Teori Dasar Matriks 2
Teori Dasar Matriks 2
BAB I. MATRIKS
BAB II. DETERMINAN
BAB III. INVERS MATRIKS
BAB IV. PENYELESAIAN PERSAMAAN LINEAR SIMULTAN
BAB I. MATRIKS
Matriks berupa sekelompok bilangan yang disusun empat persegi dan dibatasi tanda
2 1 3 baris ke-1
A
7 5 4 baris ke-2
k1 k2 k3
Bilangan yang menyusun disebut elemen matrik.
Elemen matrik : 2, 5, 7, 1, 3, 4
Ukuran matriks ditunjukkan dengan jumlah baris x jumlah kolom
Secara umum :
A a ij
dimana : aij
i = 1, 2, 3, , m
j = 1, 2, 3, , n
m : jumlah baris
n : jumlah kolom
Penulisan :
a 11
a
A 21
a m1
a 12
a 22
a m2
a 13 a 1n
a 23 a 2n
a m3 a mn
Macam-macam matrik
1. Matrik Bujur Sangkar
Jika m =n
2 1
1 2
2 2
1 2 1
2 7 4
2 1 5
3 3
1 2 1
0 7 4
0 0 5
3. Matrik Segitiga Bawah
Jika aij = 0 untuk setiap i < j
1 0 0
2 7 0
2 1 5
4. Matrik Dagonal
Jika aij = 0 untuk i j
1 0 0
0 7 0
0 0 5
5. Matrik Skalar
Jika aij = 0 untuk i j dan aij bernilai sama untuk i = j
7 0 0
0 7 0
0 0 7
6. Matrik Satuan (Identitas)
Jika aij = 0 untuk i j dan aij = 1 untuk i = j
1 0 0
I 3 0 1 0
0 0 1
In = matrik identitas dengan ukuran n x n
OPERASI MATRIKS
1. Kesamaan dua matrik
A = [aij]
B = [bij]
A = B jika aij = bij untuk setiap i dan j dan kedua matrik mempunyai ukuran yang
sama.
2. Penjumlahan
A = [aij]
B = [bij]
C = [cij]
A + B = C jika aij + bij = cij untuk setiap i dan j dan kedua matrik mempunyai
ukuran yang sama.
2 3 1 7 8 9 9 11 10
4 5 6 10 11 12 14 16 18
3. Perkalian
(a) Perkalian dengan bilangan skalar
2 3 8 12
4
5 7 20 28
= bilangan skalar
A = [aij]
B = [bij]
B = A jika bij = aij untuk setiap i dan j
(b) Perkalian dua matrik
A = [aij]
B = [bij]
C = [cij]
n
Syarat untuk dilakukan perkalian antar matrik adalah jumlah kolom matrik
pertama = jumlah baris matrik kedua.
3
2 3 1 31
4 5 6 7 71
4
A(230) B(31) C(21)
Jika A (mn), B (pq) dan p = n maka C (mq)
3 1 3 2
2 3 1
31 9 19 23
7
2
4
5
4 5 6
4 1 1 4 71 20 38 57
Secara umum : AB BA
4. Matrik transpose
A = [aij]
B = [bij]
B = AT jika bij = aji untuk setiap i dan j
T
2 1
2 3
3 4 1 4
A
B
b11 = a11; b12 = a21; b21 = a12; b22 = a22
T
1 2 3
1 4 7
4 5 6 2 5 8
7 8 9
3 6 9
Soal!
Hitunglah:
a. 4A + AB
b. ATB - BI3
c. A2 I3
Dengan:
1 2 1
A 2 - 1 3
- 3 4 2
dan
1 1 2
B 2 3 1
1 - 1 5
Penyelesaian:
a.
2 1 1
2
1
4A AB 4 2 1 3 2 1
3 4 2 3 4
8
4 6 6
4
8
4 12 3 4
12 16 8 7 7
10 14 13
11 8 30
5 23 16
1 1 1 2
3 2 3 1
2 1 1 5
9
18
8
b.
1
A B BI 3 2
1
2
4
9
1
2
8
T
2
1
3
10
5
8
9
8
9
3 1 1 2 1 1 2 1 0 0
4 2 3 1 2 3 1 0 1 0
2 1 1 5 1 1 5 0 0 1
11 1 1 2
23 2 3 1
15 1 1 5
13
22
10
c.
1 2 3 1 2
A I 3 2 1 4 2 1
1 3
2 1 3
4 9 1 0
2
9 17 5 0 1
1 2 13 0 0
4 9
1
9 16 5
1 2 12
2
3 1 0 0
4 0 1 0
2 0 0 1
0
0
1
BAB II
DETERMINAN
Determinan matrik A diberi lambang atau notasi det A atau |A|
Nilai determinan suatu matrik merupakan bilangan skalar.
Determinan didefinisikan pada matriks bujur sangkar.
a b
A
c d
Nilai |A| = det A = ad bc
Contoh:
1 2
3 4 1 4 2 3 2
II. Ukuran 3 3
Perkalian elemen searah diagonal
a b c
A d e f
g h i
Nilai |A| = det A, dilakukan sebagai berikut:
Keterangan:
= dijumlahkan
= dikurangkan
Catatan:
SOAL
1 2 3
2 3 4 =?
3 5 7
Penyelesaian:
1 2 3 1 2
2 3 4 2 3 21 24 30 27 20 28 0
3 5 7 3 5
Matrik yang determinannya = 0 disebut matrik singular
1 2 3
2 3 4
3 5 7
Selisih det 0 disebut non singular
Sifat determinan:
1. Nilai determinan suatu matriks tidak berubah jika matriks tersebut ditranspose
|AT| = |A|
2. Nilai determinan akan berubah tanda bila salah satu baris atau kolom
dipertukarkan dengan baris atau kolom lain.
2 5 0
3 2 1 3 2 1
3 2 1 2 5 0 1 2 4
1 2 4
1 2 4
2 5 0
3. Nilai determinan akan berubah menjadi k kali jika setiap elemen suatu baris
atau kolom dikalikan dengan k.
2 5 0
72 75 70 2 5 70
3 2 1 7 3
2
1 3 2 7 1
1 2 4
1 2 74
Minor
Minor dari matrik A [aij] = Mij
Mij adalah matrik yang berasal dari matrik yang baris ke-I dan kolom ke-j
dihilangkan.
Misal:
a 11 a 12
A a 21 a 22
a 31 a 32
a 13
a 23 ; M12 = ?
a 33
a 23
a
M12 21
a 31 a 33
10
a 12
a
M 23 11
a 31 a 32
a
M 31 12
a 22
a 13
a 23
Kofaktor
Aij = (-1)i+j |Mij|
Dengan i : nomor baris
j : nomor kolom
Misal:
a 11 a 12
A a 21 a 22
a 31 a 32
a 13
a 23
a 33
Maka:
A12 (1)1 2
a 21 a 23
a 31 a 33
a 21 a 33 a 23 a 31
a 23 a 31 a 21 a 33
A31 (1)31
a12
a13
a 22
a 23
a12 a 23 a13 a 22
Nilai determinan matrik A dapat dihitung dengan menggunakan minor Mij dan
kofaktor Aij
11
1 2 3
2 3 4
1 5 1
Penyelesaian:
Cara 1
A 11
3 4
17
5 1
A 21
2 3
13
5 1
A 31
2 3
1
3 4
12
A 1
2 3
3 4
1 3
2 4
1 2
2 3
1 10 1
8
2. Hitung determinan dari (4x4)
2
1
1 3 1
0 2 5
1 1 3
3 0 2
Penyelesaian
2
1
2
1
1 3 1
0 2 5
1 1 3
3 0 2
1 3 1
2 3 1
2 1 1
2 1 3
A 1 1 1 3 0 2 1 3 2 2 1 3 5 2 1 1
3 0 2
1 0 2
1 3 2
1 3 0
1 3 1 1 3
2 1 1 2 1
2 1 3 2 1
1 1 3 1 1 2 2 1 3 2 1 5 2 1 1 2 1
3 0 2 3 0
1 3 2 1 3
1 3 0 1 3
(1 1 2 3 3 3 1 1 3 3 1 2) 2(2 1 2 1 3 1 1 2 3 1 1 1 2 3 3 1 2 2)
5(1 1 1 3 2 3 3 1 1 2 1 3)
(2 27 3 6) 2(4 3 6 1 18 4) 5(1 18 3 6)
20 20 50
50
3. Hitung determinan dari
13
0
2
3 1 0
2 1 1
0 2 3
3 1 2
Penyelesaian:
0
2
1
2
3 1 0
2 1 1
0 2 3
3 1 2
2 1 1
2 2 1
2 2 1
A 0 0 2 3 3 1 2 3 1 1 0 3 0 1 0 2
3 1 2
2 1 2
2 3 2
2 3 1
2 1 1 2 1
2 2 1 2 2
3 1 2 3 1 2 1 1 0 3 1 0
2 1 2 2 1
2 3 2 2 3
3(2 2 2 1 3 2 1 1 1 1 2 2 2 3 1 1 1 2) 1(2 3 2 1 1 3 2 3 3 2 1 2)
3(8 6 1 4 6 2) 1(12 3 18 4)
9 7
16
14
2 1 1
3 1 0
3 1 0
3 1 0
A 0 0 2 3 2 0 2 3 1 2 1 1 2 2 1 1
3 1 2
3 1 2
3 1 2
0 2 3
3 1 0 3 1
3 1 0 3 1
3 1 0 3 1
2 0 2 3 0 2 1 2 1 1 2 1 2 2 1 1 2 1
3 1 2 3 1
3 1 2 3 1
0 2 3 0 2
2(3 2 2 1 3 3 3 3 1) (3 1 2 1 1 3 3 1 1 1 2 2) 2(3 1 3 3 1 2 1 2 3)
2(12 9 9) (6 3 3 4) 2(9 6 6)
24 2 6
16
1 2 3
2 3 4 Hitung determinannya!
1 5 7
Operasi baris: Ob(21)(-2) elemen baris ke-2 ditambah dengan (-2) kali elemen
baris pertama
Penyelesaian
15
1 2 3
1
2
3
2 3 4 2 (2) 1 3 (2) 2 4 (2) 3
1 5 7
1
5
7
1 2
3
0 1 2
1 5
7
5
2
1 2
3
1 2
2 3
2 3
0 1 2 1
0
1
5
7
5 7
5 7
1 5
7
(7 10) (14 15)
2
1 2
3
1
2
3
0 1 2
0
1
2
1 5
7
(1) (1) 1 5 (1) 2 7 (1) 3
1 2
3
0 1 2
0 3
4
16
Penyelesaian:
Dengan ekspansi kolom ke-1
1 2
3
1 2
0 1 2 1
3
4
0 3
4
1 (4 6)
2
SOAL
0
2
1.
1
3 1 0
2 1 1
Hitunglah determinannya!
0 2 3
3 1 2
Penyelesaian:
0
2
3 1 0
2 1 1
Dengan Operasi kolom: Ok (23)(-3)
0 2 3
3 1 2
0
2
3 (3) 1 1 0
2 (3) 1 1 1
0 (3) 1 2 3
3 (3) 1 1 2
Jawab:
0 0
2 1
1 6
2 0
1 0
1 1
2 3
1 2
17
2 1 1
2 1 1 2 1
1 1 6 3 1 1 6 3 1 6
2 0 2
2 0 2 2 0
1 [2 (6) 2 (1) 3 2 1 (6) 2 (1) 1 2]
24 6 12 2
16
2. Dari soal contoh setelah Ob (310(-1) dilakukan Ob(32)(3)
3
1 2
0 1 2
0 3
4
Penyelesaian:
1
2
3
3
1 2
0
1
2
0 1 2
0 (3) 0 3 3 (1) 4 (3) (2) 0 0 2
Dengan sifat matrik segitiga atas |A| : elemen diagonal
Maka:
|Matrik di atas| = 1(-1)(-2) = 2
3
2
2 3 3
4 5 2
dengan Ok (13)(-1) dan Ok(43)(-1)
3 2 4
2 3 2
Penyelesaian
18
3 (1) 3
2 (1) 5
1 (1) 2
4 (1) 3
2 3 3 (1) 3 0
4 5 2 (1) 5 3
3 2 4 (1) 2 3
2 3 2 (1) 3
2 3 0
4 5 3
3 2 2
2 3 1
3 4 3
2 3 3 3
3 1
3 5 3 3 5
2 2 3 2
2 1
3 4 3 3 4
2 3 2 3 3 3
3 1 1
2 3 3
2 1 1
28
19
BAB III
INVERS MATRIKS
A = [aij]
B = [bij]
B dikatakan invers A jika AB = BA = I
Invers matrik A diberi simbol A-1 atau
1
A
Misal:
A=2
B=
AB = 2 = 1
BA = 2 = 1
Ax = B
x = B/A
Ax = B
x = A-1B
Sifat:
1. (A-1)-1 =A
2. (AB)-1 = B-1A-1
adjoin A
det A
20
Contoh:
2 3 4
Jika A 0 4 2 , maka A-1 = ?
1 1 5
Jawab:
Menghitung kofaktor
4 2
A11
18
1 5
2 3
A 23
5
1 1
3 4
A 31
10
4 2
0 2
A12
2
1 5
2 4
A 32
4
0 2
0 4
A13
4
1 1
2 3
A 33
8
0 4
3 4
A 21
11
1 5
2 4
A 22
14
1 5
Menghitung adjoin A:
A11
Adjoin A A 21
A 31
A11
A12
A13
18
2
4
A13
A 22 A 23
A 32 A 33
A 21 A 31
A 22 A 32
A 23 A 33
11 10
14 4
5
8
A12
21
18 11
1
A 2
14
46
4
5
11
18
46
46
2
14
46 5 46
4 46
46
-1
10
4
8
10
46
4
46
8
46
Cek!
10 2 3 4
11
18
1 0 0
46
46
46
14
4 0 4 2 0 1 0 I 3
2
46
46
46
5
8
4
1
1
5
0
0
1
46
46
46
Contoh:
1. Berapa matrik invers untuk matrik
1 2
3 4
Jawab:
4 - 2
adjoint A
- 3 1
A11 = 4
A21 = -2
22
A12 = -3
A22 = 1
Det A = -2
Maka:
1 4 2
A 1
2 3 1
1
2
3
1
2 2
Cek!
1 1 2 1 0
2
3
1
2 2 3 4 0 1
a b
c d
1 d b
ad bc c a
1 3 2
1 4 6
2 5 7
Jawaban
1 3 2
1 4 6
2 5 7
23
4 6
A11
2
5 7
1 2
A 22
3
2 7
4 6
A11
2
5 7
1 3
A 23
1
2 5
1 6
A12
5
2 7
3 2
A 31
10
4 6
1 4
A13
3
2 5
1 2
A 32
4
1 6
3 2
A 21
11
5 7
1 3
A 33
1
1 4
maka:
1
adjoint A
det A
a 11 a 12
1
a 21 a 22
det A
a 31 a 32
A 1
a 13
a 23
a 33
Maka:
A 1
2 11 10
1
3
3 4
7
3 1
1
8 7 11 7 10 7
57
37
4 7
3 7 1 7
17
24
Cek!
A-1 A = I
8 7 11 7 10 7 1 3 2 1 0 0
57
37
4 7 1 4 6 0 1 0
3 7
17
17
2 5 7
0 0 1
1 2 3
B 2 3 4
1 5 7
Jawaban
1 2 3
B 2 3 4
1 5 7
B11
3 4
1
5 7
B12
B 22
1 3
4
1 7
B 23
B 31
2 4
10
1 7
B13
2 3
7
1 5
B 21
B 33
2 3
1
5 7
1 2
1
2 3
1 2
3
1 5
2 3
1
3 4
B 32
1 3
2
2 4
25
b11
adjoint B b12
b 21
b 22
b 31
1
b 32 10
b13
b 23
b 33
3 4
2 4
Det A 1
5 7
1 7
2 3
1 5
1 20 21
2
1
adjoint
det B
1
1
1
10 4
2
7
3
B 1
12
12
B
1
2
1
1 2
5
2
1
7 2 3 2 1 2
Cek!
B-1 B = I
12
5
12
2
1 2 1 2 3 1 0 0
1 2 3 4 0 1 0
7 2 3 2 1 2 1 5 7
a 11 a 12
A a 21 a 22
a 31 a 32
a 13
a 23
a 33
1
2
3 1
1
4
0 0 1
BA
b11 b12
b 21 b 22
b 31 b 32
a
a
12
11
a 21 a 22
a 31 a 32
b13
b 23
b 33
I3
a 13 1 0 0
a 23 0 1 0
a 33 0 0 1
1 0 0 b11 b12
0 1 0 b
b 22
21
0 0 1 b 31 b 32
b13
b 23
b 33
1 2 3
2 3 4
1 5 7
Jawab:
I3
A
1
2
3
1
0 0
2 3 4 0 1 0
1 5 7 0 0 1
27
I. O 21 (2) 2 (2) 1I
II. O 31 (1) 1 (1) 1II
2
3 (2).2 I
3
4 (2) 3 I
1
0 (2) 1I
0
1 (2) 0 I
5 (1) 2 II
4 (1) 3 II
0 (1) 1II
0 (1) 0 II
0
0
1
3
1 0 0
1 2
0 1 2 2 1 0
0 3
4 1 0 1
(ii)
2
1
3
(2) (1) 4 III
4 1 2
IV
1
(2) (1) III
0
(1) (1) III
0 (3) (1) IV
0
0
1
1
0 0
1 2 3
0 1 2
2 1 0
0 0 2 7 3 1
(iii)
3
1 2
1
2 (1) (7) V
0
(1) (1) 3 V
(7) ( 1 2 ) VI
(3) ( 1 2 ) VI
V
0 (1)(1)
1( 1 2 ) VI
0
0
1 2 3 1
0 1 0 5
2
1
0 0 1 7 2 3 2 1 2
(iv)
1 2 (2) 1VII
VII. O 21 (2) 0
1
0
0
0 (2) 2 VII
2
32
0 (2) 1VII
12
28
1 0 3 11 4 2
0 1 0 5
2
1
0 0 1 7 2 3 2 1 2
(v)
1 0 3 (3) 1VIII 11 (3)( 7 2 ) VIII
12
1
12
1 0 0 1 2
2
0 1 0 5
2
1
0 0 1 7 2 3 2 1 2
SOAL
Hitung matrik invers dari
1 3 2
1 4 6
2 5 7
29
BAB IV
PENYELESAIAN PERSAMAAN
LINEAR SIMULTAN
Persamaan Linear
Persamaan yang memunyai pangkat tertinggi variabel = 1
Contoh:
ax b 0
(1.1)
ax by cz d
(1.2)
a1 x1 a 2 x 2 ... a n x n b
(1.3)
x, y dan z
: koefisien
persamaan 1.3
: konstanta (ruas kanan)
x1 , x 2 , , x n : variabel
a1 , a 2 , , a n
b
a11 x1 a12 x 2 a n x n b1
a 21 x1 a 22 x 2 a 2n x n b 2
a n1 x1 a n 2 x 2 a nn x n b n
30
Dapat ditulis
a11
a
21
a n1
a12 a1n x1 b1
a 22 a 2n x 2 b 2
a n 2 a nn x n b n
AX = B
Keterangan:
A = Matrik koefisien
X = Matrik variabel
B = Matrik konstanta
Metode penyelesaian:
1. eliminasi dan substitusi
2. cramer
3. invers matrik
4. iterasi
Macam penyelesaian: Jika (det 0) persamaan mempunyai jawab tunggal.
Jika (det = 0) persamaan bisa mempunyai jawab banyak
atau bisa tidak punya jawab.
CONTOH SOAL
Persamaan linier simultan terdiri dari 2 persamaan dengan 2 variabel
Selesaikan persamaan linier simultan
31
3x + 5 y = 13
x+
y=3
Penyelesaian:
Eliminasi
3x 5y = 13
x+ y = 3
1
3
3x 5y = 13
3x 3y = 9
2y = 4
y =2
x =1
Subtitusi
3x 5y = 13
x+ y = 3
x=3-y
3 (3 y) 5y = 13
9 3y 5y 13
2y 4
y2
x 1
Cramer : untuk determinan 0.
3x 5y 13
xy3
3 5 x 13
1 1 y 3
32
13 5
3 1 2
x
1
3 5
2
1 1
3 13
1 3
4
y
2
3 5
2
1 1
Invers Matrik
Ax = B x = A-1 B
A 1
1 5
5
1
1 3
1 1 5 2 2
3 5
2 1 3 1
3
2
2
1 1
5
1
x 2 2 13
y 1
3 3
2
2
13
15
2
2
13
2
2
1
2
2x 5y 2z 7
x 2y 4z 3
3x 4y 6z 5
Eliminasi:
2x 5y 2z 7
x 2y 4z 3
2x 5y 2z 7
2x 4y 8z 6
9y + 10z = 1
....... (iv)
33
x 2y 4z 3
3x 4y 6z 5
9y 10z 1
10
10y 6z 4
3x 6y 12z 9
3x 4y 6z 5
10y 6z = 4
....... (v)
90y ( 100)z 10
90y 54z 36
46z = 46
z 1
x 2y 4z 3
x 2 1 4 1 3
x24 3
x5
Jadi penyelesaian persamaan di atas, x = 5; y = 1 dan z = 1.
Contoh beberapa macam penyelesaian:
1. Selesaikan
3x 2y 5
xy2
Penyelesaian
3x 2y 5
3x 2y 5
xy2
2x 2y 4
x 1
y 1
Jawab tunggal
34
2x 3y 7
4x 6y 13
Penyelesaian
2x 3y 7
4x 6y 14
4x 6y 13
4x 6y 13
0x 0y 1
3x 2y 8
6x 4y 16
6x 4y 16
6x 4y 16
0x 0y 0
x
0
8
3
y
4
0
Maka dimisalkan:
xp
8 3p
y
2
3x 2y 5
det 1
xy2
2x 3y 7
det 0
4x 6y 13
35
2 0
Contoh:
1. Selesaikanlah
x 2y 3z 12
3x 6y z 42 det 0
y z 5
(1) ...
(2) ...
x 2y 3z 12
3x 6y z 42
3
1
3x 6y 9z 36
3x 6y z 42
8z 6
z 3
4
36
yz 5
y 3
y 5 3
23
x 2y 3z 12
4 3 3 4 12
x 2 23
x 23 9 12
2
12
x 11
37