Dengan:
1 2 1
A 2 - 1 3
- 3 4 2
dan
1 1 2
B 2 3 1
1 - 1 5
Penyelesaian:
a.
2 1 1
2
1
4A AB 4 2 1 3 2 1
3 4 2 3 4
8
4 6 6
4
8
4 12 3 4
12 16 8 7 7
10 14 13
11 8 30
5 23 16
1 1 1 2
3 2 3 1
2 1 1 5
9
18
8
b.
1
A B BI 3 2
1
2
4
9
1
2
8
T
2
1
3
10
5
8
9
8
9
3 1 1 2 1 1 2 1 0 0
4 2 3 1 2 3 1 0 1 0
2 1 1 5 1 1 5 0 0 1
11 1 1 2
23 2 3 1
15 1 1 5
13
22
10
c.
1 2 3 1 2
A I 3 2 1 4 2 1
1 3
2 1 3
4 9 1 0
2
9 17 5 0 1
1 2 13 0 0
4 9
1
9 16 5
1 2 12
2
3 1 0 0
4 0 1 0
2 0 0 1
0
0
1
BAB II
DETERMINAN
Determinan matrik A diberi lambang atau notasi det A atau |A|
Nilai determinan suatu matrik merupakan bilangan skalar.
Determinan didefinisikan pada matriks bujur sangkar.
a b
A
c d
Nilai |A| = det A = ad bc
Contoh:
1 2
3 4 1 4 2 3 2
II. Ukuran 3 3
Perkalian elemen searah diagonal
a b c
A d e f
g h i
Nilai |A| = det A, dilakukan sebagai berikut:
Keterangan:
= dijumlahkan
= dikurangkan
Catatan:
SOAL
1 2 3
2 3 4 =?
3 5 7
Penyelesaian:
1 2 3 1 2
2 3 4 2 3 21 24 30 27 20 28 0
3 5 7 3 5
Matrik yang determinannya = 0 disebut matrik singular
1 2 3
2 3 4
3 5 7
Selisih det 0 disebut non singular
Sifat determinan:
1. Nilai determinan suatu matriks tidak berubah jika matriks tersebut ditranspose
|AT| = |A|
2. Nilai determinan akan berubah tanda bila salah satu baris atau kolom
dipertukarkan dengan baris atau kolom lain.
2 5 0
3 2 1 3 2 1
3 2 1 2 5 0 1 2 4
1 2 4
1 2 4
2 5 0
3. Nilai determinan akan berubah menjadi k kali jika setiap elemen suatu baris
atau kolom dikalikan dengan k.
2 5 0
72 75 70 2 5 70
3 2 1 7 3
2
1 3 2 7 1
1 2 4
1 2 74
Minor
Minor dari matrik A [aij] = Mij
Mij adalah matrik yang berasal dari matrik yang baris ke-I dan kolom ke-j
dihilangkan.
Misal:
a 11 a 12
A a 21 a 22
a 31 a 32
a 13
a 23 ; M12 = ?
a 33
a 23
a
M12 21
a 31 a 33
10
a 12
a
M 23 11
a 31 a 32
a
M 31 12
a 22
a 13
a 23
Kofaktor
Aij = (-1)i+j |Mij|
Dengan i : nomor baris
j : nomor kolom
Misal:
a 11 a 12
A a 21 a 22
a 31 a 32
a 13
a 23
a 33
Maka:
A12 (1)1 2
a 21 a 23
a 31 a 33
a 21 a 33 a 23 a 31
a 23 a 31 a 21 a 33
A31 (1)31
a12
a13
a 22
a 23
a12 a 23 a13 a 22
Nilai determinan matrik A dapat dihitung dengan menggunakan minor Mij dan
kofaktor Aij
11
1 2 3
2 3 4
1 5 1
Penyelesaian:
Cara 1
A 11
3 4
17
5 1
A 21
2 3
13
5 1
A 31
2 3
1
3 4
12
A 1
2 3
3 4
1 3
2 4
1 2
2 3
1 10 1
8
2. Hitung determinan dari (4x4)
2
1
1 3 1
0 2 5
1 1 3
3 0 2
Penyelesaian
2
1
2
1
1 3 1
0 2 5
1 1 3
3 0 2
1 3 1
2 3 1
2 1 1
2 1 3
A 1 1 1 3 0 2 1 3 2 2 1 3 5 2 1 1
3 0 2
1 0 2
1 3 2
1 3 0
1 3 1 1 3
2 1 1 2 1
2 1 3 2 1
1 1 3 1 1 2 2 1 3 2 1 5 2 1 1 2 1
3 0 2 3 0
1 3 2 1 3
1 3 0 1 3
(1 1 2 3 3 3 1 1 3 3 1 2) 2(2 1 2 1 3 1 1 2 3 1 1 1 2 3 3 1 2 2)
5(1 1 1 3 2 3 3 1 1 2 1 3)
(2 27 3 6) 2(4 3 6 1 18 4) 5(1 18 3 6)
20 20 50
50
3. Hitung determinan dari
13
0
2
3 1 0
2 1 1
0 2 3
3 1 2
Penyelesaian:
0
2
1
2
3 1 0
2 1 1
0 2 3
3 1 2
2 1 1
2 2 1
2 2 1
A 0 0 2 3 3 1 2 3 1 1 0 3 0 1 0 2
3 1 2
2 1 2
2 3 2
2 3 1
2 1 1 2 1
2 2 1 2 2
3 1 2 3 1 2 1 1 0 3 1 0
2 1 2 2 1
2 3 2 2 3
3(2 2 2 1 3 2 1 1 1 1 2 2 2 3 1 1 1 2) 1(2 3 2 1 1 3 2 3 3 2 1 2)
3(8 6 1 4 6 2) 1(12 3 18 4)
9 7
16
14
2 1 1
3 1 0
3 1 0
3 1 0
A 0 0 2 3 2 0 2 3 1 2 1 1 2 2 1 1
3 1 2
3 1 2
3 1 2
0 2 3
3 1 0 3 1
3 1 0 3 1
3 1 0 3 1
2 0 2 3 0 2 1 2 1 1 2 1 2 2 1 1 2 1
3 1 2 3 1
3 1 2 3 1
0 2 3 0 2
2(3 2 2 1 3 3 3 3 1) (3 1 2 1 1 3 3 1 1 1 2 2) 2(3 1 3 3 1 2 1 2 3)
2(12 9 9) (6 3 3 4) 2(9 6 6)
24 2 6
16
1 2 3
2 3 4 Hitung determinannya!
1 5 7
Operasi baris: Ob(21)(-2) elemen baris ke-2 ditambah dengan (-2) kali elemen
baris pertama
Penyelesaian
15
1 2 3
1
2
3
2 3 4 2 (2) 1 3 (2) 2 4 (2) 3
1 5 7
1
5
7
1 2
3
0 1 2
1 5
7
5
2
1 2
3
1 2
2 3
2 3
0 1 2 1
0
1
5
7
5 7
5 7
1 5
7
(7 10) (14 15)
2
1 2
3
1
2
3
0 1 2
0
1
2
1 5
7
(1) (1) 1 5 (1) 2 7 (1) 3
1 2
3
0 1 2
0 3
4
16
Penyelesaian:
Dengan ekspansi kolom ke-1
1 2
3
1 2
0 1 2 1
3
4
0 3
4
1 (4 6)
2
SOAL
0
2
1.
1
3 1 0
2 1 1
Hitunglah determinannya!
0 2 3
3 1 2
Penyelesaian:
0
2
3 1 0
2 1 1
Dengan Operasi kolom: Ok (23)(-3)
0 2 3
3 1 2
0
2
3 (3) 1 1 0
2 (3) 1 1 1
0 (3) 1 2 3
3 (3) 1 1 2
Jawab:
0 0
2 1
1 6
2 0
1 0
1 1
2 3
1 2
17
2 1 1
2 1 1 2 1
1 1 6 3 1 1 6 3 1 6
2 0 2
2 0 2 2 0
1 [2 (6) 2 (1) 3 2 1 (6) 2 (1) 1 2]
24 6 12 2
16
2. Dari soal contoh setelah Ob (310(-1) dilakukan Ob(32)(3)
3
1 2
0 1 2
0 3
4
Penyelesaian:
1
2
3
3
1 2
0
1
2
0 1 2
0 (3) 0 3 3 (1) 4 (3) (2) 0 0 2
Dengan sifat matrik segitiga atas |A| : elemen diagonal
Maka:
|Matrik di atas| = 1(-1)(-2) = 2
3
2
2 3 3
4 5 2
dengan Ok (13)(-1) dan Ok(43)(-1)
3 2 4
2 3 2
Penyelesaian
18
3 (1) 3
2 (1) 5
1 (1) 2
4 (1) 3
2 3 3 (1) 3 0
4 5 2 (1) 5 3
3 2 4 (1) 2 3
2 3 2 (1) 3
2 3 0
4 5 3
3 2 2
2 3 1
3 4 3
2 3 3 3
3 1
3 5 3 3 5
2 2 3 2
2 1
3 4 3 3 4
2 3 2 3 3 3
3 1 1
2 3 3
2 1 1
28
19
BAB III
INVERS MATRIKS
A = [aij]
B = [bij]
B dikatakan invers A jika AB = BA = I
Invers matrik A diberi simbol A-1 atau
1
A
Misal:
A=2
B=
AB = 2 = 1
BA = 2 = 1
Ax = B
x = B/A
Ax = B
x = A-1B
Sifat:
1. (A-1)-1 =A
2. (AB)-1 = B-1A-1
adjoin A
det A
20
Contoh:
2 3 4
Jika A 0 4 2 , maka A-1 = ?
1 1 5
Jawab:
Menghitung kofaktor
4 2
A11
18
1 5
2 3
A 23
5
1 1
3 4
A 31
10
4 2
0 2
A12
2
1 5
2 4
A 32
4
0 2
0 4
A13
4
1 1
2 3
A 33
8
0 4
3 4
A 21
11
1 5
2 4
A 22
14
1 5
Menghitung adjoin A:
A11
Adjoin A A 21
A 31
A11
A12
A13
18
2
4
A13
A 22 A 23
A 32 A 33
A 21 A 31
A 22 A 32
A 23 A 33
11 10
14 4
5
8
A12
21
18 11 10
1
A 2
14 4
46
5
8
4
10
11
18
46
46
46
2
14
4
46 5 46 8 46
4 46
46
46
-1
Cek!
10 2 3 4
11
18
1 0 0
46
46
46
14
4 0 4 2 0 1 0 I 3
2
46
46
46
5
8
4
1
1
5
0
0
1
46
46
46
Contoh:
1. Berapa matrik invers untuk matrik
1 2
3 4
Jawab:
4 - 2
adjoint A
- 3 1
A11 = 4
A21 = -2
22
A12 = -3
A22 = 1
Det A = -2
Maka:
1 4 2
A 1
2 3 1
1
2
3
1
2 2
Cek!
1 1 2 1 0
2
3
1
2 2 3 4 0 1
a b
c d
1 d b
ad bc c a
1 3 2
1 4 6
2 5 7
Jawaban
1 3 2
1 4 6
2 5 7
23
4 6
A11
2
5 7
1 2
A 22
3
2 7
4 6
A11
2
5 7
1 3
A 23
1
2 5
1 6
A12
5
2 7
3 2
A 31
10
4 6
1 4
A13
3
2 5
1 2
A 32
4
1 6
3 2
A 21
11
5 7
1 3
A 33
1
1 4
maka:
1
adjoint A
det A
a 11 a 12
1
a 21 a 22
det A
a 31 a 32
A 1
a 13
a 23
a 33
Maka:
A 1
2 11 10
1
3
3 4
7
3 1
1
8 7 11 7 10 7
57
37
4 7
3 7 1 7
17
24
Cek!
A-1 A = I
8 7 11 7 10 7 1 3 2 1 0 0
57
37
4 7 1 4 6 0 1 0
3 7
17
17
2 5 7
0 0 1
1 2 3
B 2 3 4
1 5 7
Jawaban
1 2 3
B 2 3 4
1 5 7
B11
3 4
1
5 7
B12
B 22
1 3
4
1 7
B 23
B 31
2 4
10
1 7
B13
2 3
7
1 5
B 21
B 33
2 3
1
5 7
1 2
1
2 3
1 2
3
1 5
2 3
1
3 4
B 32
1 3
2
2 4
25
b11
adjoint B b12
b 21
b 22
b 31
1
b 32 10
b13
b 23
b 33
3 4
2 4
Det A 1
5 7
1 7
2 3
1 5
1 20 21
2
1
adjoint
det B
1
1
1
10 4
2
7
3
B 1
12
12
B
1
2
1
1 2
5
2
1
7 2 3 2 1 2
Cek!
B-1 B = I
12
5
12
2
1 2 1 2 3 1 0 0
1 2 3 4 0 1 0
7 2 3 2 1 2 1 5 7
a 11 a 12
A a 21 a 22
a 31 a 32
a 13
a 23
a 33
1
2
3 1
1
4
0 0 1
BA
b11 b12
b 21 b 22
b 31 b 32
a
a
12
11
a 21 a 22
a 31 a 32
b13
b 23
b 33
I3
a 13 1 0 0
a 23 0 1 0
a 33 0 0 1
1 0 0 b11 b12
0 1 0 b
b 22
21
0 0 1 b 31 b 32
b13
b 23
b 33
1 2 3
2 3 4
1 5 7
Jawab:
I3
A
1
2
3
1
0 0
2 3 4 0 1 0
1 5 7 0 0 1
27
I. O 21 (2) 2 (2) 1I
II. O 31 (1) 1 (1) 1II
2
3 (2).2 I
3
4 (2) 3 I
1
0 (2) 1I
0
1 (2) 0 I
5 (1) 2 II
4 (1) 3 II
0 (1) 1II
0 (1) 0 II
0
0
1
3
1 0 0
1 2
0 1 2 2 1 0
0 3
4 1 0 1
(ii)
2
1
3
(2) (1) 4 III
4 1 2
IV
1
(2) (1) III
0
(1) (1) III
0 (3) (1) IV
0
0
1
1
0 0
1 2 3
0 1 2
2 1 0
0 0 2 7 3 1
(iii)
3
1 2
1
2 (1) (7) V
0
(1) (1) 3 V
(7) ( 1 2 ) VI
(3) ( 1 2 ) VI
V
0 (1)(1)
1( 1 2 ) VI
0
0
1 2 3 1
0 1 0 5
2
1
0 0 1 7 2 3 2 1 2
(iv)
1 2 (2) 1VII
VII. O 21 (2) 0
1
0
0
0 (2) 2 VII
2
32
0 (2) 1VII
12
28
1 0 3 11 4 2
0 1 0 5
2
1
0 0 1 7 2 3 2 1 2
(v)
1 0 3 (3) 1VIII 11 (3)( 7 2 ) VIII
12
1
12
1 0 0 1 2
2
0 1 0 5
2
1
0 0 1 7 2 3 2 1 2
SOAL
Hitung matrik invers dari
1 3 2
1 4 6
2 5 7
29
BAB IV
PENYELESAIAN PERSAMAAN
LINEAR SIMULTAN
Persamaan Linear
Persamaan yang memunyai pangkat tertinggi variabel = 1
Contoh:
ax b 0
(1.1)
ax by cz d
(1.2)
a1 x1 a 2 x 2 ... a n x n b
(1.3)
x, y dan z
: koefisien
persamaan 1.3
: konstanta (ruas kanan)
x1 , x 2 , , x n : variabel
a1 , a 2 , , a n
b
a11 x1 a12 x 2 a n x n b1
a 21 x1 a 22 x 2 a 2n x n b 2
a n1 x1 a n 2 x 2 a nn x n b n
30
Dapat ditulis
a11
a
21
a n1
a12 a1n x1 b1
a 22 a 2n x 2 b 2
a n 2 a nn x n b n
AX = B
Keterangan:
A = Matrik koefisien
X = Matrik variabel
B = Matrik konstanta
Metode penyelesaian:
1. eliminasi dan substitusi
2. cramer
3. invers matrik
4. iterasi
Macam penyelesaian: Jika (det 0) persamaan mempunyai jawab tunggal.
Jika (det = 0) persamaan bisa mempunyai jawab banyak
atau bisa tidak punya jawab.
CONTOH SOAL
Persamaan linier simultan terdiri dari 2 persamaan dengan 2 variabel
Selesaikan persamaan linier simultan
31
3x + 5 y = 13
x+
y=3
Penyelesaian:
Eliminasi
3x 5y = 13
x+ y = 3
3x 5y = 13
3x 3y = 9
2y = 4
y =2
x =1
Subtitusi
3x 5y = 13
x+ y = 3
x=3-y
3 (3 y) 5y = 13
9 3y 5y 13
2y 4
y2
x 1
Cramer : untuk determinan 0.
3x 5y 13
xy3
3 5 x 13
1 1 y 3
32
13 5
3 1 2
x
1
3 5
2
1 1
3 13
1 3
4
y
2
3 5
2
1 1
Invers Matrik
Ax = B x = A-1 B
A 1
1 5
5
1
1 3
1 1 5 2 2
3 5
2 1 3 1
3
2
2
1 1
5
1
x 2 2 13
y 1
3 3
2
2
13
15
2
2
13
2
2
1
2
2x 5y 2z 7
x 2y 4z 3
3x 4y 6z 5
Eliminasi:
2x 5y 2z 7
x 2y 4z 3
2x 5y 2z 7
2x 4y 8z 6
9y + 10z = 1
....... (iv)
33
x 2y 4z 3
3x 4y 6z 5
9y 10z 1
10
10y 6z 4
3x 6y 12z 9
3x 4y 6z 5
10y 6z = 4
....... (v)
90y ( 100)z 10
90y 54z 36
46z = 46
z 1
x 2y 4z 3
x 2 1 4 1 3
x24 3
x5
Jadi penyelesaian persamaan di atas, x = 5; y = 1 dan z = 1.
Contoh beberapa macam penyelesaian:
1. Selesaikan
3x 2y 5
xy2
Penyelesaian
3x 2y 5
3x 2y 5
xy2
2x 2y 4
x 1
y 1
Jawab tunggal
34
2x 3y 7
4x 6y 13
Penyelesaian
2x 3y 7
4x 6y 14
4x 6y 13
4x 6y 13
0x 0y 1
3x 2y 8
6x 4y 16
6x 4y 16
6x 4y 16
0x 0y 0
x
0
8
3
y
4
0
Maka dimisalkan:
xp
8 3p
y
2
3x 2y 5
det 1
xy2
2x 3y 7
det 0
4x 6y 13
35
2 0
Contoh:
1. Selesaikanlah
x 2y 3z 12
3x 6y z 42 det 0
y z 5
(1) ...
(2) ...
x 2y 3z 12
3x 6y z 42
3
1
3x 6y 9z 36
3x 6y z 42
8z 6
z 3
4
36
yz 5
y 3
y 5 3
23
x 2y 3z 12
4 3 3 4 12
x 2 23
x 23 9 12
2
12
x 11
37